MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE · MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE 2014 TOM 1 MIĘDZYNARODOWE...

1MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE 2014 TOM V

MIĘDZYNARODOWEPRAWO HUMANITARNE

Tom V

Ludobójstwo jako zbrodnia międzynarodowa

INTERNATIONALHUMANITARIAN LAW

vol. V

Genocide as a Crime in International Law

…łączyć teorię z praktyką,by służyć człowiekowi na wojnie…

AKADEMIA MARYNARKI WOJENNEJWYDZIAŁ DOWODZENIA I OPERACJI MORSKICH

GDYNIA 2014

2 MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE 2014 TOM V

Rada naukowa: Dariusz R. BUGAJSKI (WDiOM AMW) Michael GEISTLINGER (WP, Uniwersytet w Salzburgu) Tadeusz JASUDOWICZ (WPiA UMK) Elżbieta KARSKA (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) Piotr ŁASKI (WPiA USz) Andrzej MAKOWSKI (WDiOM AMW) Jerzy MENKES (SGH) Elżbieta MIKOS-SKUZA (PCK, WPiA UW) Jerzy ZAJADŁO (WPiA UG) Stanisław ZAJAS (AON) Bogdan ZDRODOWSKI (WSPol. w Szczytnie) Mariusz ZIELIŃSKI (WDiOM AMW)

Redaktor naukowy: Dariusz R. BUGAJSKI

Sekretarz redakcji: Marta SZUNIEWICZ

Redaktorzy Iwona SEKUŁA (nauki o bezpieczeństwie)tematyczni: Marta SZUNIEWICZ (prawo międzynarodowe)

Korekta i redakcja Henryk SPIGARSKItechniczna: Cezary SPIGARSKI

Korektajęzyka angielskiego: Iwona SEKUŁA

Projekt okładki: Leonard ROZENKRANZ Na okładce: Przód okładki (kolejno od lewej) – twarze kojarzone z ludobójstwem:

upamiętnienie na Cmentarzu Dońskim w Moskwie w alei zasłużonych Wasilija Błochina (1), który własnoręcznie zabił ponad 10 tys. ludzi, w tym podczas zbrodni katyńskiej, i organizował mordowanie; pomnik z łukiem triumfalnym Stepana Bandery we Lwowie (2); Józef Stalin (3); Adolf Hitler (4) – żadna z tych trzech postaci nie była osobiście zaanga-żowana w ludobójstwo ani skazana; tył okładki – widok ogólny AMW

Adres redakcji: Akademia Marynarki Wojennej WydziałDowodzeniaiOperacjiMorskich ul.inż.JanaŚmidowicza69,81-103Gdynia tel.(04858)626-29-47,fax(04858)626-28-02 e-mail:[email protected]

Redakcja informuje, że w celu udostępnienia szerokiemu odbiorcy artykułów ukazujących się w MPH, ich streszczenia w języku angielskim będą również publikowane, zgodnie z porozumieniem z redakcją czasopisma – bazy danych „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities” (CEJSH, ISSN 1733-4934), w wersji elektronicznej na stronie internetowej CEJSH (http://cejsh.icm.edu.pl).„The Central European Journal of Social Sciences and Humanities” jest elektroniczną bazą danych wolnego dostępu, założoną przez akademie nauk państw Grupy Wyszehradzkiej w celu internetowej publikacji angielskich streszczeń prac z dziedziny nauk społecznych i humanistycznych, które ukazały się w językach narodowych w czasopismach tych krajów, i które – z uwagi na barierę językową – są niedostatecznie znane poza obszarem zasięgu danego języka.

Wydano na prawach rękopisu.

Wydawca: Fundacja Promocji Przemysłu Okrętowego i Gospodarki Morskiejul. Kościerska 7, 80-328 Gdańske-mail: [email protected], www.oficynamorska.pl, tel. kom.: +48 600 962 252

ISSN2081-5182


SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów ...................................................................................................... 7

Od Redakcji ........................................................................................................... 9

Ludobójstwo nacjonalistów ukraińskich w Polsce południowo-wschodniej w okresie II wojny światowej,Bogusław Kuźniar ................................................................................................ 12

Lawfare: inter arma... leges arma? Kaja Kowalczewska ............................................................................................. 38

Miejsce i rola zwyczaju w międzynarodowym prawie humanitarnym konfliktów zbrojnych,Marta Szuniewicz ................................................................................................ 54

Komisje prawdy jako pozasądowe mechanizmy zwalczania bezkarności sprawców zbrodni międzynarodowych – fakt, czy fikcja?Tomasz Lachowski .............................................................................................. 81

Odpowiedzialność za ochronę jako odpowiedź społeczności międzynarodowej na zbrodnię ludobójstwa,Łukasz Kułaga ................................................................................................... 102

Czy akt terrorystyczny może stanowić zbrodnię ludobójstwa? Marcin Marcinko ................................................................................................ 124

Obóz jako instrument ludobójstwa – analiza wybranych zagadnień,Joanna Markiewicz-Stanny................................................................................ 167

Sprawa gen. Ante Gotoviny i zasada 200 metrów w świetle ius in bello, Mateusz Piątkowski ........................................................................................... 193

Tendencje rozwoju współczesnych środków walki w kontekście minimalizacji strat ubocznych podczas działań zbrojnych – wybrane zagadnienia z zakresu teorii,Martyna Bucholc ................................................................................................ 226

Zakaz stosowania amunicji ze zubożonego uranu jako nowe wyzwanie dla międzynarodowego prawa humanitarnego, Wojciech Bieńkowski ......................................................................................... 244


O Autorach......................................................................................................... 261

Indeks rzeczowy ................................................................................................ 262

Wykaz aktów prawnych wykorzystanych w publikacjach .................................. 271


INTERNATIONAL HUMANITARIAN LAWVOL. V

Genocide as a Crime in International Law

Contents ................................................................................................................ 3

List of abbreviations............................................................................................... 7

From Editor ............................................................................................................ 9

Genocide of Poles in South-Eastern Poland by the Ukrainian Nationalists During the Second World War, Bogusław Kuźniar ................................................................................................ 12

Lawfare: inter arma... leges arma?, Karolina Kowalczewska ....................................................................................... 38

Custom in the International Humanitarian Law of Armed Conflicts,Marta Szuniewicz ................................................................................................ 54

Truth Commissions as Non-judicial Mechanisms of Fighting Against Impunity for the Perpetrators of International Crimes – Fact or Fiction?, Tomasz Lachowski .............................................................................................. 81

Responsibility to Protect as a Response of International Community to the Crime of Genocide,Łukasz Kułaga ................................................................................................... 102

Can an Act of Terrorism be Considered Genocide?, Marcin Marcinko ................................................................................................ 124

Camps as a Tool of Crime of Genocide – Several Issues, Joanna Markiewicz-Stanny................................................................................ 167

Gotovina Case and the 200 Meters Standard in the View of the International Humanitarian Law, Mateusz Piątkowski ........................................................................................... 193

Trends in the Development of Modern Means of Warfare in the Context of Minimizing Collateral Damage During Military Operations - Selected Aspects of the Theory,Martyna Bucholc ................................................................................................ 226


The Elimination of Depleted Uranium Weapon in the Light of International Humanitarian Law, Wojciech Bieńkowski ......................................................................................... 244

On the Authors................................................................................................... 261

Index .................................................................................................................. 262

List of Conventions, Treaties and other International Instruments .................... 271


WYKAZ SKRÓTÓW

Dz.U. ................DziennikUstawDz.Urz. MON ....DziennikUrzędowyMinistraObronyNarodowejEKPC................EuropejskaKonwencjaPrawCzłowiekaz4listo-

pada1950rokuIRoRC ..............InternationalReviewoftheRedCrossk.k. ...................Kodekskarnyz1997rokuKG I .................Konwencja genewska z 12 sierpnia 1949 roku

opolepszeniu losurannychichorychwarmiachczynnych

KG II ................Konwencja genewska z 12 sierpnia 1949 rokuopolepszeniu losurannych,chorych i rozbitkówsiłzbrojnychnamorzu

KG III ...............Konwencja genewska z 12 sierpnia 1949 rokuotraktowaniujeńcówwojennych

KG IV ...............Konwencja genewska z 12 sierpnia 1949 rokuoochronieosóbcywilnychpodczaswojny

KoPM 1982 .......KonwencjaNarodówZjednoczonychoPrawieMo-rzaz10grudnia1982rokusporządzonawMontegoBay

MKCK ..............MiędzynarodowyKomitetCzerwonegoKrzyżaMPH ................MiędzynarodoweprawohumanitarneMPPOiP ...........MiędzynarodowyPaktPrawObywatelskichiPoli-

tycznychz16grudnia1966rokuMTK .................MiędzynarodowyTrybunałKarnyMTKJ ...............MiędzynarodowyTrybunałKarny ds. Zbrodni

wbyłejJugosławiiMTS .................MiędzynarodowyTrybunałSprawiedliwościNATO ...............OrganizacjaTraktatuPółnocnoatlantyckiegoONZ .................OrganizacjaNarodówZjednoczonychPCK ..................PolskiCzerwonyKrzyżPMW ................PolskaMarynarkaWojenna


PD I ..................Protokół dodatkowydoKonwencji genewskichzdnia 12 sierpnia 1949 rokudotyczącyochronyofiarmiędzynarodowych konfliktów zbrojnych(ProtokółI)

PD II ................Protokół dodatkowydoKonwencji genewskichzdnia 12 sierpnia 1949 rokudotyczącyochronyofiarniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych(ProtokółII)

PiP ...................PaństwoiPrawoROE .................Zasadypodjęciadziałańprzyużyciusiły/ Zasady

użyciasiły,ZUS(Rules of Engagement)PKW ................PolskiKontyngentWojskowy WPP .................WojskowyPrzeglądPrawniczy


OD REDAKCJI

TomVMPHzostałpoświęconyludobójstwujakozbrodnimiędzy-narodowej.Nieprzypadkowopojęcieludobójstwawyrosłozpolskiejmyśliprawniczejczerpiącejinspiracjezwieluprzykładówludobój-czychzbrodnipopełnianychwpierwszejpołowieXXw.naziemiachpolskich,wobecPolaków i innychnarodówMiędzymorza,a takżeniecowcześniejszych zbrodni popełnionychna ziemiach byłegoImperiumOsmańskiego.Autorem tegopojęciabyłprofesorRafałLemkin1absolwentWydziałuPrawaUniwersytetuJanaKazimierzaweLwowie,doktorantprofesoraJuliuszaMakarewicza2,azatemna-ukowiecipraktykukształtowanyprzeznajwybitniejsząpolskąszkołęprawniczą.Inny znanyPolakgen.bryg.MirosławHermaszewski,pierwszy

ijedynypolskikosmonauta,osobiściedotkniętyludobójstwemwołyń-skim,podczasktóregozamordowanowbestialskisposóbjegodziadkaiojcaoraz18osóbznajbliższejrodziny,którysamjako1,5rocznedzieckow1943r.cudemuniknąłśmiercinapisałdoRedakcjiMPH:To niesamowite, że to straszne określenie funkcjonuje w obecnym czasie. Okrutne doświadczenia i ofiara tysięcy, a nawet milionów istnień to cena za którą pojęcie to powinno skryć się w tomach historycznych opracowań, jako przykład mrocznej przeszłości, a tak nie jest. Chwała tym którzy swą dociekliwością i naukową pasją zgromadzoną wiedzę utrwalają jako swojego rodzaju memento.

1 RafałLemkin (późniejRaphaelLemkin, ur.w 1900 r. k.Wołkowyska, zm.w1959r.wNowymJorku) -polskiprawnikpochodzenia żydowskiego, twórcapojęcia„ludobójstwo”orazprojektuKonwencjiwsprawiezapobieganiaikaraniazbrodniludobójstwaz1948r.Zagadnieniemludobójstwazajmowałsięodpoczątkulattrzydziestych,alesamterminzostałprzedstawionywdzieleThe Axis Rule in Occupied Europe wydanymw1944r.2 JuliuszMakarewicz (ur. 1872 r. w Samborze, zm. w 1955 r. we Lwowie) –polskiprawnik,karnista,profesor Uniwersytetu we Lwowie,senatorRP.Głównyautor ko-deksukarnegoz1932r.(znanegojakoKodeksMakarewiczaiobowiązującegodokońca1969r.),ostatnipolskiprofesorUniwersytetuweLwowie,naktórymprowadziłwykładydo1954r.


Niestety,coprawdawspółczesnemiędzynarodoweprawokarnemacorazwięcejnarzędziprawnychiinstytucjonalnychdościganiaorazkaraniapopełnianychzbrodnimiędzynarodowych,w tym ludobój-stwa,alezapobiecimmożetylkokonsekwentnapolitykapaństw.Tejnatomiastbrakujenawetwprzypadkuzbrodnistosunkowoodległychwczasiejakpopełnione100lattemuludobójstwoOrmian(negacjaturecka i jejwpływnabieżącąpolitykęmiędzynarodowąTurcji).Powszechne jest relatywizowanie zbrodniwkontekścieaktualnychinteresówpolitycznychiużywaniezróżnicowanychocenorazichin-terpretacjidobieżącejgrypolitycznej.Szczególniebolesnejest,żeniejesttoobcenawetwładzomRzeczpospolitej,którejnaródiziemiebyłyprzecieżjednymiznajbardziejdotkniętychludobójczymidziałania-mizbrodniczychideologiiwXXw.Współcześnieniktniespierasięoocenęludobójstwaniemieckiego,Holocaustu,stanowczobronimyocenyzbrodnikatyńskiej,choćituwzależnościodstanurelacjipolsko--rosyjskichzdarzałosięsłyszećżenującegłosyłagodzącetęocenę3,alejużwprzypadkurzeziwołyńskiejwidzimypełnepodporządkowanieocenyiupamiętnieniapragnieniu„niezrażaniaUkraińców”4.Możetobudzićtylkooburzeniepołączonezpolitowaniemnadstanemintelek-tualnymimoralnymobecnychpolskichelitpolitycznych.Rezultat takiejpolitykiwidoczny jest równieżwpolskiejnauce,

gdzie łatwiej znajdziemypublikacje inaukowcówzajmujących sięludobójstwemwRwandzielubwKambodży,niżrzeziąwołyńską,czyoperacjąpolskąNKWDzlat1937-1938,podczasktórejzamordowano(nieliczącwywiezionychizmarłychnastepachKazachstanu)około110tys.PolakówzatożebyliPolakami.Wpewnymstopniutenproblemjestrównieżwidocznywbieżącym

tomie,wktórympublikuje11autorów.Otwierającytekstpoświęco-nyjestludobójstwupopełnionemuprzeznacjonalistówukraińskichwPolsce południowo-wschodniej wokresie IIwojny światowej(B.Kuźniar). Jeden tekst dotyczy zwyczajuwmiędzynarodowymprawiehumanitarnym (M.Szuniewicz).Trzykolejneodnoszą się

3 Wokresie„ocieplenia”relacjizFRw2009r.SejmiSenatRPprzyjęłyuchwaływ70.rocznicęnapaściZSRRnaPolskę,wktórychprzygotowaniuwdużymstopniuuwzględnianoniefakty,abieżącepotrzebypolitykiwobecFR.Politykataitakza-kończyłasięcałkowitąkatastrofąwtrakcieEuromajdanuw2013r.ianeksjiKrymuw2014r.4 DobitnymprzykłademsądyskusjenaduchwałamiSejmuiSenatuw2013r.w70.rocznicęzbrodniwołyńskiej.


doróżnychaspektówzbrodniludobójstwa(Ł.Kułaga,M.Marcinko,J.Markiewcz-Stanny),adwainnedośrodkówegzekwowaniaprawa(T.Lachowski,M.Piątkowski).Ponadtonametody i środkiwalkizwracająuwagęCzytelnikaM.Bucholc iW.Bieńkowski.WreszcieinteresującezagadnienielawfareprzedstawiaK.Kowalczewska.

Dariusz R. BugajskiGdynia,30listopada2014roku


Bogusław Kuźniar

LUDOBÓJSTWO POPEŁNIONE PRZEZ NACJONALISTÓW UKRAIŃSKICH

W POLSCE POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

GENOCIDE OF POLES IN SOUTH-EASTERN POLAND BY THE UKRAINIAN NATIONALISTS

DURING THE SECOND WORLD WAR

Summary

DuringWorldWar II theOrganizationofUkrainianNationalists [OUN]collaboratedwiththeGermans;amongotherthings,theUkrainianauxiliarypoliceescortedJews fromghettos to theplacesof executionandmurderedmanyofthem.AlthoughtheGermansdidnotapprovedoftheirproclamationofindependenceandarrestedtheleadersoftheradicalfractionofOUNStepanBanderaandJarosławStećko(andsomeothers)inJuly1941,theydidnotstopcollaboratingwiththeGermans.TheUkrainiannationalistsdecidedtostartthegenocideofPolishpeopleinVolhynia,wherethePolishconstitutedaminority.Forthatreason,theyestablishedtheUkrainianInsurgentArmy[UPA]inMarch1943.Theymurderedmostoftheirvictimsbydeception,someofthemwereevenkilledinchurchesduringservices.TheirgoalwastoexterminateasmanyPolesaspossible.Theytorturedtheirvictimsinaverysadisticway,withnoexceptionforinfants,children,pregnantwomenandoldmen.Thus,regardingtheOUNandUPAasUkrainianindependencemovementseemstobewrong,becauseofitscriminalactivity,imposingcompulsoryserviceinUPAandmurderingthoseUkrainians,whodidnotsupportthem.

key words:genocide,crimeofgenocideinVolhynia,OrganizationofUkrainianNationalists,UkrainianInsurgentArmy


CzłonkowieisympatycyOUNżywilinadzieję,żeokupacjaIIRzeczy-pospolitejprzezNiemcyhitlerowskiedoprowadzidoutworzenianacjo-nalistycznegopaństwaukraińskiego.Ztychteżwzględówmanifestacyj-niewitanowojskaniemieckiewkraczającewewrześniu1939iwczerwcu1941roku.ZdzisławDarażwspomina,żepodczasprzemarszupolskichjeńcówprzezHoryniecwdniu18września1939rokudziewczętaukra-ińskiewstrojachludowychwręczałykwiatyniemieckiejeskorcie1.TegosamegodniawSanokunatlepłonącychtrzechsynagog:Dziewczęta i chłopcy z okolicznych wiosek poprzypinali sobie niebiesko-żółte ko-kardy i w pochodzie z chorągiewkami i śpiewem paradowali ulicami Sanoka. U wylotu uliczki wiodącej do cerkwi barwną procesję dzieci prowadził ruski ksiądz. Powiewały żółto-niebieskie chorągwie, dziew-czyna z kolorowymi wstążkami we włosach niosła na tacy chleb i sól na powitanie nowych władców świata2. WGeneralnymGubernatorstwieokupantniemiecki lepiej trak-

tował ludnośćukraińską, aniżeliPolaków.Posiadaczeukraińskichkartidentyfikacyjnychotrzymywaliwiększeprzydziałyżywnościowe.PonadtoUkraińcyotrzymalizezwolenienafunkcjonowaniewłasnychkonsumów,szkolnictwa(wtymgimnazjówwJarosławiuiChełmie)oraz towarzystw sportowych ikulturalno–oświatowych. Uprzy-wilejowaniedotyczyło równieżprzyjmowaniadopracy.Hitlerowcyzastępowalipolskichurzędnikówukraińskimi,którzyobciążaliPola-kówwiększymikontyngentamiorazczęściejkierowaliichnarobotyprzymusowedoNiemiec3. W1940rokudoszłodorozłamuwOUN.Pozamordowaniuw1938

rokuprzywódcyOUNJewhenaKonowalca,wodzostwoobjął jegoszwagierAndrijMelnyk.Od1940rokunastąpiłpodziałOUNnadwiezwalczającesięfrakcje:banderowcówimelnykowców,gdyżgrupamło-dychdziałaczyzeStepanemBanderąnaczele,którzynieznalidobrzeiniedarzyliszacunkiemMelnyka,powołaławlutym1940rokutzw.RewolucyjnyProwidOUNpodzwierzchnictwemBandery.Banderow-cywkwietniu1941rokuzwołaliwKrakowieIINadzwyczajnyWielki

1 Z.Daraż,Zawierucha nad Sanem,Rzeszów2006,s.21-22.2 E.Zając,Niemcy wywiesili afisze, „GazetaBieszczadzka”2003,nr21,cyt.za:S.Żurek,UPA w Bieszczadach,Wrocław2007,s.7.3 Z.Konieczny, Narastanie konfliktu polsko-ukraińskiego w latach 1939-1944 na ziemiach południowo-wschodnich obecnej Polski, CzesławPartacz,BogusławPolak,WaldemarHandke(red.),Wołyń i Małopolska Wschodnia 1943-1944, Koszalin--Leszno2004,s.199–203.


ZbórOUN,naktórymzatwierdzilidokonanezmiany,unieważniającpowierzeniekierownictwaOUNMelnykowi4.WspółpracaobydwufrakcjiOUNzNiemcaminasiliłasięodwrześnia

1940roku,czylipopodpisaniuprzezgen.AlfredaJodlarozkazuozada-niachwywiaduprzyrealizacjiplanu„Barbarossa”(planwojnyzZSRR).Odkońca1940rokudomaja1941rokuAbwehraprowadziłarozmowyzbanderowcami,wktórychuczestniczyłm.in.RikoJaryj(członekkie-rownictwaOUNBandery,długoletniagentAbwehry).Porozumieniezawartenapoczątku1941rokuzakładałozgodędowództwaWehrmachtunapowołanielegionuukraińskiegooraztrzechtzw.gruppochodowych5. Wskład tychżegrupweszłookoło4 tys.nacjonalistówukraińskich,którzywyruszylizaarmiąniemieckąwcelutworzeniaukraińskiejad-ministracji,policjiorazoddziałówwojskowychdowalkizZSRR.Naj-ważniejszedlaNiemcówbyłoprowadzeniedziałalnościwywiadowczejidywersyjnejnatyłachArmiiCzerwonej.Wskładgrupszpiegowskichidywersyjnych,wysyłanychna terenZSRRprzedwybuchemwojnyniemiecko–radzieckiej,wdużejmierzewchodziliUkraińcy6.Wybuchwojnyniemiecko–radzieckiej spowodowałpowrótna-

dzieiOUNnautworzenienacjonalistycznegopaństwaukraińskiego.Ukraińcyentuzjastyczniewitaliarmięniemiecką.ZgodniezinstrukcjąOUNBandery,wieszanoniemieckieflagiibudowanobramytriumfalneznapisami:„HeilHitler”, ,,SławaOUN”,,,SławaBanderze”,„Niechżyjeniemieckaarmia”,„NiechżyjewódzAdolfHitler”.Władzenie-mieckieskierowałydonaroduukraińskiegoodezwę,wktórejobiecaliwyzwolenieodkomunizmu.WdzięcznośćipoparciearmiiniemieckiejwyrażałtakżelwowskimetropolitagreckokatolickiAndrzejSzeptycki7. WatakuNiemiecnaZSRRwzięłyudziałdwabatalionyskładającesię

znacjonalistówukraińskich.Batalionem„Nachtigall”,nieoficjalniena-zwanymprzezUkraińcówimieniemBandery,dowodziliAlbrechtHerz-ner iTheodorOberländer.Podlegał imformalnydowódcabatalionu

4 Uchwała II. Wielkiego Zboru Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (WZOUN) z kwietnia 1941 r.,W.Poliszczuk,Nacjonalizm ukraiński w dokumentach - inte-gralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana faszyzmu cz.3, t. V, Toronto 2003,s.120-133.NatentematrównieżE.Prus,Kurhany. Dążenia galicyjskich nacjonali-stów ukraińskich, Warszawa 1993 ,s.27.5 W.Bonusiak,dz. cyt..,s.28.6 E.Prus,Herosi spod znaku tryzuba,s.156-160.7 W.Bonusiak,Kto zabił profesorów lwowskich?,s.30;A.Kubasik, Arcybiskupa Andrzeja Szeptyckiego wizja ukraińskiego narodu, państwa i cerkwi,Lwów-Kra-ków1999s.136-137.


RomanSzuchewycz.PrzyprzyjmowaniudobatalionubranopoduwagędotychczasowadziałalnośćwOUN8.Poszybkimsformowaniutegoba-talionuwkwietniu1941roku,Abwehrawyraziłazgodęnautworzeniebatalionu„Roland”,wwiększościskładającegosięzmelnykowców9.WeLwowieod27czerwca 1941 rokunacjonaliściukraińscypo-

dejmowalidziałaniadywersyjne.Batalion „Nachtigall”przekroczył„granicę”niemiecko–radzieckąwokolicachRadymnaiwkroczyłdoLwowa30czerwca1941rokuogodzinie315,tj.siedemgodzinprzedinnymioddziałaminiemieckimi10.PrzybyliwówczasdziałaczeOUNBandery JarosławStećko, JarosławStaruch, StepanŁenkawski,JewhenWreciona,o.IwanHryniochiinni,uzyskaliodmetropolitygreckokatolickiegoAndrzejaSzeptyckiegozgodęnautworzenierząduiogłoszenieniepodległości.Wdniu30czerwca1941rokuwgmachutowarzystwa „Proświta”weLwowie,OUNBandery zorganizowałazebraniezudziałemponad60osób,naktórymprzyjętotzw.„Akt30czerwca1941”proklamującypowstaniepaństwaukraińskiego.StepanBanderawyznaczyłnaszefarząduJarosławaStećko11.EdwardPrusstwierdza,żeAkttenworyginalnymbrzmieniuzachowałsięwpo-staci afiszóworazwówczesnej prasie12. Pomimo tego, ukraińskienacjonalistycznewydawnictwaźródłowepodająAktwsfałszowanejwersji,pomijającejniewygodnesformułowania13. TreśćoryginalnaAktugłosi: […]Organizacja Ukraińskich Na-

cjonalistów pod przewodem Stepana Bandery wzywa do podpo-rządkowania się utworzonemu we Lwowie Krajowemu Rządo wi, prowidnykiem którego jest Jarosław Stećko. Sława Bohaterskiej Armii Nie mieckiej i jej Führerowi Adolfowi Hitlerowi!

Ukraina dla Ukraińców! Precz z Moskwą! Precz z obcą władzą na ziemi Ukraińskiej! Budujemy Samostijną Ukraińską Derżawę!

8 E.Prus,Rycerze żelaznej ostrogi: oddziały wojskowe ukraińskich nacjonalistów w okresie II wojny światowej,Wrocław2000,s.76-78.9 Tamże,s.81-83.10 R.Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1933-1945),s.233.11 Tamże,s.234.12 E.Prus,Banderomachia - łże-rząd Stećki na tle rzeczywistości,Wrocław2007,s.87.13 Tekstsfałszowanejwersji:Pryczynky do suspilnoho mysłennja. OUN w switli postanow Wełykych Zboriw, Konferencij ta inszych dokumentiw z borotby 1929-1955 r.,Toronto1989,s.57-58,cyt.za: R.Drozd,Ukraińska Powstańcza Armia - Dokumenty-struktury,Warszawa 1998, s. 42-43.Tłumaczenia sfałszowanejiprawdziwejwersji:E.Prus,Banderomachia. Łże-rząd…,s.87-88.


Nieprawdziwawersjagłosi:Wolą narodu ukraińskiego, Organi-zacja Ukraińskich Nacjonalistów pod przewodem Stepana Bandery proklamuje odrodzenie Ukraińskiej Derżawy, za którą pokładły swe głowy całe pokolenia najlepszych synów Ukrainy.[….]Niech żyje Samostijna Soborna Ukraińska Derżawa!

Niech żyje Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów!Niech żyje Prowidnyk Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów –

Stepan Bandera![…]”.

Wnacjonalistycznejhistoriografiiukraińskiejprzecenia się zna-czenie tegoAktu, twierdząc, żewprzeciągukilku tygodniod jegopodpisaniadoszłodoustanowieniawładzpaństwowychnaterytoriumprawiecałej„UkrainyZachodniej”14.Jednakżeniemiałonwiększegoznaczeniapolitycznegoorazwrzeczywistościwogóleniewszedłwży-cie.Sprawującywładzęokupacyjnąhitlerowcynakazalibowiemban-derowcomgoodwołać,aStepanaBanderę,JarosławaStećkoiinnychczołowychdziałaczyOUNBandery,wlipcu1941rokuaresztowali15. Pokazałoto,żeIIIRzeszanieprzewidywałautworzeniajakiegokolwiek,choćbymarionetkowegopaństwaukraińskiego.WydanieAktubanderowcywykorzystali jednakwcelachpropa-

gandowych,odwołującsiędoniegorównieżpoodwrociewojsknie-mieckich zterytorium IIRzeczypospolitej.Zokazjipiątej rocznicyjegowydaniadokureniajarosławsko–lubaczowskiegoUPAdotarłnastępujący„Rozkaz”:

SianWolność narodom. Wolność człowiekowi.

Śmierć tyrani.

RozkazWojskom Ukraińskiej Powstańczej Armii /UPA/ Ukraińskiej

Narodowej Samoobrony /SKW/ oraz wszystkim ukraińskim zbroj-nym rewolucyjnym częściom /Bojowe Odziały SB, zbrojne oddziały ochrony i związku/ - na dzień 30 czerwca 1946 r.

Koledzy powstańcy, żołnierze ukraińskiej wyzwoleńczej rewolucji.

14 Zob.:referatWołodymyraWiatrowyczawygłoszonypodczaskonferencjinauko-wejwLublinie21XI2006Charakterystyka działalności podziemia ukraińskiego i próba analizy ilościowej i jakościowej(wposiadaniuautora).15 W.Poliszczuk,Gorzka prawda. Cień Bandery nad zbrodnią ludobójstwa,War-szawa2006, s.85.


Polityczną osnową organizacji naszych obecnych zbrojnych sił, któ-re wyrosły na przestrzeni ostatnich pięciu lat w niezmożonej walce z okupantami Ukrainy i okryli niebywałą sławą ukraińską ziemię i naród ukraiński – stworzył akt ogłoszenia ukraińskiego państwa w dniu 30 czerwca 1941 r.

W dniu 30 czerwca 1941 r. naród ukraiński ogłosił wbrew woli wszystkich okupantów odnośnie swego niezawisłego państwa i wła-dzy. Zgodnie z tym aktem naród ukraiński wstąpił w wir drugiej wojny światowej z własnym politycznym celem, pod własnymi sztan-darami i poszedł swoim własnym niezależnym od żadnych obcych sił szlakiem – szlakiem rewolucyjnej walki za własną idee.

Akt z 30 czerwca 1941 r. to wielkie pamiętne osiągnięcie histo-rycznej wagi, to początek nowego rozdziału wyzwoleńczej walki ukraińskiego narodu.

Dzisiejszy trzydziesty czerwiec to pięć lat naszej nowej zbrojnej walki o wolność i niezawisłość, to drogowskaz do dalszej walki.Wyrośliśmywrewolucyjnejwalceoniezależneukraińskiepaństwo.

Wwalce tejzdobyliśmywłasnąbroń izorganizowaliśmynaszenie-złomnepowstańczeszeregiorazpójdziemydalejtymrewolucyjnymszlakiemażdozwycięstwa.

Niech żyje wolne i niezawisłe ukraińskie państwo.Niech żyje sławna Ukraińska Powstańcza Armia.Niech żyje Ukraińska Główna Wyzwoleńcza Rada.

Postój, czerwiec 1946 r. /-/ Ołeh/-/ Dubrownik P. O.k.g. Sianp.o. szefa sztabu grupy Sian16.

Wlipcu1941roku,pozajęciuMałopolskiWschodniejprzezNiem-ców,banderowcyplanowalibrutalnerozprawieniesięzosobamiinnejnarodowościizeswoimiprzeciwnikamipolitycznymi,oczymświad-cządokumentyarchiwalneotreści:Wokresie zamieszania i chaosu można pozwolić sobie na likwidowanie niepożądanych polskich, moskiewskich i żydowskich elementów[…]Nasza władza powinna być straszną. Własne sumienie nacjonalistyczne jest kodeksem17. Iinnyprzykład:Nasza władza musi być straszna dla przeciwników.

16 IPN-Rz-052/377,t.2,k.48.17 W.Masłowśkyj,Z kim i przeciw komu walczyli nacjonaliści ukraińscy w latach II wojny światowej,2001,s.59.


