imi Nadir Szacha. Po nagej mierci Nadir Szacha w 1933r., krlem zosta jego syn, Muhamed Zahir Szach, sprawujcy wadz do lipca 1973r.

Przez pierwsze lata panowania kontynuowa on niektre reformy zapocztkowa ne przez Amanullaha, rozwija take kontakty polityczne i gospodarcze z Niemcami, Francj i Turcj. Jednoczenie utrzymywa cise kontakty polityczno-gospodarcze z ZSRR. Przybray one na sile w okresie sprawowania funkcji premiera przez krewnego krla, ksicia Muhameda Dauda, a zwaszcza po wizycie w Kabulu w 1955r. 1 sekretarza KC KPZR N.Chruszczowa i premiera ZSRR N.Buganina. Obok pomocy gospodarczej i ksztacenia kadr, strona radziecka przystpia do uzbrajania i szkolenia armii afgaskiej, wybudowaa take dwie due bazy lotnicze: w Bagramie w 1956r. i w Szin-dandzie w 1963r.

W kocu lat szedziesitych w Afganistanie pojawiy si pierwsze symptomy kryzysu politycznego i gospodarczego. W zwizku z coraz trudniejsz sytuacj gospodarcz kraju i wzrostem nastrojw antymo-narchistycznych, w lipcu 1973r. grupa modych oficerw obalia krla Muhameda Za-hira Szacha i przekazaa wadz byemu premierowi i czonkowi rodziny krlewskiej, Muhamedowi Daudowi. Jednak ju po kilku latach sprawowania wadzy rzd Republiki Afgaskiej zaczy zwalcza fundamenta-listyczne ugrupowania islamskie, jak rwnie marksistowska Ludowo-Demokratyczna Partia Afganistanu (LDPA).

Rano 27 kwietnia 1978r. oddziay armii afgaskiej dowodzone przez oficerw zwizanych z LDPA zaatakoway paac prezydencki w Kabulu i po zabiciu prezydenta Muhameda Dauda odday wadz Radzie Rewolucyjnej na czele ktrej stan Nur Muhamed Taraki. Nowy rzd zosta natychmiast uznany przez ZSRR, ktry ju od poowy lat pidziesitych prowadzi aktywn polityk wobec Afganistanu i doprowadzi do znacznego uzalenienia gospodarki i armii afgaskiej od dostaw radzieckich. Odzwierciedleniem coraz wikszego zblienia afgasko - radzieckiego byo podpisanie 5 grudnia 1978r. ukadu o wzajemnej wsppracy i przyjani, ktry zakada midzy innymi udzielenie daleko idcej pomocy wojskowej w razie zagroenia integralnoci terytorialnej ktrejkolwiek ze stron

5

Pocztki wspczesnej pastwowoci afgaskiej sigaj 1747r., kiedy to po upadku perskiego pastwa Nadir Chana, wdz klanu Saddozaj z plemienia Popolzaj, Ahmed Szach, ogosi si w Kandaharze wadc Afganistanu. Od tego momentu a do 1978r. Afganistan pozostawa pod wadz Pusztu-nw z federacji plemiennej Durranw. Przez niemal cay XIX wiek Afganistan by widowni krwawych walk: wojny domowej, wojen z Sikhami, Wielk Brytani oraz Persj (w 1856r.) i Rosj (w 1885r.). Chocia Afganistan nigdy nic zosta podbity przez inne pastwa, to jednak z upywem czasu utraci znaczn cz swojego dawnego terytorium.

Przez ca drug poow XIX w. Afganistan by obiektem silnej rywalizacji midzy Wielk Brytani i Rosj. Wielka Brytania chciaa rozszerzy swoj stref wpyww i przyczy ten grzysty kraj do Indii Brytyjskich. Rosja natomiast prbowaa podporzdkowa sobie Afganistan na wzr wczeniej podbitych muzumaskich pastewek w Azji rodkowej. Dopiero w 1907r. oba mocarstwa zawary porozumienie okrelajce dzisiejsze granice Afganistanu. Na mocy zawartych ukadw, w latach 1880-1919 polityka zagraniczna Afganistanu pozostawaa pod kontrol Brytyjczykw. Dopiero ogoszenie 28 lutego 1919r. przez krla Amanullaha niepodlegoci i kolejna wojna w peni uniezaleniy kraj od Wielkiej Brytanii. Pierwszym krajem, ktry uzna niepodlego Afganistanu i nawiza z nim stosunki dyplomatyczne, bya Rosja Radziecka (27 marca 1919r.). Mimo schronienia si w Afganistanie uciekajcego przed wojskami radzieckimi emira Buchary, 21 lutego 1921r. oba pastwa zawary ukad o przyjani, ktry sta si podstaw bliskich stosunkw ra dziecko-afgaskich w nastpnych kilkudziesiciu latach.

W 1923r. Amanullah ogosi konstytucj i przystpi do przyspieszonej modernizacji kraju. Jednak powtarzajce si powstania plemion pusztuskich i niech duchowiestwa muzumaskiego wobec reform spowodoway, e na pocztku 1929r. Amanullah utraci wadz na korzy przywdcy powstacw tadyckich, Basza-ji Sakko. W kilka miesicy pniej Basza-ji Sakko zosta obalony przez spokrewnionego z Amanulla-hem generaa Muhameda Nadir Chana, ktry po koronowaniu si na krla - przybra

podpisujcych ukad. Rok pniej ten punkt ukadu zosta wykorzystany przez ZSRR dla uzasadnienia decyzji wprowadzenia swoich wojsk do Afganistanu.

Ju kilka tygodni po przejciu wadzy przez zamachowcw, w wielu rejonach Afganistanu doszo do atakw na przedstawicieli rzdu i czonkw partii LDPA, podejmowanych przez ugrupowania islamskie, zwolennikw obalonego prezydenta Dauda, a take partie lewackie popierane przez Chiny i lansujce maoistowski model pastwa. W latach 1978-79, w cigu kilkunastu miesicy przeciwnicy rzdu opanowali niemal cay wschodni, zachodni i rodkowy Afganistan, zagrozili Kabulowi oraz gwnym szlakom czcym kraj z ZSRR.

Jednoczenie z sukcesami powstacw, w onie LDPA odyy walki frakcyjne. Doprowadziy one do usunicia 14 wrzenia 1979r. ze stanowiska przewodniczcego Rady Rewolucyjnej i sekretarza generalnego partii Nura Muhameda Tarakiego, ktry w kilka tygodni pniej zosta zamordowany. Pen wadz w kraju przej dotychczasowy premier, Hafizullah Amin.

Opanowanie jesieni 1979r. przez mu-dahedinw znacznej czci pnocno-wschodniego Afganistanu, jak rwnie represje zarzdzone przez Hafizullaha Amina wobec zwolennikw zamordowanego Nura Muhameda Tarakiego i czonkw frakcji "Parczam" sprawiy, e kierownictwo partyj-no-rzdowe ZSRR zaczo rozwaa moliwo interwencji zbrojnej w Afganistanie.

Naley w tym miejscu doda, e poczynajc od wiosny 1979r. wadze afgaskie kilkana cie razy zwracay si do ZSRR z prob o przysanie oddziaw wojskowych. Wycho-

6

dzc z jednej strony naprzeciw probom ponawianym przez rzd afgaski, a z drugiej strony realizujc cele swojej wasnej polityki mocarstwowej, w pocztkach grudnia grupa przywdcw najbliszych L.Breniewowi podja decyzj o wprowadzenia wojsk radzieckich do Afganistanu.

Ostateczne postanowienia zapady 12 grudnia 1979r., chocia ju wczeniej marszaek D.Ustinow zarzdzi pogotowie w niektrych jednostkach wojskowych w Azji rodkowej i postawi w stan gotowoci bojowej 103 Gwardyjsk Dywizj Powietrz-no-Desantow stacjonujc w Witebsku (Biaoruski Okrg Wojskowy), a wydzielone niewielkie formacje wojskowe znajdoway si ju w Afganistanie od lata 1979r.

Waciwa interwencja rozpocza si w nocy z 24 na 25 grudnia 1979r. desantem wojsk powietrznodesantowych na lotniskach w Bagramie i Kabulu. Kilka godzin pniej granic radziecko-afgask w Termezie i Kuszcc przekroczyy dwie dywizje piechoty

zmotoryzowanej 40 Armii, ktre skieroway si w stron Kabulu i przez Herat w stron Kandaharu. Chocia wkraczanie wojsk radzieckich odbywao si za aprobat rzdu afgaskiego i byo zgodne z ukadem zawarty w grudniu 1978r., to jednak Hafizullah Amin nie zdawa sobie sprawy z rzeczywistych planw Rosjan.

27 grudnia po poudniu spadochroniarze pukownika W.Kolesnika i oddzia specjalny KGB pukownika G.Bojarinowa przystpili do operacji "Sztorm 333", jak nazwano operacj odsunicia od wadzy Hafizullaha Amina. W cigu kilku godzin Rosjanie wspierani przez niewielk grup przeciwnikw Amina opanowali Kabul, zaczli rozbraja oddziay armii afgaskiej a nastpnie zaatakowali paac Tappa Tadbegi. W czasie zdobywania paacu Hafizullah Amin zosta zastrzelony. Wkrtce potem radio podao komunikat informujcy o objciu stanowisk przewodniczcego Rady Rewolucyjnej i sekretarza generalnego LDPA przez Babraka Karmala.

PIERWSZE OPERACJE 40 ARMII Ze wzgldu na bardzo irudne warunki

pogodowe (nieyce, silne mrozy, oblodzenie grskich drg), w pierwszych dniach 1980r. Rosjanie nie podejmowali szerzej zakrojonych dziaa zaczepnych. Jedyn wiksz operacj zaczepn bya ofensywa w pnocno-wschodnich prowincjach: Kumluz, Takhar i Badachszan. Wkrtce po zakoczeniu dziaa w pnocno-wschodnim Afganistanie, korzystajc z przybycia jeszcze jednej dywizji piechoty zmotoryzqwanej, wojska ZSRR przystpiy do szeroko zakrojonej ofensywy wzdu granicy z Pakistanem. Ich celem byo powstrzymanie napywu mu-dahedinw z obozw szkoleniowych po drugiej stronie granicy. Najwiksze rozmiary przybraa operacja w prowincji Kunar (22 lutego - 17 marca), w trakcie ktrej obie strony poniosy bardzo wysokie straty. Niceo mniejszy zasig miay operacje w rejonie Delalabadu oraz w prowincji Paktia.