Terror wobec obcych wrogów i swoich – zdrajców, to twórcza swo-boda, powiew nowych idei Ukraińca-włodarza własnej ziemi musi przebijać z każdego czynu i na każdym kroku [...]18.Wdniachod30czerwcado11lipca1941rokubanderowcykolportowaliweLwowieodezwęwpostaciulotekiafiszówotreści19:Narodzie ukraiński![…]Wiedz! Moskwa, Polska, Węgrzy, Żydzi – to twoi wrogowie! Niszcz ich![...]Twoim wodzem jest Stepan Bandera20.Pozaludobójstwemnapolskiej ludnościcywilnej,którezostanie

szerzejomówionewdalszejczęścipracy,nacjonaliściukraińscybardzointensywnieuczestniczyliteżwholokauścienaŻydach.AntyżydowskiestwierdzeniaznalazłysięwuchwalezborubanderowcówwKrakowiezkwietnia1941roku:Żydzi w ZSRR są najbardziej oddaną podporą panującego reżimu bolszewickiego oraz awangardą moskiewskie-go imperializmu na Ukrainie. […]Organizacja Ukraińskich Na-cjonalistów zwalcza Żydów jako podporę bolszewickiego reżimu, uświadamiając jednocześnie masy ludowe, że Moskwa jest głównym wrogiem21.DyrektywaOUNzatytułowana„WalkaidziałalnośćOUNwokresiewojny”głosiłam.in.:[…]urzędników oddawać w niewolę Niemcom, politruków i znanych komunistów likwidować. To samo robić z pracownikami NKWD.[...]Działaczy nauki, kultury i sztuki nieukraińskiej narodowości także przeznacza się do wyniszczenia. Żydów należy izolować, pousuwać z administracji i gospodarki, a jeśli zachodzi potrzeba wykorzystania Żyda, to należy postawić mu nad głową policjanta i likwidować za najmniejszą winę. Asymilacja Żydów z ukraińską ludnością wykluczona22.KolportowanaweLwowieulotkaostrzegałaŻydów:Witaliście Stalina kwiatami,my położymy wasze głowy u stóp Hitlera23. Wlipcu 1941 rokudoszłodopogromówŻydów.Pierwszymiał

miejscepo zajęciuLwowaprzezNiemców itrwałdo6 lipca 1941

18 Tamże.19 Tamże,s.34.20 W.Poliszczuk,Pojęcie integralnego nacjonalizmu ukraińskiego,s.80.21 Uchwała II. Wielkiego Zboru Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (WZOUN) z kwietnia 1941 r.,W.Poliszczuk,Nacjonalizm ukraiński…,t.3,s.127.22 W.Czeredniczenko,Nacjonalizm proty naciji,Kijów1970,s.84,92,cyt. za: W.Bonusiak,dz. cyt..,s.30-31.23 R.Breitman,N.J.W.Goda,Hitler’ Shadow. Nazi War Criminals, U.S. Intelli-gence,and the Cold War,www.archives.gov/iwg/reports/hitlers-shadow.pdf.


roku24.Głównymisprawcamiludobójstwabyliżołnierzebatalionu„Nachtigall”,awpogromieudziałwzięłarównieżukraińskaludnośćcywilna.OkrucieństwotejzbrodniopisujeEdwardPrus:We wszyst-kich miejscach zakwaterowania żołnierze ukraińscy, powszechnie przez Lwowian zwani „ptasznikami” albo „słowikami”, urządzali w najniższych pomieszczeniach katownie. Tu zwozili lub spędzali swoje ofiary, przeważnie żydowskich inteligentów, i po wstępnym badaniu połączonym z wymyślnymi torturami, jeżeli ofiara je wy-trzymała, ofiarę tę zabijali25.Prusprzytacza zeznanianaocznychświadków,według którychnacjonaliści ukraińscywyprowadzaliŻydówzdomów,eskortowali ichdowięzień,gdziedochodziłodomasakr,brutalniebiliimordowali,rabowaliichmienie,wyzywali,zmuszalidopracy26.StanisławaGłogowskawspomina,żeżołnierzebatalionu„Nachtingall”[…]gnali w stronę Rynku Żydów – kobiety i mężczyzn. Bili ich i kopali. Specjalnie uwzięli się na starego czło-wieka z długą siwą brodą. Tłukli go nieludzko kolbami karabinów i ciągnęli za brodę, jakby chcieli mu ją wyrwać […].Na Rynku kazali swoim ofiarom zamiatać gołymi rękami plac pod ratuszem. […]Umundurowani Ukraińcy deptali im dłonie ciężkimi buciora-mi i miażdżyli je[…]27.Wydarzeniaztamtychdnitakdokumentująnotatkizkwateryoddziałówukraińskichprzyul.Czwartaków:Egze-kucje masowe (pogromy Żydów i Polaków) trwały mniej więcej do 2 lipca.[Dzień2lipcazostałnazwany„krwawymwtorkiem”–B.K.].Później trwały nadal egzekucje poszczególnych osób i grup. Ludzie później mówili, że „Ptasznicy”zabijali na cztery różne sposoby. Mianowicie: rozstrzeliwali, zabijali młotem, bagnetem, bądź bili do zabicia[…]28. DokolejnegopogromudoszłoweLwowie i35miejscowościach

MałopolskiWschodniejpodkonieclipca1941rokudlaupamiętnieniaśmierciSymonaPetlury,zabitego15latwcześniejprzezżydowskiego

24 E.Prus, Holocaust po banderowsku. Czy Żydzi byli w UPA,Wrocław2001,s.41.Dokumentacjafotograficznaukazującabitych,eskortowanych,obnażanychiponiżanychŻydóww:W.Poliszczuk,Dowody zbrodni OUN i UPA - Integralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana faszyzmu, t. II,Toronto2000,s.228-236;E.Prus,Banderomachia. Łże-rząd …,s.255-262.25 Tamże,s.36.26 Tamże,s.36-39.27 Tamże,s.38.28 Tamże,s.39.


zamachowca29.WOleszycachmilicjautworzonaprzeznacjonalistówukraińskichzabierałaŻydówzdomównarobotyprzymusoweizmu-szała ichdoudziałuwpochodachpublicznych,naktórychmusielioniśpiewać„pieśniośmieszająceichsamych”30.Taksytuacjęwtejmiejscowościpowkroczeniuwojskniemieckichrelacjonujeks.Jó-zefMroczkowski:Padało hasło: „Ukraina tylko dla Ukraińców”. Polacy przestali być ludźmi – obywatelami; o Żydach to nawet mówić szkoda.[…]powstała miejscowa Milicja. Pozgłaszali się do niej rozmaici parobcy ukraińscy, którzy przypiąwszy sino – żółte opaski – z bronią lub bez broni – udawali władzę bezpieczeństwa, wkraczając wszędzie i grabiąc co popadło31.Wlipcu1941rokunarynkuwOleszycachdoszłodo„sobótkiżydowskiej”,podczasktórejpalonoksiążkibolszewickie,aŻydomkazanotańczyćwokółogniaiprzeskakiwaćnadpłomieniami: Przy stosie stanęli […]milicjanci [ukraińscy],którzy lękających się przy skoku bili pałami w plecy. Jeden z takich milicjantów – Stefan Lonczak – puścił się w pogoń za uciekającym żydowskim chłopcem, i dogoniwszy go, z rozmachem uderzył kolbą karabinu między łopatki. […]chłopcu z ust i nosa buchła krew, po czym martwy padł na ziemię32. PolicjazorganizowanaprzezOUNpodlegaładowództwuSSiPolicji,

aczłonkostwowniejmiałocharakterdobrowolny33.JejkolaboracjazIIIRzesząiwspółudziałwholokauściesądobrzeudokumentowane.Potwierdzajązeznaniezdnia16lutego1960rokuzastępcydowódcyIVKomisariatuukraińskiejpolicjiweLwowie, anastępnie twórcyidowódcyjarosławsko–lubaczowskiegokureniaUPAIwanaSzpon-taka:Nasza policja w tym i policjanci IV Komisariatu we Lwowie brali udział w przeprowadzeniu różnych akcji, jak patrolowaniu miejskich parków, sprawdzaniu miejsc pracy napotykanych osob-ników i w przeprowadzaniu akcji przeciwko Żydom. Najczęściej legitymowano osoby wałęsające się po parku bez pracy i często od-wożono ciężarówkami na gestapo[…]takie akcje zwane łapankami przeprowadzało samo gestapo, a myśmy w tym tylko brali udział 29 Tamże, s.159 in.Relacjeświadkówopisywanychwydarzeń:W.Masłowśkyj,Z kim…,s.93-94.30 J.Mroczkowski,Oleszyce 1939 – 1947 (cz. III). Pod znakiem swastyki – szcze-góły wypadków w czasie okupacji niemieckiej od 22.06.1941 do 24.07.1944 r.,„JarosławskiKwartalnikArmiiKrajowej”1995,nr18,s.17.31 Tamże.32 Tamże,s.18.33 E.Prus,Bluff XX wieku,Londyn1992,s.123-124.


w formie zorganizowanej pomocy. W akcjach żydowskich czynność moja polegała na tym, że zgodnie z wydanymi nam rozkazami cho-dziliśmy łącznie z dwoma policjantami z policji niemieckiej do miejsc zamieszkania Żydów, których zatrzymywaliśmy i doprowadzali na plac w pobliżu IV Komisariatu naszej policji. Żydzi ci następnie wywożeni zostali do obozów pracy zorganizowanych na terenie Lwowa34. WspółudziałOUNwholokauściepotwierdza teżSprawozdanie

z akcji żydowskiej na terenie IV Komisariatu w dniu 30 III 1942 r.:I. Siły i organizacja akcji:Do dyspozycji stało: 31 ukraińskich policjantów, 15 niemieckich urzędników z Szupo

wzg. Ordynungsdinstu i 38 członków żydowskiej straży porządkowej. Akcje zorganizowano w ten sposób, że teren komisariatu podzielono na 7 odcinków, do każdego odcinaka przydzielono 3 ukraińskich policjantów, 2 niemieckich urzędników i 5 członków żydowskiej straży porządkowej. Resztę[:] dziesięciu ukraińskich policjantów, 1 niemiecki urzędnik i 3 członków żydowskiej straży porządkowej pozostawiono na Komisariacie jako zabezpieczenie gotowe do służ-by. Punktami zbornymi były: budynek 4 Komisariatu i budynek 1 Placówki U.P.

II. Przebieg: Akcja trwała od godziny 5 do 13, jednak na podstawie otrzy-

manych instrukcji przedłużono ją od 15 godziny do 18 godziny. Za czas od 5 do 13 doprowadzono do punktów zbornych 105 osób, za czas od 15 do 18 dalszych 13 osób, ogółem w wyniku całej akcji do-prowadzono 118 osób. W 17 przypadkach pozostawione przez Żydów mieszkania zostały zamknięte, a na drzwiach umieszczono karteczki z napisem „Cugesperrt”, a klucze zdano do Komisariatu skąd razem z ich spisem odsyła się dalej do Komendy U.P.35.

Jakwynika zpowyższychdokumentów,policjaukraińskabrałaudziałwlikwidacjiszeregugett,m.in.od12sierpnia1942rokuweLwo-wie.WeLwowskimObwodowymPaństwowymArchiwumzachowałysięsetkimeldunkówpolicjantów,dotyczących liczbyzatrzymanychoraz rozstrzelanychŻydów,atakże liczby zużytychnabojów36.Hit-

34 IPN-Rz-107/1614,k.397.35 IPN-Rz-107/1614,k.830.36 W.Masłowśkyj,dz. cyt..,s.88.


lerowcywrazzpolicjąukraińskądokonaliwieluzbrodninaŻydach.Wpowieciejarosławskimm.in.28listopada1942rokuzamordowaliwCieplicach40Żydówzpobliskichmiejscowości37;anawiosnę1943rokupolicjanciukraińscybraliudziałwlikwidacji gettamieszczą-cego sięwhali robotniczejTowarzystwaPowroźniczegowRadym-nie,wyprowadzającrozebranychdonaga146ŻydóworazŻydówkęzdzieckiemna kirkut za miastem, gdzie odbyła się egzekucja przez indywidualne rozstrzeliwanie nad dużym dołem, uprzednio wyko-panym przez junaków ukraińskich38.UkraińskapolicjaeskortującŻydówzgettdomiejsczagładyorazrozstrzeliwującichpodczaspróbucieczki,napodstawie art. IIIKonwencjiwsprawie zapobieganiaikaraniazbrodniludobójstwaprzyjętejprzezZgromadzenieOgólneONZw9grudnia1948roku,dopuściłasięwspółudziałuwzbrodniludobójstwa39. UkraińscypolicjancimoglibezkarniemordowaćŻydów,alebyli

przezNiemcówsurowokaranizaprzywłaszczeniesobiemieniaży-dowskiego.Potwierdza to zeznanieWłodzimierzaSzczygielskiego,noszącegowUPApseudonim„Burłaka”:Jak już wspomniałem zosta-łem w czerwcu 1941 r. mianowany dowódcą posterunku ukraińskiej policji w miejscowości Wojtkowa pow. Przemyśl. W czasie mojej służ-by w Wojtkowej, która trwała do lipca 1943 r. zaczęto w tym czasie ewakuować Żydów z mojego obwodu do getta w Krościenku i Birczy pow. Przemyśl. Ewakuację Żydów przeprowadzała jednostka Zelb-schutzu z Dobromila przy pomocy ukraińskich policjantów, a tym samym i z mojego posterunku. Żydom pozostawiano majątek jak złoto, zegarki, ubrania, majątek nieruchomy zaś musiał pozostać na miejscu. Następnie Żydzi byli eskortowani do wymienionych miejsco-wości, a to w Krościenku i Birczy. Wypadki kradzieży dokonywanych przez ukraińskich policjantów były karane śmiercią, a taki policjant, który kradł Żydom zegarki i złoto był na miejscu łącznie z Żydami karany śmiercią. Nie dotyczyło to Niemców, którzy rabowali Żydów doszczętnie, a nawet po śmierci wyrywali im złote zęby40.NależyrównieżodnieśćsiędozagadnieniaobecnościŻydówwUPA

jakorobotnikówprzybudowieschronów,lekarzy,pielęgniarzyiprzywykonywaniuinnychfachowychprac.Bylitamniezwłasnejwoli(jako

37 Z.Konieczny,Stosunki polsko - ukraińskie…, s.133.38 APP,SPJ,sygn.152,k.46.39 W.Poliszczuk,Akcja Wisła - próba oceny,Toronto1997,s.21.40 IPN-Rz-122/226,k.58.


powstańcy),alejakoniewolnicy41.ZewspomnieńżydowskiegolekarzaAronaFriedmanawynika,żemieszkającwgetciewZbarażu,zgodziłsięwykonywaćpracęwUPAzaproponowanąmuprzeznacjonalistówukraińskich,awzamianjegorodzinamiaładoczekaćdokońcawojny.PrzezcałyokresjegopobytuwUPAokłamywanogo,żebliscyżyją,pod-czasgdywrzeczywistościzostalizamordowani.Warunkibyłybardzociężkie:[…]prosiłem, żeby nie stali nade mną w czasie dokonywania zabiegu[…].Wtedy grozili mi śmiercią, że jakbym się przeciwstawiał elicie „samostijnej” Ukrainy.[...]Byłem wiele razy karany za taką „krnąbrność”, wtedy przykuwano mnie na noc do pryczy w leśnej ziemiance na bardzo krótkim łańcuchu, który nie pozwalał na zmianę pozycji w czasie snu. […]Zdarzył się wypadek powieszenia Żyda – sanitariusza za jakieś bucim – zaniedbanie a drugi raz porąbano na kawałki sanitariuszkę, która próbowała ucieczki42. SzczytkolaboracjonizmuOUNzNiemcamistanowiła14dywizja

WaffenSS „Galizien”.Początkowohitlerowcypozostawali głusinaprośbymelnykowcówojej utworzenie, azgodęwymusiłyporażkinafronciewschodnim.Założonoochotniczeczłonkostwo.Dowódz-twodywizjibyłoniemieckie,sprawował jeSS-BrigadenführerFritzFreitag.28kwietnia1943rokuweLwowieodbyłosięnabożeństwowkatedrześw.JuraizłożenieprzysięgiwiernościIIIRzeszywjęzykuniemieckim.Oficjalniebanderowcysprzeciwialisięwstępowaniudodywizji,jednakżegodzilisięztymfaktem,m.in.widzącwtymszansęnazdobyciedoświadczeniawojskowegoiuzbrojenia.PułkipolicyjneSS „Galizien”dokonywałypacyfikacjipolskichmiejscowości:HutyPieniackiej,Podkamienia,Wicyniaiinnych.Wreszcie14lipca1944rokudywizjaSS„Galizien”zostałaskierowanenafrontwrejonBro-dów, gdzie znajdując sięwobliczu realnegowroga, anie cywilnejludności,zostałarozbitawdniach14–22lipca1944roku43.Należypodkreślić,żeczęśćżołnierzytejdywizji,uznanejprzecieżnaprocesienorymberskimzazbrodniczą,bezprzeszkódosiedliłosiępozakoń-czeniuIIwojnyświatowejnaZachodzie(wtymwWielkiejBrytanii),powołującsięprzytymnaswojepolskieobywatelstwo.

41 E.Prus, Holocaust po banderowsku…,s.171.42 Tamże,s.175-176.43 E.Prus,Kolaboracja ukraińskich nacjonalistów /legalne formacje zbrojne OUN, IV Konferencja Historyczno – Naukowa we Wrocławiu 13 maja 1997 r., SesjaNaukowawKrakowie5-16.10.1997r.,s.31-33.


Latem1943 rokuwMałopolsceWschodniej inaWołyniuOUN–UPAbyłaniemalbezkarna,gdyżokupantniemieckinieposiadałwystarczającychsiłwojskowych ipolicyjnych, żebyzapanowaćnadsytuacjąnawsi.BanderowcyzdawalijednaksobiesprawęzsytuacjinafronciewschodnimorazbyliprzekonanionieuchronnejporażcearmiiIIIRzeszy.Wdniach21–25sierpnia1943rokuwobwodzietarnopolskimodbyłsięIIIWielkiZbórOrganizacjiUkraińskichNa-cjonalistów,któregoczęśćpostanowieńutajniono.Zapewnewówczas,gdy trwałookrutne ludobójstwo,zadecydowanooposługiwaniusiędemokratyczną iantykomunistyczną retoryką, przy jednocześnieniezmiennymkontynuowaniuzagładyPolakówiniszczeniupolskościKresóworazpełnymszowinizmudążeniudoutworzeniasamostijnej Ukrainy.Pamiętającozasadachideologicznychnacjonalizmuukraiń-skiego,azwłaszczaoprzykazaniu„Dekalogu”Nienawiścią i podstę-pem będziesz przyjmować wrogów Twojej Nacji,niemawątpliwości,żebyło toposunięciem jedynie taktycznym,gdyż faszyzm inazizmodrzucanybyłzarównoprzezaliantówzachodnich,jakiUkraińcówzcentralnejiwschodniejUkrainy44. Kolejnąreakcjąbanderowcównaposuwaniesięnazachódoddzia-

łówradzieckichbyłoutworzeniezpoczątkiemlata1944rokuUkra-ińskiejGłównejRadyWyzwoleńczej.Organ tenmiałprzypominaćszersząreprezentacjępolitycznąUkraińcówizyskaćpoparcieprzezukraińskąinteligencję.NaczelepowołanegoprzezUHWRSekretariatuGeneralnegostałRomanSzuchewycz,jednocześniegłównyprzywódcaUPA.DonawiązaniakontaktuzaliantamizachodnimiwyznaczonosekretarzageneralnegodosprawzagranicznychUHWRMykołęŁe-bedia (jegowspółpracownikiembyłm.in.ks. IwanHrynioch)orazstworzonoZagranicznePrzedstawicielstwoUHWR45.Częściowoutajnionyprogramzsierpnia1943rokubyłpotrzebny

OUNnie tylkodlauzyskaniapolitycznejakceptacjiprzezaliantówzachodnichoraz„zakamuflowania”demokratycznąretorykąkolabo-racjizIIIRzesząisamodzielnegoludobójstwanaPolakach.Równieżistotnieoddziaływałonnazróżnicowanąspołecznośćukraińską,którejwokresiepierwszejokupacjisowieckiejnieobcebyłyikomunistycz-nepostawy.Nacjonalistycznamachinapropagandowawykorzystałatenprogram,abyprzekonaćsceptycznąwobecOUNBanderyczęśćUkraińcówdopoparciawalki ze stalinowskimreżimem.Odzwier-44 W.Poliszczuk,Dowody zbrodni…,s.503-509.45 Tamże,s.563-566.


ciedlatopamiętnikprzymusowowziętegodoUPAokoło18-letniegoOłeksandraPowszuka.Gdyzopóźnieniemdowiedział sięonotymnowymprogramie,5sierpnia1944rokuentuzjastyczniezapisałwswo-impamiętniku: Ogólnie powiem, że po wszystkich moich urazach, poczuciu krzywdy i burzliwych wystąpie niach przeciwko kłamstwu uspokaja mnie wspaniały, sprawdzony przez życie program OUN. Nie ma w nim szowinizmu, jak twierdzą bolszewicy. Wszystkie mniejszości (narodowe) mają równe prawa w państwie ukraińskim. Kobieta jest zabezpieczona przez państwo, aby nie szukała zarobku w kopalniach i nie ginęła przez stachanowską metodę pracy, lecz była dobrą wychowawczynią ukraińskiego młodego pokolenia, o co zadba państwo i budżet art. 6. Ziemia z wielkich majątków pańskich i cerkiewnych – dla rolników. Kościół oddzielony od państwa. Szkol-nictwo obowiązko we. Budżet państwa opłaca kurorty, uzdrowiska itp. Stypendia dla uczniów. Najlepszych uczniów państwo kształci na własny koszt, wysyłając do szkół zgodnie z ich zdolnościami. Drobny przemysł prywatny, większy (fabryki i inne) - państwowy, w nim obsada stanowisk kierownika bądź pracownika odbywać się będzie według umiejętności i zdolności, a nie według przynależności do pań stwowej organizacji (jak u bolszewików, gdzie każdy dyrektor powinien być w partii). Braterskie stosunki handlowe z innymi na-rodami. Chłop otrzymuje ziemię na własność. Płaci należny państwu podatek. Pracownik w fabryce będzie członkiem spółdzielni, w której może kupić wszystko, co mu potrzeba na utrzymanie, i wiele innych rzeczy, o których nie mówię, bo nie ma takiej potrzeby. Właśnie wspomniałem, że za takie cele walczyć i umierać – to świętość46. Wartoprzytymzaznaczyć,żeobokstwierdzeńjednoznacznieprze-

ciwnych systemowibolszewickiemu,Powszukdajewyraz swojegoateizmuinienawiścidoŻydów: Twierdzenia Darwina postrzegałem jako dogmat.[…]Moje poglądy były ateistyczne. Ogólnie rzecz bio-rąc, nawet udawało mi się przekonać sztundystów-kaznodziei. Oto i teraz nie wierzę w Stary Testament i wierzyć nie będę, ponieważ są to żydowskie kłamstwa. „Idź i nie bój się, bo ja, twój Bóg, jestem z tobą”. To dlatego, że Jezusa posłał do walki i pomógł wyrzynać po 2000 nie-Żydów. Czy to możliwe? Ale to nie oznacza, że już nie ma Boga. Żydzi niekoniecznie zawsze mogli wiedzieć lub nie wiedzieć,

46 J.P.Himka,Refleksje żołnierza Ukraińskiej Powstańczej Armii. Pamiętnik Ołeksandra Powszuka (1943-1944),Prawda historyczna a prawda polityczna,Wrocław2011,s.185.


czy Bóg istnieje. A jeśli wiedzieli, to tak samo jak i my nie mogli zro-zumieć, ale wyobrażali sobie i przystosowywali do swoich potrzeb, jak było im wygodnie i do czego im było potrzebne47. AutorartykułuprezentującegopamiętnikPowszuka, John-Paul

Himkakonkluduje:Opowiedzenie się Powszuka za poprawionym programem OUN, wraz z jego rosnącym brakiem tolerancji naro-dowej, sugeruje dwuznaczność, jeśli chodzi o znaczenie ideologicznej ewolucji OUN-UPA48. Odnośnieprzytoczonychwspomnieńnależy do-powiedzieć,żeindoktrynowanieczęstobardzomłodychczłonkówUPAdarwinowsko-rasistowskimi iateistycznymiwizjami społeczeństwabyłoświadomym,amoralnymdziałaniembanderowskichprzywódców.UmiejętnieudawałoimsięeliminowaćrozterkiczłonkówbandUPAidoprowadzaćichdoprzekonania,żewartoprowadzićwalkęwimięutopijnychprzyszłychcelów.Aleniedziwito,bowiemkluczowącechęsystemówtotalitarnychstanowiprzyjmowanie„napapierze”(równieżwaktachprawnych)pięknychideałów,któremająsięnijakdorzeczy-wistejpraktykipolitycznej.Ludobójstwowołyńskiezajmujepoważnemiejscewpamięcispo-

łecznejPolakówzewzględuna jego szczególnieokrutny,perfidnyizmasowanycharakter.UkraińscynacjonaliścisąjednakżesprawcamimartyrologiiPolakównietylkowtymwojewództwie,jaksugerował-byczęsteprzekazymedialnemówiąceo„rzezi”,„tragicznychwyda-rzeniach”czy„zbrodni”wołyńskiej.TonaWołyniuniezwłoczniepoIIIKonferencjiOUNBandery(17–21luty1943roku)przystąpionodotworzeniabanderowskiejUPA,któranastępniezdominowałainneformacjeukraińskie.Wlasachwołyńskichznajdowało sięwówczaswieluUkraińców,którzyukrywalisięzpowodupoborudużychkon-tyngentówiwywózekdopracyprzymusowejwIIIRzeszy.Wszcze-gólnościdziałałapartyzantkaUPA„PoleskaSicz”poddowództwemTarasaBulby,atamanaoproweniencjipetlurowskiejorazwystępowałyformacjemelnykowskie49.Wmarcu 1943 rokubanderowcy zaczęlitworzyćformację,któranapoczątkuprzybrałanazwęUkraińskaWy-zwoleńczaArmia,anastępnieprzejęłaodbulbowcównazwęUkraińskaPowstańczaArmia.NaczeleOUNBanderystałwówczasMykołaŁebed’(1909-1998),gdyżBanderaiStećkobyli internowaniwNiemczech.TenżeŁebed’wraz zreferentemsprawwojskowychOUNBandery

47 Tamże,s.188.48 Tamże,s.190.49 W.Poliszczuk,Dowody zbrodni …,s.288.


RomanemSzuchewyczem,powierzylizadaniezorganizowaniaido-wodzeniaUPADmytrowiKlaczkiwskiemu50.Zbrodniczadziałalnośćnacjonalistówukraińskichwstosunkudo

ludnościpolskiejWołynia,np.głośneludobójstwowObórkachdoko-naneprzezpolicjęukraińskąwlistopadzie1942roku,uzyskałapostaćmasowąodprzełomuzimyiwiosny1943roku51.Pierwszezmasowanezbrodnie, jakwymordowanieprzezUPAwnocyzWielkiegoPiątkunaWielkąSobotę 1943 rokuwJanowejDolinieUPAwstrasznychtorturachponad500Polaków52,stanowiłyzaskoczeniedlaPolaków,którzynieposiadali odpowiednio silnej samoobrony.NadziejenazawarcieprzezPolakówporozumieniazbanderowcami,ostatecznieprzekreśliłatragicznamisjakomendantaVIIIOkręguBChnaWołyniuZygmuntaRumla,którywdniu9lipca1943rokunapolecenieswoichwładzzwierzchnichudałsiędokwateryUPAwrazzoficeremdozadańspecjalnychKrzysztofemMarkiewiczem.Parlamentariuszecizostalinastępnegodniazamordowaniprzezrozerwaniekońmi53.Apogeumzbrodnimiałomiejscewdniach10–15lipca1943roku,kiedybande-rowcymordowaliludnośćpolskąw167miejscowościach.Wniedzielę11lipca1943rokudoszłodozamordowaniakilkusetwiernychwsześciukościołach,wtymkilkuduchownych54.Bilansludobójstwawołyńskie-gowlatach1939–1945obejmujeod50do60tysięcyzamordowanychPolakówiod5do15tys.Ukraińców55.OrozpoczęciuludobójstwanaPolakachzamieszkującychWołyń,

zadecydowało kilkapowodów.Pierwszymbyła znacznaprzewagaliczebnaUkraińców56,którazwiększyłasięjeszczepoprowadzonych

50 Tenże,Gorzka prawda: cień Bandery nad zbrodnią ludobójstwa,Toronto -Warszawa2005,s.89-91.51 T.Piotrowski,Polish – Ukrainian relations during World War II, Toronto1995,s.22-23.Autorwskazujenanadaniezbrodniommasowejskalipocząwszyodludobójstwwmiejscowościach:Parośle(9lutego1943roku),ZabaraiLeonówka(WielkiCzwartekiWielkiPiątek,22-23.04.1943roku),JanowaDolina(23.04.1943roku).52 T.Isakowicz-Zaleski,Przemilczane ludobójstwo na Kresach,Kraków2008,s.99.53 Tamże,s.28.54 F.Budzisz,Osobliwy panteon,„Przegląd”,17II2008.55 W.Siemaszko,E.Siemaszko,Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945,Warszawa2008, t. 1, zwł.s.39.Autorzywobszernejpracywykazalitakąliczbęofiarnapodstawietrwających10latbadań,wwynikuktórychprzeanalizowalidostępnedokumentyarchiwalneirelacjeświadków.56 OdsetekPolakównapodstawiespisuzdnia9grudnia1931rokuwwojewództwiewołyńskimwynosiłtylko16,6%.(Mały Rocznik Statystyczny,Warszawa1939,s.22).


wokresieokupacjisowieckiejwywózkachPolakówwgłąbZSRR(głów-nieinteligencji,policjantówiwojskowych).ZtychwzględówstrukturypolskiegopodziemianaWołyniubyłoowielesłabszeniżwMałopolsceWschodniej.Nadtoprzeważałytuterenywiejskie,porośniętelasami,cosprzyjałorozwojowipartyzantkiukraińskiej,którawzmocniłasięznacznie 19marca 1943 rokuna skutekdezercji od4do5 tysięcypolicjantówukraińskich–dobrzeuzbrojonych idoświadczonychwzbrodniczymprocederze.Panującyanalfabetyzmizubożenie,uła-twiłobanderowcompozyskaniedoswoichcelówukraińskichchłopów,motywowanychchęciądokonaniagrabieżymajątkuPolaków57.Wliteraturzemożnaspotkaćsięzkłamliwątezą,jakobyludobójcze

akcjenaWołyniu,poprzedzonebyłynawoływaniemPolakówprzezukraińskichnacjonalistówdoopuszczenia swoichdomów.Po razpierwszytwierdzeniatakieznalazłysięw1946rokuwapologetycznejpracyarchitektaludobójstwawołyńskiegoM.Łebedia„Ukraińska Po-wstańcza Armia, jej geneza, rozwój i działania w walce wyzwoleńczej narodu ukraińskiego o ukraińskie niepodległe soborowe państwo”. Twierdziłon,żenacjonaliściukraińscyzażądaliodPolakówzamieszku-jącychWołyń,żebycigoopuścili,gdyżstanowilitammniejszość.Wtymcelumieliwystosowaćulotki,plakatyinawoływaniadoopuszczeniaswoichdomówwwyznaczonymterminie.Dopierowobecniespełnieniategożądaniamiałodojśćdowzajemnychwalkpolsko–ukraińskich,którenastępnieprzeniosły siędoMałopolskiWschodniej.TadeuszA.Olszańskitwierdzi,jakoby:Akcję antypolską[tj.ludobójstwo]rozpo-czynało zazwyczaj ultimatum żądające opuszczenia stron rodzinnych i wyjazdu za Bug.[…]Wwielu wypadkach, zwłaszcza gdy okazało się, że groźby ukraińskie nie są czcze, Polacy podporządkowywali się tym żądaniom. W przypadku zignorowania ultimatum Ukraińcy przeprowadzali pacyfikację według wzorów niemieckich, zabijając większą lub mniejszą liczbę mieszkańców wsi58.Jednakże,jaksłuszniestwierdzaW.Poliszczuk:OUN Bandery na Wołyniu nie wzywała lud-ności polskiej do opuszczenia jego terytorium, bowiem jej celem było wyniszczenie, wymordowanie ludności polskiej, a nie wypędzenie59. Nawet gdyUPAwystosowywałaultimatumwceluwypędzenia

Polaków,atakniekiedydziałosięwMałopolsceWschodniej,topo-zostawałoonodlawieluwiejskichrodzinniewykonalnezewzględu

57 T.Piotrowski,Polish – Ukrainian relations…,s.18.58 T.A.Olszański,Konflikt polsko-ukraiński 1943-1947,„Więź”1991,nr11-12,s.219.59 W.Poliszczuk,Gorzka prawda. Cień…, s.109.


nabrakśrodkówlokomocjiipieniędzynapokryciekosztówpodróży.Cowięcej,wprzypadkuucieczki cywilówzzagrożonychmiejscowości,UPAczęstokroćatakowaławypędzanąludność.PoczątkowoOUN–UPAzaangażowałyswojesiłyiskupiłysięna

Wołyniu,awnastępnejkolejnościmasowezbrodnienaPolakachobjęłyrównieżobszarMałopolskiWschodniej(Rys. 1).TamżenacjonaliściukraińscyzbrodnicządziałalnośćnamasowąskalęrozpoczęlikilkamiesięcypóźniejniżnaWołyniu(tj.wpołowie1943roku),takwięcniezadziałałelementzaskoczenia.PozatymPolacypodjęliskuteczniejsząsamoobronę, jako że stanowili znaczniewiększyodsetek ludności,atakżekorzystali zochronypolskiegopodziemia zbrojnego,doko-nującegoniekiedyzdecydowanychakcjiprewencyjno–odwetowych.

Rys. 1. Polska w granicach z 1939 r. i od 1945 r. z zaznaczeniem terenów lu-dobójstwa na Polakach dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1942/1943 – 1946/1947. Zgodnie z prawem międzynarodowym i polskim współ-czesna granica wschodnia RP, niezależnie od faktycznych zmian okupacyjnych, powstała de iure 6 lutego 1946 r. to jest z chwilą wejścia w życie umowy polsko--sowieckiej z 16 sierpnia 1945 r. Źródło: E. Siemaszko, Od walk do ludobójstwa,

„Rzeczpospolita”, 14 lipca 2008 r., s. 4


InaczejniżnaWołyniu, ludobójstwowMałopolsceWschodniejpoprzedzonebyłookresempregenocydalnym,wczasiektóregoOUNprowadziłanaszerokąskalęagitacjępodżegającądomordowaniaPo-laków,którejprzejawembyłoczęsteśpiewaniezłowieszczychpiosenek:Budemy strilaty, rizaty nożem, poky z Ukrajiny Lachiw protonem60,czyteżjeszczebardziejpopularnej:Smert’ Smert’ Lacham; smert’ moskowśko-żydowśkij komuni; u bij krywawyj OUN nas wede61. RozkazwydanyprzezprzywódcęUPARomanaSzuchewyczawstycz-niu1944rokugłosił:Wzwiązku z sukcesami bolszewików należy przyśpieszyć likwidację Polaków. W pień wycinać. Czysto polskie wsie palić, wsie mieszane – tylko polską ludność niszczyć62.Dochodziłotakżedolicznychprzypadkówpublicznychantypolskich

wypowiedziniektórychukraińskichduchownychgreckokatolickichiichprzyzwolenia(poparcia)dlazbrodniczychdziałańnacjonalistów.Istotnąrolęodegrałoświęcenienarzędzizbrodni,przeznaczonychdozamordowaniaPolaków.JedenztakichprzypadkówrelacjonujeJó-zefPakosz:Wiosną 1942 r. w domu mgr. Władysława Opalińskiego odbywało się święcenie noży na Lachów przez popów ukraińskich. Zjechała się […]młodzież żeńska i męska z Rzeplina i okolicznych wiosek. Na rozstawione stoły w domu Opalińskiego poukładali noże jeden koło drugiego. Przyjechało trzech popów[…]celem poświęcenia noży na Lachów, byli to: pop z Rozborza Okrągłego, Pruchnika i trzeci prawdopodobnie z Kramarzówki […].Popoświęceniujedenzpopówprzemawiał: „Byliśmy w niewoli, nie mieliśmy wolności, byliśmy cie-miężeni, za te uciemiężenia, na każdym nożu winna się znaleźć kropla krwi polskiej”63.ZdzisławDarażwspominazkoleidziałalnośćszerzą-cegonienawiśćdoPolakówks.WolanowyczazOleszycStarych,który[…]podczas kazania w marcu 1943 r.[…]wrzeszczał z ambony w zi-mową niedzielę „Lude beryte serpy i kosy, bo czas żnyw ide.” (Ludzie bierzcie za sierpy i kosy, bo idzie czas żniw). Twierdził,żerozmawianiepopolskujestgrzechemśmiertelnymoraznawoływał,abywybierać

60 W.Poliszczuk,Dowody zbrodni…,s.225.Autorpodajenastępującetłumaczenie:„Będziemystrzelać,nożamirżnąć,ażzUkrainyLachówprzepędzimy”.61 Litopys UPA,Toronto1996/1997, t.25,s.4,cyt.za:W.Poliszczuk,Dowody zbrodni…,s.325.Autorpodajenastępującetłumaczenie: Śmierć, śmierć Lachom; śmierć moskiewsko-żydowskiej komunie, do krwawego boju wiedzie nas OUN. 62 R.Majewski,Wojskowe i polityczne aspekty akcji „Wisła”,„NaRubieży”1997,nr24,s.8.63 S.Tuleja,Święcenie noży, „JarosławskiKwartalnikArmiiKrajowej”1995,nr20,s.20.


metrykizkościołaiprzepisywaćsięnawiaręgrekokatolicką.Tenapo-stołrzezinajednymzzebrańwiejskichstwierdziłtakże,żenadszedłczas,abyzPolakamistałosięto,cozŻydami64.InnymprzykłademjestwypowiedźproboszczazManasterza:[…]kiedy św. Piotr zapyta się ciebie, o dobre uczynki, ileś wyplenił polskiego kąkolu. I co ty na to, skoro tak bezczynnie czekasz, aż inni za ciebie zrobią65.