Podczas gdy wikszo wojsk radzieckich uczestniczyo w dziaaniach w pobliu grani-granicy z Pakistanem, w dniach 21 - 27 lutego w

Kabulu doszo do masowych wystpie lud-noci. Zbiegy si one z obchodzonym przez szyitw witem religijnym i wzia w nich

udzia przede wszystkim ludno hazarska. Nadejcie wiosny przynioso nowe ope

racje radzieckie wzdu granicy afgasko -pakistaskiej oraz w rejonie Heratu i Szin-dandu w zachodnim Afganistanie. Ponadto Rosjanie rozpoczli seri dziaa wymierzo-Pluton onierzy z 40 Armii wyposaony w BMP-1. Uwag zwracaj mundury uywane w pocztkowej fazie interwencji. (fot. z archiwum W.uczaka)

8

Transportery opancerzone 40 Armii przy wjedzie do tunelu Salang. (fot z archiwum W.uczaka)

nych w miejsca koncentracji partyzantw hazarskich. Wiosna przyniosa rwnie pierwsze wiksze akcje radzieckie w rejonie Kabulu. Byy one odpowiedzi na ataki mudahedinw na baz na przedmieciu Chair Chana i na baz ladowo-lotnicz w Bagramie. Gwnym celem atakw wojska byy miejsca koncentracji partyzantw w grach otaczajcych tereny na pnoc od Kabulu i w pooonej na poudnie od miasta dolinie rzeki Logar.

Ju kampania wiosenna dowioda, e cel podejmowanych przez Rosjan dziaa zaczepnych wzdu granicy z Pakistanem i w innych rejonach kraju - niedopuszczenie do przenikania mudahedinw w gb Afganistanu oraz stworzenie strefy bezpieczestwa wok duych miast i wzdu gwnych szlakw komunikacyjnych - jest nieosigalny.

Po podpisaniu 4 kwietnia 1980r. porozumienia okrelajcego warunki stacjonowania wojsk ZSRR w Afganistanie stao si jasne, e pobyt 40 Armii potrwa co najmniej kilka lat. W zwizku z tym, uwzgldniajc niezbyt dobre dowiadczenia pierwszych miesicy wojny, przystpiono do reorganizacji 40 Armii (do maja 1988r. eufemistycznie nazywanej Ograniczonym Kontyngentem Wojsk Radzieckich). W pierwszym rzdzie wycofano do ZSRR ciki sprzt nieprzydatny w walkach z partyzantami w warunkach grskich. Jednoczenie przerzucono jedn dywizj z rejonu Dclalabadu do pnocnego Afganistanu, aby nie dopucie do przejcia kontroli przez partyzantw afga-skich nad terenami ssiadujcymi bezporednio z republikami radzieckimi w Azji rodkowej.

10

u

WALKI O DOLIN PANCZSZIRU Poczynajc od wiosny 1980r., wojna

przerodzia si w wyczerpujce i niszczce kraj zmagania 40 Armii z mudahedinami. W odpowiedzi na operacje pacyfikacyjne, partyzanci przeprowadzali powtarzajce si ataki na bazy wojskowe, miasta i linie komunikacyjne znajdujce si pod kontrol przeciwnika. Chocia widowni zaartych walk by w nastpnych latach niemal cay kraj, to jednak ich najbardziej znanym, a zarazem typowym przykadem byy zmagania prowadzone o strategiczn dolin rzeki Pan-czszir we wschodnim Afganistanie. Zajmujc j mudahedini mogli dokonywa wypadw przeciwko gwnej bazie lotniczej strony rosyjsko-rzdowej w Bagramie i najwraliwszemu fragmentowi gwnego szlaku komunikacyjnego pomidzy ZSRR a

Kabulem, tunelowi na przeczy Salang. Do pierwszych walk w dolinie Panczszi-

ru midzy mudahedinami a siami rzdowymi doszo ju w poowie 1978r., kiedy to w dolinie pojawi si stojcy na czele 20 uzbrojonych czonkw partii "Jamiat-i Islami" Ahmed Szach Masud, nazwany pniej z powodu licznych sukcesw "Lwem Panczszi-ru". Wkrtce zorganizowa on zoony z Tadykw, 200 osobowy oddzia partyzancki, ktry po zdobyciu kilku posterunkw rzdowych, w lipcu 1979r. zacz zblia si do bazy w Bagramie. Co prawda armia rzdowa zdoaa w pocztkach wrzenia zmusi Ma-suda do wycofania si w gb doliny, jednak ju po kilkunastu dniach "Lew Panczsziru" przeszed do kontrofensywy, zdoby posterunek Daszt-i Riwat i wkrtce opanowa ca

DOLINA PANCZSZIRU

12

onierze wojsk powictrzno-desantowych, w charakterystycznych mundurach, na BMP-1. (fot. z archiwum W.uczaka) dolin, ponownie wychodzc w rejon Czari-kar - Bagram.