Ponadto dochodziło do uroczystego zakopywania kajdan i łań-cuchów symbolizujących zakończenie rzekomej polskiej niewoli i usypywania kurhanów66. Do takich zdarzeń dochodziło w wielu miejscowościach, np. w 1941 roku w Radawie usypano kopiec (kur-han) koło szkoły i umieszczono na nim krzyż z napisem: „Tu pocho-wano polskie kajdany”, a w uroczystości brał udział pop z Cetuli67. Duchowni ukraińscy udzielali również posługi i sakramentów człon-kom (zbrodniarzom) UPA. Raport za okres od 1 marca do 1 kwietnia 1947 roku sporządzony przez „politwychowawcę” UPA „Ewena” głosi: Przed oddziałami naszymi komendant Kryłacza (oddział Kryłacza staje z nami) ksiądz Kadyło odprawił mszę świętą i mszę żałobną za poległych kolegów też z końcem miesiąca oba oddziały wyspowiadały się, przyjęły komunię świętą68.PrzesłuchiwanyprzezWUBPwLublinieczłonekUPAGrzegorzKudrykwewrześniu1947rokuzeznał:Wiem, że ustosunkowanie się kleru greko-kat. co do or-ganizacji OUN jak i UPA było dobre. Ustosunkowanie to polegało na tym, że kiedykolwiek ktoś z członków organizacji po coś się zwrócił do takiego księdza był zawsze mile widziany i mile przyjmowany, a był i taki wypadek, że jeden ksiądz był w kureniu Żeliźniaka, pełnił on funkcje w organizacji kapelana69.MetropolitalwowskiabpAndrzejSzeptyckiniepopierałzbrodni-

czejdziałalnościUPA.ZdaniemEdwardaPrusaschorowanyisędziwywładykawspółczuł[…]duszom upowców, którzy w jego kapłańskim sercu jako rizuni byli skazani na potępianie wieczne70. Ks. Adam Kubasik stwierdza: Szeptycki starał się odegrać rolę pacyfikacyjną

64 Z.Daraż,Zawierucha nad Sanem,2006,s.66.65 W.Piętowski,Stosunki polsko – ukraińskie po wybuchu II wojny światowej. Zarys,Czarnak.Łańcuta1988,mps,s.293,cyt.za:Z.Konieczny,dz. cyt...,s.202.66 S.Tuleja, Święcenie noży,s.20;Ł.Kuźmicz,Zbrodnie bez kary,s.38.67 A.Sroka,Radawa,Jarosław1987,s.131.68 IPN-Rz-046/723,k.27.69 IPN-Rz-107/1614,k.777.70 E.Prus,Patriarcha galicyjski. Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim me-tropolicie greckokatolickim,Wrocław1999,s.246.


i chciał przeciwdziałać podnieceniu umysłów, którego skutki mogły być nieobliczalne. Do tego zmierzały m.in. jego listy pasterskie o miło-ści bliźniego, o grzechu zabójstwa, itp. Znaczenia tego rodzaju dążeń nie należy jednak przeceniać71.Staraniametropolityzmierzającedoustaniazbrodnibyłyspóźnioneinieskuteczne.Należyrównieżzaznaczyć,żenacjonaliściukraińscywymagalibez-

względnegoposłuszeństwaodludnościiduchowieństwaukraińskiegoorazmordowaliUkraińcównieprzychylnychichdziałalności.LudnośćukraińskaszczególnieobawiałasiębrutalnejSłużby Bezpeky,którejczłonkowiemieli szerokieuprawnienia iniepodlegaliwzasadzieżadnejkontroli.EdwardPrusstwierdza,żeSBOUNiŻandarmeriaPolowaUPAwewsiZimnekołoWłodzimierzaWołyńskiegozamordo-wałynawetprzezpowieszenienadrzewiewłodzimierskiegobiskupaprawosławnegoMunujiła,potępiającegoichzbrodnie72. Sprawcamirabunkówmieniaipodpaleń,częstobyliUkraińcypo-

chodzącyztejsamejokolicy,nawetci,którzywokresiepoprzedzają-cymantypolskiewystąpieniautrzymywalidobrosąsiedzkiestosunkizeswoimiofiarami.Udział ludnościukraińskiejwludobójstwienaludnościpolskiejWołynia iczęściMałopolskiWschodniejbyłpo-wszechny.NiektórzyUkraińcy,zwłaszczaczłonkowieSamoobron-nych Kuszczowych Widdiłów (SKW), uczestniczyliwnapadachimordowaliPolaków, inni zaśpodjeżdżaliwcelach rabunkowychfurmankamiwpobliżemiejsckaźni.Mordynajczęściejdokonywanebyłozarazpodokonaniunapaduicharakteryzowałysięszczególnymokrucieństwem.Nacjonaliściukraińscystosowaliwyszukanetortury,nawiązującedometodstosowanychprzezhajdamakówwXVIIiXVI-IIwieku73.Ludnośćpolskanaogółbyłapozbawionapomocyiżyławciągłymstrachu.WiktorPoliszczukwyliczanastępującemetodyeksterminacyjnestosowaneprzezbanderowców:odrąbaniegłowy,zadawanieciosutwardymnarzędziem,strzelaniewpotyliceleżącymofiarom,zabijaniedzieciprzezuderzeniegłowąościanę,uśmiercanieprzezzarąbanie,rozpruwaniebrzucha,przeżynaniepiłą,wieszanie,palenieżywcem,topienie,rozrywanieciała,duszenie.Szczególniedra-stycznebyłooplataniedrutempolskichdzieciwokółdrzewa.Autortenwymieniarównieżmordowanienaoczachnajbliższych74.Toostatnie71 A.Kubasik,dz. cyt..,s.169.72 E.Prus,UPA. Armia Powstańcza czy kurenie rizunów?,Wrocław1994,s.111.73 R.Szawłowski,Sąsiedzkie ludobójstwo,„NaszDziennik”(„DodatekHistorycznyIPN”),28.03.2008.74 W.Poliszczuk,Dowody zbrodni…,s.480-484.


dotyczyłowszczególnościrodzinmieszanychpolsko–ukraińskich,wktórychdochodziłonawetdomordowaniapolskiegoczłonkaro-dzinyprzezukraińskiegowspółmałżonka lubdzieci75.AleksanderKormansporządziłwykaz362metodytorturstosowanychprzezUPA,zktóregowynika,żenarzędziamizbrodnibyły:siekiery,widły,łomy,noże,pęta,itd.Śmierćzadawanabyławsposóbsadystyczny–bande-rowcy:topiliwstudniach,wieszalinagałęziach,przybijalidodrzwi,przerzynalipiłami,obcinalipiersiiinneczłonkiciała,wykłuwalioczy,rozpruwalibrzuchciężarnymkobietom,niemowlętapozbawialiżyciaprzezuderzenieopodłoże,martwedziecioplataliwokółpniadrutemkolczastym,wleklikońmi,dusili,rąbalisiekierami,kłuliwidłami,itd.76.MieszkańcyMałopolskiWschodniej zagrożeni atakamiOUN–

UPAzmuszenizostalidopodjęciaobrony.Wwielumiejscowościachochotniczeoddziały samoobronybyły tworzone idowodzoneprzezArmięKrajowąiBatalionyChłopskie,któredozbrajałyiprzeszkalałyPolakówwprowadzeniuwalki77.Ichzadaniembyłopełnieniesłużbywartowniczejwceluostrzeżeniamieszkańcówiodparciaataku.Zpo-woduprowizorycznegouzbrojenia (widły,kosy, etc.) imałej liczbybronipalnej,obronawrazienapadunacjonalistówukraińskichczęstokończyłasiętragicznie.Wdniu2sierpnia1943rokumjrJerzyNeugebauer„Cezary”,szef

WydziałuWojskowegoKomendyObszaruLwówAKzarządził, abyprzystąpićniezwłoczniedozorganizowaniaakcjiobronnejprzedna-cjonalistamiukraińskimi:

L.dz.I.28Przedsiębiorstwo Budowlane 2.VIII.43 r.

Do Pełnomocników i Viceadministratorów. Podaję wytyczne dla kontrakcji w sprawie dywersji i kontrakcji. I. Około 19.III. na Wołyniu większość policji ukraińskiej jedno-

cześnie opuściła swe posterunki i z bronią zbiegła w lasy, tworząc bandy dywersyjne i przystępując do akcji zbrojnej.

75 Por.np.E.Prus,UPA w Małopolsce Wschodniej,s.168.76 A.Korman,Stosunek UPA do Polaków na ziemiach południowo – wschodnich II Rzeczypospolitej,Wrocław2002,s.101-113.77 S.Jastrzębski,Samoobrona Polaków na Kresach południowo – wschodnich II RP w latach 1939 – 1946,Warszawa2008,s.29-30.


Akcja ta rzekomo skierowana przeciwko okupantowi, rzeczywi-ście uderzyła w bezbronną ludność polską. Ofiarą padło około 500 rodzin polskich, zaznaczyła się fala uciekinierów, chroniąc się przed mordami w Lubelskie.

Równocześnie naszły meldunki o przenikaniu mniejszych band na teren obszaru, ze stosowaniem nieznacznych dotychczas ekscesów w stosunku do ludności polskiej.

Nie jest wykluczone, że na naszym terenie może dojść do podob-nych wypadków i podobnych mordów. Celem niedopuszczenia do wyniszczenia ludności polskiej, bądź przez mordowanie, bądź przez zmuszenie groźbami do opuszczenia swych posterunków, zarządzam przygotowanie kontrakcji.

Polecam przystąpić niezwłocznie do zorganizowanej akcji obronnej:

II. W zakresie organizacyjnym przez: a) zorganizowanie ludności w rejonach o przewadze ludności

polskiej dla stawienia zdecydowanego oporu,b) w rejonach o mniejszym nasileniu elementu polskiego, stwo-

rzenie punktu oparcia w miasteczkach, czy poszczególnych środowi-skach polskich, do których chroniłyby się w momencie krytycznym poszczególne rodziny i wspólnie zorganizowały obronę,

c) stworzenie zdecydowanych i uzbrojonych oddziałów dyspo-zycyjnych, gotowych bądź do ingerencji na korzyść zagrożonych punktów oparcia, bądź do uderzenia na ośrodki, z których wychodzi akcja dywersyjna band,

d) zorganizowanie systemu alarmowego, którym w porę można by ostrzec ludność polską i nie dopuścić do zaskoczenia[…]78.

Wkolportowanychmateriałachpropagandowych,polskiewładzepodziemnenawoływałydopozostaniawswoichmiejscowościachipodjęciaobrony, cobyłomotywowanechęciąutrzymaniaKresówWschodnichwgranicachpaństwapolskiego.Zodezwy„KierownictwaSamoobrony”doludnościpolskiejwojewództwatarnopolskiegoz1944rokuwynika,żenacjonaliściukraińscy„nigdynienapadajątam,gdzie

78 Wytyczne szefa Wydziału Wojskowego Komendy Obszaru Lwów AK (krypt. „Przedsiębiorstwo Budowlane”) mjr. Jerzego Neugebauera (pseud. „Cezary”) w sprawie przeciwdziałania akcji ukraińskiej[2VIII1943],L.Kulińska,A.Roliński, Kwestia ukraińska i eksterminacja ludności polskiej w Małopolsce Wschodniej w świetle dokumentów Polskiego Państwa Podziemnego 1942-1944,Kraków2004, s.22-24.


mogąspodziewaćsięobrony”.Wobectego:Nawet za cenę ofiar nie wolno nam porzucić rodzinnej ziemi[…]Nie ma mowy oczywiście o jakiejś otwartej walce ze zbrodniarzami, ale obrony zaniechać nam nie wolno, przeciwnie musimy ją zorganizować lepiej i wzmocnić. Niech nas nie przeraża broń palna u napastników. My bez użycia bro-ni palnej damy im radę. Każda wieś musi zorganizować samoobronę. Niech w niej biorą udział wszyscy: mężczyźni i kobiet, starcy i dzieci. Codziennie powinna być wystawiona warta nocna, która zbierze się w jednym domu, czy stodole, i wystawi posterunki alarmowe. W ra-zie zauważenia niebezpieczeństwa posterunki zaalarmują wartę, a ta rozprawi się z napastnikami.[…]widły, cepy, siekiera, kłonica, czy kosa nie są w nocy gorsze od karabinu czy rewolweru, są bronią dobrze wypróbowaną na grzbietach bandytów.[…]Samoobrona: warta nocna, system alarmowy, wspólna obrona w razie napadu, to jedyny nasz ratunek i tego zaniechać nam nie wolno79. Kolejnązprawdokresowymludobójstwie,którątrzebazasygna-

lizować,jestkwestiastanowiącychsamoobronęwobecterroruOUN–UPA, formacji Istriebitielnyje bataljony (IB) (z ros. „Batalionyniszczycielskie”).Podejmowałyonewlatach1944–1945samoobronęludnościpolskiejizwalczanieUPAnatereniewschodniejczęściwoje-wództwalwowskiegoorazwwojewództwachtarnopolskim,stanisła-wowskimiwołyńskim.TesamoobronnebatalionyIB,jaknależałobyjeprawidłowookreślać,składałysięzPolaków,którzynieznaleźlisięwArmiiCzerwonej lubwWojskuPolskim.Wprzeważającej częścibyłatoochotniczowstępującamłodzież,wtymdziewczęta.RównieżżołnierzeAKiBChujawnialisię,byzawiedząswoichdotychczasowychwładzwstępowaćdoIB.Nienależymylić tej formypolskiej samo-obronyzradzieckimiformacjamiIstriebitielnyje bataljonyzwalcza-jącymipolskiepodziemiewwojewództwiewileńskim,nowogródzkimipoleskim. Z formalnegopunktuwidzenia samoobronnebatalionyIBpodlegałysowieckimwładzomlokalnymipozostawałypodnadzoremNKWD,azazaopatrzenieizaciągdonichodpowiadaływojenkomaty,jednakżebyłtojedynysposóbprowadzeniawalkiobronyprzedUPAbeznarażeniasięnarepresjezestronyNKWD80.Równieżzuchwa-

79 Odezwa „Kierownictwa Samoobrony” do ludności polskiej z apelem o pozostanie w miejscu zamieszkania,L.Kulińska,A.Roliński,dz. cyt...,s.153-155.80 SzerzejproblematykęsamoobronnychbatalionówIBporuszaStanisławJastrzęb-ski(dz. cyt..,s.40in).Autorpragniepodziękowaćred.biuletynu„SpotkaniaŚwirzan”JózefowiWyspiańskiemuzajegocennąuwagę:O „Istriebitielnych Batalionach”,


ły IzbyPracy,UbezpieczeńSpołecznych iSprawPublicznychSąduNajwyższegozdnia3kwietnia1996rokuosygnaturzeIIIAZP37/95wynika81, że członkostwowformacjachpodnazwą Istriebitielnyje bataljonynie stanowi służbypomocniczejwwojskachNKWD inapodstawie art. 1ust. 2pkt6ustawy zdnia24 stycznia 1991 rokuokombatantachorazniektórychosobachbędącychofiaramirepresjiwojennych iokresupowojennego82,polskimczłonkomsamoobron-nychbatalionów IBprzysługująuprawnieniakombatanckie, jeżelisłużbaprowadzonabyławceluobronyludnościpolskiejnaterenachwschodnichIIRzeczypospolitej.Nimpoznamymotywację,częstonieletnichbohaterskichochotni-

kówsamoobronnychbatalionówIB,oddajmygłosJanowiWajmanowi,urodzonemuw1936rokunadotkniętejbanderowskimludobójstwemziemistanisławowskiej,którytakwspominaśmierćswojegoojcaiura-towaniewłasnegożyciawDolinie:Największą tragedię przeżyłem, kiedy w wieczór wigilijny, 24 grudnia 1944 roku, banderowcy na oczach moich, siostry i matki zamordowali ojca. Następni w kolej-ności byliśmy my. Bardzo mocny łomot w okno i głośny krzyk oże-nionego z Polką ukraińskiego sąsiada „chody, chody, bo patrol ide po dorozi” sprawił, że oprawcy uciekli z domu i zostawili nas w spokoju [głosmusię łamie,po twarzypłyną łzy].Mimo upływu lat ta scena przetrwała w mojej pamięci. Widzę ją często nawet we śnie83. Gdybyupowscyoprawcywpełnidokończyliswojemorderczedzieło,nietylkosamautorniewydałbyswoichpóźniejszychmemua-rystycznychprac,alebyćmożeteżdalsiczłonkowiejegorodzinyniemoglibywlatachpóźniejszychofiarniepracowaćdladobraPolski.Donajbardziejznanychkombatantówsamoobronnychbatalionów

IBzaliczasięSzczepanSiekierka,prezesStowarzyszeniaUpamiętnie-niaOfiarZbrodniUkraińskichNacjonalistówweWrocławiu.Zwywia-duzamieszczonegow„Rzeczpospolitej” z16-17 stycznia2010 rokuwynika,żewstyczniu1944rokuzostałzaprzysiężonynaczłonkaAK,byłwówczas(ijestnimniezmiennienadal)polskimpatriotąonega-tywnymstosunkudoZSRR,amimoto, zkoniecznościwynikającej

które działały na terenie pow. Przemyślany, mogę dodać, że byli w nich również Ukraińcy. Początkowo nieliczni (rok 1944), a później było ich więcej.81 dokumenty.e-prawnik.pl/orzecznictwo/sad-najwyzszy/izba-pracy/3iiiazp9537.html,(16.01.2014).82 Dz.U.z2002r.,nr17,poz.75.83 www.nto.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20130123/REPORTAZ/130129922,(16.01.2014).


zatakówUPA,uznał za swójobowiązekwstąpićdo samoobronne-gobatalionu,bodzięki temuotrzymałbrońdo samoobronyprzedbanderowcami.Przyszłomuprzyglądaćsięmakabrycznymscenomzbrodni,którychśmiertelnąofiarąpadłateżjegonajbliższarodzina.Polatachwspomina:Zdejmowałem niemowlęta nabite na sztachety płotów. Widziałem ciała ludzi zamęczonych przy użyciu najbardziej wymyślnych metod. Spalonych, pokłutych widłami, z odrąbanymi kończynami i głowami. Mężczyzn, którym oderżnięto genitalia i wsa-dzono w usta. Kobiety, którym obcięto piersi lub żywcem wyrwano dzieci z brzuchów. Wszyscy zostali zamęczeni tylko dlatego, że byli Polakami84.KoniecznietrzebateżprzytoczyćstwierdzeniaSiekierkiotym,że

schwytanychbanderowcówprzekazywanoSowietom,nigdyzaśniewykonywanowobecnichsamosądów.Przyczynabyłabardzoprosta:[…]nie byliśmy aniołami. Ludzie o słabym charakterze nie przeży-liby tam długo. Wielu z nas chciało wyrównać rachunki. Mimo to nigdy tego nie zrobiliśmy […]Sowieci utrzymywali nasze bataliony w żelaznej dyscyplinie. Tylko czekali na takie wyskoki [jaksamosądy]ze strony Polaków[…]Najmniejsza niesubordynacja oznaczała sąd wojenny, który wydawał zawsze takie same wyroki. Kula w łeb85.Jakwidać, samoobronnebataliony IBmiałypostawionedowy-

konania trudne iniebezpieczne zadanieochrony ludności cywilnejprzednapadamiUPA.Członkostwownichwymagałowielkiejodwagi,zwłaszczazewzględunafaktbestialskichtorturstosowanychprzezbanderowców.NiewynikałyzesłużbywsamoobronnychbatalionachIBżadneprofity,botrudnozatakieuznaćmożliwościzdobyciabez-względniepotrzebnegodoratowaniażyciawrazieatakubanderowcówuzbrojenia, zktóregonie korzystano jednak całkowiciedowolnie,apodsowieckimnadzorem.TymsamymsamoobronnebatalionyIBstanowiąkolejną chlubnąkartępolskiejhistorii, któraprędzej czypóźniejdoczekasięodkrycia.Temattenmożeniestanowikompletnej„białejplamy”,aleniewątpliwienależydotych,któredomagająsiępilnychbadań,zwłaszcza,żepozostalijużnietaklicznikombatancisamoobronnychbatalionów IB.Coprawdawstępowali onido for-malnieradzieckichformacji, aleofiarniesłużyliPolsceiPolakomnapołudniowo–wschodnimterenieIIRzeczypospolitej.

84 P.Zychowicz, Z wrogiem na wroga,„Rzeczpospolita”,16-17.01.2010,s.A28.85 Tamże,s.A29.


Kaja Kowalczewska

LAWFARE: INTER ARMA... LEGES ARMA?

Summary

Theglobalwaronterrorismandthedevelopmentofasymmetricalarmedconflictshaveforcedpolicymakersandmilitarycommanderstoadvancemethodsandmeansofmodernwarfare.Sinceboth,theneedofprotectionofciviliansandofcompliancewithever-higherstandardsofmilitaryinterventionenhancedbyinternationalhumanitarianlawandhuman,arestillgrowing,theconceptoflawfarebrokethrough.Diversifiedandelusivenatureoflawfareprecludesusfromprovidingitsconceptuallyuniformdefinition.Nevertheless,itdoesnotencumberitsincreasingpopularityamongpoliticalcircles.Thesupportersofthiskindofinstrumentationofsystemofnationalandinternationallawarguethatinanycaselegalbattlesshouldbepreferredoverthebloodyandviolentthattakeplaceduringpresentconflicts.Blockingandweakeningoftheenemythrough legalandeconomicsanctions isnotunfamiliar to international lawofarmedconflicts,onlyinrecentyearsithasbeenconvertedintoamethodofachievingstrategicpoliticalandmilitaryobjectives.Theopponents,whiletheyareunabletocometotermswiththeincreasinglycommonpracticeoflawfare,underwhich liesmanipulationandabuseof the law, theypointout the factthatcurrentlylegalinstitutionshavebecomeaweaponagainsttheruleoflaw.Whatismore,lawfareseemstobeevenmorecontroversialsinceapartofthedoctrine completely ignores it andassumes that the conceptbelongs to thedoctrineofpoliticalscience,notlegal.Finally,theauthorattemptstoexaminewhetherthepracticeoflawfareisconsistentwiththeprincipleofdistinctionandhumanitarism,rudimentalinthechoiceofmethodsandmeansofwarfare.

key words: lawfare, internationalhumanitarian law,asymmetricarmedconflicts,terrorism,universaljurisdiction,sanctions,humanitarism


Wprowadzenie

CzęstocytowanasentencjaCyceronatwierdząca,iżwczasiewojnyprawamilczą(inter arma silent leges)wydajesięprzedawnionanietylkozewzględunazwyczajowycharakterprawagenewskiegoorazhaskiego, tworzących korpuswspółczesnegomiędzynarodowegoprawahumanitarnego1, ale również zewzględunapojawienie sięnowej,wciążdebiutującejkoncepcji–lawfare.Współczesnekonfliktyzbrojnecharakteryzującesięasymetrycznością,aprzedewszystkimglobalnawojnazterrorempodjętaprzezStanyZjednoczone,wpłynęływznaczącysposóbnamentalnośćdowódcóworazstrategięprowa-dzeniadziałańzbrojnych.Lawfare,pomimobrakuformalnejdefini-cji,stałosięzarazemodpowiedzią,jakimetodąwalkizwyzwaniamistawianymiprzezwspółczesnekonfliktyzbrojne,wktórychgłównymcelematakówstająsięosobycywilne,aniekombatanci.Podążajączapostulatemhumanizacjidziałańzbrojnychjakichęciąograniczenianiepotrzebnego cierpieniaosób cywilnych, stronykonfliktu corazczęściejuciekająsiędowyszukiwaniamożliwościutrudnieniadziałańprzeciwnikanadrodzeprawnej,bezużyciaśrodkówwalkiwtrady-cyjnymznaczeniu.Zabiegiteprzywodząnamyślstrategiebiznesoweiinnealternatywnesposoby,mającenaceluzwiększenieprzewagitaktycznej, jednakbezwystawiania sięnabezpośredni atak.Niebezprzyczynyteżkoncepcjalawfarerozwiniętazostaławznacznymstopniuwkrajachsystemucommon law,gdziewłaśniezakulisowezagraniastanowiąjednązpraktykprawniczychbatalii.Zdecydowanieciekawszestajesięto,gdyniemamynamyślirozprawyzsalisądowejlubugodyzawieranejwzaciszukancelariiprawnej,akiedyodnosi-mysiędokonfliktuzbrojnego,działańbezpośredniozagrażającychzdrowiuiżyciuludzkiemu.Uważny czytelnik zagranicznychpublikacji będzie zaskoczony

ilościąiróżnorodnościąkontekstów,wjakichpojawiasięomawiana

1 Z sentencjiwyrokuSąduNajwyższego Izraela,HCJ769/02 (2006) Komitet publiczny przeciwko torturom w Izraelu i in. przeciwko rządowi Izraela i in.,pkt61.“Thesaying:“whenthecannonsroar,themusesaresilent”iswellknown.AsimilarideawasexpressedbyCicero,whosaid:“duringwar,thelawsaresilent”(silentenimlegisinterarma).Thosesayingsareregrettable.Theyreflectneithertheexistinglawnorthedesirablelaw[...].Itiswhenthecannonsroarthatwees-peciallyneedthelaws[...].Everystruggleofthestate–againstterrorismoranyotherenemy–isconductedaccordingtorulesandlaw.Thereisalwayslawwhichthestatemustcomplywith.Thereareno“blackholes”.”


koncepcja,ajednocześnie,podobniejakautorka,będziemusiałso-biepostawićfundamentalnepytanie,cotaknaprawdękryjesiępodetykietą„lawfare”?Wieluautorówwyrażapoważnewątpliwości,codotegoczysamakoncepcjalawfarejestnatyleistotnaispójna,byzasługiwałaonanadefinicję2. Wponiższymartykuleautorkapostarasięnakreślićargumentyza

iprzeciwpraktykowaniem lawfare, atakżeprzezpryzmatkonteks-tu,wjakimnajczęściej tonastępuje, zbadaczy lawfare jest zgodnezpodstawowymizasadamimiędzynarodowegoprawahumanitarnegoodnoszącymisiędometodiśrodkówwalki.Bezwzględunatoczykońcowymwnioskiemczytelnikabędzieto,że

lawfarewymagalubniedefinicjiprawniczej,pewnymjest,żezasługujeononadyskusję,jakokoncept,którywśródbezpośrednichadresatów,czylikadrywojskowejstajesięcorazbardziejpopularny.

Definicyjny węzeł gordyjski

Cooznaczalawfare?Pojęcietoniedoczekałosięoficjalnejdefinicjiwsłownikuoksfordzkim,atymbardziejoficjalnegotłumaczenianajęzykpolski,wzwiązkuzpowyższymzagadnieniadefinicyjnebędąstanowićobowiązkowypunktwyjściowydodalszychrozważań3. Rozpoczynającodznaczeniaczystojęzykowego,lawfarepowstało

jakzbitekdwóchpojęćprawnych,czylilaw(ang.prawo)orazwar-fare (ang.działania zbrojne,wojna). Idąc tym tropemnależałobyprzyjąć, iżpolskimpotencjalnymodpowiednikiembyłobypojęcie„wojenprawnych”.Iniebyłobywtymnicosobliwegogdybynieto,iżskojarzenieprzywołującenamyślobrazdwóchdoradcówsiłującychsięnaargumentyprawnewsalisądowej,należyosadzićwprzestrzenimiędzynarodowegoprawahumanitarnego,acozatymidziekonfliktuzbrojnego.Biorącpoduwagę,iżwojnyprawnesamewsobiesąpustympojęciowokonceptem, amechaniczne tłumaczenieniewnosi zbytdużododyskusji,należyzgłębićtopojęcieprzezpryzmatdefinicyjnygłównychrzecznikówioponentówlawfare.

2 Zobacz:Ch.J.Dunlap,Does Lawfare Need An Apologia?,„43CaseWesternReserveJournalofInternationalLaw”2010,457-471,s.121-143.3 Obszernienatematznaczeniaprawa,prawamiędzynarodowego,wojnyilawfare:SusanW.Tiefenbrun,Semiotic Definition Of “Lawfare”, dz. cyt.,s.51-53.


Łącznikiempojawiającym sięwobydwuprzypadkach jest teza,iżlawfaretosposóboperowaniaprawem,składającymsięnaargu-menty iinstytucjeprawne,wceluosiągnięciaprzewagi taktycznejorazpoparciaopiniipublicznej4,zastępującytradycyjniepojmowa-nemetodyiśrodkiwalki5.Poglądynatomiastróżniąsięjeślichodzioocenęmoralną,acozatymidziedopuszczalnośćtegotypudziałań.ZwięzładefinicjazaproponowanaprzezD.Luban’adotykameritum,amianowicietego,iżlawfaretoużycieprawa,jakośrodkawalki6.

a) Lawfare postrzegane jako nadużywanie prawa

Podwzględnieneutralnąnazwą„Lawfareproject”(dalej:LP)kryjesięjednaznajważniejszychinicjatywkrytykującychdziałaniakwalifi-kowanejakolawfare,którewtymprzypadkuinterpretowanesąjakozagrożeniedlademokracji iwolności7.Przedstawicielekrytycznegopodejściadolawfareutrzymują,iżużycieprawawbataliiprawnejniejestsamowsobiegodnepotępienia,gdyżwpisujesięwtradycyjnierozumianydyskursprawniczy8.Niemniejjednakzgodnieztąinter-pretacją,wprzypadkukoncepcjilawfare,prawostajesięnarzędziemwykorzystywanymwceluprzeciwnymniżdążeniedosprawiedliwości,wobecczegokoncepcjalawfarewaktualnymkształcieniejestdozaak-ceptowania.Konsekwentniewodniesieniudolawfarepreferowanesątakieokreślenia,jakmanipulacjaprawemczyprzewrotnewypaczenieprawa.Stanowiskotoopartejestnazałożeniu,iżobecnielawfaresłużyjedynieinteresomterrorystów,państwsponsorującychterroriwrogówsystemówdemokratycznych,którzywykorzystująinstytucjeprawnewceluspowolnienialubzablokowaniaruchówswoichprzeciwnikówwglobalnejwojniezterroryzmem.Pozaosiągnięciemprzewagiwoj-skowejpodkreślasięrównieżdążeniedocelówstrictepolitycznych,

4 G.P.Noone,Lawfare Or Strategic Communications?, dz. cyt.,s.79.5 Użyteporazpierwszywwystąpieniuówczesnegopułkownika(dziśgenerała)Ch.J.Dunlap’a,Law and Military Interventions: Preserving Humanitarian Values in 21st Conflicts,KennedySchoolofGovernment,HarvardUniversityWashington,D.C.,November29,2001,dostępnenapeople.duke.edu/~pfeaver/dunlap.pdf 6 “Lawfare” is the use of law as a weapon of war against a military adversary.”, D.Luban,Carl Schmitt and the Critique of Lawfare, dz. cyt.,s.1.7 Oficjalnastronainicjatywywww.thelawfareproject.org/ 8 J.Stelmach,Kodeks argumentacyjny dla prawników,Zakamycze2003,s.71.


jaknaprzykładzdobyciepoparciaopiniipublicznej-„war of hearts and minds”9. Wydajesię,iżniebezznaczeniajestfakt,iżzaszyldemprojektu

kryjesięsilne lobbyizraelskie,nacowskazujemiędzyinnymilistawspółpracownikówjakizałożycieliprojektu10.Jesttootyleistotne,iżzjednejstronywłaśnieIzraelrozwinąłwznacznymstopniupojęcielawfarewkontekściekonfliktuizraelsko-palestyńskiegoorazwspólniezeStanamiZjednoczonymi,posługujesiętąkoncepcjąnawiązującdowalkizterroryzmem.Zdrugiejstrony,jesttobardzodobryprzykładnawzrostznaczeniainicjatywspołecznych,zainicjowanychnapozio-mieorganizacjipozarządowychigrupinteresów,którewdzisiejszymglobalnymświeciemającorazwięcejdopowiedzenianatematkształtuwspółczesnegoprawamiędzynarodowego11.NiestetypodokładnejlekturzemateriałówdostępnychnawitrynieinternetowejLP,trudnoniepokusićsięostwierdzenie,iżwyraźnajednostronnośćargumen-tówibrakuwzględnieniapełnegoobrazukoncepcjilawfarepodważapotencjałnaukowytegogłosuwdyskusji.ProwadzącaprojektBrookeGoldsteinpodkreśla, iż zasadniczą

kwestiąniejestto,ktojestcelematakówlawfare,leczto,jakajestpodstawa danego działania.Dlatego też należy odrzucićmylneuproszczenie,iżatakizestronkrajówdemokratycznychsąsłuszneidozwolone,atekierowaneprzezterrorystówiichprawnikównależyuznaćzaniegodziweiniedopuszczalne.Natomiastnależyprzyjąć,iżjeślisystemprawnywrazzewszelkimijegoinstytucjamijestwyko-rzystywanywceluochronywartości,jakwolnośćidemokracja,aniemanipulowanywceluichpośredniegoatakowania,todziałańtychniemożnauznaćzalawfare.DefinicjaproponowanaprzezLP,obejmujetakżepięćwskaźników,

dziękiktórymmożnaodróżnićlawfareodprawidłowegostosowaniaprawa.Popierwsze,sątowszelkiedziałaniamającenaceluwycisze-nieizwalczaniewolnejwypowiedzinatematsprawbezpieczeństwanarodowego iproblemówpublicznych.Podrugie,podważające su-9 OkreślenieużytewkontekściestrategiiStanówZjednoczonychpodczaswojnywWietnamie,mającejnaceluzdobyciepoparcialokalnejludności.“Perhaps most significant of all is a change in the hearts and minds of the people - a growing will to develop their countries,” PrzemowaPrezydentaJohn’aF.Kennedy’goprzedKongresemStanówZjednoczonych,2kwiecień1963.10 Dostępnapod:www.thelawfareproject.org/articles-by-lp-fellows.html 11 D.Thurer,International Humanitarian Law: Theory, Practice, Context,HagueAcademyonInternationalLaw,2011,s.193.


werennośćdemokratycznych reżimów.Po trzecie, udaremniająceiutrudniającedziałaniareżimówdemokratycznychwwalceprzeciw-koterroryzmowi.Poczwarte,działaniarozmazującegranicemiędzymiędzynarodowymprawemhumanitarnym,aprawamiczłowieka.Popiąte,działaniaukierunkowanenauniemożliwieniestosowaniaprawczłowiekawsytuacjachtegowymagających.Jakwynikazpowyższejspecyfikacjilawfaretraktowanejestwka-

tegoriachzagrożeniazewzględunajegonegatywneoddziaływanienapaństwoprawa(ang.rule of law)orazjednoczesnewspieraniedziałańterrorystóworazuczestników(wdomyślesłabszychstron)konfliktówasymetrycznych.Cociekawe,porazkolejnyLPpodkreśla,iżterroryściiichsympatycyuciekająsiędolawfarewsytuacjach,gdyorędownictwoiśrodkizbrojneniezapewniająsukcesu,wobectegoużycieśrodkówprawnychmazniechęcićiutrudnićwalkętoczonązapomocąśrodkówkonwencjonalnych.Wkonsekwencjinasuwasiękonkluzja,iżgłównakrytykaskierowa-

najesttutajnasferęsubiektywną,dotyczącąmotywacjiinastawieniasprawcy,którewprzypadkulawfaremogąsprawićtrudnościinterpre-tacyjne.Lawfarejestpojęciemdotyczącymmetapoziomu,dlategoniemożnaprzyjąć,iżjestsamowsobiezłe,gdyżnależypamiętać,żeprawonieprzyjmujecechjegoużytkownika.Ponadto,argumenttenwydajesięotylenieprawidłowy,oilenieprzedstawiaonżadnychprzesłanekpozwalającychnaustalenie,cojestsłuszne,aconie.Zakładaonjedyniebezbłędnośćibezwzględnązasadnośćorazracjonalność„zachodnie-gosystemuprawnego”izachodniejinterpretacjiprawczłowieka.Cowięcej,jesttościślepowiązanezprzekonaniemotrafnościprzypisaniastatusuterrorysty,nienapodstawieorzeczenianiezawisłychsądów,adecyzjipolitycznychdecydentów12.KolejnaobserwacjaLPdotyczykwestii nadużywania instytucji

prawnych,szczególnieprocedurmającychnaceluochronęprawczło-wiekaprzezkrajeniedemokratycznebiorąceudziałwgłosowaniachZgromadzeniaOgólnegoONZ.Kluczowymargumentem jest to, iżwykorzystującteinstytucjeniesąonewstanieprawidłowozinterpre-towaćichdemokratycznychzałożeń,cowkonsekwencjiprowadzidoniepożądanychskutkówimanipulacjiprawnych.Jednymzprzejawówzłejwolijestagresywneużywanieśrodkówprawnych(np.składanielicznychpozwówmimoświadomościichbezpodstawnościibrakuza-12 USDepartmentofState,TerroristDesignationsandStateSponsorsofTerrorism,dostępnenawww.state.gov/j/ct/list/


miaruwygrania)wcelurozproszenia,zastraszenialubdoprowadzeniadobankructwaoskarżonych–ofiarterrorystów13. Wkońcu, poprzestudiowaniu poszczególnychdygresji LPna

temataspektówlawfaredotyczącychpolityzacjimiędzynarodowychtrybunałów,ograniczeńwolnościwypowiedzi, kontrowersjiwokółjurysdykcjiuniwersalnej ijejdomniemanychnadużyć,nasuwasięspostrzeżenie,iżsceptycznepodejściedolawfareopracowanezostałoprzezpaństwaaktywniezaangażowanewwalkęzterroryzmem,ajed-nocześniekrytykowanezatoprzezspołecznośćmiędzynarodową14. Byćmożedlategoteżpodejścietoniejestjeszczelubwogólepopu-larnewśródeuropejskichprawnikówprzekonanychoszczególnymznaczeniudomniemanianiewinnościiprawadorzetelnegoprocesuprzysługującym równieżosobompodejrzanymonajbardziejnik-czemnezbrodnie15. Ponadtonależyzaznaczyć,iżniektórezzałożeńLPobardziejgene-

ralnymcharakterzetozbadanietakichkwestii,jakogólneupolitycz-nienieprawa,możliwośćuchyleniazasadywzajemnościwobecosób,któresameniestosująsiędomiędzynarodowegoprawahumanitar-nego,zweryfikowaniepodstawstosowaniajurysdykcjiuniwersalnejczygranicwłaściwościmiędzynarodowychtrybunałówwkwestiachdotyczącychbezpieczeństwanarodowego.Są to zagadnieniaotyleistotne,oilewłaśnieonewedług sceptyków lawfare stanowiąpolenajwiększychnadużyć imanipulacji prawnychwewspółczesnychdziałaniachwojennych.GłównymprzesłaniemLPipozostałychkrytykówjestpostrzeganie

lawfareprzezpryzmatpodstępnegoitchórzliwegodziałania,natomiastokreślenie,iżktośpraktykujelawfarepowinnobyćwtymprzypadkuuznane,conajmniejzaobelgę16.