Do pierwszych powaniejszych walk w dolinie Panczsziru z udziaem Rosjan doszo 4 marca 1980r., co byo odwetem za ostrzelanie przez mudahedinw Bagramu. Wojska radzieckie i jednostki I Korpusu Armijnego armii afgaskiej prowadziy ograniczone dziaania w dolinie rwnie w kwietniu. W okresie czerwiec - lipiec lotnictwo radzieckie przystpio do zmasowanych nalotw na wsie w dolnym biegu rzeki Pariczszir. Stanowiy one wstp do pierwszej ofensywy. 28 sierpnia puk piechoty zmotoryzowanej i oddzia powietrznodesantowe wspomagane przez jednostki rzdowego I Korpusu Armijnego uderzyy na siy Ahmeda Szacha Masuda, zajmujc 7 wrzenia miasto Rukha i obejmujc kontrol liczcy 30 km poudniowy odcinek doliny. Walki w dolinie Panczsziru trway do 13 wrzenia, po czym Rosjanie opucili dolin. Trwajce trzy tygodnie boje z Masudem zakoczyy si zniszczeniem wielu wiosek oraz mierci 20 partyzantw i 100 osb cywilnych. Przeciwnik -wedug ocen partyzantw - straci 1500 zabi-tych i rannych, 35 pojazdw pancernych i 10

owcw. Wobec ponownego wzrostu aktywnoci

Mudahedinw, na przeomie padziernika i

listopada Rosjanie przeprowadzili now operacj pacyfikacyjn, jednak ju do koca listopada partyzanci zdoali odzyska znaczn cz doliny. Rwnie dziaania podjte przez Rosjan w pooonej bardziej na pnoc dolinie Andarabu nic przyniosy poprawy stanu bezpieczestwa w strategicznie wanym rejonie przeczy Salang.

W poowic stycznia 1981 r. partyzanci Ahmeda Szacha Masuda ostrzelali lotnisko w Bagramie, na co strona radziecko - rzdowa odpowiedziaa trzydniow kontrakcj z udziaem radzieckiego puku piechoty zmotoryzowanej i brygady 8 Dywizji Piechoty armii afgaskiej. Podobnie jak i dziaania przeprowadzone w 1980r. zakoczya si ona niepowodzeniem, co pozwolio Masu-dowi na ponowne opanowanie doliny.

Wiosna w dolinie przebiega bez wikszych walk, za latem wykorzystujc zaangaowanie Rosjan i wojsk rzdowych w walki w innych czciach kraju, w pocztkach lipca 1981r. liczce 5000 ludzi siy Ahmeda Szacha Masuda uderzyy na miasto Gulba-har i wykorzystujc dezercj 203 Batalionu Rozpoznawczego armii afgaskiej, w poowie miesica podeszy pod Czarikar. W sierpniu celem atakw stay si konwoje w dolinie Walang (na poudnie od tunelu Salang), na co strona radziecko - rzdowa od-

13

B M P - 2 jednego z pukw specjalnych marynarki wojennej podczas walk w 1985 r. w rejonie prowincji Paktia.

BTR-60PB 26 batalionu spadochronowego Armii afgaskiej, Dalalabad, 1985 r.

*

BTR-80 operujcy w rejonie Dalalabadu w 1988 r.

15

powiedziaa przeprowadzeniem kolejnej ofensywy. Obok 8000 Rosjan (puk piechoty zmotoryzowanej 108 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej i jednostki 103 Gwardyjskiej Dywizji Powictrznodesantowej oraz oddziay wsparcia) w operacji miao wzi udzia 7000 onierzy armii afgaskiej.

O wicie 4 wrzenia wojsko opucio rejon Czarikaru i po opanowaniu 9 wrzenia Gulbaharu ruszyo w gr doliny. Do 28 wrzenia w dolinie Panczszir toczyy si zacite walki, ktre zakoczyy si" zajciem Andumanu, gdzie zaoono posterunek pozwalajcy kontrolowa szlaki czce dolin z prowincj Badachszan i niedalekim Paki stanem. Po wyparciu partyzantw Masuda w okoliczne gry, Rosjanie opucili dolin udajc si do Bagramu i Kabulu, partyzanci za powrcili do doliny.

Ju pierwsze dni 1982r. pokazay, e mimo trudnych warunkw zimowych Masud nie zamierza pozostawi wroga w spokoju i w nocy z 7 na 8 stycznia mudahcdini dokonali ostrzau rakielowo - modzierzowego bazy lotniczej w Bagramie, niszczc bd uszkadzajc 20 samolotw i helikopterw. W odpowiedzi na atak Rosjanie i armia af-

gaska przeprowadzili seri akcji pacyfika-cyjnych w rejonie Czarikaru i, pooonego niedaleko, Nidrabu. Celem atakw w dniach 17-20 stycznia byy rwnie kontrolowane przez partyzantw wioski w dolinie Panczsziru.

Ustpienie niegw pozwolio Rosjanom na podjcie w dniach 2 - 1 8 marca no-

16

wych dziaa w dolinie Panczsziru, w trakcie ktrych zabito prawie 1000 mudahedinw i mieszkacw doliny, 750 osb aresztowano, a 1500 mczyzn zostao przymusowo wcielonych do armii rzdowej.