13 S.Horton,Lawfare Redux,„Harper’sMagazine”,17.09.2013:dostępnenawww.harpers.org/blog/2010/03/lawfare-redux 14 Naprzykład Izrael iChiny.Więcej o chińskiejdoktrynie lawfare: J.KraskaiB.Wilson,China wages maritime „lawfare”,„ForeignPolicy”,12.03.2009,dos-tępnena:www.experts.foreignpolicy.com/posts/2009/03/11/china_wages_mari-time_lawfare 15 Artykuł6.(Prawodorzetelnegoprocesusądowego)EuropejskiejKonwencjiPrawCzłowieka IPodstawowychWolnościWrazZProtokołamiDodatkowymi,Dz.U.z1993r.,nr61poz.284.16 D.Luban,dz. cyt.s.1.


b) Lawfare postrzegane jako stosowanie prawa

KierującsięwskazówkamiClasuewitzatwierdzącego,iż„bitwamiwartymiuwagiibliższegozbadaniasąjedyniete,któredajązwycię-stwoponosząctylkoparęofiar”(tłum.własne)17,współcześnikomen-tatorzyzgadzająsię,iżwojnyprawnewktórychzamiasttradycyjnychbroniużywasiębezkrwawychkruczkówprawnych,wykorzystującychsemantykę jakorynsztunek, jaknajbardziejspełniają tenwarunek.Ponadtostanowiąonepropozycjęodpowiedzinawiekowypostulathumanizacjiwojny.Śledząc rozwójwydarzeńwewspółczesnychmediach, trudno

uniknąćwrażenia,iżliczbaofiarśmiertelnych,jakiosóbcywilnychtrwalepozbawionychzdrowiaiśrodkówdożyciazewzględunalo-kalnie toczącysiękonfliktzbrojny,niezmalała,awręczprzeciwnie– stale rośnie.Zjednej stronygenerowane jest topowszechnym,łatwymiszybkimdostępemdowiadomości,jednakzdrugiejstrony,współczesny sposóbprowadzeniadziałańwojennych rzeczywiścieuległzmianie.Konfliktyasymetrycznespowodowały,iżosobycywilnezostaływłączonemimowolniedowalki,cowięcejnierzadkostałysięgłównymicelamiataków18.Istotnie,międzynarodoweprawohuma-nitarneniejestdłużejwstaniezapewnićodpowiedniejochronydlaludnościcywilnejwyeksponowanejnadziałaniaterrorystów,lokalnychbojówkarzyczypartyzantów,corazczęściejwykorzystującychosobycywilnewceluuniknięciaodwetu.Przyjmując,iżdziałaniawpisującesięwkoncepcję lawfaresąmniejszkodliweniżkrwawe,kosztowneidestruktywne formydziałań zbrojnych, które siały spustoszeniewXXwieku,metodatawydajesięjaknajbardziejwskazana19. Wojna prowadzonazapomocąinnychśrodkówniżtradycyjneśrodkizbrojne,idealniewpasowujesięwClausewitzowskąideę,iżwojnajestjedynieprzedłużeniempolityki20.Chodzituszczególnieodomenęobronnościwerzepo11września2001roku,kiedytolawfarenabrałoznaczenia17 The battles worthy of study and worthy of the battle honour are not the bloody ones, they are the ones that yield victory with few casualties, Clausewitz, R.Con-naughton,A Brief History of Modern Warfare,London,ConstableandRobinson,2008,s.1.18 D.Thurer,dz. cyt.,s.200.19 P.Carter,Legal Combat Legal Combat: Are Enemies Waging War in Our Courts?,“Slate”(kwiecień2005),s.61,dostępnena:www.slate.com/id/2116169 20 J.Yoo,War By Other Means: An Insider’s Account Of The War On Terror, AtlanticMonthlyPress(2006).


symbolicznego.Trudnewyborydotyczącebezpieczeństwanarodowe-go,okazałysiębardzodrażliwezewzględunakonfrontacjępaństwaprawa zkoniecznością zapewnienia bezpieczeństwa obywatelomwobliczuatakówterrorystycznych.Jednymznajwiększychorędownikówuwzględnieniapojęcialawfare

jestgenerałCharlesDunlap,któryjużw2001rokuodniósłsiędoprawa,jakodobroniwkonfliktachzbrojnychXXIwieku21. OdwołującsięponowniedomaksymyCycerona,trudnobyłobydzi-

siajuznać,iżwśródbroniprawomilczy,gdyżmiędzynarodoweprawohumanitarne,rozwiniętewXXwieku,mazagłównycelograniczanieskutkówdziałańwojennychdominimum.Składająsięnatonormyius in bellookreślającedopuszczalneśrodkiimetodywalki,przepisyzapewniająceochronęosób idóbroraz ius ad bellum określające,wjakichprzypadkachużyciesiłyzbrojnejjestdopuszczalne.Pozaza-kresemstosowaniaznajdująsięnatomiastinnemetodyrozwiązywaniakonfliktów,reagowaniaiunikanianapaściczyataku–którątoszarąstrefęwydajesięzapełniaćwłaśnielawfare.Bardzotrudnobyłobydowieść,iżdziałaniapolegającenainten-

sywnymiprawnieuzasadnionymwykorzystywaniusystemumiędzy-narodowychroszczeńsąniesłuszneiniewłaściwe22.Zpozytywistycz-negopunktuwidzenia,legalnejestwszystko,coniejestzabronione,azważywszynanowośćterminulawfareiraczkującądyskusjęnajegotemat,zpewnościąmożnastwierdzić,iżjakdotądniejesttodziałaniezabronioneprawem.Odwołującsiędoklasycznegoprzykładuprzed-stawiającegozwykłynóżkuchenny,jakometaforękażdejbroniczykażdegoprzedmiotu,należyprzyjąć,iżmożeonbyćużytywsposóbwłaściwylubnielegalny.Analogicznieprawo,którewlogicelawfarestajesięnarzędziem,możebyćstosowanelubnadużywane(manipu-lowane).Takjaknadmienionowyżej,kwestiądyskusyjnąjestprzedewszystkimmotywacjapodjęciadanychdziałań.Zdaniementuzja-stówdziałanialawfaremająwszczególnościzazadanieograniczyćniepotrzebnecierpienie,redukowaćaktyprzemocyorazdostarczaćrozwiązańomaksymalnejefektywnościprzyminimalnychkosztach23. 21 Ch.J.Dunlap, Law and Military Interventions: Preserving Humanitarian Values in 21st Conflicts dz. cyt. s.2. 22 Ch.J.Dunlap,Jr.,Lawfare Today… and Tomorrow,“InternationalLawandtheChangingCharacterofWar” s. 315-325,red.nauk.RaulA.“Pete”Pedrozo&DariaP.Wollschlaeger.,2011,USNavalWarCollegeInternationalLawStudies,Vol.87,2011,s.316.23 Ibid.


Takieujęcieoperacjonalizacjiprawastanowizasadniczyargumentzastosowaniemlawfare,gdyżbatalieprawnepowinnybyćpreferowanenad rozlewkrwi.Efekty lawfare itradycyjnychdziałań zbrojnychmogąbyćjednakowe,jednak„kosztyistraty”sąnieporównywalniemniejsze.Ponadtonależydodać,iżlawfarebyłoodzawszeużywanewkon-

tekściewojskowymoraznie-prawniczym,jakosposóbprzedstawieniaipostrzeganiaprawanietylko,jakomoralnegoilegalnegopraktycznienieosiągalnegoimperatywu,alejakoefektywnegoipragmatycznegonarzędzia24.Wszkoleniachskierowanychdokadrywojskowejlawfareopierasięnapewnegotypuuproszczeniunormprawnych,mającymna celuwłączenieprawadoplanowania operacyjnego imyśleniastrategicznego.Operacjonalizacjaprawasłużypodkreśleniu,iżprawoniestanowijedyniesystemuograniczeń,leczrównocześniemożedaćtesameefekty,cotradycyjneśrodkiwalki,awięcdostarczyćrozwią-zańiinstrumentówdopomyślnegozakończeniamisji(effect-based operations)25. Wkońcu,powołującsięnasłowaP.Cartera,większośćprawników

woliustosunkowaćsiędonawałuwniosków,pozwówiinnychpismprawnych,niżdonadlatującegopociskumoździerzowego26

c) Lawfare ignorowane

Wkońcunależyodnieśćsiędostanowiskasceptyków,którzyniekry-tykująpodstawmoralnychlawfare,asamązasadnośćposługiwaniasiętympojęciem.Boczymtaknaprawdęjestlawfare?Pozabardzozwię-złądefinicjąrównającąjeześrodkiemwalki,zwykłąbronią,wrzeczysamejtrudnojestuchwycićinneskładowedefiniens,którepozwoliłbyuściślićznaczenieipogłębićrozumienietegoterminu.Paradoksalniegen.Dunlapbronistanowiska,wskazując,iżwypracowanieoficjalnejdefinicjinaaktualnympoziomierozwojulawfaremogłobyprzynieśćskutekodwrotnydozamierzonego27.Jednakwiększośćargumentów24 Ibid,s.317.25 A.W.Batschelet,Effects-based operations: A New Operational Model?UsawcStrategyResearchProject,U.S.ArmyWarCollege,9kwiecień2002.26 P.Carter,dz. cyt. s.63.27 Despite the widely differ-ing views of lawfare‘s meaning and connotations, it would seem that casti-gating the concept is simply shooting-the-messenger of a phenomenon that is not just here to stay, but is likely to continue to grow and proliferate.Ch.J.Dunlap,Does Lawfare Need An Apologia?,dz. cyt.,s.141.


przedstawianychprzezzwolennikówjakiprzeciwnikówtejkoncepcjizdajesiębyćdośćpozorowanainiedopracowana.Przedewszystkimnapierwszyrzutoka,razinieuchwytność lawfare,którewydajesiębyćpojęciemnieprzeciętniepojemnym izróżnicowanym.Lekturaartykułówporuszającychtęproblematykępodsuwanieśmiałąmyśl,iżwdzisiejszychkonfliktachzbrojnych,jakiwgeopolityce,jakolawfaremożemyzakwalifikowaćprzysłowiowewszystkoinic.Wcelu zrozumienia zróżnicowania inieprecyzyjności, poniższe

zestawienieprezentujenajczęściejprzywoływaneprzykładylawfare:1. WykupienielicencjiwyłącznejprzezrządStanówZjednoczonychnakomercyjnezdjęciasatelitarnewprzededniuoperacjiwAfga-nistaniew2001.Działanietowyeliminowałopotrzebęużyciasiłyzbrojnejwceluuniemożliwieniadostępudotychdanychprzezsiływroga28.

2.Wprowadzeniesankcjinazakupczęścioraznowychsamolotówbo-jowychpodczasinwazjinaIrakw2003r.spowodowało,żeIrackieSiłyPowietrznezostałyodciętenadrodzeprawnej,odmożliwościutrzymania ichpodniebnejfloty,coposkutkowałotym, iżżadnazmaszynniewystartowaławobliczunatarciawojskkoalicji29.

3. Implementacjazintegrowanejwojskowo-cywilnejstrategiiprzeciw-partyzanckiej(COIN)wAfganistanieiIraku,zakładającejodbudo-wępaństwaprawapoprzezwspieraniedemokracjiipraworządnościorazumożliwieniewładzomlokalnymprzejęciaodpowiedzialnościzakraj,awdłuższejperspektywiepokonaniesiłpartyzanckichprzezodizolowanieichodspołeczeństwa30.

4.Obietnicanagrodywwysokości5milionówdolarów,złożonaprzezDepartamentStanuStanówZjednoczonych,dlaosoby,którado-starczyinformacjeprowadzącedoschwytaniaHakimullahMehsud,samozwańczegoprzywódcypakistańskichTalibów,wpisanychnalistęorganizacjiterrorystycznychDepartamentuStanuUSA31.

28 J.J.Lumpkin,Military Buy’s Exclusive Rights to Space Imaging’s Pictures of Afghanistan War Zone,„SPACE.COM”,(październik2001).29 D.L.Haulman,What Happened to the Iraqi Air Force?,2009AirForceHistoricalAgency1,dostepnena:www.au.af.mil/au/aunews/archive/2010/0516/0516Arti-cles/Haulman30514.pdf 30 K.Libront,Implementacja strategii przeciw partyzanckiej w Afganistanie,PISM2010;M.Martins,Lawfare: So Are We Waging It?, “Lawfareglog.com”(2010),dostępnena:www.lawfareblog.com/2010/11/lawfare-so-are-we-waging-it 31 P.J.Crowley,Designations of Tehrik-e Taliban Pakistan and Two Senior Lead-ers,U.S.DepartmentofStatePressStatementPRN:2010/1186,wrzesień2010.


5.Wszerokorozumianejwojniezterroryzmem,stosowaniedoosóbpodejrzanychoterroryzm zarównoprawahumanitarnego, jakiprawakrajowego,skutkującem.in.stworzeniempojęcia„niele-galnikombatanci”,czyteżdopuszczeniemselektywnejeliminacji(targeted killing)32.

6.Osłabianieicałkowitelikwidowaniegrupterrorystycznychpoprzezblokowanieichźródełfinansowania(tzw.financial lawfare)połą-czonezużyciemtradycyjnychśrodkówwalki33.

7.Self-inflicted, „samobójcze” lawfare.Podwyższanie standardówmiędzynarodowegoprawahumanitarnegomotywowanedobrymiintencjami, jakwwypadkuwprowadzenia restrykcyjnych zasadużyciasiłyprzezsiłypowietrzneNATOw2007roku,kiedywraziejakiekolwiekwątpliwości,codoobecnościosóbcywilnychwzasięgupolarażenia,atakbyłodwoływany.NiestetyTalibowiewykorzystalitędyspozycjędlawłasnychcelów,amianowicieuznalitozazachętędokryciasięzaludzkimitarczamiorazotaczaniaswoichstanowiskbojowychprzezosobycywilne34.Byłotoswegorodzajulawfaresto-sowaneprzezTalibów,którzydziękidrugorzędnymnegatywnymkonsekwencjomrozkazuNATO,niemusieliużywać tradycyjnejbroni, ajedyniebronili siępoprzezużyciekonstruktuprawnego„zakazustrzelania”stworzonegoprzezopacznądyspozycjęNATO,prawdopodobniebędącąowocemdyskusjiwsztabiedowodzenia35.

8.Prowadzenie„czarnegoPR-u”mającegonaceluwywołaniespadkupoparciazestronyopiniipublicznejdlaoperacjiprzeprowadzanychprzeznarodowesiły zbrojne,którewkonsekwencjimawywrzećpresjęiposkutkowaćpodjęciemdecyzjiowycofaniuwojsk.

9.Upolitycznianiedokumentów ianalizprawnych, jaknp.RaportBlackstone’a,mającenaceluwadliweuzasadnieniestrategiczno--politycznychrozgrywek36.

32 Ch.J.Dunlap,Does Lawfare Need An Apologia?, dz. cyt.,s.125.33 O.F.Kittrie,New Sanctions for a New Century: Treasury’s Innovative use of Financial Sanctions,„UniversityofPensylwaniaJournalInternationalLaw”2009,s.789–822.34 We need to weigh the effects and the proportionality of every action. If there is the likelihood of even one civilian casualty, we will not strike, not even if we think Osama bin Laden is down there,cytującGenerałaRichardBlanchette,głównegorzecznikasiłNATO,P.Constable,NATO Hopes to Undercut Taliban With ‘Surge’ of Projects,“WashingtonPost”,27wrzesień2008.35 Ch.J.Dunlap,Does Lawfare Need An Apologia?, dz. cyt.,s.136.36 HumanRightsCouncil,HumanRightsinPalestineandOtherOccupiedArabTerrito-ries,ReportoftheUnitedNationsFactFindingMissionontheGazaCon-


10.Zorganizowaneiintensywneskładaniepozwów,napodstawieza-sadyjurysdykcjiuniwersalnej,wceluspowolnienialubblokowaniadziałańosóbwezwanychprzedoblicze sądu,atakże stworzeniewrażenia,iż„złoczyńcy”sątaknaprawdęofiarami37.

11.Systematyczne łamanie zasadprowadzeniadziałań zbrojnychpoprzezdogłębnebadaniedługoterminowych efektówdanegozagrania,zuwzględnieniemzgodnegozprawemdziałaniasiłzbroj-nych,wceluwykorzystaniaprzestrzeganiaprawahumanitarnego,szczególnie zasadywzajemnościwasymetrycznychkonfliktachzbrojnych,azatemwykorzystanieoperacyjnychsłabościspowo-dowanychograniczeniamiprawnymi38.

Czylawfaretorzeczywiściecośnowego,czymożeokreślasięnimwszelkiestrategie,wtymstosowaniesankcjiprawno-ekonomicznychidziałańsabotażowychznanychklasycznemuprawumiędzynarodo-wemu?Wydajesię,iż,mimo,żeaktualnielawfarewpisujesięszcze-gólniewkontekstmiędzynarodowegoprawahumanitarnego,jestonokoncepcjądotyczącąmetodyposługiwaniasięprawem,azatemope-rującąnametapoziomieijaknajbardziejmożeznaleźćzastosowaniewdowolnejgałęziprawakrajowego.

Zgodność lawfare jako środka i metody walki z podstawowymi zasadami międzynarodowego prawa humanitarnego.

Zewzględunaograniczonąobjętośćniniejszej publikacji, nakonieckompleksowoprzyjrzymysięjaklawfarezdefiniowane,jakonowabroń lubmetodaprowadzeniadziałań zbrojnych, zgodniezwymogiemart.36PD I39,masiędowybranychzasadmiędzy-

flict30,U.N.Doc.A/HRC/12/48(Sept.15,2009),EthanBronner,IsraelPoisedtoChallengeaUNReportonGaza,N.Y.TIMES,Jan.23,2010,www.nytimes.com/2010/01/24/world/middleeast/24goldstone.html, zobacz także:M. Sterio,The Gaza Strip: Israel, Its Foreign Policy, And The Goldstone Report, „43CaseWesternReserveJournalofInternationalLaw”2010,457-471.37 D.B.RivkiniL.Casey, Lawfare,“WallStreetJournal”,23luty2007.38 K.Anderson‘SL.,Of War And Just War Theory Blog (5maj2008),dostępnena:www.kennethandersonlawofwar.blogspot.com/2008/05/as-illegal-behavior-al-counters-to.html 39 Protokółdodatkowydokonwencjigenewskichz12.08.1949r.,dotyczącyochronyofiarmiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych,art.36zobowiązujepaństwapro-


narodowegoprawahumanitarnego, czyli zasadyhumanitaryzmuirozróżniania.

a) Prawo jako środek walki

Zakazpowodowanianiepotrzebnego cierpienia inadmiernegookrucieństwamaswojeźródłowprawiehaskim40orazgenewskim41. Wynikazniego,iżwybórśrodkówwalkimającychnaceluosłabieniesiłnieprzyjacielaniejestnieograniczony,awżadnymwypadkuniemożnadopuścićśrodkównastawionychnapowodowanieniepotrzeb-negocierpienia42.WświetleklauzuliMartensanależy zastanowić się czymimo, iż

lawfareniejestzabronionezpozytywnoprawnegopunktuwidzenia,posługiwanie sięprawem, jakobronią spełniawymagania społecz-negosumieniaizasadludzkości.Zdecydowaniemożnastwierdzić,iżlawfareopierającsięnaniebojowychsposobachzdobywaniaprzewagitaktycznej istrategicznej,nie stanowiatakówpowodujących stratyiszkody cywilne, azatem spełniaprzesłankęhumanizacji działańwojennych(wtymwypadku,jużniezbrojnych).Ponadto,bazującnaprzywołanychwyżejprzykładachmożnastwierdzić,iżdziałanialawfaresąopracowywanezposzanowaniemzasadyrozróżniania43.Cowięcej,służąizolacjiiochronieosóbcywilnychpoprzezkanalizowaniedziałańwkierunkuatakówocharakterzeprawnym,administracyjnymczypolitycznymskierowanychnaorganizacjeterrorystycznelubszerokorozumianąstrukturęaparatupolityczno-decyzyjnegopaństwa.

wadzącebadania,pracerozwojowenadnowymirodzajamibronilubnabywająceiwprowadzającenowąbroń,noweśrodkilubmetodyprowadzeniawojny,dousta-lenia,czyzastosowanietychśrodkówlubmetodjestzgodnezprzepisamiprawamiędzynarodowego.40 Art.22Regulaminuhaskiegoz1907r.–„stronywojująceniemająnieograni-czonegoprawawyboruśrodkówszkodzenianieprzyjacielowi”41 Art.35PDIz1977r-„1).Wkażdymkonflikciezbrojnymprawostronkonfliktudodoborumetodiśrodkówprowadzeniawojnyniejestnieograniczone.2).Zabro-nione jeststosowaniebroni,pociskówimateriałów,a takżemetodprowadzeniawojny,któremogąpowodowaćniepotrzebnecierpienia”.42 KlauzulaMartensazamieszczonawpreambuleIVkonwencjihaskiejz1907roku.43 Art.52ust.2PDIz1977r.–„Atakipowinnybyćściśleograniczonedocelówwojskowych.Cosiętyczydóbr,celamiwojskowymisątylkotakie,którezpowoduswejnatury,swegorozmieszczenia,swegoprzeznaczenialubwykorzystaniawnosząistotnywkładdodziałalnościwojskowejiktórychcałkowitelubczęściowezniszcze-nie,zajęcielubzneutralizowaniedajeokreślonąkorzyśćwdanejsytuacji”.


b) Lawfare jako metoda walki.

Mimoposługiwaniasięprawem,jakobronią,owieleciekawszymaspektemwydajesięanalizalawfarewkontekściemetodwalki.Wta-kimwypadkuprawostanowi środekwalki, alawfareokreśla zbiórmetodjegowykorzystania.Napierwszyrzutokazwydajesię,iżmetodylawfaremogązostaćzakwalifikowanewwielorakisposób,m.in.jakopodstępyifortelewojenneczyspecyficznaformasabotażu.Prawohumanitarneograniczawybórmetodprowadzeniawalki,

podkreślając szczególną rolęwykorzystaniadobrejwiarypodczasopracowywania sposobówoszukaniaprzeciwnika.Zatemdziałaniamającenaceluwprowadzenieprzeciwnikawbłądpoprzezzagraniastrategiczne itaktyczne, fortele ipodstępywojenne sądozwolone,oileniestanowiąoneaktówwiarołomstwa44.Dośćdelikatnąsprawąwprzypadkulawfarejestodwoływanie się do dobrej wiary przeciw-nika w odniesieniu do ochrony przewidzianej przez prawo w wy-padkuwykorzystywaniasłabościprzeciwnikawynikającychwłaśniezprzestrzeganiaprawa.Czydziałaniewymierzonewwojskoposłusz-neprawuwprzypadku,gdydrugastronakonfliktuasymetrycznegode facto ignorujezasadymiędzynarodowegoprawahumanitarnegomożnauznać zawiarołomstwo?Czydziałaniapoza sferąkonfliktuzbrojnego,alewymierzonewosiągnięcieprzewagiwtakimkonflikciemożnawogóleanalizowaćprzezpryzmatmiędzynarodowegoprawahumanitarnego?Czylawfarerzeczywiściestanowinowąmetodęwal-ki?Odpowiedzinatepytaniawciążpróżnoszukaćprzydzisiejszymstaniewiedzyibudzącychwieleemocjipolemikachnatematlawfare.

3. Wnioski

Podsumowującwypadaodnotować,iżlawfaremimowielukontro-wersji,składasięnanowezjawiskoiwedługwszelkiegoprawdopodo-bieństwabędzierozwijaneprzezstrony,którymprzynosinajwiększekorzyści.Równolegle,przeciwnicybędąkontynuowaćlobbynarzeczuznaniadziałańobwołanychlawfarezamanipulowanieprawem.Nie-

44 Art.37PDIz1977r.,„działania,którychcelemjestwprowadzenieprzeciwnikawbłądlubskłonieniedopostępowanianieostrożnego,którejednaknienaruszajążadnegoprzepisuprawamiędzynarodowego,mającegozastosowaniewkonfliktachzbrojnych,iktóreniesąwiarołomne,ponieważnieodwołująsiędodobrejwiaryprzeciwnikawodniesieniudoochronyprzewidzianejprzezprawo”


mniej jednaktwierdzenie, iżwykorzystywanieprawpodmiotowychwcelachniezabronionychprawem,awręczprawnieuzasadnionych,jednaksprzecznychzinteresamipewnychstron,niestanowijedynienieodłącznej słabościmiędzynarodowego systemuprawa, ale jestdośćkarkołomnymzadaniemorazwątpliwą argumentacją.Mimodyskusyjnegokonstruktuprawnegolawfarenależyzauważyć,iżmaonniesłychaneznaczeniewpraktyce,stanowiącbłyskotliwąskładowąstrategiipolitycznych.Ponadto,jeślidorzucisiędotegowkładlawfarewhumanitaryzację

działańzbrojnych,poprzezunikanieużyciasiłyzbrojnej,totacorazbardziejpopularnastrategiasprawi,iżniewątpliwieobydwiestronystanąsięwpewnymsensie jejbeneficjentami,poprzezobustronnąminimalizacjękosztów istrat.Niewykluczone, żenie zlikwiduje tocałkowiciekonfliktówmiędzyludzkich, aleokazjonalnie zminimali-zujeniepotrzebneludzkiecierpieniepoprzezprzeniesieniepolawalkizterenu,dobitewtoczonychnasalisądowej.


Marta Szuniewicz

MIEJSCE I ROLA ZWYCZAJU W MIĘDZYNARODOWYM PRAWIE HUMANITARNYM KONFLIKTÓW

ZBROJNYCH

CUSTOM IN THE INTERNATIONAL HUMANITARIAN LAW OF ARMED CONFLICTS

Summary

Intheeraofwrittenlawandproliferationoftreatiesinpublicinternationallawacustomseemstobeoflessimportance.Theaimofthispaperistodeterminethemeaningofcustomaryhumanitarianlawinthecontextofmodernarmedconflicts, and to indicate towhat extent it canbeuseful for theStatesandinternationalcourts.Forthispurpose,acustomanditselements(States’practiceandopinioiuris)areexamined,aswellasdifficultiesandcontroversiesrespectingaconceptof traditional customarepresented. In the lightofuncertainty inregardtothescopeandcontentofcustomarylawofarmedconflicts,theICRClaunched an initiative to prepare theStudy on Customary International Humanitarian Law in order to facilitate its implementation, observanceandenforcement.Customarylawbecomesofparamountimportanceinnon-internationalarmedconflicts,whereitnotonlycomesinhandy,butcanbeevenperceivedasaremedyforscarcityoftreatyprovisions,whichare,moreover,limitedinthescopeofregulationandconditionsoftheirapplicationtoactsofinternalviolence.Customaryinternationalhumanitarianlawhasprovedtobeusefulinjurisdictionalactivitiesofinternationalcriminaltribunals.Therefore,thebeginningofthe21stcenturyhasnotbroughtanendtocustomarylaw,butfarfromit,ithastriggeredthesafetynetofitspotential.Simultaneously,theroleof the internationalcourtshassignificantly increased, leadingto takingoverafunctionoflawcreation.Asaresult,foraprocessofreconstructionofcustomarylawthetermof‘anart’seemstobemoreadequate.

key words: internationalcustom,States’practice,opinioiuris,internationalcriminaltribunals,ICRC,StudyonCustomaryInternationalHumanitarianLaw


Wstęp

Wdobiewszechogarniającejpozytywizacji orazprymatuprawapisanego iproliferacji traktatówmiędzynarodowychwprawiemię-dzynarodowympublicznym,wtymmiędzynarodowymprawiehu-manitarnymkonfliktówzbrojnychzwyczajzdajesięodgrywaćcorazmniejsząrolę.Awobeczarzutu,żejakozbytsztywnyistatycznyniejestwstaniekorespondowaćznieustannąewolucjąprawamiędzy-narodowego,wkonsekwencjimożnaokreślićgomianemreliktowegoźródłaprawamiędzynarodowego1.Wniniejszymartykulepodjętazostaniepróbaokreślenia znaczeniazwyczajowegoprawahumani-tarnegowkontekściewspółczesnychkonfliktówzbrojnychorazwyka-zaniastopniaprzydatnościipraktycznegowykorzystaniazwyczajówmiędzynarodowychprzezpaństwaitrybunałymiędzynarodowe.Dladokonaniapowyższychustaleńniezbędnymbędzieprzedstawieniezwyczaju jako źródłaprawamiędzynarodowego,dookreślenie jegoelementówskładowychorazprzedstawienietrudnościikontrowersjiwynikającychztradycyjnejkoncepcjizwyczajumiędzynarodowego.

Zwyczaj jako źródło prawa międzynarodowego publicznego

Zwyczajstanowiwiążąceźródłoprawamiędzynarodowego.Pewnezamieszanienapłaszczyźniedefinicyjnejwprowadziłosformułowanieartykułu38StatutuMiędzynarodowegoTrybunałuSprawiedliwości2 (MTS),zawierającefrazę„zwyczajmiędzynarodowyjakodowódpo-wszechnejpraktykiuznanejzaprawo”.Powyższezdanieprezentujebowiemodwrócenierelacjimiędzyzwyczajemapraktyką.Zgodnie zugruntowanympoglądem,dlapowstania zwyczajowej

normyprawamiędzynarodowegoniezbędnesądwaelementy:1)ele-mentobiektywny,tj.praktyka(usus)oraz2)elementsubiektywny,tj.przekonanie,żepowyższepostępowaniejestobowiązującymprawem(opinio iuris sive necessitatis).Dwuczłonowadefinicjakładzienacisknainstytucjęzgodypaństwnawytworzeniesięzwyczajuitozarówno

1 Por.np.W.Friedmann,TheChangingStructureofInternationalLaw,NowyJork1964,s.121in.;I.DeLupis,TheConceptofInternationalLaw,Aldershot1987,s.112in.2 Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (San Francisco,26.06.1945r.);tekstpolskiw:Dz.U.z1947r.nr23,poz.90.


wwarstwiefaktycznej(wpostacistałegoijednolitegopostępowaniawodpowiednisposób),jakiintelektualnej(tj.przekonanieokoniecz-nościtakiegopostępowania).WtymkierunkuwypowiedziałsięjużStałyTrybunałSprawiedliwościMiędzynarodowej(STSM)wwyrokuwsprawiestatku„Lotus”z1927roku3,podkreślając,żenormyprawawiążącegopaństwawywodząsięzwolitychostatnich.WklasycznymujęciudefinicjęzwyczajuprzedstawiłMTSwwyrokuwsprawiede-limitacji szelfuMorzaPółnocnegoz1969 roku,wskazując, że „(…)zachowaniapaństwnie tylkomuszą składać sięnaustabilizowanąpraktykę, ale równieżmusząbyćwykonywanewtaki sposób, abyświadczyć oprzekonaniu uczestniczącychwpraktyce państw, żepraktykatajestwymuszonaprzeznormęprawnązobowiązującądotakiegozachowania(…).Państwa(…)musząwięcczuć,żewykonujązobowiązaniaprawne”4. Oznaczato,żenie jestmożliweoparciesięwyłącznieopraktykę

państwprzy identyfikacji danej regułypostępowania jakonormyzwyczajowej,ponieważkonieczne jest równieżwykazanie, żeprze-strzeganiedanejregułyjestpodyktowaneprzezprzekonanie,żeta-kiezachowaniejestwiążąceas a matter of law5.Azdrugiejstrony,zgodnośćpaństwcodozakresuitreścinormyuznawanejprzeznichza zwyczajową jestniewystarczająca,niezbędnebędziewykazaniepraktykipotwierdzającejnormęobjętąopinio iuris6.Powszechneobowiązywaniezwyczajowychnormprawamiędzy-

narodowegopotwierdziłartykuł5konwencjiwiedeńskiejosukcesjipaństwwodniesieniudotraktatówz22.08.1978r.,wskazując,żewodniesieniudopaństwnowopowstałychnieobowiązujezasada tabula rasa zartykułu 16 konwencji. Tym samymkażdynowyuczestnik społecznościmiędzynarodowejmaobowiązekpełnegoposzanowanianormprawamiędzynarodowegoocharakterzezwy-czajowym.WtymsamymduchuwypowiedziałsięMTSwwyrokuwsprawiemilitarnychipozamilitarnychdziałańwiprzeciwkoNi-karaguiz1986roku7.3 WyrokSTSMz7.09.1927r.wsprawie„Lotus” (Francja v. Turcja),PCIJ1927,seriaA,nr10.4 WyrokMTSz20.02.1969r.wsprawieszelfukontynentalnegoMorzaPółnocnego(RFN v. Holandia i RFN v. Dania),ICJReports1969,§77.5 J.O’Brien,International Law,London-Sydney2001,s.73.6 WyrokMTSwsprawiemilitarnej ipozamilitarnejdziałalnościw iprzeciwkoNikaragui(Nikaraguav.USA),ICJReports1986,§184.7 Zob.§195i292wyroku.


Podstawoweznaczeniewkontekścienormzwyczajowychmajątrud-nościwzakresieichidentyfikacjiirekonstrukcji.Największyproblemstanowiustalenie,czyiwjakimzakresiedananormapostępowaniamacharakter zwyczajumiędzynarodowego.Wkontekściebadaniaprzejawówpraktyki szczególnych trudnościnastręczająprzypadkizaniechańze stronypaństw.Rodząonebowiempytania, czybrakdziałaniamożnarozpatrywaćwkategoriachprzyzwolenianakreacjęzwyczaju.Należałobyuznać,żepowyższakonkluzjabyłabymożliwatylkowraziepełnejświadomościdanegoczłonkaspołecznościmię-dzynarodowej,codotreścikształtującegosięzwyczajuorazskutkuprawnegowłasnegozaniechania8.Zuwaginaskomplikowanyprocesidentyfikacjiirekonstrukcjinormprawazwyczajowegowliteraturzeprzedmiotuwskazujesię,żezadanieustaleniazwyczajowegoprawamiędzynarodowegowwiększymstopniujestsztuką,niżmetodąna-ukową(ang.an art)9.Na tleaspektu temporalnegoźródłemproblemów jestbrakwy-

raźnieokreślonych limitówwodniesieniudookresuwystępowaniastałejpraktykiwdanymzakresiewystarczającegodokreacjinormyzwyczajowej.Zuwaginawzrostliczbypodmiotówiintensyfikacjęichdziałańnaareniemiędzynarodowej, corazkrótszeokresypraktykinależyuznaćzawystarczającedodokonaniaklasyfikacjidanejnormypostępowaniawkategoriachnormyzwyczajowej.Cowięcej,nieobcesąprzypadki,kiedywystarczającyokazał się jedenkazus,któremutowarzyszyłopowszechneuznanie10.Woparciuoczynnikprzestrzennydająsięzkoleiwyróżniaćnor-

mypowszechne, regionalne (partykularne) ibilateralne.Wwyroku

8 Zob.M.N.Shaw,Prawo międzynarodowe,(tłum.)A.Kułak,A.Misztal,P.Nowak,KsiążkaiWiedza,Warszawa2000,s.72-73.STSMwwyrokuwsprawie„Lotus”stwierdził,żepowstrzymaniesięoddziałaniatylkowówczasmożeprowadzićdouznaniazwyczaju,jeżelitakiepowstrzymanieopierasięnaświadomymobowiązku,alepowyższestwierdzeniespotkałosięzszerokąkrytyką.9 M.W.Janis,An Introduction to International Law,Little,Brown1993,s.44;cytowaneza:M.I.G.Corey,The Fine Line Between Policy and Custom: Prosecutor v. Tadić and the Customary International Law of Internal Armed Conflict,„MilitaryLawReview”2000,vol.166,s.153.10 Por.NotaministrasprawzagranicznychZjednoczonegoKrólestwazarzucającaFrancjigrabieżdziełsztukiz1815rokuczywysłanieprzezZSRRw1957rokusztucz-negosatelityZiemiwprzestrzeńpozaziemską.Tymsamymodlatpięćdziesiątychubiegłego stulecia funkcjonujepogląd,wmyślktóregoprawozwyczajowemożepowstaćopierającsięnapraktycejednorazowej(tzw.„przyspieszony”trybtworzenianormzwyczajowych).


wsprawieVictoraHayadelaTorrez1950roku11MTSuznałmożliwośćistnienia regionalnejnormyzwyczajowej.Tymniemniej, zdaniemsędziów,wykazanie jej istnieniawymagaprzeprowadzeniaskrupu-latnegodowoduwzakresiewyraźniedeklarowanej zgodykażdegozpaństwnaskutecznośćwobecsiebie,zuwaginafakt,żezgodytejniemożna–przybrakuwyraźnejpraktyki–domniemywać.Wzwiązkuzpowyższymnależystwierdzić,żedlaukształtowania

sięzwyczajowejnormyprawamiędzynarodowegoniejestkoniecznawielokrotnapowtarzalnośćpraktykianiczas,wjakimpraktykajestwykonywana.Zgodniezpowszechnieprzyjętądoktryną,dlauznaniazaspełnia-

jącąwymogizwyczajupraktykapowinnabyćspójna,stała(regularna)i jednolita12.Odnoszącsiędopowyższegoelementu,MTSpodkreśla,żepraktykapaństwmusibyć„stałaijednolita”,tzn.„miećzarównoszerokie zastosowanie, jak ibyć faktycznie jednolitawrozumieniupowoływanegoprzepisu”13.Wwyrokuwsprawieprzewozówlotniczychz1965rokuMTSpodkreślił, że „jedyniestałapraktyka,efektywnieiniezmienniewykonywanamożegenerować regułęmiędzynarodo-wegoprawazwyczajowego”14. Wodniesieniudowymogu„powszechności”praktykikreującejzwy-

czajmiędzynarodowynależypodkreślić,żeniewypracowanojednoli-tejformułycodokręgupaństw,którychpraktykabędziedecydującawprzedmiociewykształtowaniasięzwyczajumiędzynarodowego.Tymniemniejpowinienbyćonistotnywwymiarzeilościowym(znaczącaliczbapaństw)orazjakościowym(wpraktycepowinnyuczestniczyćpaństwaobiektywniezainteresowanedanądziedziną).JakbowiempodkreślaM.N.Shaw, „bezwspółdziałaniapaństwnajbardziej za-interesowanychnie stanie się onanormąprawa zwyczajowego”15. 11 WyrokMTSz20.11.1950r.wsprawieazylu(Kolumbia v. Peru),ICJReports1950.12 WielokrotnieponawianewwyrokachSTSM[np.wyrokz17.08.1923r.wsprawiestatkuWimbledon(Zjednoczone Królestwo i inni v. Niemcy),PCIJ1923,ser.A,nr1,s.25]iMTS[np.wyrokz12.04.1960r.wsprawieprzejściaprzezterytoriumindyjskie(Indie v. Portugalia),ICJReports1986,s.98].13 Por.np.wyrokiwsprawieazylu(1950)iwsprawieszelfukontynentalnegonaMorzuPółnocnym(1969).14 WyrokMTSz17.07.1965r.wsprawieStany Zjednoczone v. Włochy,RIAAvol.XVI,s.75in.15 M.N.Shaw,dz. cyt.,s.72.Szerzejnt.statusupaństwa„szczególniezaintereso-wanego”zob.J.-M.Henckaerts,Study on Customary International Humanitarian Law: A Contribution to the Understanding and Respect for the Rule of Law in Armed Conflict,„InternationalReviewoftheRedCross”2005,vol.87,no.857,s.180-181.


Cowięcej,nieulegażadnejwątpliwości,iżpomimoformalnejrównościpaństw,większeznaczeniemająopiniesilniejszychpodmiotówprawamiędzynarodowego.Tymsamym„czas trwaniaorazuniwersalnośćdanejpraktykimogąustąpićmiejscarelatywnemuznaczeniupaństwdążącychdoutworzenianowejnormyzwyczajowej(…).Uniwersalnośćniejestwarunkiemkoniecznym,alepewnakorelacjazsiłą–tak.Za-chowanymusibyćpewienstopieńkontynuacjipraktyki(…)”16. Prawoprzewidziałojednakmożliwośćsprzeciwieniasięprzezpań-

stwowykształtowaniusięwpraktyceokreślonejnormypostępowania.Służytemuinstytucjaprotestu(koncepcjapersistent objector)mającanacelu„zatrzymanieprocesulegitymizacji”17danegopostępowaniaikreacjiwdrodzepraktykinormyzwyczajowej.Możeonamiećszcze-gólneznaczeniewprzypadkuliczącychsięuczestnikówspołecznościmiędzynarodowej.Państwasilnezwyklesąwstanieprzeciwstawićsięzastosowaniuwstosunkudonichtychnormzwyczajowych,któreuwa-żajązaniekorzystne18.Skutkieminstytucjitzw.„persistent objector”jestwyłączeniepaństwaprotestującegoprzeciwkopowstaniunormyzwyczajowej spod jej obowiązywaniawzględemniego19 iwsposóboczywistyniedotyczynormjużwykształconych20. Szeregproblemówpojawia sięna tleocenypraktykipaństwdla

ustalenia, czy jestonawystarczającądlawykreowanianormyzwy-czajowegoprawamiędzynarodowego.Ocenapraktykipaństw jestkoniecznawcelusprawdzenia,czyjestonanatyle„spójna”,abymogładoprowadzićdopowstanianormyzwyczajowej21.Dla stwierdzenia,16 M.N.Shaw,dz. cyt.,s.72.17 I.C.MacGibbon,Customary International Law and Acquiescence, „BritishYearbookofInternationalLaw”1957,vol.33,s.131;przytoczonyza:M.N.Shaw,dz. cyt.,s.77.18 W.Czapliński,A.Wyrozumska,Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe,Warszawa2004,s.72.19 PomimozaakceptowaniapowyższegoskutkuprzezMTSwwyrokuwsprawiełowisknorweskich[wyrokz18.12.1951r.wsporzeołowiskanorweskie(Zjedno-czone Królestwo v. Norwegia),ICJ1951,s.131],niezostałonjednakpowtórzonywżadnympóźniejszymwyroku;zob.W.Czapliński,A.Wyrozumska,dz. cyt.,s.73.20 Por.np.S.Benesch,G.McGrory,C.Rodriguez,R.Sloane,Customary Law and Antipersonnel Landmines: Emergence of a New Customary Norm,dostępnyna:www.the-monitor.org/index.php/publications/display?url=lm/1999/appendices/custom_law.html21 Studium poświęcone zwyczajowemu międzynarodowemu prawu humanitar-nemu: wkład w zrozumienie i poszanowanie zasad prawa dotyczących konfliktu zbrojnego”, tłum.M.Sajkowski,OśrodekUpowszechnianiaMiędzynarodowegoPrawaHumanitarnegoprzyZarządzieGłównymPCK,Warszawa2006,s.10.


żedananormamacharakterzwyczajumiędzynarodowego,praktykapaństwmusibyćcodozasadyjednolita,rozległaireprezentatywna22. Odstępstwaodpraktykiniestanowiąprzeszkodydlapowstanianormymiędzynarodowegoprawazwyczajowego, jakdługotychodstępstwwyrzekasięrządpaństwazainteresowanegolubteżpotępiająjeinnepaństwa23.Praktykaniemusibyćuniwersalna,wystarczy,żebędzie„powszechna” (ang.general practice)24, przy czym istotne jestnietyle,iledokładniepaństwbierzeudziałwpowstaniudanejpraktyki,alektórepaństwauczestnicząwtymprocesie25.Jakjużwspomniano,proceskreowaniazwyczajupowinienobejmowaćzwłaszcza„państwaszczególniezainteresowane”26.WkonsekwencjiStowarzyszeniePrawaMiędzynarodowego(ILA)uważa,żewsytuacji,gdypaństwa„szcze-gólniezainteresowane”nieakceptujądanejpraktyki,niemożedojśćdowykształcenianormymiędzynarodowegoprawazwyczajowego27.Jeszczewiększekomplikacjepojawiająsięprzyrekonstrukcjiele-

mentu opinio iuris.Dotyczyonbowiem„przekonania”,„stanuświado-mości”,„poczucia”,ato–zuwaginawymiarsubiektywny–trudnejestdowłaściwegozidentyfikowaniaiinterpretacji.Badanieopinio iuris rodziwieletrudności,albowiempostępowaniepaństwniejestrów-noznaczneztym,żebyłoonomotywowaneprzekonaniemprawnymokoniecznościdanegopostępowania28.Cowięcej,temuelementowiprzypisujesięzarównofunkcjękonstytutywną(zgodanapowstaniezwyczaju),jakideklaratywną(potwierdzenieistnienianormyzwycza-jowej).Zuwaginafakt,żematerialnąpodstawąobowiązywaniaprawamiędzynarodowegojestwolapaństw,możnaprzyjąć,żezwyczajowenormyprawamiędzynarodowegoobowiązująpaństwonapodstawiejegowoliwyrażonejwsposóbdomniemanylubper facta concludentia wdrodzepodjęciatakiejpraktykialbozuwaginabrakprotestu,gdyinnepaństwapostępująwdanysposób29.Istotaopinio iurissprowa-

22 WyrokwsprawieszelfukontynentalnegoMorzaPółnocnego,§74.23 WyrokMTSwsprawieNikaragua v. USA,§186.24 InternationalLawAssociation,Final Report of the Committee on the Formation of Customary (General) International Law,London2000[dalejjako:ILA Report (2000)],zasada14,s.734.25 Tamże,s.736-737,komentarzpar.(d)i(e)dozasady14.26 WyrokwsprawieszelfukontynentalnegoMorzaPółnocnego,§74.Szerzejnt.por.W.Czapliński,A.Wyrozumska,dz. cyt.,s.83.27 ILAReport(2000),s.737,komentarz(e)dozasady14.28 ArgumentacjaprzedstawionaprzezSTSMwsprawiestatku„Lotus”.29 Wyrokwsporzeołowiskanorweskie,s.138-139.


dzasięzatemdostwierdzenia,żepaństwazachowująsięwokreślonysposób,ponieważsąprzekonane,żesądotegozobowiązaneiniejesttoprzykładobyczaju,moralności czykurtuazjimiędzynarodowej.Podsumowując,zatworzeniemzwyczajuprzemawianietylkozgodnepostępowaniepaństw,ale równieżbrakprotestu ze stronypaństwzainteresowanychiprzyzwolenieinnych.Szczególnie trudnym jestustalenie,kiedypraktykaprzekształca

sięwnormęprawną.Wedługprzedstawicielidoktrynyrozstrzygająceznaczenienależyprzypisaćoficjalnymoświadczeniompaństw,pozo-stawiającnamarginesiekwestię ichfaktycznejrealizacji30.Zgodniezszeroko rozpowszechnionymwpiśmiennictwie poglądem, jeśliniemożna znaleźćdowodówwpostaci jednoznacznychdeklaracjiposzczególnychpaństwuznającychobowiązywanienormyzwycza-jowej, istnienieopinio iurismożnaprzyjąćnapodstawie jednolitejikonsekwentnejpraktykipaństw31.Corazczęściejostatniopodkreślasię,że„wrzeczywistościrozdzielenieobuelementów[usus i opinio iuris – przyp. M. Sz.]jestczęstotrudnelubwręczniemożliwe”32.Obaelementywzajemniewspierają siędowodowo iwykazują zależnośćfunkcyjną,zgodniezktórąimwiększapraktykapaństwtymmniejszeopinioiurisjestpotrzebnedlarekonstrukcjizwyczajumiędzynarodo-wegoiodwrotnie33.Mającpowyższenauwadze,corazczęściejwliteraturzemówisię

okoncepcji tzw.modern custom,akcentującejwwiększymstopniuopinio iuris (w rozumieniuoświadczeń rządowych iorganówmię-dzynarodowych),niżpraktykipaństw34.Charakteryzuje sięona te-leologicznympodejściem,gdzieniektóreprzykładypraktykipaństwsąużywanedouzasadnieniawybranejformywwiększymstopniuniżdlatradycyjnegowyprowadzenianormyzpraktykipaństw35.Powyż-

30 WyrokMTSz25.07.1974r.wsprawiełowiskislandzkich(Zjednoczone Królestwo v. Islandia i RFN v. Islandia),ICJReports1974,s.56-58.31 W.Czapliński,A.Wyrozumska,dz. cyt.,s.70.32 Zob.np.ILA Report (2000),s.718,par.10(c).33 Por.dalszeuwagiprzedstawionew częścipoświęconej czerwonokrzyskiemuStudium zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego.34 Por.np.B.Simma.P.Alston,The Sources of Human Rights Law: Custom, Jus Cogens, and General Principles,„AustralianYearbookofInternationalLaw”1988-1989,s.82.35 A.E.Roberts,Traditional and Modern Approaches to Customary International Law: A Reconciliation, „AmericanJournalof InternationalLaw”2001,vol.95,s.765.


szakoncepcjapojawiłasięwodpowiedzina„bolączki”towarzysząceprocesowikształtowania iidentyfikacji zwyczajuwrozumieniu tra-dycyjnym,odznaczającegosiębrakiemjasnychiwyraźnychwskazańcodorozmiaru,czasookresu,częstotliwościipowtarzalnościpraktykipaństwwymaganejdowykreowaniazwyczajumiędzynarodowego36. Wymógpowtarzalnościpraktykiuznanozazbytpowolneistatycznedlapodążania za szybkim rozwojemprawamiędzynarodowego37,zwłaszczazperspektywypraktycznejniemożliwościdokonaniaanalizypraktykiblisko200państw38.Jakoprzykładwspółczesnegozwyczajuiszybkiej jegokreacjipodaje sięwliteraturze zwyczajneutralnościkanałówmiędzynarodowychstwierdzonywWimbledon case39,któryzostałwyprowadzonyzzaledwiedwóchtraktatówmiędzynarodowychdotyczącychKanałuSueskiegoiKanałuPanamskiego.Ponadto,wze-stawieniuzeznacznymzróżnicowaniemrzeczywistejwładzyirangipaństw40,wyprowadzeniezwyczajówgłównieztraktatówideklaracjianiezpraktykipaństwjawisięjakobardziejdemokratyczne,boobej-mujewpraktycewszystkiepaństwa41.Zdrugiejjednakstrony,jakpodkreślająA.WyrozumskaiW.Cza-

pliński,wostatnimokresiemożnazaobserwować„tendencjędoprze-sunięciaocenyistnieniaopinio iuriszpaństwdokującychpewnychczynnościnaocenętychdziałańprzezorganystosująceprawo(sądymiędzynarodowe)”42.Wwieluorzeczeniachteostatniewskazywałynauznanieprzezposzczególnepaństwazwyczajowegocharakteruokre-ślonejpraktyki.Czasamiwręczzanikaróżnicamiędzyroląsędziegomiędzynarodowego,jakoorganustosującegoprawomiędzynarodoweafunkcjątworzeniaprawa.

36 Tamże,s.767.37 D.Fidler,Challenging the Classical Concept of Custom,„GermanYearbookofInternationalLaw”1996,s.216.38 J.I.Charney,Universal International Law,„AmericanJournalofInternationalLaw”1993,vol.87,s.537;D.Fidler,dz. cyt.,s.203i217.39 S.S.Wimbledon,wyrokSTSMz17.08.1923r.,PCIJ1923,seriaA,nr1,s.25.Por.teżH.Chodosh,Neither Treaty nor Custom: The Emergence of Declarative International Law,„TexasJournalofInternationalLaw”1991,vol.26,s.102,przyp.69.40 Por.J.Tasioulas,In Defence of Relative Normativity: Communitarian Values and the Nicaragua Case,„OxfordJournalofLegalStudies”1996,vol.16,s.123.41 A.E.Roberts,dz. cyt.,s.768.42 W.Czapliński,A.Wyrozumska,dz. cyt.,s.68.


Zwyczajowe prawo międzynarodowe konfliktów zbrojnych

DopołowyXIXwieku zwyczajmiędzynarodowy był jedynymźródłemmiędzynarodowegoprawahumanitarnego.Na treśćnormzwyczajowychwpływałyliczneczynniki:koniecznośćrozwiązywaniarożnychsytuacjipowstającychwczasiedziałańzbrojnych,postawawładcówposzczególnychpaństw,religie,anawetdoktrynyfilozoficzne.Jużwstarożytnościzawieranorozejmy,nieatakowanomiejsckultureligijnego ikapłanóworazprzyznawanonietykalnośćparlamenta-riuszom.WśredniowiecznejEuropiewiele zwyczajówwojennychpowstałopodwpływemchrześcijaństwa,akodeksrycerskiwymagałwielkodusznościwobec zwyciężonych ibezbronnychnieprzyjaciół.WokresieOświeceniapojawiłysięgłosywprzedmiociekoniecznościskodyfikowaniaprawawojny43.Stan rozwoju zwyczajowegoprawawojnywpołowieXIXwie-

kuodzwierciedla „Instrukcjadladowódców sił zbrojnychStanówZjednoczonych”zczasówwojnysecesyjnej(tzw.KodeksLiebera)44. JakkolwiekbyłaonawewnętrznymaktemprawnymStanówZjed-noczonychiobowiązywałatylkosiłyzbrojnetegopaństwa,wywarłapoważnywpływnapóźniejsząkodyfikacjęmiędzynarodowegoprawahumanitarnego.OstatecznieKonwencjaopolepszeniulosurannychżołnierzywarmiachczynnychz22.08.1864rokuotworzyłanowąeręwdziedziniekodyfikacjiprawahumanitarnego45. Spisanie zasad prowadzenia działań zbrojnych oraz nakazu

ochronyosóbwyłączonychzwalkiiwybranychobiektówmiałoza-pewnićpewnośćiwzrostprzestrzeganiapodstawowychwymogów

43 Np.HugoGrocjuszw„Trzechksięgachoprawiewojnyipokoju”w1625rokuorazJanJakubRousseauw„Umowiespołecznej”w1762roku.Tenostatniwyraziłsłynnypogląd,wmyślktórego„wojnaniejeststosunkiemmiędzypojedynczymiludźmi,leczmiędzypaństwami”,a„jednostkistająsięnieprzyjaciółmitylkoprzypadkowo,niejakoludzie,inawetniejakoobywatele,leczwyłączniejakożołnierze”.44 Instrukcja dla Dowódców Armii Stanów Zjednoczonych w Polu. Zarządzenie nr 100 Prezydenta Lincolna(24.04.1863r.);tekstw:The Laws of Armed Conflicts. A Collection of Conventions, Resolutions and Other Documents,(eds.)D.Schindler,J.Toman,Leiden-Geneva1973,s.3in.45 Tekstypolskietraktatówmiędzynarodowychzzakresumiędzynarodowegoprawahumanitarnegozostałyopublikowanew:M.Flemming,Międzynarodowe Prawo Humanitarne Konfliktów Zbrojnych. Zbiór dokumentów,(uzupełn.ired.M.Gąska,E.Mikos-Skuza),MON,Warszawa2003.


humanitaryzmuwtoczącychsiękonfliktachzbrojnych.Wramachszerokiejkodyfikacjiw18.10.1907rokuprzyjętoIVKonwencjęhaskąwrazzestanowiącymjejzałącznikRegulaminemdotyczącymprawizwyczajówwojny.Zdawanosobie jednakwpełni sprawęztego,żeprawaizwyczajezawartewRegulaminiehaskimniesąwstanieprzewidziećwszystkichsytuacji,któremogąwyniknąćwczasiekon-fliktuzbrojnego.Abyniezostawiaćdowódcomwojskowymswobodydecydowaniawtakich sytuacjach,włączonodo tekstukonwencjipostanowienie,nakazującewsprawachnieuregulowanychumow-niepostępowaniewmyśl„zasadprawanarodówwypływającychzezwyczajówustanowionychmiędzycywilizowanyminarodamiorazzzasadhumanitaryzmu iwymagań społecznego sumienia” (tzw.„klauzulaMartensa”)46.Obecniepowszechnieprzyjmuje się, żeznaczeniepowyższejklauzulijestniedoprzecenienia,stanowionabowiemswoistezobowiązaniedokierowaniasięhumanitaryzmemwdziałaniachpodejmowanychpodczasdziałań zbrojnych47.Cowięcej,możnarzec,żesamaklauzulaMartensanabrałacharakterunormyzwyczajowej.Znaczenieprawazwyczajowegowzakresieregulacjidziałańwczasie

konfliktuzbrojnegopodkreśliłwyrokMiędzynarodowegoTrybunałuWojskowegowNorymberdzez1.10.1946r .,którygłosił, iż„prawowojennezawartejestnietylkowtraktatach,aletakżewzwyczajachiobyczajach,którestopniowozdobyłyogólneuznanie.(...)Prawotoniejestniezmienne,leczprzezustawiczneuzupełnieniadostosowujesiędopotrzeb zmieniającego się świata”48.Cowięcej,uznałon IVKonwencjęHaskąz1907roku izałączonydoniejRegulamindoty-czącyprawizwyczajówwojnyzaposiadającecharakterpowszechnieobowiązującegoprawazwyczajowego.

46 Wniemalżeniezmienionejpostacizostałaonapotwierdzonawart.1ust.2Proto-kołudodatkowegoIz1977roku,głoszącegoże„wsytuacjachnieobjętychnormamiprawaludnośćiwojującypozostająpodopiekąiwładzązasadprawanarodówwy-pływającychzezwyczajówustanowionychprzezcywilizowanenarodyorazzzasadhumanitarnościiwymagańspołecznegosumienia”.47 Por.R.Bierzanek,dz. cyt.,s.45orazP.H.Gasser,International Humanitarian Law – An Introduction,(tłum.)M.Flemming,Haupt1993,PCK,Warszawa1997,s.13.48 Cytowaneza:T.Cyprian,J.Sawicki,Materiały Norymberskie,Warszawa1948,s.197.


Normyczterechkonwencji genewskichoochronieofiarwojnyz12.08.1949roku49zuwagichociażbynafaktuniwersalnegouznania(195państw)50możnatraktowaćjakoposiadającecharakternormzwyczajowych51.Wprzypadkuprotokołówdodatkowychz8.06.1977roku52niemamyjużdoczynieniazpowszechnymprzyjęciem(PDI:173 ratyfikacje i3podpisy,PD II: 167 ratyfikacji i3podpisy)53. Cowięcej,niektórezpaństw toczącychostatnimiczasywalkiniesą stronamiPDIz1977 roku54.Wopiniidoradczejwsprawie le-galnościużyciabroninuklearnej z1996 rokuMTSstwierdził, że„ProtokółdodatkowyI(…)wżadensposóbniezastępujeogólnychnormzwyczajowychmającychzastosowaniedowszystkichśrodkówimetodwalki”55.Obecniemożnajużstwierdzić,żeconajmniejczęśćpostanowieńPDIwiążepaństwa,któreniesąjegostroną,zuwaginafakt,żestałysięjużzwyczajowymmiędzynarodowymprawemhumanitarnym56.

49 Tj.Konwencjaopolepszeniulosurannychichorychwarmiachczynnych(IKG);Konwencjaopolepszeniulosurannych,chorychirozbitkówsiłzbrojnychnamorzu(IIKG);Konwencjaotraktowaniujeńcówwojennych(IIIKG)iKonwencjaoochronieosóbcywilnychpodczaswojny(IVKG).50 Stanratyfikacjinadzień31.12.2013r.(przytoczonezaoficjalnąstronąinternetowąMKCK).51 Zob.np.T.Meron,The Geneva Conventions as Customary Law, „AmericanJournalofInternationalLaw”1987,vol.81,s.348in.Azdrugiejstronypodkreślasię,żeprawozwyczajowe–zuwaginapowszechnąakceptacjętychtraktatów–niemawiększegoznaczeniapraktycznegowodniesieniudokwestiiunormowanychwkonwencjachgenewskichz1949roku;zob. Report of the Follow-up to the Interna-tional Conference for the Protection of War Victims,26thInternationalConferenceoftheRedCrossandRedCrescent,Doc.95/C.I/2/2(1995),s.6.52 Tj.Protokółdodatkowydokonwencji genewskich z 12.08.1949 r. dotyczą-cy ochrony ofiarmiędzynarodowych konfliktów zbrojnych - PD I (Genewa,8.06.1977r.)iProtokółdodatkowydokonwencjigenewskichz12sierpnia1949r.dotyczącyochronyofiarniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych -PD II(Genewa,8.06.1977r.).53 Stanratyfikacjinadzień31.12.2013r.(przytoczonezaoficjalnąstronąinternetowąMKCK).54 Dotyczy tom. in. Indii, Indonezji,Pakistanu, Iranu, Izraela,Turcji iStanówZjednoczonych.55 Opiniadoradczaz8.07.1996r.wsprawielegalnościużycialubgroźbyużyciabroninuklearnej,ICJReports1996(I),§75i84.56 Por.np.L.L.Hogue,Identifying Customary International Law of War in Proto-col I: A Proposed Restatement,„LayolaLasAngelesInternationalandComparativeLawJournal”1990,vol.13,s.297in.


Szczególnieproblematycznakwestiadotyczynormodnoszącychsiędoniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych57.Tendominującyoddekadtypkonfliktówzbrojnychcharakteryzujenaderograniczonaliczbanormtraktatowychregulującychanalizowanykontekstsytuacji,obejmująca–codozasady–wspólnyart.3czterechkonwencjigenew-skichz1949rokuiPDIIz1977roku,przyczymtreśćtegoostatniegozostałaznaczącookrojonawporównaniudoprzedłożonegoprojektu.Wpełnipotwierdzatonieustannybrakwolipolitycznejdecydentówpaństwowychwzakresiepoddaniaprzemocywewnątrzkrajowejre-gulacjomprawamiędzynarodowego.Sytuacjedodatkowokomplikujeproblemwzakresieokreśleniamomentuaktualizacjitychnielicznychistniejącychzobowiązańprawnomiędzynarodowych,zuwaginaod-miennieustalonyprógintensywnościaktówprzemocywewnętrznejkoniecznydlakwalifikacjiichwkategoriachniemiędzynarodowegokonfliktu zbrojnego.Wbrewbowiemwyraźnegowskazania,PD IIwprowadzabardziejrygorystyczne–wstosunkudoart.3konwencjigenewskich–warunkiswojegozastosowania.Sformułowanieprzyjętew1977rokuznaczniezawężakontekstsytuacyjnywalkwewnętrzkrajo-wych,wktórychbędzieistniałakoniecznośćzastosowanianormPDII,dająctymsamymargumentstronierządowej,żenaichterytoriummająmiejscejedyniezamieszkiiniepokojewewnętrzne,atezostałyexpressis verbiswyłączonezzakresuprzedmiotowego traktatu.Dotradycyjnegozatemtłumaczeniasiępaństw,żeprzemocwewnętrznanieosiągnęłapułapu„konfliktuzbrojnego”,doszedłargument,żenieprzekroczyłaonapoziomuzastosowalnościograniczeńprzewidzianychwPDII.Jeślidodamydotegofakt,żeniewszystkiepaństwasąstronąpowyższegotraktatu,reżimnormatywnyregulującyprawaiobowiąz-kistronwalczącychwkonfliktachwewnętrznychjawisięjakonaderskomplikowany.Wobec skąpych regulacji traktatowychorazproblemuwzakre-

siedookreśleniaproguprzemocywewnątrzkrajowejuzasadniającejich zastosowalność, prawo zwyczajowe, awłaściwie jegonależytaidentyfikacja idalszy rozwój nabierają szczególnego znaczenia58.

57 Szerzejnt. zob.M.Szuniewicz,Próba rekonstrukcji reżimu prawnego „rzą-dzącego” niemiędzynarodowym konfliktem zbrojnym,Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Wyzwania XXI wieku,podred.D.Bugajskiego,AkademiaMarynarkiWojennej,Gdynia2008,s.67-84.58 Por.M.Flemming,Międzynarodowe prawo zwyczajowe,„WojskowyPrzeglądPrawniczy”1995,nr34,s.4.


Wodniesieniudokonfliktówzbrojnychniemającychcharakterumiędzynarodowegowartopodkreślićdwiekwestie:popierwsze,wobecznikomejregulacjiprawnejtraktatowejnormyprawazwy-czajowegostająsięjedynąszansąpodniesieniapoziomuochronywtegotypukonfliktachzbrojnych,będącgłównymźródłemzakazówinakazówograniczającychswobodędziałaniawalczącychstron;podrugie,ichzbióruległznacznemuposzerzeniunaprzestrzeniostat-nichdekad.Wkonsekwencji,zwyczajowemiędzynarodoweprawohumanitarnesłużypomocązwłaszczatam,gdziestronawkonflikcieniejeststronąPDII,albogdzienormazwyczajowazawieraszerszyzakresgwarancjiniżnormatraktatowalubsłużywypełnianiuluknormatywnych59.WpełnipotwierdziłapowyższystanrzeczyIzbaApelacyjnaMię-

dzynarodowegoTrybunałuKarnegodla byłej Jugosławii (MTKJ)wwyroku z1995 rokuwsprawieTadić60. JednocześnieTrybunałzastrzegłjednak,żepojawieniesięnormocharakterzeogólnymdo-tyczącychwewnętrznychkonfliktówzbrojnychnieoznaczajeszcze,żestosujesiędonichcałepowszechneprawomiędzynarodowe.Należyodnotowaćdwaszczególneograniczenia:popierwsze,„tylkoniektórenormyizasadyregulującemiędzynarodowekonfliktyzbrojnezostałystopnioworozszerzonedotegostopnia,żeznajdująonezastosowa-niewkonfliktachwewnętrznych”,apodrugie, „rozszerzenie tonienastąpiłopoprzezpełne imechaniczneprzeszczepienie tychnormdokonfliktówwewnętrznych;wkonfliktachwewnętrznychznajdujezastosowanieraczejogólnazasadazawartawtychnormach,anieichszczegółowa treść (...)”61.Uwzględniając teograniczenia sędziowieMTKJskonkludowali,że„niemożnajednakzaprzeczyć,żenastąpiłrozwójnormzwyczajowychregulującychkonfliktywewnętrzne”62.Należyprzytympodkreślić,żesędziowieTrybunałuprezentowali

-wmyślzasadynullum crimen sine lege -rygorystycznepodejście

59 M.MacLaren,F.Schwendimann,An Exercise in the Development of Interna-tional Law: The New ICRC Study on Customary International Humanitarian Law,„GermanLawJournal”2005,vol.6,no.9,s.1220.Por.teżN.Chandrahasan,Internal Armed Conflicts and the Expending Jurisdiction of International Human-itarian Law,„SriLankaJournalofInternationalLaw”2000,vol.12,s.131in.60 Prosecutor v. Duśan Tadić,InterlocutoryAppealonJurisdiction(2.10.1995),No.IT-94-1-AR72.61 Tamże,§126.62 Tamże,§127.


wzakresiejurysdykcjiiodpowiedzialnościkarnej63.Pomimoszereguzarzutów,jakiewysuniętopodadresemtrybunałówkarnychad hoc przywykorzystaniuwspomnianejparemiiłacińskiej,wartoprzypo-mnieć,żeniezabraniaonajednaktrybunałomkarnymangażowaniasięwstopniowerozwijanieprawamiędzynarodowego,czyinterpretacjiprawawsposóbzmierzającydorozszerzeniazakresukaralnegopostę-powania64.Powyższazasadaniepowstrzymujesąduprzedinterpreta-cjąiwyjaśnieniemelementówzbrodnimiędzynarodowych,objętychmiędzynarodowąjurysdykcjąkarną65.SkładIzbyApelacyjnejMTKJwsprawieMilutinovićwyraźnie stwierdził, żerationae materiae jurysdykcjiTrybunałujestokreślonezarównoprzezjegoStatut66,jakizwyczajoweprawomiędzynarodowe67.MTKJprzypisywałbardzodużeznaczenieprawuzwyczajowemu,

przyjmując jednocześnie konserwatywne itradycyjnepodejściewzakresie identyfikacji istosowania zasad zwyczajowegoprawamiędzynarodowego68. Samo jednakpodejściedoustalenianormzwyczajowychprawamiędzynarodowegocharakteryzowałosięjużścisłym rygoryzmem69.Podstawowe znaczeniemiałowskazanie,

63 Por.Report of the Secretary-General pursuant to Paragraph 2 of Security Council Resolution 808 (1993),UNDoc.S/25704,par.34,zgodniezktórym„the application of the principle nullum crimen sine lege requires that the international tribunal should apply rules of international humanitarian law which are beyond any doubt part of customary law so that the problem of adherence of some but not all States to specific conventions does not arise”.64 M.Shahabuddeen,Does the Principle of Legality Stands in the Way of Progres-sive Development of Law?,„JournalofInternationalCriminalJustice”2004,vol.2,s.1007;por.teżT.Meron,Revival …,s.825-826.65 Prosecutor v. Aleksovski,wyrokIzbyApelacyjnejz24.02.2000r.,No.IT-95-14/I-A,§127.66 Statut Międzynarodowego Trybunału do Sądzenia Osób Odpowiedzialnych za Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Popełnione na Terytorium byłej Jugosławii od 1991 r.,utworzonyrezolucjąRadyBezpieczeństwaONZnrS/RES/827z25.05.1993r.,zpoprawkamiwprowadzonymiS/RES/1166z13.05.1998r.,S/RES/1329z30.11.2000r.iS/RES/1411z17.05.2002r.;tekstpolskiw:Międzynarodowe prawo humanitarne …,s.522in.67 Prosecutor v. Milutinović,ReasonsforDecisionDismissingInterlocutoryAppeal(8.06.2004),No.IT-99-37-AR-72.2.68 T.Meron,Revival of Customary Humanitarian Law, „AmericanJournalofInternationalLaw”2005,vol.99,s.821.69 Pomimouznanianormatywnejzbieżnościwzakresieprzedmiotuicelumiędzy-narodowegoprawahumanitarnegokonfliktówzbrojnychiprawamiędzynarodo-wegoprawczłowieka,MTKJokazałsiędalekiodbezwzględnegoiautomatycznego


wmyśl któregometodologiaTrybunałuwzakresie identyfikacjitychzakazówmusiałabyć„przewidywalnaiprecyzyjna”(ang.pre-dictable and precise)70.WwyrokuwsprawieTadić podkreślano,że-zuwaginaproblemywustaleniuinformacjicodorzeczywistegopostępowaniaoddziałównapoluwalki-konkluzjecodopraktykipaństwwzakresieprawahumanitarnegomusząbyćopartenatakichźródłach,jak„oficjalneoświadczeniapaństw,podręcznikiwojskoweidecyzjesądowe”71. Dowodyna zwyczajowycharakterdanejnormyprzeprowadzały

m.in.składyorzekająceMTKJ(wsprawachHadžihasanović72, Ta-dić73, Kunarac74, Čelebići75, Blaškić76, Krstič77, Simić78 i Nikolić79)orazMiędzynarodowyTrybunałKarnydlaRwandy(MTKR)wspra-

przenoszeniastandardów,definicjiiustaleńpoczynionychwsystemieprawamię-dzynarodowegoprawczłowieka,wskazującnazasadnośćkorzystaniazestandardówwypracowanychnp.nagruncieEuropejskiejKonwencjiPrawCzłowiekaz1950rokutylkowokreślonymzakresie,ograniczającymsięwpraktycedo tychelementówprawczłowieka,które stanowią część zwyczajowegoprawamiędzynarodowego;zob.Prosecutor v. Milomir Stakić,TrialChamberJudgment(31.07.2003),No.IT-97-24-T,§721.Szerzejnt.M.Szuniewicz,Wpływ EKPC na działalność Międzyna-rodowego Trybunału Karnego dla b. Jugosławii Wpływ Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na systemy ochrony praw człowieka i międzynarodowe prawo karne i humanitarne,red.E.Karska,UKSW,Warszawa2013,s.34in.70 T.Meron,Revival …,s.822.71 Zob.§99wyroku(por.teżpowołanedokumentyświadcząceopraktycew§100-125).72 Prosecutor v. Hadžihasanović, Decision on Command Responsibility(16.07.2003),No.IT-01-47-AR72.73 Prosecutor v. Tadić,InterlocutoryAppealonJurisdiction(2.10.1995),No.IT-94-1-AR72.74 Prosecutor v. Kunarac,AppealJudgement(12.06.2002),No.IT-96-23&23/1-A,§86,98,145-148.75 Prosecutor v. Zejnil Delalic, Zdravko Mucic (aka “PAVO”), Hazim Delic i Esad Landžo (aka “ZENGA”) [„Celebici Case”],AppealJudgement (20.02.2001),No.IT-96-21-A,§143.76 Prosecutor v. Blaškić,AppealJudgement(29.07.2004),No.IT-95-14-A,§141,143,147-149,152,156-159.Zob. teżBlaškić,AppealsJudgementonRequest forReview(29.10.1997),No.IT-94-14108bis,§38-66.77 Prosecutor v. Krstič,AppealJudgement(19.04.2004),No.IT-98-33-A,§25.78 Prosecutor v. Siminić,DecisiononTestimonyofaWitness(27.07.1999),No.IT-95-9-PT,§74.79 Prosecutor v. Nikolić,AppealsDecisiononLegalityofArrest(5.06.2003),No.IT-94-2-AR73,§20-24.