Wszystkie te operacje byty wstpem do szeroko pomylanej ofensywy. Udostpnione dokumenty 40 Armii mwi o udziale w operacji 12.000 wojsk radzieckich i afga-skich. Zgodnie z nimi, obok szesnastu batalionw radzieckich i dwudziestu afgaskich (zwykle, kilkakrotnie sabszych pod wzgldem liczby ludzi i siy ognia), w dziaaniach wzio udzia 320 pojazdw bojowych, 155 dzia i modzierzy, KM helikoptery oraz 26 samolotw.

Siy Ahmeda Szacha Masuda zgromadzone wiosn 1982r. w dolinie Panczsziru liczyy 3000 - 4000 mudahedinw podzielonych na 6 ruchomych grup uderzeniowych "motorak" (po 90 - 100 partyzantw) i kilkadziesit oddziaw obrony terytorialnej "sa-bet" (po 25 do 60 ludzi). W odrnieniu od przeciwnika siy Masuda pozbawione byy broni cikiej. W nocy z 24 na 25 kwietnia, w ostatniej fazie przygotowa do operacji, partyzanci Masuda zaatakowali Bagram, gdzie zniszczyli ponad 20 samolotw i mi-gowcw. Poniewa przygotowania do ope-racji byy praktycznie zakoczone, dowdz 40 Armii postanowio odpowiedzie na atak natychmiastowym kontruderzeniem.

Jednak wzgldy polityczne - rozpoczcie af-gasko-pakistaskich rozmw pokojowych w Genewie z udziaem przedstawiciela sekretarza generalnego ONZ, Dicgo Cordove-za - sprawiy, e termin wyznaczony pierwot

nie na 27 kwietnia zosta przesunity o trzy tygodnie.

Operacj panczszirsk poprzedziy dziaania w pooonej na zachd dolinie Ghor-

i inndu (6 - 16 maja), ktrej celem byo odwrcenie uwagi mudahedinw od waciwego celu ofensywy. Jeszcze w trakcie jej trwania, rano 10 maja Kabul opucio kilka-nacie tysicy Rosjan i wojsk afgaskich, ktrzy skierowali si na pnoc. Jednoczenie samoloty rozpoznawcze typu An-12 wzmogy loty w rejonie doliny Panczsziru, chcc uzyska najnowsze informacje o syste-mie obrony mudahedinw. Tego samego dnia rzdowa 8 Dywizja Piechoty i 38 Bryga-

da Komandosw przeprawiy si przez rzek Pancziszir pod Gulbaharem i majc wsparcie lotnictwa rozpoczy powolny marsz w gr doliny. Do poowy maja wojska radziecko -

rzdowe zakoczyy koncentracj u wylotu

doliny i byy gotowe do podjcia dziaa zaczepnych. Wedug dokumentw radzieckich operacj w dolinie Panczsziru dowodzi genera major N.Ter-Grigorjanc, wczesny szef sztabu 40 Armii, a trzon zgrupowania uderzeniowego stanowiy dwa puki piechoty zmotoryzowanej (ze 108 i 201 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej) oraz puk 103 Gwardyjskiej Dywizji Powietrznodcsanto-wcj.

Opisywana operacja jest klasycznym przykadem czsto stosowanych w Afganistanie dziaa typu "mot i kowado". Opracowany przez sztab 40 Armii plan przewidywa wykonanie gwnego uderzenia z rubiey wyjciowej w pobliu Czarikaru w gb doliny Panczsziru, przy jednoczesnym uderzeniu pomocniczym z pnocnego-wschodu z terenu prowincji Badachszan. Oba zgrupowania miay spotka si w grnej czci doliny, poniej przeczy Anduman. Dziaaniom wojsk ldowych miay towarzyszy ataki lotnicze oraz desanty taktyczne. Od wczeniejszych operacji szczebla armijnego operacja rnia si swoim zasigiem, gdy oba zgrupowania majce uderzy na siy Masuda dzielio w linii prostej 300 kilometrw.

Do pierwszych dziaa radzieckich w dolinie Panczsziru doszo w nocy z 15 na 16 maja, kiedy to jedenacie kompanii rozpoznawczych zajo wzniesienia po obu stronach wejcia do doliny. Nastpnej nocy jeden z batalionw radzieckiego 177 Puku Piechoty Zmotoryzowanej wkroczy do doliny na gboko 10 km, a 17 maja o 4:00 trzy bataliony radzieckie rozpoczy natarcie w gr Panczsziru. Podczas gdy jeden bata-

17

raku. Wobec wyranej przewagi przeciwnika partyzanci Masuda opucili swoj gwn baz w Czamal Wadar koo Rukhi i w sposb planowy wycofali si w pobliskie gry.

18 maja kolumna posuwajca si z Bazaraku w gr rzeki ruszya w stron oddalonego o 40 km Chindu. W rejonie Duabu przednia kompania radzieckiego puku dostaa si w krzyowy ogie mudahedinw, tracc 6 transporterw BTR-60 i kilka czogw. Dopiero atak w wykonaniu 6 wezwanych przez radio migowcw Mi-24D zmusi partyzantw do wycofania si i pozwoli Rosjanom na poczenie si z desantemwy-sadzonym poprzedniego dnia w Chindu.

Wobec napotkania oporu przeciwnika w rodkowej czci doliny, w drugim dniu operacji migowce wysadziy kolejne bataliony. Dao to pocztek zacitym walkom, w wyniku ktrych w rejonie Chindu oddziay radzieckie straciy okoo 100 zabitych i rannych. Pokazay one ponadto niskie morale armii afgaskiej, w ktrej wystpiy liczne przypadki dezercji. W tej sytuacji oddziay rzdowe zostay czciowo wycofane z pierwszej linii i skierowane na tyy.

Rwnie 18 maja do natarcia przeszed puk 201 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej,

19

ktry opuci Fajzabad (prowincja Badach-szan) i skierowa si w gr rzeki Kokczy z zamiarem dotarcia do rejonu Koran-wa-Mundanu.

Trzeci dzie operacji przynis desant dwch nowych batalionw w dolinie Panczsziru oraz dalsze walki w rejonie Chindu. Chcc powstrzyma odchodzenie przeciwnika w kierunku pnocno-wschodnim, a take obawiajc si wzmocnienia si Masuda przez partyzantw przybywajcych z Pakistanu, 20 maja w grnej czci wwozu Panczsziru oraz w rejonie Szachranu w prowincji Bada-chszan, zostay wysadzone dwa kolejne bataliony radzieckie. Po zablokowaniu drg wiodcych z Pakistanu zajy one Koran-wa-Mundan i Anduman, zamykajc w ten sposb pnocne wyjcie z doliny Panczsziru. Posuwajc si naprzeciw oddziaom nacierajcym z rejonu Chindu, pokonay one przecz Anduman i zaczy schodzi w d wwozu, zajmujc kontrolowany nieprzerwanie od 1979r. przez mudahedinw Daszt-i Riwat.

21 maja operacja wesza w ostatni faz. Po dowiezieniu przez migowce transportowe posikw, 29 maja oddziay posuwajce

si od strony Daszt-i Riwatu poczyy si ze zgrupowaniem nacierajcym od strony Chindu i w ten sposb caa pnocna cz doliny Panczsziru znalaza si pod kontrol Rosjan.

Wedug dokumentw radzieckich, podczas operacji w dolinie Panczsziru zabito 6000 i wzito do niewoli 200 partyzantw, zdobyto 230 stanowisk ogniowych, 120 karabinw maszynowych i 30 skadw z ywnoci i sprztem wojskowym. Zdaniem sztabowcw 40 Armii operacja zakoczya si osigniciem postawionych zada i jeszcze raz wykazaa du skuteczno kombinowanych dziaa powietrzno - ldowych z uyciem migowcw. cznie w toku trwania operacji migowce wysadziy 4200 ludzi i przewiozy kilkaset ton sprztu bojowego i zaopatrzenia.

Nieco inaczej oceniaj skuteczno tej operacji zachodni historycy wojny afga-skiej. Ich zdaniem Rosjanie nie zdoali za da przeciwnikowi powaniejszych strat, gdy mimo stara majcych ukry rzeczywiste zamiary strony radziecko - rzdowej, ju 14 maja Ahmed Szach Masud otrzyma od wsppracujcych z nim oficerw armii af-

Grupowy start migowcw Mi-24 z jednego z lotnisk polowych w Afganistanie. (fot. archiwum W.uczaka)

Partyzanci tadyccy z doliny

Panczsziru. (fot. z archiwum

A.Kowalczyka)

70 zdezerterowao w nastpnych dniach. W tej sytuacji wojska rzdowe opuciy oddalone posterunki i zostay zebrane w Daszt-i Riwaci i Rukhce.

Druga poowa 1982r. dowioda, e oczekiwania dowdztwa radzieckiego zwizane z majow operacj w dolinie Panczsziru spezy na niczym. Mimo i wadze afgaskie przeprowadziy wielk akcj propagandow, majc na celu skonienie uchodcw z doliny do powrotu do ojczystych wiosek, obiecyway pomoc w odbudowie zniszczonej gospodarki, oraz ogosiy 7 lipca amnesti dla mudahedinw, w rodku lata oddziay "Ja-miat-i Islami" dowodzone przez Muhameda Iszaka (najbliszego podkomendnego Masu-da) zmusiy rzdow 38 Brygad Komandosw do opuszczenia pnocnej i rodkowej czci doliny. Poniewa przysane do rejonu Anowar - Rukha wojska rzdowe (5000 -6000 ludzi) nie byy w stanie powstrzyma naporu mudahedinw i zaczy masowo przechodzi na stron przeciwnika (cznie zdezerterowao 1300 oficerw i onierzy), Rosjanie postanowili przeprowadzi now operacj pacyfikacyjn. Wzio w niej udzia kilkanacie tysicy onierzy radzieckich i rzdowych.