wachAkayesu80 i Kayishema i Ruzindana81.PodobnychprzykładówdostarczaprzeglądorzecznictwaSpecjalnegoTrybunałudlaSierraLeone(np.wyrokiwsprawachFofana82, Gbao83, Taylor84, Kondewa85 i Norman86). Orzeczeniatrybunałówmiędzynarodowychmająszczególneznacze-

niewprocesierekonstrukcjinormkonfliktówzbrojnychocharakterzezwyczajowym,ponieważ„ustalenieprzezsądmiędzynarodowy,żeist-niejenormazwyczajowaprawamiędzynarodowegostanowiprzekony-wującydowódjejistnienia”87.Cowięcej,zewzględunaprecedensowąmocswoichorzeczeń,sądymiędzynarodowemogąrównieżprzyczynićsiędopowstawaniazasadmiędzynarodowegoprawazwyczajowegopoprzezwpływanienapóźniejsząpraktykępaństworazorganizacjimiędzynarodowych.Ponadto,potwierdzającznaczącerozszerzenieroliprawazwyczajowegowkontekścieniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych,rodząonepoważneimplikacjedlaprzeprowadzeniadziałańzbrojnychwramachprzyszłychoperacjiwojskowych88,prowadzonychzwłaszczaprzezStanyZjednoczone,niebędące stronąProtokołów80 Akayesu,AppealJudgement(1.06.2001),No.ICTR-96-4-A,§442.81 Kayishema i Ruzindana,wyrokIzbyOrzekającejz21.05.1999r.,No.ICTR-95-1-T,§165.82 Prosecutor v. Fofana,DecisiononJurisdictionMateriae (25.05.2004),No.SCSL-2004-14-AR72(E),§21-24.83 Prosecutor v. Gbao,InvalidityofAgreement(25.05.2004),No.SCSL-2004-15-AR72(E),§6-10.84 Prosecutor v. Taylor,ImmunityfromJurisdiction(31.05.2004),No.SCSL-2003-01-I,§43-53.85 Prosecutor v. Kondewa,Jurisdiction/AbuseofProcess(25.05.2004),No.SCSL-2004-14-AR72(E),§52i57.86 Prosecutor v. Nikolić,LackofJurisdiction(31.05.2004),No.SCSL-2004-14-AR72(E),§18-24.87 J.-M.Henckaerts,Study …,s.179.Szerzejnt.zob.R.Bryer,Of Custom, Treaties, Scholars and the Gavel: The Influence of the International Criminal Tribunals on the ICRC Customary Law Study,„JournalofConflict&SecurityLaw”2006,vol.11,no.2,s.252.88 M.I.G.Corey,The Fine Line Between Policy and Custom: Prosecutor v. Tadić and the Customary International Law of Internal Armed Conflict,„MilitaryLawReview”2000,vol.166,s.157.Szerzejnt.zob.T.K.Githiora,Implications for Gen-eral Military Operations,Custom as a source of International Humanitarian Law. Proceedings of the Conference to Mark the Publication of ICRC Study “Customary International Humanitarian Law” held in new Delhi, 8-9 December 2005,(eds.)L.Maybee,B.Chakka,ICRC,NewDelhi2006,s.117in.;D.Shraga,Implications for Peacekeeping Operations,dz. cyt.,s.122in.


dodatkowychz1977roku,wielepostanowień,którezostałyzidenty-fikowanejakowiążącewszystkiepodmiotyprawamiędzynarodowegoprawozwyczajowe.Zdrugiejjednakstronywliteraturzepodkreślano,żewyrokimię-

dzynarodowychtrybunałówkarnychad hocniepowinnybyćpostrze-ganewkategoriachadekwatnegodowodupraktykipaństwczyopinio iuris,niepochodząonebowiemodpaństw,odzwierciedlająpoglądywłasnesędziówskładuorzekającegoaniepodmiotówpaństwowych;wkonsekwencjimogąonestanowićjedyniepośredniargumentwpro-cesiekreacji,jakirekonstrukcjinormyzwyczajowej89.

3. Studium zwyczajowego międzynarodowego prawa humanitarnego90

Wramachuznanejpozycjinapolukształtowaniairozwojumiędzy-narodowegoprawakonfliktówzbrojnych,MiędzynarodowyKomitetCzerwonegoKrzyża(MKCK)podjąłsiędziałańnarzeczrestatement międzynarodowegoprawahumanitarnego91.NaXXVIIIMiędzyna-rodowąKonferencjęCzerwonegoKrzyża iCzerwonegoPółksiężycawgrudniu 2003 rokuprzygotowano ICRC Study on Customary International Humanitarian Law [dalej:Studium] prezentującezestawieniezasad,którymmożna–zdaniemzespołubadaczy–przy-pisaćcharakterzwyczajowyawynikipracukazałysięnakłademwy-dawnictwaCambridgeUniversityPresspt.„CustomaryInternationalHumanitarianLaw”pod redakcjąJean-MarieHenchaerts iLouisaDoswald-Becka.

89 B.Schlütter,Developments in Customary International Law. Theory and the Practice of the International Court of Justice and the International ad hoc Crim-inal Tribunals for Rwanda and Yugoslavia,MartinusNijhoffPublishers,Leiden,Boston2010,s.274-275.90 Szereguwagw tymzakresiezostałopowtórzonychzawcześniejszymopraco-waniemAutorki, tj.Studium prawa zwyczajowego „Customary International Humanitarian Law”,Międzynarodowe prawo humanitarne we współczesnym świecie – osiągnięcia i wyzwania. Materiały Toruńskiej Konferencji Naukowej 13 grudnia 2006 roku,podred.T.Jasudowicza(wewspół.zM.SzuniewicziM.Bal-cerzakiem),TNOiK,Toruń2007,s.11-32.91 T.Meron,The Continuing Role of Custom in the Formation of international Humanitarian Law (Editorial Comments), „AmericanJournalof InternationalLaw”1996,vol.90,s.245.


Napotrzeby realizowanegoprojektuprzyjętometodęklasycznądlastwierdzeniaistnieniaogólnejnormymiędzynarodowegoprawazwyczajowego92.Wzakresiewyboru praktykipaństwpoddanejanalizieskompletowanozarównotzw.materialneaktypaństw(np.zachowaniesięnapoluwalki,używanieniektórychrodzajówbroni,traktowanieokreślonychkategoriiosób),jakiwerbalneaktypaństw.Wramachtejostatniejkategoriipodstawoweznaczeniemiałyinstrukcjewojskowe,ustawodawstwokrajowe,orzecznictwosądówkrajowych,komunikatywojskowewydawanenaczaswojny,protestydyplomatyczne,opinieoficjalnychdoradcówprawnych,oświadczeniastronprzedtrybuna-łamimiędzynarodowymi,wystąpienianaareniemiędzynarodowej,stanowiskarządówdotyczącychrezolucjiprzyjętychprzezorganizacjemiędzynarodowe.Zgromadzonymateriałwprzedmiociepraktykipaństwzostałpoddanyoceniecelemustalenia,czy jestonanatyle„spójna”,abymogładoprowadzićdopowstanianormymiędzynaro-dowegoprawazwyczajowego93. Dorealizacjizadaniazgromadzeniaiocenymateriałubadawczego

wprzedmiociepraktykipaństwwsytuacjikonfliktówzbrojnychwy-znaczonobadaczypochodzącychz50państw94.Wzakresiezgromadze-niamateriałubadawczego,podejścieopierającesięotrojakieźródłaposzukiwaniadowodówna zwyczajowy charakterposzczególnychnormmiędzynarodowegoprawahumanitarnegokonfliktówzbrojnych,tj.źródełkrajowych,międzynarodowychiczerwonokrzyskichcelemzapewnienia jegomożliwie pełnej komplementarnościwramachcałościowegoujęcia95.Wmyślwstępnychzałożeńmiałostanowićdo-skonałyprzykładuniwersalnościzuwaginawykorzystanąpraktykęreprezentującąpaństwazróżnychkręgówcywilizacyjnych96.Materiałbadawczyreporterówkrajowych,odzwierciedlającyprak-

tykępaństwobejmowałoficjalnewystąpienianaszczeblukrajowymimiędzynarodowym,notydyplomatyczne, oświadczeniaprasowe,92 Tymniemniej, zdaniemczęściprzedstawicieli literaturyStudium odeszłoodtradycyjnegopodejściazaprezentowanegowwyrokuMTSwsprawieszelfukonty-nentalnegonaMorzuPółnocnym;zob.T.Meron,Revival …,s.833.93 Studium zwyczajowego…,s.10.94 Przyichdoborzeuwzględnionokryteriumgeograficzneidoświadczeniapaństwwprzedmiociekonfliktówzbrojnych.95 Customary International Humanitarian Law. Report prepared by the Interna-tional Committee of the Red Cross,28thInternationalConferenceoftheRedCrossandRedCrescent,2-6December2003,[03/IC/14],Geneva01.10.2003,s.4.96 F.Bugnion, Customary International Humanitarian Law(presentation),ICRC,CouncilofDelegates(Seoul,16-19.11.2005),ICRCDéclaration(16.11.2005).


opiniedoradcówprawnych,podręcznikiwojskowe, instrukcjedlawojska isiłbezpieczeństwa,komunikatywojskowepodczaswojny,ustawodawstwowewnętrzne,orzeczeniasądoweorazdecyzjewładzywykonawczejiadministracyjnej,skargiskładaneprzedtrybunałamimiędzynarodowymi,komentarzedoprojektówumówmiędzynarodo-wych,wystąpieniaworganizacjachmiędzynarodowychinamiędzy-narodowychkonferencjach,stanowiskarządowewsprawierezolucjiorganizacjimiędzynarodowych(soft law).Praktykapaństwbyłarównieżrozpatrywanazperspektywymiędzy-

narodowychźródełwramachONZorazinnychorganizacjimiędzynaro-dowych,wszczególnościUniiAfrykańskiej(dawnaOrganizacjaJednościAfrykańskiej),RadyEuropy,UniiEuropejskiej,OrganizacjiPaństwaAmerykańskich,LigiPaństwArabskichiOrganizacjiBezpieczeństwaiWspółpracywEuropie.Praktykapaństwnaszczeblumiędzynarodo-wymznajdujeodzwierciedleniewszerokiejgamieźródeł,zktórychwy-mienićmożnarezolucjeprzyjętewramachONZ(wszczególnościprzezRadęBezpieczeństwa,ZgromadzenieOgólneczyKomisjęPrawCzło-wieka),praceKomisjiPrawaMiędzynarodowego,raportySekretarzaGeneralnegoONZ,raportysprawozdawcówkrajowychitematycznychwramachmechanizmówochronyprawczłowieka, raporty składaneKomitetowiPrawCzłowiekaprzezPaństwa-StronyMiędzynarodowegoPaktuPrawObywatelskichiPolitycznychz1977roku,travaux prépara-toirestraktatówmiędzynarodowych,skargiskładaneprzedtrybunałamimiędzynarodowymi iregionalnymi, orzeczeniamiędzynarodowychorganówjurysdykcyjnychlubquasi-jurysdykcyjnych.Przeglądarchi-wówMKCKizgromadzonychtammateriałówdotyczącychblisko40konfliktówzbrojnychzostatnichdziesięcioleci.

Redaktorzy Studiumwsposóbwyraźnydążyli do zastosowaniateleologicznegopodejścia, zgodnie zktórymonormieprawa zwy-czajowegomożnamówić, jeśli jest onapożądana (ang.desirable)zpunktuwidzeniamiędzynarodowegopokojuibezpieczeństwa,albodlaochronyczłowieka,anie istniejewtymzakresieprzeciwstawneopinio iuris97.Tymniemniejskonkludowalioni,żenadalkoniecznymdlaustaleniaistnienianormyzwyczajowejjest„wystarczającospójnewsparciezestronyspołecznościmiędzynarodowej”98. Element opinio

97 Customary International Humanitarian Law...,s.xxxvi.98 M.MacLaren,F.Schwendimann,An Exercise in the Development of Interna-tional Law: The New ICRC Study on Customary International Humanitarian Law,„GermanLawJournal”2005,vol.6,no.9,s.1223[tłum.własne].


iurisdotyczybowiemusankcjonowanegoprawemprzeświadczenia,żedanapraktykajestrealizowanajakoprawo99.Zdrugiejjednakstro-nywartowskazaćnaistotnątrudnośćzaistniałąwtrakciepracnadStudiumwzakresiewykazaniawystarczającegoopinio iuris,zuwaginafakt,żepaństwarzadkoprzedstawiająwwyraźnysposóbpowodyswojegopostępowania100.PrzypracynadStudiumokazałosięniezwykletrudnymdokonanie

ścisłegorozdzieleniaelementówpraktykiiprzekonaniaojejwiążącymcharakterze.Częstokroćtensamaktstanowiwyrazobydwuelementówskładowychzwyczajumiędzynarodowego.Wsytuacji,gdypraktykajestwystarczającospójna,wówczasopinio iuriscodozasadyzawierasięwtejpraktyceiwkonsekwencjiniezachodzikoniecznośćosobnegoudowodnieniaistnieniaopinio iuris.Jednakżetam,gdziepraktykajestniejednoznaczna,opinio iurisodgrywaistotnąrolędlarozstrzygnię-cia,czydanapraktykamaznaczeniedlapowstaniazwyczajumiędzy-narodowego101.Wzwiązkuztymmożnapokusićsięostwierdzenie,żezwyczaj–wrozumieniutwórcówStudium –byłswoistąfunkcjąujemnąpraktykiiopinio iuris,wświetlektórejimliczniejszapraktyka,tymmniejszeopinio iurisjestwymaganeiimskromniejszapraktykapaństw,tymwiększaliczbadowodównaistnienieelementusubiek-tywnegojestniezbędnadlaidentyfikacjinormyprawazwyczajowego.TymsamymTrybunałdokonujeswoistejsubstytucjiopinio iuris na rzeczpraktyki państwowej iodwrotnie102. Zwłaszczawdziedziniemiędzynarodowegoprawahumanitarnego,gdziewielezasadwyma-gapowstrzymaniasięodokreślonegorodzajudziałania,zaniechaniastanowiąszczególnyproblemprzyocenieopinio iuris,czyniąckoniecz-nymprzeprowadzeniedowodu,żepowstrzymaniesięniejestdziełemprzypadku,leczopierasięnauzasadnionymprzekonaniu103.Przyczymdowódtenjestszczególnieutrudnionywobecwcześniejzasygnalizo-wanejrezerwypaństwwzakresiewyraźnejnotyfikacjipowodówichpostępowaniawczasietrwaniakonfliktuzbrojnego.Dotegotrzebadodaćproblemzidentyfikacjąaktualnejpraktykipaństwzuwagina

99 J.-M.Henckaerts,Study …,s.181.100 M.MacLaren,F.Schwendimann,dz. cyt.,s.1223.101 J.-M.Henckaerts,Study …,s.182.102 M.Koskenniemi,From Apology to Utopia: The Structure of International Legal Argument,FinnishLawyer’Publishing,Helsinki1989,s.2;F.L.Kirgis,Custom on a Sliding Scale,„AmericanJournalofInternationalLaw”1987,vol.81,s.149.103 J.-M.Henckaerts,Study …,s.182.


jejniejawnycharakter,jakrównieżkoniecznośćokreśleniazakresu,wjakimdziałanialubzaniechaniapojedynczychżołnierzystanowiąpraktykępaństwa104.Jak jużwcześniej stwierdzono,według Stowarzyszenia Prawa

Międzynarodowegopraktykaniemusibyćpowszechna(ang.univer-sal),wystarczybybyłaogólna(ang.general).Powyższestwierdzenienabiera szczególnego znaczenia zperspektywymiędzynarodowegoprawahumanitarnego,ponieważ znanawspółczesnapraktykamaczęstocharaktersporadyczny imocnouzależnionyodkonkretnegokontekstu sytuacyjnego ispecyfikidanegokonfliktu105. JakkolwieknawetMTSposunąłsiędostwierdzenia,że„możesięzdarzyć,że(...)bardzoszerokieireprezentatywneuczestnictwowdanejumowiemożeokazaćsięwystarczające,podwarunkiem,żeobejmujeonopaństwaszczególniezainteresowane”106,wStudiumprzyjętoostrożnąpostawę,wyrażającąsięwprzekonaniu,że„szerokaratyfikacjastanowijedy-niewskazówkę”,która„powinnabyćocenianawstosunkudoinnychelementówpraktyki,wszczególnościpraktykipaństwniebędącychstronamibadanejumowy”107. Wtakichgałęziachprawamiędzynarodowego,jakmiędzynarodowe

prawohumanitarne,którychsłabąstronąjest„niedoskonałość,lukiiniejasności”108,posiadaniespisanychnormzwyczajowychniewątpli-wienależyuznaćzaszczególnieprzydatne.ZchwiląpublikacjiStudium stałosięmożliweporazpierwszyodwołaniesiędokonkretnejreguły,ograniczająctymsamymstopieńbrakuporozumieniamiędzystrona-mi109.WtymwłaśnienależyupatrywaćpotencjałuStudium,któremożeokazaćsiępomocnewzmniejszeniustopnianiepewnościcodoistnie-niaitreścinormyprawazwyczajowego,zwłaszczapoprzezpublikacjęargumentówświadczącejzanimipraktykikrajowejiopinio iuris110.

104 M.Sassoli,A.A.Bouvier,HowDoesLawProtectinWar?Cases,DocumentsandTeachingMaterialsonContemporaryPracticeinInternationalHumanitarianLaw,ICRC,Geneva1999,s.108-109.105 M.Cowling,International Lawmaking in Action – The 2005 Customary In-ternational Humanitarian Law Study and Non-international Armed Conflicts,„AfricanYearbookofInternationalHumanitarianLaw”2006,s.72.106 Por.cytowanyjużwyrokwsprawachszelfukontynentalnegoMorzaPółnocnego,§73;podobnieILA Report (2000),s.754-765,zasady20-21,24,26-27.107 J.-M.Henckaerts,Study…,s.183.108 A.Cassesse,International Law in a Divided World,Oxford1986,s.285.109 M.MacLaren,F.Schwendimann,dz. cyt.,s.1241.110 Customary International Humanitarian Law. Report …,s.6.


Nieoznaczatojeszcze,żedanazasadamacharakterzwyczajowegoprawamiędzynarodowegowiążącegoposzczególnepaństwa.Mogąbyćzatakieuznane,jeśliichzwyczajowystatuszostaniepotwierdzonyprzezsądmiędzynarodowy111.Zuwagibowiemnanieustannyrozwójprawairóżnorodnośćsytuacji,doktórychmaonozastosowanie,wy-łączniewłaśniesądymogąokreślićzawartośćdanejnormyzwyczajowejmającejzastosowaniedokonkretnejsytuacji112.NiewątpliwiezatemStudiummożebyćnieocenionymźródłemodwołańdlasędziówkra-jowychlubmiędzynarodowychsądów,zajmującychsięstosowaniemiimplementacjąprawahumanitarnegokonfliktówzbrojnych113.Pod-sumowując,wynikipraczaprezentowanewStudiumniesąformalniewiążące, aich rzeczywistywpływ jest ibędzieuzależnionywdużejmierzeodreakcjipaństwiinnychuczestników114. Zdrugiejjednakstrony,osiągnięcieMKCKniejestwolneodzarzu-

tów.Zdaniemniektórychprzedstawicielidoktrynyorazadministracjiwaszyngtońskiej115,pomimozakładanegotradycyjnegopodejściadokwestiiidentyfikacjiistnienianormzwyczajowychmiędzynarodowe-goprawahumanitarnegowzakresiemetodologii,Studium jestbytprogresywnywinterpretowaniupraktykiiwkonsekwencjiwyrażeniuichwwyraźnychformułachsłownych”116.Wramachzastrzeżeńme-todologicznychpodniesiono, żepraktykapaństwzgromadzonadlapoświadczenia zwyczajowego charakteru formułowanej zasadymacharakterograniczony,niewystarczającydlaspełnieniawymoguroz-ległejiniemalżejednolitejpraktyki117.Wątpliwościzgłoszonorównieżpodadresemrodzajudowodówpraktykipaństw,podkreślajączbyt

111 Prosecutor v Kupreskic et al.,TrialJudgement(14.01.2000),No.IT-95-16-T,§209;Prosecutor v Sam Hinga Norman, SCSL-2004-14-AR72(E),„InternationalLegalMaterials”2004,vol.43,s.1129;Prosecutor v Vasilgevic,TrailJudgement(29.11.2002),No.IT-98-32-T,§203.112 W.Czapliński,A.Wyrozumska,dz. cyt.,s.77.113 P.SreenivasaRao,Customary International Humanitarian Law: Some First Impressions,Custom as a source of International Humanitarian Law. Proceedings of the Conference to Mark the Publication of ICRC Study “Customary International Humanitarian Law” held in New Delhi, 8-9 December 2005, (eds.)L.Maybee,B.Chakka,ICRC,NewDelhi2006,s.54.114 M.MacLaren,F.Schwendimann,dz. cyt.,s.1239.115 J.B.BellingerIII,W.J.HaynesII,A US Government Response to the Interna-tional Committee of the Red Cross Study Customary International Humanitarian Law,„InternationalReviewoftheRedCross”2007,vol.89,no.866,s.443-471.116 Wskazaneza:T.Meron,Revival …,s.834.117 J.B.BellingerIII,W.J.HaynesII,dz. cyt.,s.444-445.


dużynaciskpołożonynamateriałypisemne,zwłaszczapodręcznikiwojskoweiinnewytycznepublikowaneprzezpaństwawprzeciwień-stwiedorzeczywistejpraktykioperacyjnejpaństwpodczaskonfliktuzbrojnego.Zrównieostrąkrytykąspotkałasięwagaprzypisananiewią-żącymrezolucjomZgromadzeniaOgólnegoONZiniewłaściwyciężarprzywiązywanydooświadczeńorganizacjipozarządowych.Podkre-ślonorównieżnieodpowiednistopieńuwzględnieniapraktykipaństwniebędącychStronamiodnośnychtraktatówmiędzynarodowychorazbrakpołożenianależytegonaciskunapraktykępaństw„szczególniezainteresowanych118.Zkoleiwramachzastrzeżeńwysuniętychpodadresemopinio iuriszanegowanotezywprzedmiocierównoznaczno-ścipraktykiiistnieniaelementusubiektywnego,azwłaszczamocneutożsamianie tegoostatniego zewskazaniami zawartymimilitary manuals, zarzucając twórcomStudium brak rozróżnieniamiędzykwestiaminaturyprawnejazaleceniami,międzyszkoleniowymima-teriałamiaoficjalnymipaństwowymistanowiskami119.WodniesieniuzaśdosamychsformułowańzasadwStudiumwładzeamerykańskieuznałyjeniekiedyzazbytogólne,uproszczone,aprzeztorozszerzoneibezwarunkowe,na co trudnoznaleźćodpowiedniepotwierdzeniewpraktycepaństw120.Wodpowiedzinastanowiskorząduamerykańskiegoisformułowa-

negownimzarzutubrakuodpowiedniegopotwierdzeniawpraktycepaństwsformułowanychzasadJ.-M.Henckaertspodkreślił, żenieistniejeżadenmatematycznieustalonypułapokreślający,jakszerokapowinnabyćpraktykapaństw121.Wceluwłaściwegokwalifikowaniarozmiarupraktykipaństwniezbędnejestustaleniewłaściwegozna-czeniakażdegoelementuskładającegosięnatępraktykę.Wzwiązkuzpowyższymjedenpodręcznikwojskowy(military manual),stano-wiącypodstawęszkoleniażołnierzaiźródłozaleceńcodonależytegopostępowaniamożebyćtraktowanyjakoreprezentującywieleprece-

118 Tamże,s.445-446.119 Tamże,s.446-447.120 Tamże,s.448.NapotwierdzenieswoichzarzutówwskazanowopiniikilkazasadwskazującychbrakimetodologicznewStudium,wtymzasadę31(ochronapersonelupomocyhumanitarnej),45(zakazstosowaniametodiśrodkówwalkipowodującychrozległe,długotrwałeipoważneszkodywśrodowiskunaturalnym)i78(zakazsto-sowaniapociskówwybuchającychwcieleludzkim).121 Zob. J.-M.Henckaerts,Customary International Humanitarian Law: A Response to US Comments,„InternationalReviewoftheRedCross”2007,vol.89,no.866,s.473i475.


densówidlategojakoposiadającyszczególnywymiarsubstancjalny.Tymsamymwyraźniepodkreślonoznaczeniepodręcznikówwojsko-wychimateriałówszkoleniowychdlasiłzbrojnych122.Ponadto,wobecargumentustałegoprzeciwstawianiasięprzezUSAkreacjikonkretnychnormprawnychwartonadmienić,żekoncepcjępersistent objector –zdaniemczęścidoktryny-trudnouznaćzazasadnąidopuszczalnąwodniesieniudodziedzinyprawamiędzynarodowego,regulującegoprowadzeniedziałańzbrojnych,któregonormywprowadzajązakazyiograniczeniawzakresienieakceptowalnegopowszechniepostępo-waniastronwojujących123.MającnauwadzeceliznaczenieStudium,nietrudnozauważyć,że

podstawowymcelem,mówiącymjakżewieleopotencjalnejroliopra-cowaniajestdostarczeniewspólnegozespołunorm,mającychzastoso-waniedokonfliktówzbrojnychiwiążącychwszystkiejegostrony124.Zaopublikowaniemobfitegomateriałuzgromadzonegowwynikubadańprzemawiałachęćumożliwieniaosobomzainteresowanymwglądunadowodypraktykiiopinio iuris,służącychzapodstawęuznaniadanejregułyzanormęprawazwyczajowego,costanowiniewątpliwąkorzyśćzarównodlateoretyków(ekspertów),jakipraktykówmiędzynarodo-wegoprawahumanitarnegokonfliktówzbrojnych125.Stworzenieauto-rytatywnegoopracowaniamiałookazaćsiępomocnewzredukowaniuniepewnościcodozakresudanejregułyorazargumentówświadczącejzaniąpraktykikrajowej126. Studiumwrazzbogatąfaktografiąmożestanowićważnypunktodniesieniaprzyorzeczniczejdziałalnościmię-dzynarodowychorganówjurysdykcyjnychlubquasi-jurysdykcyjnych,ilekroćprzyjdzieimorzekaćwoparciuonormyzwyczajowe.Potwier-dziła todotychczasowadziałalnośćmiędzynarodowych trybunałówkarnychad hoc(MTKJiMTKR)127. Studiumodegrałorównieżznaczącą

122 Tamże,s.475i483.Por.teżB.Schlütter,Developments in Customary Interna-tional Law. Theory and the Practice of the International Court of Justice and the International ad hoc Criminal Tribunals for Rwanda and Yugoslavia,MartinusNijhoffPublishers,Leiden,Boston2010,s.276.123 C.G.Guldahl,The Role of Persistent Objection in International Humanitarian Law,„NordicJournalofInternationalLaw”2008,vol.77,s.84-85.124 Customary International Humanitarian Law. Report …,s.2. 125 Tamże,s.4-5.126 Tamże,s.6.127 Zob. np.Prosecutor v. Hadžihasanowić, Appeal ofDecision onAcquittal(11.03.2005),No. IT-01-47-AR73.3, §29-30.Jakkolwiek jużwewcześniejszychswoichwyrokachTrybunałwyartykułowałtożsamenormy,uznającjejakozwycza-


rolęprzyokreślaniupodstaw izakresuprzedmiotowegodziałaniaMiędzynarodowegoTrybunałuKarnegowHadze.Niesposóbniedostrzegaćpotencjaługwarancyjnego,jaki„drzemie”

wStudium ujmującymwformiepisanejniepisanychzwyczajowychnormmiędzynarodowegoprawahumanitarnego.Wzałożeniumaonozapewnić łatwiejszą identyfikacjęprawzwyczajowych,większąjasnośćidziękitemustosowalnośćwpraktyce.Celemumożliwieniamuspełnieniapraktycznejroliwpoprawieochronyofiarkonfliktówzbrojnych (zwłaszczaniemiędzynarodowych) jestupowszechnienieiimplementacjajegoideiitreści,conajmniejregułzidentyfikowanychjakopowszechniewiążąceprawozwyczajowe128.

Podsumowanie

Analizaproblematykizwyczajowegomiędzynarodowegoprawahu-manitarnegouwidaczniaswoistyparadoks.Zjednejstronypodkreślasię, żenormyprawazwyczajowego są jużnieadekwatnymźródłemprawamiędzynarodowegopublicznegozuwaginadługotrwałyprocesichkreacjiorazdużystopieńniejasnościcodoichistnieniaizakresu,które sąniedo zaakceptowaniawświetlewyzwańwspółczesnegoświata, a zdrugiej– intensyfikacjadziałań imnogośćpodmiotówprawamiędzynarodowegoprzyczyniły siędo znacznego skróceniapotencjalnegoczasuwymaganegodlawytworzeniasięnormyocha-rakterzezwyczajowym.Cowięcej,wsytuacjiwalkwewnątrzkrajowych,którestałysięod

połowyubiegłegostuleciadominującychtypemkonfliktówzbrojnychoraztowarzyszącejimodwiecznejniechęcipaństwwzakresieprzyjęcia

joweprawomającezastosowaniedoniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych(np.Prosecutor v. Kordić and Čerkez,MotiontoDismissofLackofJurisdiction(2.03.1999),No.IT-95-14/2-PT,§15-31czyProsecutor v. Strugar,DecisiononJu-risdiction(7.06.2002),No.IT-01-42-PT,§17),towtymwypadkuzasadytezostaływsparteprzezICRC Study.JakwskazujejednakT.Meron,możetooznaczać,żetrybunałymiędzynarodowebardziejbędąodwoływaćsiędopraktykizgromadzonejwramachStudiumniżdosformułowanychwnimzasad(ang.black-letter rule),uznającjednocześnietakiepodejściezaroztropne(T.Meron,Revival …,s.834).Szerzejnt.odwołańdoStudiumzob.E.Wilmshurst, Perspectives on the ICRC Study on Customary International Humanitarian Law, CambridgeUniversityPress,Cambridge2007.128 J.-M.Henckearts,E.Mongelard,Customary International Humanitarian Law,„TheMagazineoftheRedCrossandRedCrescentMovement”2005,vol.2.


wtymprzedmiocietraktatu,dokonującegokodyfikacjizelementamipostępowego rozwojuprawamiędzynarodowego, znajdującego za-stosowaniedoniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych.WpełniświadomytegoMKCKzarzuciłplanyrewizjiprawatraktatowegonarzeczideispisanianormprawazwyczajowego,celemłatwiejszejichimplementacji,przestrzeganiaiegzekwowania.Szczególniewkontek-ścieniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnychprawozwyczajoweokazujesięnietylkoprzydatne,alemożnawnimwręczupatrywaćremediumwobliczu skąpych regulacji traktatowych,niemówiącjużoichograniczonymzakresieichstosowania,zarównoprzedmio-towym, jak isytuacyjnym.Sytuacjędodatkowokomplikuje fakt, żekilkaistotnychpodmiotówprawamiędzynarodowegoniejeststronąodnośnegotraktatu.OpracowaniezinicjatywyMKCKStudium zwyczajowego między-

narodowego prawa humanitarnego możnauznaćponiekądzapróbęodpowiedzina„bolączki”międzynarodowegoprawahumanitarnegozwłaszczawkontekścieniemiędznarodowychkonfliktówzbrojnych,jakrównieżwyposażeniemrosnącejliczbysądówitrybunałówmię-dzynarodowychwodpowiednienarzędzieipomocargumentacyjną.MożliwośćpowołaniasięnakonkretnązasadęsformułowanąwStu-diummiałabowiemograniczyćzakresbrakujednoznacznościmiędzypaństwami,adotychczasowedoświadczenia,zwłaszczamiędzynaro-dowychtrybunałówkarnych,wtymzakresiezdająsiępotwierdzać,przynajmniejwczęści,pokładanewnimoczekiwania.TymsamympoczątekXXIwiekunie tylkonieprzyniósł kresu

prawazwyczajowegoiniezepchnąłgodokategorii„przeżytkunor-matywnego”,alewręczuruchomiłdrzemiącywnimpotencjałgwa-rancyjny. Jednocześniewzrosła– itoniepomiernie– rola sądówmiędzynarodowych,którecorazwyraźniejprzejmująatrybutykreacjiprawawmiejsce tradycyjnego stosowaniaprawa,opierającego sięnasubsumpcjistanufaktycznegodoobowiązującejnormyprawnej.Obecnieprocesdekodowaniaprawa zwyczajowegowydaje siębyćbliższyzasadom„sztuki”niżrealizowaniuzgóryustalonegomodus operandirozumowaniasędziowskiego,budzączastrzeżeniazpunktuwidzeniapewnościprawa.


Tomasz Lachowski

KOMISJE PRAWDY JAKO POZASĄDOWE MECHANIZMY ZWALCZANIA

BEZKARNOŚCI SPRAWCÓW ZBRODNI MIĘDZYNARODOWYCH – FAKT, CZY

FIKCJA?

TRUTH COMMISSIONS AS NON-JUDICIAL MECHANISMS OF FIGHTING AGAINST

IMPUNITY FOR THE PERPETRATORS OF INTERNATIONAL CRIMES – FACT OR FICTION?

Summary

Oneofthemain,currentchallengesoftheinternationalcommunity istocreateand implement theefficientmechanismsoffightingagainst impunityfor the perpetrators of international crimes andother gross violations ofhuman rights and international humanitarian law. Simultaneously, theconstantdevelopmentofthefieldoftransitionaljustice,designedforthepost-authoritarianorpost-conflictsocietiestoreckonwithpastabuses,offersthefullrangeofpossibleinstruments,seenascomplementary,notablynotlimitedtocriminalprosecutions,butalsocoveringtheissueoftruth-seekingandtruth-telling,symbolisedbytheworkoftruthcommissions.

Thisarticleisintendedtoshedmorelightonthenon-judicialmechanismoftransitionaljustice-truthcommissions,whichareformedtoinvestigatethehumanrightsabusesbydeterminingtheircauses,factsandconsequencesontheaffectedsociety,likecircumstancesofparticularcrimesor–moreoften–thewholeprocessandbackgroundof thestructural, long-standingviolence,withtheaimofensuringanofficialtruth(andreconciliation)andfurtheringaccountability. Paper describes the role of truth commissions in affectedsocietiesbydeterminingtheirhistoricaldevelopment,mandate,relationtotheinternationalornationalcriminal tribunalsandpossiblecontributionto thepursuitof(international)justice.

key words:truthcommissions,transitionaljustice,impunity,accountability


Walkazbezkarnościąsprawcówpoważnychnaruszeńprawczło-wiekaorazprawahumanitarnego,niekiedyprzybierających formęzbrodnimiędzynarodowych,wtymludobójstwa,todzisiajjednoznaj-ważniejszychwyzwaństojącychprzedspołecznościąmiędzynarodową.Ciągły,systematycznyrozwójprawnokarnejodpowiedzinamasowenaruszeniaipogwałceniapraw1,naczelezjejwspółczesnymsymbo-lem,czyliMiędzynarodowymTrybunałemKarnym(MTK),pomimowszystkichniedoskonałościitrudnościwewdrażaniusprawiedliwościmiędzynarodowej, stwarzapodstawydoskonstruowaniawzględnieoptymistycznejtezydotyczącejkondycjiiprzyszłościmiędzynarodo-wegosądownictwakarnego.Zdrugiejstrony,instrumentosądzeniasprawcówstanowi„wyłącznie”formęczynienia sprawiedliwości,zewzględunaspecyfikępostępowaniakarnego2,pozostawiającnadal-szymplaniekwestięodkrycia prawdynatematokolicznościnaruszeń,czyteżnaprawyichskutków.Natymtledośćinteresującoprezentujesięzatemfenomenkomisjiprawdy,instytucjiwpraktycenieznanejwEuropie3,zato,zmniejszymlubwiększympowodzeniem,wdrażanejwpost-autorytarnych,czypost-konfliktowychśrodowiskachpaństwAmerykiŁacińskiej,Afryki,czyAzji,stanowiącplatformędlaofiar,jakrównieżsprawców,uczestniczącychwprocesietworzenianarracjina temat czasu represji, czyprzebieguczęstobrutalnegokonfliktuzbrojnego,dzielącegonietylkonarody,grupyetniczne,aleiniekiedyposzczególnerodziny.

1 Por.A.Bieńczyk-Missala,Masowe i Strukturalne Formy Naruszania Praw Czło-wieka,w:Świat Wobec Współczesnych Wyzwań i Zagrożeń,(red.)J.Symonides,Warszawa2010,s.235-249.Autorka,odnoszącsiędoproblematyki„masowychistrukturalnychformnaruszaniapraw”,nieograniczasięwyłączniedotematykizbrodnimiędzynarodowych,alepodkreślatakżepowagęnaruszeńwpostacipogwał-ceńprawgospodarczych,społecznych,czyprawadorozwoju.Takszerokiepodejściebliskiejestkonstrukcjininiejszegoopracowania,dotyczącegoumiejscowieniakomisjiprawdynarozległejpłaszczyźniemechanizmówzwalczanianaruszeńpraw.2 Zob.przypis12.3 Zawyjątekmożemyuznaćutworzeniekomisjiprawdy(dwóch,funkcjonującychjednapodrugiej)wNiemczechwlatach1992-1998,wceluzbadaniapraktykNRD.Wartowspomnieć,że formaisposóbpracyodróżniałyniemieckąkomisjęod jejodpowiednikówzpozostałych części globu.Czym innympozostajekwestia (dodziśżywa)utworzeniakomisjiprawdywprzestrzenipaństwbyłejJugosławii,por.T.Lachowski,Komisje prawdy jako mechanizm sprawiedliwości tranzytywnej na obszarze Bośni i Hercegowiny oraz innych państw byłej Jugosławii,w:Bałkany Zachodnie między przeszłością a przyszłością,(red.)P.Chmielewski,S.L.Szczesio,Łódź2013,s.327-345.


Czyjednakkomisjaprawdy,niewyposażonawimperiumorzekaniaiprzesądzaniaowiniesprawcówmożestaćsięskutecznymśrodkiemwwalcezbezkarnościąosóbwinnychnajpoważniejszychpogwałceńpraw?Niniejsze opracowaniemana celuprzybliżenie fenomenukomisjiprawdy,jaksięwydaje,instrumentuniemniejważnegoodtoczonychpostępowańkarnychwobec sprawcównaruszeń, przyspełnieniuodpowiednichwarunków,mogącegostaćsięużytecznymśrodkiemdlaspołeczeństwwokresie„wychodzeniazkonfliktu”lub„porzucaniastarej,opresyjnejwładzyancien régime’u”nadrodzekudemokracji,czywreszcie,metodąsłużącądozrealizowania(zbioro-wego)prawa do prawdy4.

1. Komisje prawdy – pozasądowy mechanizm sprawiedliwości okresu przejściowego (transitional justice)

Komisje prawdy to pozasądowemechanizmywdrażane przezpaństwawtzw.okresieprzejściowym,wdobiegwałtownej zmianypolityczno-społecznej izmiany formyustrojowej rządówzsystemutotalitarnego (autorytarnego)dodemokracji lubpo zakończeniu(krwawego)konfliktu,najczęściejocharakterzewewnętrznym,czyliwojnydomowej.Począwszyodpierwszej,utworzonejprzez IdiegoAminawUgandziew1974r.,wwynikubrakupolitycznejwolidyk-tatoradowdrożeniarekomendacjikomisji(nigdynieupubliczniłjejraportu),niezawszeumieszczanejwśródinnychkomisjiprawdy5,ażdomaja2013r.,kiedyraportkońcowyprzedłożyłakenijskaKomisjaPrawdy,SprawiedliwościiPojednania,minęłoprawie40lat,wczasiektórychpowstałoprzynajmniej640komisji,mającychróżnieskrojone

4 Na tematprawadoprawdy, zob.np. J.E.Méndez,The Right to Truth,w:C.C.Joyner,M.C.Bassiouni(ed.),Reining in Impunity For International Crimes and Serious Violations of Fundamental Human Rights,AssociationInternationaldeDroitPenel1998,s.255-278;Y.Naqvi,The Right to Truth in International Law: Fact or Fiction?,„InternationalReviewoftheRedCross”2006,Vol.88,No.862,s.245-273.5 Kwestionowanajestprzedewszystkimskutecznośćkomisjiz1974r.,wtymprzezsamychUgandyjczyków,którzykomisjęutworzonąw1986r.,tużpoobaleniuMiltonaObote,de factodrugą,nazywalipierwsząwhistoriiichpaństwa.Por.J.R.Quinn,Dealing with a Legacy of Mass Atrocity: Truth Commissions in Uganda and Chile,„NetherlandsQuarterlyofHumanRights”2001,Vol.19/4,s.391in.6 „Przynajmniej”, ponieważniewszystkie komisje, któreokreślały się (lub jeokreślano)mianem„komisjiprawdy”możnawrzeczywistościtaknazwać,czasem


mandaty,jakiwpływnapoprawęsytuacjiofiarorazodkrycia prawdy wprzedmiocienaruszeń7. Współcześniekomisjeprawdysąpowszechnieakceptowanymme-

chanizmemtzw. sprawiedliwościokresuprzejściowego,nazywanejrównieżsprawiedliwościąwokresieprzemianlubsprawiedliwościątranzytywną(transitional justice)8,tradycyjniewystępującym(kom-plementarnie) obok: (I)procesów sądowych (karnych), służącychosądzeniuzbrodniarzy(wtymdecydentów,przywódcówpaństwowych,czydowódcówwojskowych),(II)programówreparacyjnych,mającychzazadanienaprawićkrzywdęofiarpoważnychnaruszeńpraworaz(III) reform instytucjonalnych9, których celem jestprzeobrażeniestrukturypaństwa,uniemożliwiającepowtórzenienaruszeńwprzy-

wwynikubrakuchęcidoimplementacjiustaleńkomisji(wspomnianawopracowa-niukomisjawUgandzieIdiegoAmina),czasem,wzwiązkuzichwykorzystaniemdozbadaniajednego,odosobnionegozdarzenia(np.KomisjaPrawdyiPojednaniadlamiastaGreensboro,wPółnocnejKarolinie,USA,powołanejw2004r.doustaleniaprzyczyniprzebieguatakuorganizacjiKuKluxKlannauczestnikówpokojowegomarszuz3listopada1979r.),czymprzeczyłypodstawowejideikomisjiprawdy,tj.zbadaniawieloletnich,czasemsystemowychnaruszeńpodstawowychprawjednostekicałychzbiorowości.7 Opróczwykorzystaniaźródełocharakterzepierwotnym(np.aktyprawne,nabaziektórychdanekomisjebyłytworzone)lubprzeglądupracdoktryny,doprzygo-towanianiniejszegoartykułuposłużyłarównieżkompleksowabazadanych(Truth Commission Digital Collection),dotyczącafenomenukomisjiprawdy,opracowanaprzezamerykańskiInstytutPokoju(Institute of Peace),www.usip.org/publications/truth-commission-digital-collection.8 Wartowspomnieć,żetermintransitional justicezostałukutynapoczątkulat90.wceluopisaniaiwskazaniaramdlaprzemianustrojowychwEuropieŚrodkowo--WschodniejorazprzeobrażeńwAmeryceŁacińskiejdekadęwcześniej.Należyjednakzauważyć,żewspółcześnie(jakiwtokuich„wykluwaniasię”)mechanizmysprawiedliwości okresuprzejściowego służą rozliczeniu zbrodni także z okresuIIwojnyświatowej,choćniektórepaństwadecydująsięsięgaćdalejwgłąbhistorii(np.KomisjaPrawdyiSprawiedliwościpowołanaw2009r.naMauritiusiemiałazazadaniezbadaćpraktykinaruszeńpraw,którychpoczątekdatowanybyłna1638r.,awięcwsumie371lat).Szerzejnatematsprawiedliwościokresuprzejściowego:np.N.Kritz(ed.),Transitional Justice: How Emerging Democracies Reckon with Former Regimes,vol.3,USInstituteforPeacePress1995;R.G.Teitel,Transitional Justice,OxfordUniversityPress2000;E.Hughes,W.A.Schabas,R.Thakur(ed.),Atrocities and International Accountability: Beyond Transitional Justice,UnitedNationsUniversityPress2007.9 M.in.reformykonstytucjonalne,reformywzakresiesądownictwa,czyodsunięcieosóbwinnychnaruszeńodpełnieniafunkcjipublicznychwpaństwie(np.wproce-sachlustracyjnych,inicjowanychwpaństwachEuropyŚrodkowo-Wschodniej).


szłości10.Komisjeprawdyokreślasięmianemśrodkaposzukiwania i opowiadania prawdy (truth-seeking,truth-telling),emanacjęspra-wiedliwości restoratywnej11, zorientowanewswojejpracynaofiarę naruszeń(wodróżnieniunp.odprocesukarnego,gdzietooskarżonyznajdujesięwcentrumzainteresowaniasądu12),tworzącwswejisto-cieunikalneforumdlaofiariichrodzin(victim-centered approach).Coważnenadmienienia,pomimo„rodzeniasię”koncepcjispra-

wiedliwościokresuprzejściowego,wśrodowiskupaństwzrzucają-cych jarzmoautorytaryzmuwEuropieŚrodkowo-Wschodniej, czyodstępującychod rządów juntwojskowychwAmeryceŁacińskiej,dziś,wprzeważającej liczbie przypadkówpodmiotówdecydują-cychsięnawykorzystaniemechanizmówtransitional justice,sątopaństwawychodzącezkonfliktuzbrojnego13.Wartowtymmiejscuzaznaczyć,żesytuacjapaństwpowojennychzasadniczoróżnisięodprzekształcającegosiępaństwaautorytarnego,przedtransformacją

10 Zob.ReportoftheSecretary-General,The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict societies,UNDocS/2004/616(2004),par.8;Inter-nationalCenterforTransitionalJustice(ICTJ),What is transitional justice?,ictj.org/about/transitional-justice (dostęp na dzień 3 października 2013).11 Celtakowejstanowinp.zniesieniepodziałówspołecznych,będącychwynikiemzbrodni,coodróżniająodsprawiedliwościretrybutywnej–„zapłatyzazbrodnie”poprzezukaranie zbrodniarzy.Por.K.Holy, I.Topa,Współczesne mechanizmy sprawiedliwości tranzytywnej, „StudiaPrawniczeKUL”2011, t.47-48,Nr3-4,s.26-27.12 Należyjednakwskazaćnasystematyczneupodmiotowienieofiar(poszkodowa-nych,pokrzywdzonych)wramachfunkcjonowaniasądówkarnychmiędzynarodo-wych,naczelezreżimempartycypacjiofiarwpostępowaniuwStatucieRzymskimMTK,czySpecjalnegoTrybunałudlaLibanuorazNadzwyczajnychIzbOrzekającychwKambodży.Wcześniej,np.mającnauwadzerozwiązaniatrybunałówadhocdlabyłej Jugosławii iRwandy,ofiarypełniływyłącznie rolę świadków, instrumentuprokuratoradlaudowodnieniawinyoskarżonemu.Zob.E.Baumgartner,Aspects of victim participation in the proceedings of the International Criminal Court,„InternationalReviewoftheRedCross”June2008,Vol.90,Number870,s.409-440. 13 Przykładymożnamnożyć.Przedewszystkimzauważamyzaangażowaniespołecz-nościmiędzynarodowej,wszczególnościpoprzezfunkcjonowanieMiędzynarodo-wegoTrybunałuKarnego(MTK)wpaństwachafrykańskich(Kenia,DemokratycznaRepublikaKonga,Libia,Mali,Sudan/Darfur,RepublikaŚrodkowejAfryki,Uganda,WybrzeżeKościSłoniowej),działaniesądówumiędzynarodowionych(SądSpecjalnydlaSierraLeone),specjalnychkrajowych(NadzwyczajneAfrykańskieIzbywsądachSenegalu,mająceosądzićHissène’a Habré), czy wreszcie komisji prawdy (np. Kenia, raport końcowy opublikowany w maju 2013 r.), jak również programy reparacyjne.


częstopolicyjnego,zezwartymaparatemwładzy,bardzoprecyzyjniedokumentującymswojądziałalność (w tympopełniane zbrodnie),cowpływanaodmiennycharakterpracytworzonychinstytucjipost--konfliktowych14. Cociekawe,współcześniezdarzasięrównieżcorazczęściej,żepo

wskazane środki zzakresu sprawiedliwości okresuprzejściowegosięgająpaństwanieprzechodząceżadnejtransformacji,zmagającsięjednak zproblemami społecznymi, główniewpostaciwykluczeniapewnychgrupzżyciapublicznego,takżewwynikuichhistorycznejdyskryminacji(np.powołanaw2009r.,KomisjaPrawdyiPojednaniadlaKanady)15. Zeswejnatury,instrumentariumtransitional justice ukierunko-

wane jestna „rozliczenie zbrodniprzeszłości” (backward-looking justice),choć,conależyuwypuklić,systematycznyrozwójikoncep-tualizacja sprawiedliwościokresuprzejściowegokażeumiejscowićjejzałożenia(atymsamymnp.komisjiprawdy)takżenapoziomiedziałańwzakresiebudowaniapokoju(peace-building),codowodzichoćbyistnienieKomisjiBudowaniaPokojuNZ16,(względny)rozwój14 Wzwiązkuztym,pracakomisjiprawdy(oczymponiżej)wwarunkachpost--konfliktowychniejednokrotniemusioprzećsięna(ustnych)oświadczeniachskła-danychprzezuczestnikówkonfliktu,nierzadkostanowiącychpodstawowe(jedyne)źródłoustalaniafaktów,wszczególności,wwypadkubrakuoficjalnychdokumentów(archiwów),potwierdzającychdanezdarzenia,czyzbrodnie.15 Zajmująca się problememdyskryminacji ludności tubylczej (indiańskiej),począwszyod 1870 r.,poprzezobjęcie jejprogramem tzw. „rezydualnych szkół(chrześcijańskich)”(National Residential Schools),uniemożliwiającrozwójosobistyzgodniezeswojątradycją,czywierzeniami,nierzadkopoprzezzerwaniekontaktudziecizrodzicami.Por.M.James,A Carnival of Truth? Knowledge, Ignorance and the Canadian Truth and Reconciliation Commission,„InternationalJournalofTransitionalJustice”2012,Vol.6,s.182-204.16 KomisjaBudowaniaPokojuNZ(UN Peacebuilding Commission)zostałapowo-łanaw2005r.,wcelustworzeniajednejwspólnejplatformydladziałańwzakresiepowojennejodbudowypaństw,czyrekonstrukcjiczęstopodzielonegospołeczeństwapost-konfliktowego.Komisjadostrzega ściślepowiązaniemechanizmów trans-itional justicezestrategiamiwprowadzanymipokonflikciewramachbudowaniapokoju.Zob.PeacebuildingCommission,Justice in Time of Transition,29Feb-ruary2008,www.un.org/en/peacebuilding/pdf/doc_wgll/justice_times_transi-tion/26_02_2008_chair_summary.pdf.Cowartespostrzeżenia,KomisjaBudowa-niaPokojurozpoczęłaswojąpracęodSierraLeoneiBurundi,które–zwłaszczatopierwsze–miałyswojedoświadczeniazimplementacją,dośćskuteczną,mechani-zmówsprawiedliwościokresuprzejściowego.Natematprzenikaniasięwskazanychdwóchobszarówzob.także:G.Thallinger,The UN Peacebuilding Commission and Transitional Justice,„GermanLawJournal”2007,Vol.8,No.7,s.681-710.


koncepcji„odpowiedzialnościzaochronę”(responsibility to protect,R2P)ijejpoziomuodbudowy17,czy–nawet–rozwojuekonomicz-negodanegoobszaru (po zapaści, będącejwynikiemnp.działańwojennych)18.

1.1. Czym są komisje prawdy? Próby zdefiniowania fenomenu

Pomimostosunkowodługiejobecnościkomisjiprawdywśrodo-wiskumiędzynarodowym,wciążwśródbadaczytematupanujeroz-dźwiękwprzedmiocieskonstruowaniajednej,klarownejdefinicjitegofenomenu.Jednazpierwszychpróbzdefiniowaniakomisjiprawdy,autorstwaP.B.Hayner(z1994r.),zakładała,żekomisja prawdy to instytucja:(I)zorientowananabadanieprzeszłości,(II)choćniejed-nego,wyizolowanegozdarzenia,astarającasięnakreślićpełnyobraz(czasemwieloletniego)naruszaniapraw,(III)istniejącaprzezściśleokreślony czas (wskazanywakciepowołującymdanąkomisję), ażdoprzedłożeniaraportukońcowegozprackomisji,(IV)wyposażonaprzezpodmiot tworzący (najczęściejpaństwo)winstrumenty,po-zwalającenałatwiejszydostępdoszukanychinformacji,zapewnieniebezpieczeństwapracorazpóźniejszywpływjejustaleńnadokonaniepotrzebnych,sugerowanychreform19.Tak skonstruowanadefinicja, codo zasadydośćpowszechnie

aprobowanaprzezekspertów,była jednakzbytszeroka,ponieważpozwalałaobjąćjejzakresemzbytwielekomisjiśledczo-badawczych,czyciałzbliżonychcharakterem.M.Freeman20,wskazującnakilka17 Szerzej:T.Lachowski,Transitional Justice as a Substantive Component of the Responsibility to Rebuild within the RtoP Framework,w:Responsibility to Protect in Theory and Practice,(ed.)V.Sancin,M.KovičDine,Ljubljana2013,s.629-652.18 Natematkorelacjipomiędzysprawiedliwościąokresuprzejściowegoarozwojemekonomicznym,zob.wszczególności:P.DeGreiff,R.Duthie(ed.),Transitional Justice and Development: Making Connections,SocialScienceResearchCouncil:NewYork2009.19 P.B.Hayner,Fifteen Truth Commission – 1974 to 1994: A Comparative Study,„HumanRightsQuarterly”1994,Vol.16,No.4,s.604.20 Freeman„wywodzi”instytucjękomisjiprawdyztworukomisjiśledczych(com-missions of inquiry),powoływanychprzezparlamentZjednoczonegoKrólestwadla zbadania społeczniekontrowersyjnychwydarzeń z życiapublicznegokraju,późniejprzeniesionychnagruntinnychpaństw,wchodzącychwskładBrytyjskiejWspólnotyNarodów(The Commonwealth),czegodowódstanowićmająkomisjeprawdytworzonewtakichpaństwach,jak:Nepal,Nigeria,RPA,SierraLeone,Sri


niedoskonałościdefinicjiP.B.Hayner21, proponuje, abykomisjeprawdyokreślać jako „autonomiczne, temporalne (ad hoc), zo-rientowanenaofiarykomisjeśledcze,powołanewiprzezpaństwowcelu: (I) zbadania iprzedstawieniawnioskówwpostaci raportuodnoszącychsiędoprzyczynikonsekwencjiszerokiego,względnieniedawnegoschematupoważnegonaruszaniapraw(prawczłowieka,prawahumanitarnego)lubsystemowejrepresji,obecnychwpaństwie(tworzącymdanąkomisję)wdobierządówopresyjnychlubwczasiekonfliktuoraz (II)przedstawieniarekomendacjidlaniepowtórze-niapodobnych zdarzeńwprzyszłości”22.Zpewnością, towłaśnieoficjalne potwierdzenie i uznanie cierpienia ofiarprzezinstytucjępaństwową(choćprogramowoniezależnąodpaństwa)orazwskaza-nieosóbodpowiedzialnych(lubteżsamegopaństwajakopodmiotuodpowiedzialnegozanaruszenia)jestnadrzędnąwartościądlaofiaruczestniczącychwpracachkomisji.Akceptującpodstawowezałożeniawskazanychdefinicjiczołowych

badaczyzagadnienia23,należyzauważyć,żewciążsąonezbytpojemneipoprzezswojąnieostrośćniepozwalająnaprecyzyjneokreślenieramdlakomisjiprawdy(takwznaczeniupodmiotowym,przedmiotowym,jaki-nawet-funkcjonalnym).Cociekawe,samekomisje,określającsięmianem„komisjaprawdy”(truth commission),czy„komisjaprawdyipojednania”(truth and reconciliation commission)niezawszemogą

Lanka,Uganda,czyZimbabwe.M.Freeman,Truth Commissions and Procedural Fairness,CambridgeUniversityPress2006,s.22-25.21 Badaczwskazujem.in.nabrakkilkukluczowychelementówwdefinicjiHayner:zorientowanieprackomisjinaofiary,podkreślenie jejwzględnejniezależnościwstosunkudopowołującegojepaństwa,koniecznejdozrealizowaniaprogramu,czyfaktupowołaniaprzezpaństwo,sankcjonującejejdziałania.Ibidem,s.17-18.Wod-powiedzi,Haynerniecoprzemodelowałaswojąpierwotnąpropozycję,podkreślając(idodając)przedewszystkimfaktdziałaniaz i nazainteresowanymspołeczeństwie,co,jaksięwydaje,uwypuklawartośćbezpośredniegoudziałulokalnejspołecznościwewdrażaniuposzczególnychmechanizmówsprawiedliwości okresuprzejścio-wego,nawetw sytuacji równoległegodziałania społecznościmiędzynarodowejwprzestrzenidanegopaństwa(national ownership,local ownership).P.B.Hayner,Unspeakable Truths: Transitional Justice and Challenge of Truth Commissions,London:Routledge2011(Seconded.),s.12.22 M.Freeman,Truth Commissions...,s.18.23 Por.definicjęSGONZ:„Truthcommissionsareofficial,temporary,non-judicialfactfindingbodiesthatinvestigateapatternofabusesofhumanrightsorhuman-itarianlawcommittedoveranumberofyears.Thesebodiestakeavictim-centredapproachandconcludetheirworkwithafinalreportoffindingsoffactandrecom-mendations”.UNDocS/2004/616(2004),par.50.


byćzaklasyfikowanejakotypowe,modelowekomisjeprawdy24.Zdru-giejstrony,wieleklasycznychkomisjiprawdywogólenieodwołałosiędo„etykiety”truth commission25,zpowodzeniemrealizującswójmandat26.Niewątpliwie,pomocnemożeokazaćsięwskazanie,czymkomisje

prawdynapewnoniesą.Jakzostało już tonadmienione,komisjeprawdytoniesądy27,choćniektóreznich, jaknp.słynnaKomisjaPrawdyiPojednaniadlaRPAwyposażonezostaływfunkcjequasi-są-dowe(południowoafrykańskakomisjamogłaprzyznawaćwarunkowe amnestie sprawcomnaruszeń),atakżenie–międzynarodowe lubkrajowe–ciała(komisje,komitety),tworzonedlaochronyipromocjiprawczłowieka28.Ponadto,niemożnautożsamiaćkomisjiprawdyzespecjalnymikomisjamiśledczo-badawczymi(niejednokrotnieomię-dzynarodowymcharakterzeirodowodzie),powołanymidlazbadaniaprzebieguiskutkówtrwającegokonfliktu–choćwyłączniezpunktuwidzeniafaktów,anienp.dogłębnejanalizyprzyczynkonfliktu,czy

24 KomisjęPrawdyiPojednaniadlamiastaGreensboro,wPółnocnejKarolinie(USA;por.przypis6)czyKomisjęPrawdyiPojednaniadlaRegionuBijlejina(RepublikaSerbska,jednazczęściskładowychBośniiHercegowiny,BiH),zróżnychwzględów-zorientowanienazbadaniewyizolowanegowydarzeniawprzypadkupierwszej,czybrakzdolnościdozrealizowaniamandatu,jakwydajesię,jużwprzypadkutworzenia,wprzypadkudrugiej-ciężkozaliczyćwpoczetkomisjiprawdy.Wartozauważyć,żeisamychmodyfikacjinazwy„komisjaprawdy”byłowięcej,m.in.KomisjaPrawdyiSprawiedliwościdlaEkwadoru(1996-1997),KomisjaSłusznościiPojednaniadlaMaroka,czy-wspólnadlaTimoruWschodniegoiIndonezji-Komisja(dla)PrawdyiPrzyjaźni.25 Np.KomisjaNarodowads.ZaginięćLudziwArgentynie,czygwatemalskaKo-misjads.KlaryfikacjiPrzeszłychNaruszeńPrawCzłowiekaorazAktówPrzemocy,KtóreSpowodowałyCierpieniaLudnościGwatemali,nazywanatakżeKomisjąds.HistorycznejKlaryfikacji.Obieuważanesązajedneznajbardziejwpływowychko-misjiwhistorii.26 Dośćpowiedzieć,żepierwszakomisja,któranazwałasiękomisjąprawdy,czyliNarodowaKomisjaPrawdyiPojednaniadlaChile(nazywanateżkomisjąR.Rettiga,byłegosenatora,któryprzewodniczyłpracomkomisji),funkcjonującawlatach1990-1991,jest,liczączaP.B.Hayner,ósmąkomisjąwhistoriiistnieniatychżeinstytucjiwróżnychczęściachglobu(poczynającodkontrowersyjnej„komisjiIdiegoAmina”wUgandzie).Por.P.B.Hayner,Unspeakable Truths…,s.257.27 M.in.brakkompetencjidoorzekaniaowiniesprawców,nieformalnycharakterpostępowania–brakstron,komisarzeniesązawodowymisędziami.28 Wskazaneciaławykraczająpozaschematustalaniafaktównatematnaruszeń,wswejistociebędącpermanentnymorganemochrony,poszanowaniaipromocjiprawczłowiekawdanejprzestrzeni(np.takodmienneinstytucjejakKomitetNZds.TorturlubKomisjaPrawCzłowiekaprzySądzieKonstytucyjnymBiH).


fragmentacjispołeczeństwaitd.-orazzgromadzeniadowodów,wtymdlasądówkarnych,mającychosądzićosobyodpowiedzialne.Wska-zanekomisjesąbowiemwyłącznie instytucjami typu fact-finding,stanowiąc (lubmając stanowić) swoistepreludiumdladziałaniawłaściwegosądu,czegoznamienitymprzykłademstałasięKomisjaEkspertów,powołananamocyrezolucjiRadyBezpieczeństwanr780(1992),zorientowananazbadanienaruszeńprawahumanitarnego(wtymKonwencjiGenewskich)wczasiewojnywbyłejJugosławii,wpraktycepoprzedzająckreacjęMiędzynarodowegoTrybunałuKar-negodlabyłejJugosławii(MTKJ)29,czymbliżejjestimdosądowego-prawnokarnego-mechanizmutransitional justice.

1.2. Sposób tworzenia komisji prawdy

Możemywyróżnićdwiepłaszczyznyanalizymechanizmutworzeniakomisjiprawdy, (I)popierwsze,wrelacjidoaktu założycielskiego(podstawyprawnej)oraz,podrugie(II),wstosunkudokompozycjiskładusamejkomisji.

Pierwszekomisjeprawdytworzonebyłynaogółdekretemgłowypaństwa(prezydenta)30,głównie–jakwprzypadkupaństwAme-rykiŁacińskiej–zewzględunachęćsprawowaniakontroliprocesutransformacjiprzezodchodzącą lubprzekształcającą sięwładzę.Ponadto,warto zauważyć, żepołudniowoamerykańskiekomisjefunkcjonowaływwarunkachistnieniaprawaamnestyjnego,unie-możliwiającegoosądzeniesprawców(dylematsprawiedliwościokre-suprzejściowegolat80.i90.XXw.:prawdaczysprawiedliwość,

29 Szerzej:M.C.Bassiouni,Former Yugoslavia: Investigating violations of in-ternational humanitarian law and establishing an International Criminal Tri-bunal,„FordhamInternationalLawJournal”1994,Vol.18,s.1191-1211.Podobnie,niedawno(2011)powołanaprzezRadęPrawCzłowiekaONZ,NiezależnaKomisjaŚledczads.(konfliktuw)Syrii,możeprzysłużyćsięewentualnymprzyszłymproce-somkarnymprzeciwkoosobomwinnympopełnianychzbrodniwczasietrwającegokonfliktu,niewykluczajączaangażowaniaMTK.30 Taknp.komisjew:Argentynie,Boliwii,Chile,Czadzie,Peru czyZimbabwe.Ciekawyprzypadek to teżutworzeniekomisjiwMaroku (2004-2006),namocydekretukrólewskiego.Byłatopierwszakomisjapowołanawmonarchii.


truth vs. justice),będąc,jaksiętookreślawliteraturzeprzedmiotu31,„drugąnajlepszą,bomożliwąopcją”rozliczeniazbrodniprzeszłości(second-best option).Wpóźniejszymokresiecorazczęściejodwoływanosiędodecyzji

parlamentuwprocesie tworzenia komisji prawdy (np.wRPA32),cozpewnościągwarantujemocną legitymacjęspołecznądlanowejinstytucji.Innąmetodąjestprawneugruntowaniekomisjinamocyporozumieniapokojowego (np.Salwador, czySierraLeone33) lub,wwypadkubezpośredniegozaangażowaniapodmiotówzewnętrznychwsytuacjipost-konfliktowej,napodstawieregulacjitymczasowejmię-dzynarodowejadministracjiterytorialnejONZ(TimorWschodni34).Ponadto,(wspólna)Komisja(dla)PrawdyiPrzyjaźniutworzonazo-stałanapodstawiedwustronnegoporozumieniamiędzynarodowegopomiędzyIndonezjąaTimoremWschodnim.Podobnie,znajdującasięwfazieprzygotowańKomisjaRegionalnadlaPaństwbyłejJugosławii(REKOM/RECOM),wprzypadkupowodzeniaprocesuratyfikacyjnegowposzczególnychpaństwachregionu,oprzeswójmandatoumowęmiędzynarodową,stającsięwpraktyceregionalnąorganizacjąmiędzy-narodową35.Mozaikęuzupełniająjeszczenieoficjalneprojektykomisjiprawdy36,tworzoneprzezorganizacjepozarządowe,niemającejednakumocowaniawtwardymprawiekrajowym,bądźmiędzynarodowym

31 Por.S.Gloppen,Roads to Reconciliation: A Conceptual Framework,w:Roads to Reconciliation,(ed.)E.Skaar,S.Gloppen,A.Suhrke,LexingtonBooks2005,s.28.32 PromotionofNationalUnityandReconciliationActofSouthAfrica(No.34of1995),G16579.33 WprzypadkuSierraLeone,postanowieniaporozumieniapokojowegozLomé z 1999 r. zakładające powołanie komisji prawdy zostały uzupełnione o krajowe rozwiązania legislacyjne (Truth and Reconciliation Commission Act 2000, Suppl. to the Sierra Leone Gazette, Vol. CXXXI, No. 9). Co ciekawe, przy okazji sprawy Prokurator p-ko Kallonowi i Kamarze, dotyczącej legalności amnestii, a toczonej przed Sądem Specjalnym dla Sierra Leone (SSSL), Sąd orzekł, że porozumienia pokojowe, kończące wojny domowe, nie posiadają przymiotu umowy międzyna-rodowej. Prosecutor v. Kallon and Kamara,DecisiononChallengetoJurisdiction;LoméAccordAmnesty(2004), par. 39-42, 44.34 UNTAETRegulationNo.2001/10ontheEstablishmentofaCommissionforReception,TruthandReconciliationinEastTimor,13.07.2001.35 Bezsprzeczniebędzietokolejnykrok(przełom)whistoriitruth commissions. Projektstatutu:www.zarekom.org/documents/Proposed-RECOM-Statute.en.html36 Szerzej:L.Bickford,Unofficial Truth Projects,„HumanRightsQuarterly”2007,Vol.29,s.994-1035.


(np.projektNunca MaiswBrazylii, czypołączona z„trybunałem”komisjadlaIranu).

Twórcykomisji komponowali jej składprzeważnie sięgającdojednej ztrzechmożliwości: skład całkowiciekrajowy (występującynajczęściej,np.Argentyna,Urugwaj,KoreaPołudniowa,czyMaroko),składmieszany (obokkrajowychkomisarzy takżemiędzynarodowieksperci,np.SierraLeone,czyGwatemala37)orazskładcałkowiciemiędzynarodowy(Salwador).Dobórkomisarzyspozabezpośredniozaangażowanegokrajumanacelu zagwarantowaniebezstronnościirzetelnościpostępowania, cowiąże się również zprzedkładaniempropozycjiobjęciastanowiskakomisarzyuznanymosobistościomzeświatapraktyki idoktrynyprawamiędzynarodowego38.Komisarzeniekonieczniemusząbyćprawnikami(azwłaszczazawodowymisę-dziami,choćakuratwpaństwachCommonwealthutakowibylinaderczęstopowoływani)39,wywodząc się zróżnych grup społecznych,religijnych,kulturowych,zregułybędącuznanymiautorytetamidladanegospołeczeństwa,czego„książkowym”przykłademstałsięar-cybiskupDesmondTutu,„sumienieAfryki”,przewodniczącyKomisjiPrawdyiPojednaniadlaRPA.

1.3. Charakter pracy komisji prawdy

Komisjeprawdywykorzystująwswojejpracykilkapodstawowychtechnikzbieraniainformacjiorazdokumentowaniazbrodni,czyrepre-syjnychpraktyk,naruszającychpodstawoweprawaludności.Przedewszystkimwyróżnićnależy:odbieranieoświadczeńod zaintereso-wanych(ofiar,sprawców,świadków),czasemwformie„publicznychwysłuchań”,wtymtransmitowanychprzezpublicznemedia(np.RPA);własnebadania,także„polowe”;archiwizacjęzgromadzonychdanychiinformacji;koniecznośćstałejkomunikacjizespołeczeństwem,np.wformiezdawaniarelacjizposzczególnychetapówpracorazprzed-łożeniewłaściwymwładzom iupublicznienie raportu końcowego

37 WtejgrupiemieścisięrównieżwspólnakomisjadlaIndonezjiiTimoruWschod-niego,choćwtymprzypadkuwybraniepo5komisarzyzkażdejzestronjestcałko-wicieuzasadnionemiędzynarodowymcharakteremsamejkomisji.38 Np.W.A.SchabaswSierraLeone,czyC.TomuschatwGwatemali.39 Zob.M.Freeman,Truth Commissions…,s.29-30.


zprac,wrazzrekomendacjami40.Jakoinstytucjetymczasowe,komisjeprawdyoperująprzezściśleokreślonyczas,naogółnieprzekracza-jącytrzechlat,przedewszystkimzewzględunawartośćutrzymaniazainteresowaniadziałaniakomisjiwspołeczeństwieorazunikanierozmycia się efektówprackomisji,wprzypadkuniedość rychłegosfinalizowaniamandatu.