Po trwajcych dwa dni intensywnych nalotach, 28 sierpnia Rosjanie i oddziay af-gaskie rozpoczy dziaania w rejonie Gul-baharu, a 30 sierpnia do Chindu przerzucony zosta migowcami radziecki batalion. Jednoczenie do doliny wkroczya kolumna

21

piechoty zmotoryzowanej, ktra po miniciu Rukhi, 2 wrzenia dotara do rejonu Chind. Po opanowaniu do 7 wrzenia caego poudniowego odcinka doliny, 10 wrzenia Rosjanie opucili Duab i Hazara i wycofali si do Rukhi. Ponadto w dniach 3 - 10 wrzenia do star dochodzio take w ssiednich wwozach Szawa oraz Parandech, gdzie usiowano zdoby ukryte w grach bazy partyzanckie i zmusi mudahedinw do opuszczenia rejonu Panczszir. Operacja zakoczya si 16 wrzenia bez wikszych sukcesw. W trakcie dwutygodniowych walk zgino i odnioso rany okoo 750 Rosjan i onierzy afgaskich oraz 180 partyzantw i 1200 osb c/wilnych. Ponadto mudahedini zniszczyli 25 pojazdw przeciwnika.

W poowie wrzenia, wykorzystujc wycofanie wojsk ze rodkowej czci doliny, siy Masuda przystpiy do atakowania posterunkw rzdowych i mimo silnych atakw lotnictwa, w dniach 3 - 6 padziernika uderzyy na Rukh. Jednoczenie mudahedini zajli Bazarak (gdzie przeniesiono kwater gwn Masuda) i zaczli ponownie organizowa wasn administracj cywiln. Nadchodzca zima i coraz wyraniej rysujca si groba klski godu spowodoway, e wystosowali oni do opinii wiatowej apel o udzielenie pomocy ywnociowej i medycznej mieszkacom doliny Panczsziru.

W poowie nastpnego miesica, konty-22

Zniszczony przez mudahedinw w dolinie Panczsziru przestarzay transporter opancerzony BTR-152 wojsk rzdowych. (fot archiwum A.Kowalczyka)

baharu przybyy nowe oddziay radzieckie i rzdowe. W kocu marca w bazie lotniczej w Bagramie pojawiy si przysane z ZSRR dodatkowe samoloty szturmowe Su-25, a w kwietniu wywiad satelitarny USA stwierdzi na lotniskach radzieckich lecych w pobliu granicy z Afganistanem obecno kilkudziesiciu samolotw bombowych Tu-16,

23

Konwj samochodw ciarowych z zaopatrzeniem dla Kabulu zjedza dolin po przekroczeniu przeczy Salang (fot. 2 archiwum W.uczaka)

Spalone przez mudahedinw cysterny na podejciach do tunelu Salang (fot. z archiwum W .uczaka)

24

ktre zostay przysane z baz na Biaorusi i w Estonii.

Dowdztwo radzieckie nazwao przygotowywan operacj "Panczszir 84". Mona j uzna za klasyczny przykad czsto przeprowadzanej przez Rosjan operacji typu "pionowego okrenia". Opracowany przez sztabowcw radzieckich plan zakada wykonanie jednoczesnego uderzenia na ldzie i z powietrza, z szerokim wykorzystaniem desantw migowcowych i spadochronowych. Przygotowywane dziaania miay przewysza operacje przeprowadzone w 1982r. nie tylko pod wzgldem zaangaowanych si i rodkw, ale rwnie rozlegoci obszaru. Obok samej doliny Panczsziru, celem ataku miay by doliny na pnoc od gwnego acucha Hindukuszu oraz szlaki grskie czce Panczszir z Pakistanem. Podobnie jak w latach wczeniejszych, operacja ta miaa charakter dziaa na szczeblu armijnym. Wzio w niej udzia 14.000 - 15.000 Rosjan i do 6000 wojsk rzdowych.

Trzon si radzieckich stanowiy: trzy puki piechoty zmotoryzowanej wydzielone ze 108 i 201 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej, puk 103 Gwardyjskiej Dywizji Powie-trznodesantowej, przysany z Dclalabadu batalion 66 Samodzielnej Brygady Piechoty Zmotoryzowanej, batalion 191 Samodzielnego Puku Piechoty Zmotoryzowanej z Ghazni, batalion 345 Samodzielnego Gwar-dyjskiego Puku Powictrznodesantowego z Bagramu oraz skierowany z Kirowabadu (obecnie Gjanda w Azerbejdanie) puk 104 Gwardyjskiej Dywizji Powietrznodesan-towej.

Obok oddziaw radzieckich w operacji wziy udzia jednostki armii rzdowej: brygada 8 Dywizji Piechoty, 10 Brygada Piechoty (wchodzca w skad 20 Dywizji Piechoty), 37 i 38 Brygada Komandosw i zoony z byych mudahedinw 507 Puk Piechoty dowodzony przez Jum Chana.

Podobnie jak i innymi operacjami na szczeblu armijnym, natarciem mia kierowa sztab 40 Armii. Ponadto dla skoordynowania dziaa ldowych i desantowych z uderzeniami lotnictwa do Afganistanu skierowano grup oficerw radzieckiego Sztabu Generalnego, ktrzy przez cay czas mieli przebywa w specjalnie przygotowanym samolocie An-12, majcym bezporedni czno ze sztabem 40 Armii i orodkami dowodzenia na obszarze ZSRR.

W pocztkach kwietnia 1984r. siy Ah-meda Szaha Masuda zebrane w dolinie Pan

czsziru liczyy 5000 mudahedinw, ktrzy dysponowali kilkoma zdobycznymi czogami T-54/55, jednym T-62, trzema dziaami 122 mm typu D-30 "Soniuszka". Partyzanci posiadali rwnie zdobyczne oraz wyremontowane przez siebie w czasie rozejmu samochody ciarowe i terenowe.

Trzon si jakimi dysponowa Masud stanowiy 33 grupy ruchome (kompanie o dwch plutonach) "motorak", w ktrych cznie suyo okoo 3000 mudahedinw. Caa dolina bya podzielona na 16 sektorw obrony, z ktrych kady osaniany by przez oddzia si terytorialnych "sabet".

Od marca partyzanci Masuda wzmogli aktywno w rejonie przeczy Salang i w wyniku kilku udanych akcji spalili 24 samo-chody-cysterny. Ataki na konwoje przybray jeszcze bardziej na sile w poowie kwietnia. 17 kwietnia, po wczeniejszym wysadzeniu kilku mostw midzy Czarikarem i Chin-danem, mudahedini przeprowadzili skoordynowane ataki na posterunki radzieckiego puku piechoty zmotoryzowanej, ktry osania szos midzy Dabal us Siradem a tunelem Salang. Dopiero przybycie dwch

25

Mudahedin ze zdobycznym granatnikiem p-panc (fot. z archiwum A.Kowalczyka)

26

Bojowe wozy piechoty BMP-2 na przedmieciach Bagramu

(fot. z archiwum W.uczaka)

Tej samej nocy dolina Panczsziru staa si celem nalotw dywanowych, w ktrych uczestniczyy startujce z baz w ZSRR samoloty bombowe Tu-16 i Su-24. Skuteczno dziaa lotniczych zostaa jednak znacznie ograniczona z powodu zych warunkw atmosferycznych. Podczas wykonywania ataku jeden z samolotw Tu-16 zszed zbyt nisko i rozbi si o skay.

Rano 21 kwietnia, po krtkim przygotowaniu artyleryjskim, do doliny weszy wojska radzieckie, czemu towarzyszyy desanty migowcowe w rodkowej i pnocnej czci doliny. cznic wyldowao okoo 2000 Rosjan. Z samolotw transportowych An-12 zrzucano take "spadochroniarzy" -gumowe manekiny. Strzelajc do nich partyzanci ujawniali swoje stanowiska ogniowe.

Ze wzgldu na puapki minowe, lawiny skalne i brak mostw, natarcie radzieckie w gr doliny postpowao bardzo powoli. Dopiero 24 kwietnia, pokonujc rednio do 10 kilometrw dziennie, Rosjanie zajli Rukh, a 26 kwietnia opanowali Bazarak, Chind i Peszghur. W tym samym czasie w Daszt-i Riwacie wysadzony zosta desant migowcowy w sile batalionu, ktry po stoczeniu cikiej bitwy z mudahedinami koo Deh Parianu, w ostatnich dniach miesica dotar do pnocnego wyjcia z doliny. Podczas walk trwajcych ponad tydzie, muda-hedini stracili 150 zabitych, a wojsko do 200. Szczeglnie wysokie straty zanotowa radziecki batalion 1/682 Puku Piechoty Zmotoryzowanej, ktry 30 kwietnia wpad w zasadzk, tracc 53 zabitych i 58 rannych. Ponadto cz strat radzieckich byo spowo-

27

dowanych pomykami wasnego lotnictwa. 1 maja operacja wesza w drug faz. Po

suwajcy si z Dch Parianu batalion radziecki poczy si tego dnia na przeczy An-duman z milicj ismaelick, nacierajc od strony Koran wa Mundanu. 2 maja w rejonie przej grskich czcych Panczszir z dolin Andarabu (na pnocny) i grzystym regionem Kuhistan (na poudniu) wysadzone zostay kolejne desanty. Jednoczenie Rosjanie i oddziay armii afgaskiej przystpiy do pacyfikowania bocznych dolin Chind, Hazara i Bazarak. Podczas operacji w dolinie Chind na stron partyzantw przeszed liczcy 900 ludzi oddzia rzdowy, co spowodowao wycofania w cigu czterech dni pozostaych wojsk afgaskich do Bazara-ku, Rukhi i Anowaru.

Mimo e operacja "Panczszir 84" wyrniaa si dobrym przygotowaniem i sprawnym wspdziaaniem rnych rodzajw wojsk, to taktyka przyjta przez Masuda sprawia, e przyniosa ona stronie radziec-ko-rzdowej bardzo wysokie straty w ludziach i sprzcie. Wedug ostronych szacunkw Rosjanie i armia afgaska mieli okoo 500 zabitych i rannych (zdaniem partyzantw, tylko w pierwszych dniach operacji wyeliminowanych zostao 1600 przeciwnikw a do koca maja cznic zgino i odnioso obraenia okoo 2500 onierzy).

' \.:* *m.

29

30