2. Mandat komisji prawdy – funkcje, cele i przedmiot badań

Niewątpliwie,towłaśniemandattaknaprawdękreujedanąkomi-sjęijejprawnąorazspołecznąegzystencję.Toodpowiednioskrojonymandat–rozumianyjakokonglomeratkompetencji,funkcjiicelówdanejkomisji,innymisłowy,podstawęprawnądodziałania-pozwa-lanazapewnienieniezależnościkomisjiiniestaniesiępolitycznyminstrumentemdla jednej ze stron (konfliktu),wcelu „ugrania” jaknajwiększychpartykularnychkorzyści,conaogółźlesiękończyidlasamejkomisji,jakiosóbjąpopierających(znamienityprzykładtzw.„komisjiprezydentaVojislavaKoštunicy”wJugosławii)41.Kluczowewydajesięzatemodpowiedniedobranie:zasad,celówifunkcji,przed-miotuustaleńfaktówipopełnianychzbrodniorazprerogatyw,kom-petencjiiinstrumentariumwjakiewyposażonajestdanakomisja42.

2.1. Cele komisji prawdy

Podstawowymcelemkażdejkomisjijestodkrycie prawdy na te-matnaruszeń,przyczymwartozaznaczyć,żeniejesttotzw.prawdasądowa (komisje sądamiwszaknie są) aprawda „nieobarczona”formalnymi sądowymiwymogami dowodowymi,mogąca nawetpretendowaćdomianaprawdy historycznej,czyprawdy dziejowej

40 Por.Rule-of-LawTools forPost-Conflict States,Truth Commissions,HR/PUB/06/1,UnitedNations,NewYorkandGeneva2006,s.17-20.41 Komisjadziałaławlatach2001-2003,ażdoprzekształceniaFederalnejRepublikiJugosławiiwSerbię iCzarnogórę.ByłapoczytywanajakozależnaodprezydentaKoštunicy,wrzeczywistościnierealizującswojegomandatu.Szerzej:D.Ilić,The Yugoslav Truth and Reconciliation Commission: Overcoming Cognitive Blocks, „Eurozine”2004,23.04.2003,s.1-22.nastroniewww.eurozine.com42 E.González,Drafting a Truth Commission Mandate: A Practical Tool,Inter-nationalCenterforTransitionalJustice,June2013,s.3.


(ztymzastrzeżeniem,żenarracjęzawszekreująkonkretniludzie,zeswoimisłabościami,przywarami,czyinteresami).Jużkrótkiprzeglądokresu naruszeń43,jakibadająposzczególnekomisjeprawdy,m.in.:122lata(Kanada);49(Paragwaj),47(Togo),46(DRK),45(Kenia),43(Maroko),34(RPA),udowadnia,przynajmniejwzamiarze,nie-zwykleholistycznepodejście komisji do zidentyfikowania iocenypopełnianychzbrodni.Poszczególnekomisjestawiająsobiezacel44:ustaleniefaktówdo-

tyczącychzbrodni;zidentyfikowanieosób(grup)odpowiedzialnych(choćtylkoniektóremająkompetencjedoimiennegowskazaniaosóbwinnych,tzw.naming names45);przyczynypowstanianaruszeń;hi-storycznąinterpretacjęczasurepresjiinaruszeń;promocjęiochronęprawofiar,wszczególności prawa do prawdy i prawa do naprawy;umożliwienie„płynnej”społecznejipolitycznejtransformacjikraju.Tenostatnicel,częstoutożsamianyzpojęciem„pojednania”(reconci-liation),niewątpliwieważny,zsukcesemzrealizowanynp.wRPA,nieprzesądzajednako„pojednawczym”charakterzetychżeciałjakoceszeimmanentnejkażdejkomisji,którapowoływanajestprzedewszystkimdoustaleniafaktóworazanalizyprzyczyniudziałuposzczególnychosóblubzbiorowościwpopełnianychzbrodniach.

2.2. Typologia naruszeń praw objętych mandatem komisji prawdy

Należyzauważyć,żewrazz„okrzepnięciem”komisjiprawdyjakoaprobowanegośrodkatransitional justice,mandatywskazanychinsty-tucjiwyraźniesięrozszerzają,obejmującswymzakresemkolejnegrupy(naruszeń)praw46.Wartowspomnieć,żepierwsze,latynoamerykań-skiekomisjeprawdykoncentrowałysięnaproblemiewymuszonychzaginięć(Argentyna,Chile,Gwatemala,Salwador,Urugwaj),tortur(Chile,Salwador),pozasądowychegzekucji (Salwador)oraz innychrepresyjnychmetodachwładzy,skutkującychsystemowymnarusza-

43 Por.E.Brahm,Truth Commissions,Beyond Intractability, (ed.)G.Burgess,H.Burgess.ConflictResearchConsortium,UniversityofColorado, June2004,www.beyondintractability.org/essay/truth-commissions. Także:P.B.Hayner,Unspeakable Truths...,s.257-263.44 Por.Tamże,s.5-7.45 Tękompetencjęposiadałynp.komisjedlaCzadu,czyRPA.46 Zob.P.B.Hayner,Unspeakable Truths…,s.265-267.


niemprawozasadniczoosobistym,obywatelskimorazpolitycznymcharakterze.Kolejnekomisje,zwłaszczate,poktóresięganowśrodowiskupost-

-konfliktowym,znacznierozszerzałyzakresprzedmiotuswoichbadań.Wyróżnićmożemym.in. problemprzesiedleń (TimorWschodni,SierraLeone),rekrutacjęiwykorzystaniedzieciwkonflikcie(SierraLeone),przestępstwaocharakterze seksualnym(TimorWschodni,SierraLeone,Maroko),wtymniewolnictwoseksualnedzieci(SierraLeone),czyprzestępstwaocharakterzepolitycznym(DRK).ZkoleikomisjetworzonejużwXXIw.corazczęściejzmagająsięzproblemamiekonomicznegoorazspołecznego(wtymkulturowego)wykluczeniadanychgrupspołecznych,główniewwynikukonfliktulubteż, jakoprzyczynętegoż.Wymienićwtymmiejscumożemychoćby:wykorzy-stanienaturalnychipublicznychsurowcówwceluwywołaniaipod-trzymywaniakonfliktu(Kenia,Liberia),korupcję(Kenia),nielegalneprzejęciawłasności(Ghana),ekonomicznąmarginalizacjępewnychgrupspołecznych(Kenia),naruszanieprawdowyborurodzinyi(licz-by)dzieci(TimorWschodni),pogwałceniaprawzbiorowości(Peru),czykulturowewykluczenie(Kanada,wtymwypadkupozakontekstemkonfliktu).Jakzauważamy,groszewskazanychpogwałceńprawkonstytuuje

zbrodniemiędzynarodowe,wgłównejmierze zbrodnieprzeciwkoludzkościorazzbrodniewojenne.Ludobójstwoniestanowiłoprzeważ-nieprzedmiotubadańkomisji,choćnierazwraportachkońcowychznalazłysięodpowiedniepassusyojegopopełnieniu(jakwprzypadkuGwatemali, gdzieKomisjaustaliła, że „funkcjonariuszepaństwowipopełnili ludobójstwona ludnościMajów”47).Co ciekawe,projektStatutuKomisjiREKOMdlabyłejJugosławiizakładaustaleniefaktów,odnoszącychsięrównieżdoprzypadkówludobójstwa,rozumianegojednakjakoprzejawzbrodniwojennej48.Wartowtymmiejscudostrzec,żejęzykmandatówkomisjizasadni-

czokorzystazugruntowanychnapoziomieprawamiędzynarodowego47 FinalReportof theHistoricalClarificationReport,Guatemala: Memory of Silence,February1999,par.122.48 TheDraftStatuteoftheRegionalCommissionforEstablishingtheFactsAboutWarCrimesandOtherGrossViolationsofHumanRightsCommittedontheTerritoryoftheformerYugoslavia,PartI:Useofterms:„<war crime> implies the meaning of the term “war crime” as defined in international humanitarian law, genocide, and crimes against humanity and includes but is not limited to the following crimes: (a.) genocide”;art.13.Zob.przypis35.


definicjizbrodniipoważnychnaruszeńpraw,choćniekiedyniecojemodyfikując.Dlauwypuklenia,mandatKomisjiPrawdyiPojednaniadlaLiberiiprzewidywałustaleniefaktówdotyczących„poważnychna-ruszeńprawczłowiekaiprawahumanitarnego”,przyczymtepierwszeokreślonezostałym.in.przezpryzmat„naruszeństandardówprawczłowieka”49,adrugiejakozawierające,alenieograniczonedo„zbrodniprzeciwkoludzkościizbrodniwojennych(…)oraznaruszeńKonwencjiGenewskichiProtokołówDodatkowych”50.

2.3. Raport końcowy oraz rekomendacje

Pewnymmiernikiemefektywnościdziałańkomisjijestskompletowa-nieorazpublikacjaraportukońcowego51,stanowiącegorelacjęzustaleńwprzedmiocie faktów,wskazanieosóbodpowiedzialnych (jeśli jesttodopuszczalneprzezaktkreujący)orazprzedłożeniewładzompań-stwowymrekomendacji(np.wprzedmiocieprogramówreparacyjnych,reformustrojowych,osądzeniasprawcównaruszeń)52.Niemniej,sto-pieńwdrożeniarekomendacjiprzezposzczególnepaństwajestnarazieznikomy,cozwiązanejestczęstozbrakiempolitycznejwoliadresata(państwa),czemuniepomagarównieżfaktwygaśnięciamandatuko-misjijeszczeprzedrozpoczęciemewentualnychreform(brakwpływuikontrolikomisjinadprocesemimplementacjirekomendacji)53.Pew-nymrozwiązaniemstałosięwskazaniewakciezałożycielskimkomisjiobligatoryjnego charakteru rekomendacji (Liberia, SierraLeone),

49 Podobnienp.mandatKomisjiRecepcji,PrawdyiPojednaniadlaTimoruWschod-niego,UNTAETRegulationNo.2001/10,PartI,Section1(ci).50 TheActThatEstablishedtheTruthAndReconciliationCommission(TRC)ofLiberia,EnactedonMay12,2005,bytheNationalTransitionalLegislativeAssembly,art.II,IV.51 Zpunktuwidzeniacałejkoncepcjitransitional justicedonajważniejszychzaliczasięm.in.raportkomisjiargentyńskiej,południowoafrykańskiej,czysierraleońskiej.52 M.Freeman,P.B.Hayner,Truth-Telling,w:Reconciliation After Violent Con-flict: A Handbook,(ed.)D.Bloomfield,T.Barnes,L.Huyse,L.2003,InternationalInstituteforDemocracyandElectoral2003,s.135in.53 Dalszymproblemem,wynikającymnaogółzwewnętrznegocharakterukonfliktu,jestpoprawnezdeterminowanieofiary(lubofiar)naruszeń,beneficjentaprogramureparacyjnego.Trudnośćpoleganatym,żewsytuacjizaangażowaniacałychgrupspołecznychwtoczonykonflikt,wytyczeniegranicypomiędzysprawcą a ofiarąjestsprawąniezwyklekarkołomną.Szerzej (kontekstPeru):J.Garcia-Godos,Victim Reparations in the Peruvian Truth Commission and the Challenge of Historical Interpretation,„InternationalJournalofTransitionalJustice”2008,Vol.2,s.63-82.


choćmożerodzićtotymsamymproblemykonstytucyjne–związanieparlamentu,egzekutywy,czyprokuraturydecyzjąciałapozasądowe-go–cozresztąwprzypadkuLiberiidoprowadziłodopostępowaniaprzedSądemNajwyższym,któryorzekłoniekonstytucyjnościprzepisu„zmuszającego”rząddowdrożeniarekomendacjikomisji54.

3. Relacja komisji prawdy do mechanizmu ścigania i karania zbrodniarzy

Relacjapomiędzyobowiązkiempaństwawprzedmiocie ściganiaikaraniazbrodniarzyapowołaniemkomisjiprawdy,przedstawiającadrugie,współczesnenapięciewramachsprawiedliwościokresuprzej-ściowego,pomiędzypokojem a sprawiedliwością (peace vs. justice),wydaje siękluczowazpunktuwidzeniapodstawy istnieniakomisjiprawdy jakomechanizmukomplementarnego, anie zastępczego względemstrategiiosądzenia sprawców. Ichoć– takżewpraktyceposzczególnychpaństw–wciążpróbujesięłączyćinstytucjękomisjiprawdyzwykorzystaniemszerokiej,nierazblankietowejamnestiidlaosóbwinnych,towobeccorazbardziejugruntowanegoprzekonaniaoniezgodnościzałożeńamnestiizprzepisamiprawamiędzynarodo-wego(aprzynajmniejoobojętności prawnejaktuamnestiijakoaktuprawakrajowegowobecprawamiędzynarodowego)55,błędembyłobyutożsamianietychdwóchmechanizmów.Nieznaczytojednak,żenieistniejążadne„punktyzapalne”wra-

machwskazanej relacji (na czele zmożliwym rozmyciem różnicypomiędzyodpowiedzialnościąkarnąjednostkizdeterminowanąprzezsądkarny azasadniczo odmiennympojęciemodpowiedzialności,którymposługująsięciałapozasądowe),dziświdocznychzwłaszczawkontekściefunkcjonowaniaMTK,sąduoperującegowprzestrzenipaństwpost-konfliktowych56.54 SupremeCourt of theRepublic ofLiberia,Williams v. Minister of Justice,21.01.2011. 55 Np.WyrokMTPCzdnia24.10.2010,Gomes Lund et al. (“Guerrilha Do Araguia”) v. Brazil, Ser.C,No.219,par.325.3,325.4;DecyzjaSSSL,Prosecutor v. Kallon and Kamara,par.67,71,82.56 Niektórekomisjeprawdyfunkcjonującewyłącznieobokkrajowejprokuraturyisądówmiałymożliwośćpodjęciapewnejwspółpracyzorganamiścigania.Argen-tyńskakomisjaprzekazałaodpowiedniedokumentydoprokuratury,cozaowocowałoskazaniemkilkuczłonkówjunty.Podobnie,peruwiańskakomisjaprzedstawiłakom-pleksowyprogramprzeprowadzeniapostępowańkarnych,wczęścizrealizowany.


Napoziomiemiędzynarodowym, tj. takim,wktórymdziałającalubantycypowanakomisjakonfrontowała(by)sięzfunkcjonującymrównolegle sądemkarnymmiędzynarodowym (lubhybrydowym),zauważamy,żeodpoczątkowejniechęcitrybunałów(przykładMTKJwzględempomysłupowołaniakomisjiwprzestrzeniBiH)57,sądyza-częłyrozumiećwartośćkomisjidlazainteresowanegospołeczeństwa,choćjednakzdostrzegalnymprzedłożeniem„wagi”sprawiedliwościkarnejnadmechanizmposzukiwaniaiopowiadaniaprawdy,jaksięwydaje,równieżwprzypadkuMTK.Dość skutecznieułożono relacjępomiędzyKomisjądlaTimoru

WschodniegoiSpecjalnymiPanelamiSądzącymids.Zbrodni,wska-zując,żeKomisjamożeujawnićzgromadzoneprzezsiebieinformacjęjedynienawniosekProkuratoraGeneralnego, zobowiązanegodozagwarantowaniabezpieczeństwa ipoufnościofiaroraz świadków,aProkuratormożedostarczyćKomisjiinformacjęwyłączniewtedy,gdyniespowodujetouszczerbkudlatoczonegopostępowania(widzimypewne„przechylenie”szalinakorzyśćmechanizmuprawnokarnego)58. Natomiast,prawdziwe„tarcie”pomiędzykomisjąamiędzynarodowymsądemurzeczywistniło sięwSierraLeone, kiedyKomisjaPrawdyiPojednaniazażądałaodSąduSpecjalnegodlaSierraLeone(SSSL)wydaniazezwolenia,dlaznajdującegosięwareszciesądowymiocze-kującegonaprocesSamaHingiNormana, jednego zważniejszychaktorówkonfliktuwtympaństwie(któryzresztąsam,dobrowolniechciałstawićsięprzedKomisją),wceluodbycia„publicznegowysłu-chania”, cowięcej, transmitowanegoprzezmediapubliczne.SSSL,wosobiesędziegoG.Robertsona,odmówiłżądaniuKomisji,zezwala-jącjednocześnienamożliwośćprzedstawieniaswojegooświadczeniaprzezNormanawyłącznienapiśmie,uzasadniająctokoniecznościągwarancjiprawoskarżonego,chęciąuniknięcia„publicznegoprzedsta-wienia”orazzdezorientowaniaspołeczeństwadwomarównoległymi,choćzasadniczoodmiennymipostępowaniami59.

57 ChoćitopodejściewpóźniejszymokresiefunkcjonowaniaMTKJuległozmianie.Por.C.Jorda,The ICTY and the Truth and Reconciliation Commission for Bosnia and Herzegovina,WystąpieniePrezydentMTKJwSarajewie12.05.2001,www.icty.org/sid/7985(dostępnadzień3października2013).58 Szerzej:K.Holy,Alternatywne Mechanizmy Rozliczania Zbrodni Na Przykładzie Timoru Wschodniego,WPP2011,R.84,Nr3,s.13-14.59 DecyzjaSSSL,Decision on the appeal by the Truth and Reconciliation Commis-sion for Sierra Leone and Chief Samuel Hinga Norman,CaseNo.SCSL-2003-08-PT,28.11.2003,par.30.


Niewątpliwie,wpewnym zakresie, sędziaRobertsonuzależniłpowodzenie„przedsięwzięcia”odkryciaprawdyodefektówpolitykiprocesówkarnych,cosugerowałobypodkreślenierelacjinadrzędno-ściprocesówkarnychwstosunkudokomisjiprawdy.Jakwydajesię,mającnauwadzeprzekonanieokomplementarnościobuśrodków,jesttostwierdzenieniecozbytdalekoidące.Jednocześnienależywskazać,żewiększośćsądówmiędzynarodowych(łączniezMTK)zajmujesięsądzeniem„osóbponoszącychnajwiększąodpowiedzialność”,cosku-tecznieuniemożliwiaobjęcietychżewyłącznieprocesemprzedkomisjąprawdy,zpominięciemzdeterminowaniaichprawnokarnejodpowie-dzialności(taknależyrozumiećtorównieżnagrunciepostanowieńStatutuRzymskiegoMTK60).Komplementarnośćwinnanatomiastoznaczać sytuację, kiedyobokprocesówkarnych,państwopowołakomisjęprawdy,takdlazdeterminowaniaokolicznościnaruszeń,jakiwłączeniawprocesrozliczeniazbrodnimożliwiejaknajszerszegronouczestnikówkonfliktu,wszczególnościmającnauwadze,żeczęstozprzyczynczystofaktycznych,niewszyscymogązostaćosądzeniprzezklasycznysądkarny,międzynarodowylubkrajowy.

4. Zamiast zakończenia – przyszłość dla komisji prawdy?

Próbującodpowiedziećnapostawionewtytuleartykułupytanie,wydajesię,żenajsilniejszapotencjalnawartośćkomisji–niezależność,uwolnienieprocedurod sztywnych regułpostępowania sądowego,„instytucjadlaofiar”–wprzypadkujejsilnegoupolitycznienia,chęciwykorzystaniadla„udowodnienia”racjitylkojednejstrony,możestaćsięjejnajwiększąsłabością,„fasadową”metodąwalkizbezkarnościązbrodniarzy.Nieulegajednakwątpliwości,żesamekomisjezostałyzaakceptowanenaareniemiędzynarodowej,cowięcej,sądostrzegalnejakomechanizmsłużącywypełnieniu(zbiorowego)prawadoprawdyzainteresowanego społeczeństwa61, choćwłaśniekomplementarnie

60 NatematrelacjiMTKdokomisjiprawdy,aleiinnychśrodków(np.amnestii),zob.D.Robinson,Serving the Interest of Justice: Amnesties, Truth Commissions and the International Criminal Court,“EuropeanJournalofInternationalLaw”2003,Vol.14,No.3,s.481-505.61 Gomes Lund v. Brazil (przypis56),par.297:„In regard to the establishment of a National Truth Commission, the Court considers that it is an important mecha-nism, among others that already exist, to comply with the obligation of the State


względemprocesówkarnych,zeswejnaturyniemogącnigdyzastąpićprawnokarnegoosądzeniazbrodniarzy62. Ponadto,wartopodkreślić,żeobecniejesteśmyświadkamirodzenia

siętendencjidowykorzystaniakomisjiwramachszerszegospectrumdziałań zzakresubudowaniapokoju, czyliwyjściapozapierwotnyschematrozliczaniazbrodniprzeszłościorazistotnego„rozrastaniasię”mandatu „współczesnej”komisji, zobligowanejdobadaniaco-razszerszejpaletynaruszeńpraw(np.prawekonomicznych,wtymproblemukorupcji)63,wzbogacająctymsamyminstrumentarium,np.międzynarodowychadministracjiterytorialnych,realizującychmandatzzakresubudowaniapokojupookresiekonfliktu.Wreszcie,komisjeprawdytoinstytucjezasadniczokrajowe,choć

niesposóbpominąćkontekstukilkupaństwpowołującychkomisjęjakoorganizacjęmiędzynarodową(przypadekkomisjiREKOM).Od-rzucającjakociekawyintelektualnie,alekompletnienierealnypomysłutworzenianawzórMTK jednej, stałej,międzynarodowej komisjiprawdy64,„dostępnej”dlakażdegopaństwa,którewyrazinatoswojąwolę,należyzauważyć,żewprzypadkubadaniaprzyczyniprzebiegukonfliktumiędzynarodowego,powołanamiędzynarodowakomisjaprawdymożestanowićpewnąformęniesądowegośrodkapokojowegorozstrzyganiasporów(np.wświetleart.33KartyNarodówZjedno-czonych),wsytuacjipost-konfliktowej jakoprzejaw tzw.prewencjinastępczej.

to guarantee the right to the truth of what occurred (...) and urges the State to implement it”.Także:T.D.Olsen,L.A.Payne,A.G.Reiter,E.Wiebelhaus-Brahm,When Truth Commissions Improve Human Rights,„InternationalJournalofTran-sitionalJustice”2010,Vol.4,s.457-476.62 JaktrafniewskazałA.Cassese,dlazapewnieniaswejefektywnościkomisjepo-winnyskoncentrowaćsięnazbrodniarzach„niższychrangą”,jednocześnieaktywniewspółpracujączsądamiwprocesiewdrażaniasprawiedliwościiodkrywaniaprawdynatematnaruszeń.A.Cassese,P.Gaeta(ed.),Cassese’s International Criminal Law,OxfordUniversityPress2013,s.451-452.63 SpecjalnySprawozdawcaNZds.promocjiprawdy, sprawiedliwości,naprawyigwarancjiniewystąpienianaruszeńwprzyszłościprzestrzegakomisjeprzedzbyt„lekkomyślnym”rozszerzaniemmandatu,wszczególnościwkontekścieniezapewnie-niakomisjiodpowiednichśrodkówpieniężnychdowypełnieniaswojegozadania,comożeprowadzićdorozczarowaniazainteresowanegospołeczeństwa.A/HRC/24/42,28.08.2013,par.97.64 M.P.Scharf,The Case for a Permanent Truth Commission,„DukeJournalofInternationalandComparativeLaw”1997,Vol.7,No.375,s.375-410.


Zpewnością,współczesneprzekonanieokomplementarnościko-misjiprawdywzględem innychmechanizmów transitional justice,naczelezprocesamikarnymi,wskazujenastałyrozwójtegosposobuodpowiedzinaproblemzbrodniimasowychnaruszeńpraw,odpowie-dzipotencjalnieefektywnej,choćniepozbawionejprzytymszereguwątpliwościikontrowersji.


Łukasz Kułaga

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA OCHRONĘ JAKO ODPOWIEDŹ SPOŁECZNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ NA ZBRODNIĘ

LUDOBÓJSTWA

RESPONSIBILITY TO PROTECT AS A RESPONSE OF INTERNATIONAL

COMMUNITY TO THE CRIME OF GENOCIDE

Summary

Theconceptoftheresponsibilitytoprotect(R2P)hasgainedimportanceafter2005.LikewisehumanitarianinterventionR2Pbecameatrendynotioninlegalandpoliticalsciencecirclesdealingwithinternationalrelations.Nearly10yearsofoperationofresponsibilitytoprotectleadstoreflectiononitspracticalimportance,particularlyinthecontextoftheuseofforceandthedoctrineofhumanitarianintervention.Thearticleshowsthetheoreticalfoundationsoftheresponsibilitytoprotectandthepracticeofitsapplication.ItshowssubjectiveandobjectivescopeoftheR2Pandtherelationshipofthisconcepttosourcesofinternationallawandprinciplesofresponsibilityofstates.

key words: responsibility toprotect, crimeof genocide,humanitarianintervention,useofforceininternationallaw,SecurityCouncil

Wprowadzenie

Problematykaodpowiedzialności za ochronę (responsibility to protect,dalejR2P)zyskałanaznaczeniupo2005r.Takjakwcześniejinterwencjahumanitarna stała sięona ideąmożnaby rzecmodnąwśrodowiskach prawniczych ipolitologicznych zajmujących sięstosunkamimiędzynarodowymi1.Wokół koncepcji powstałokilka

1 G.Evans,The Responsibility to Protect: Ending Mass Atrocity Crimes Once and For All,BrookingsInstitutionPress,Waszyngton2008;J.Hoffmann,A.Nollkaem-


ośrodkówskupiającychorganizacjepozarządowezajmującesiępro-mowaniemR2P2.Stworzonoczasopismonaukowewydawaneprzezpoważneprawnomiędzynarodowewydawnictwopoświęconetylkotejproblematyce3.Wreszciezagadnienietojestprzedmiotemniemalżecorocznejdyskusjina forumZgromadzeniaOgólnegoOrganizacjiNarodówZjednoczonych(dalejONZ).R2Pzostałapozytywnieocenionarównieżprzezpolskądoktrynę.

J.Symonidesokreśla „PrzyjęcieprzezONZ zasadyodpowiedzial-ności za ochronę (….) za jedno znajwiększych osiągnięćwdzie-dzinie praw człowieka, prawa humanitarnego ibezpieczeństwamiędzynarodowego”4.W.Czaplińskiwyrażapogląd, że akceptacjaodpowiedzialnościzaochronę„słusznieuznawanajestzanajwiększe,rewolucyjnewręczosiągnięciePanelu[wysokiegoszczebla–przyp.Ł.K.]”5.R.KwiecieńuznajeR2Pza„przejawnowegoiwyważonegopodejścia”6,awedługJ.Zajadło,„jesttojedenznajczęściejużywanychzwrotówwjęzykuwspółczesnejpolitykimiędzynarodowej”7.Materiałbadawczy,szczególniewzakresiepoglądówdoktrynalnych

jestzatemniezwykleobfity–natomiastjegokonfrontacjazpraktykąpaństw,wszczególności reakcją społecznościmiędzynarodowejna

per,I.Swerissen,Responsibility to Protect: From Principle to Practice,AmsterdamUniversityPress,Amsterdam2012;A.J.Bellamy,Responsibility to Protect,Cam-bridgeUniversityPress,Cambridge2009;J.Pattison,Humanitarian Intervention and the Responsibility To Protect: Who Should Intervene,OxfordUniversityPress,Oxford2010;W.AndyKnight,F.Egerton,The Routledge Handbook of the Respon-sibility to Protect,Routledge,NowyJork2012;A.Orford,International Authority and the Responsibility to Protect,CambridgeUniversityPress,Cambridge2011;P.Cunliffe,Critical Perspectives on the Responsibility to Protect: Interrogating Theory and Practice,Routledge,NowyJork2011;A.J.Bellamy,Global Politics and the Responsibility to Protect: From Words to Deeds,Routledge,NowyJork2011.2 Przykładowo:InternationalCoalitionfortheResponsibilitytoProtect,zob.www.responsibilitytoprotect.org/;GlobalCentrefortheResponsibilitytoProtect,zob.globalr2p.org/;R2PCoalition,zob.r2pcoalition.org/content/view/73/.3 GlobalResponsibilitytoProtect,zob.http://www.brill.com/products/journals4 J.Symonides,Zastosowanie koncepcji zasady odpowiedzialności za ochronę w konflikcie libijskim,BellonaRocznikXCIV(VI)2012,nr1,s.137.5 W.Czapliński,Odpowiedzialności za naruszenie prawa międzynarodowego w związku z konfliktem zbrojnym,WydawnictwoScholar,Warszawa2009,s.65.6 R.Kwiecień,Aksjologia prawa międzynarodowego a siła zbrojna w perspek-tywie historycznej,Światwspółczesnywobecużyciasiłyzbrojnej-dylematyprawaipolityki,red.J.Kranz,WydawnictwoEuroPrawo,Warszawa2009,s.76.7 J.Zajadło,Koncepcja odpowiedzialności za ochronę (Responsibility to Protect) - nowa filozofia prawa międzynarodowego,Światwspółczesny….,dz. cyt.,s.278.


zbrodniemiędzynarodowenieprowadzidojednoznacznychkonklu-zji.Zaproponowanytemat,jakdotądnieznalazłjeszczezastosowaniawpraktycemiędzynarodowej.Odprzyjęciakoncepcjiw2005r.spo-łecznośćmiędzynarodowa,jaksięwydaje,niemiaładoczynieniazezbrodniąludobójstwa.Najbardziejznaneprzypadkimasowychzbrodniwtymokresie,jakiemiałymiejscewDarfurze,Libii,czySyriistanowiąprzykładyprzedewszystkimzbrodniprzeciwkoludzkościorazzbrod-niwojennych8.Niemniej znaczenieodpowiedzialności zaochronęwkontekściezbrodniludobójstwapotwierdzafakt,żeproblematykatawsystemieONZumiejscowionazostaławkompetencjachspecjal-negodoradcySekretarzaGeneralnegoONZds.zbrodniludobójstwa.Wyrażającnadzieję,żewstosunkudozbrodniludobójstwakoncep-

cjaR2Pnigdyniebędziemusiałabyćstosowanawprzyszłościwartopodjąć analizę teoretyczną jej ponad 10-letniego funkcjonowania,wszczególnościwkontekście problematyki użycia siły idoktrynyinterwencjihumanitarnej, jak równieżokreślić stanowiskapaństwidotychczasowąmiędzynarodowąpraktykę.

Geneza

GenezaR2PzostałajużwpolskiejdoktryniestosunkowoobszernieomówionaprzezprofesorówJ.ZajadłoorazJ.Symonidesa.Niemniejdlaporządkunależy,przynajmniejwsposóbskrótowy,przedstawićnajważniejszefaktywtymzakresie.Wsierpniu2000r.MinisterSprawZagranicznychKanadyustano-

wiłKomisjęds.interwencjiisuwerennościpaństwaskładającąsięz12ekspertówzcałegoświata(aczkolwiektylkopojednymprzedstawicieluzAfrykiizAzji).RezultatempracyKomisjibyłopublikowanywgrud-niu2001r.raport„Odpowiedzialnośćzaochronę”9.Tytułowakoncep-

8 “TheCommissionconcludedthattheGovernmentoftheSudanhasnotpursuedapolicyofgenocide.(...)TheconclusionthatnogenocidalpolicyhasbeenpursuedandimplementedinDarfurbytheGovernmentauthorities,directlyorthroughthemilitiasundertheircontrol,shouldnotbetakeninanywayasdetractingfromthegravityofthecrimesperpetratedinthatregion.InternationaloffencessuchasthecrimesagainsthumanityandwarcrimesthathavebeencommittedinDarfurmaybenolessseriousandheinousthangenocide”,zob.Report of the International Commission of Inquiry on Darfur to the United Nations Secretary-General Pursuant to Security Council Resolution 1564 of 18 September 2004,Genewa,25.1.2005,s.4,pktII.9 Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, Responsibility to Protect,Ottawa2001.


cjabyłarozumiana,jakoodpowiedzialnośćpaństwazaochronęswojejpopulacjiprzednajpoważniejszymizbrodniamimiędzynarodowymi:ludobójstwem,czystkamietnicznymi,zbrodniamiprzeciwkoludzkościorazzbrodniamiwojennymi.WopiniiKomisjiwsytuacji,kiedypań-stwoniejestwstaniewypełnićswojejkluczowejodpowiedzialnościistniejemożliwość interwencjimilitarnejnapodstawieautoryzacjiRadyBezpieczeństwazgodniezrozdziałemVIIKarty10.RównocześnieKomisjadopuściłamożliwośćinterwencjibezuprzedniejzgodyRadyBezpieczeństwa,kiedy ta zpowodówpolitycznychnie jestwstaniepodjąćdecyzjizastrzegając,żetegorodzajudziałaniepowinnonastąpićpoautoryzacjiZgromadzeniaOgólnegozgodniezrezolucją„Zjedno-czenidlapokoju”11,albozapośrednictwemorganizacjiregionalnej.Koncepcja odpowiedzialności za ochronę zostaławykorzystana

wpracachnadreformąONZwzwiązkuz60rocznicąfunkcjonowaniaorganizacji.Wpierwszejkolejnościwraporcie z2grudnia2004 r.„Bardziejbezpiecznyświat:Naszawspólnaodpowiedzialność”,paneluwysokiegoszczeblads.zagrożeń,wyzwańizmiany12,anastępniewra-porcieSekretarzaGeneralnegoONZz21marca2005r.„Wwiększejwolności:Wkierunku rozwoju, bezpieczeństwaoraz zapewnienia

10 TakiedziałaniebyłobymożliweprzyspełnieniuokreślonychkryteriówdoktórychKomisjazaliczyłazasadyprzezornościowe(słusznaintencja,działaniewostatecz-nościorazproporcjonalnośćśrodków);wymógsłusznejkompetencjiorazwymogioperacyjne(przejrzystymandat,jednośćdowództwa,ochronaludnościjakonad-rzędnycel,odpowiedniezasadyzaangażowania,koordynacjadziałalnościorganizacjihumanitarnych),zob.ReportoftheICISS,pkt4.19oraz4.20.11 RezolucjaZgromadzeniaOgólnego377 z 1950 r. „Zjednoczeni dla pokoju”przewidywałamożliwośćpodjęciadziałańwzakresiemiędzynarodowegopokojuibezpieczeństwaprzezZgromadzenieOgólnewzastępstwieRadyBezpieczeństwa,wsytuacjigdytaostatniazpowoduwetastałychczłonkówniebyławstaniepodjąćdecyzji,A-RES-377(V).12 Panelwysokiegoszczeblads.zagrożeń,wyzwańizmianyzostałustanowionyprzezSekretarzaGeneralnegoONZ.Wswoimraporciezauważyłon:„wyłanianiesięnormykolektywnejmiędzynarodowejodpowiedzialnośćdoochronywykonywanejprzezRadęBezpieczeństwa,któramożeupoważnićdopodjęciainterwencjizbrojnej,jakodziałaniawostatecznościwprzypadkuludobójstwa,lubinnychmorderstwnaszero-kąskalę,czysteketnicznychlubpoważnychnaruszeńprawahumanitarnego,którymsuwerennerządyniechciałylubmogłyzapobiec”.Abytegorodzajuinterwencjabyłalegalnawopiniipanelupowinnybyłybyćspełnionedodatkoweprzesłanki:powagazagrożenia,odpowiednicel,ostatecznośćdziałania,proporcjonalnośćśrodkóworazanalizakonsekwencji,zob.UnitedNationsHigh-LevelPanelonThreats,ChallengesandChange,MoreSecureWorld:OurSharedResponsibility,UnitedNations2004,pkt.53in.


ochronyprawczłowiekadlawszystkich”13.KluczowydlarozwojuR2PbyłdokumentSzczytuŚwiatowego zpaździernika2005 r.przyjętywformierezolucjiZgromadzeniOgólnegoONZ,wktórymwskazano: „138.Każdepaństwojestzobowiązanedoochronyswychmiesz-kańcówprzed ludobójstwem, zbrodniamiwojennymi, czystkamietnicznymiorazzbrodniamiprzeciwludzkości.Odpowiedzialnośćtaobejmujezapobieganietegorodzajuzbrodniomizachęcaniudoichpopełnianiapoprzezzastosowaniewszelkichwłaściwychiko-niecznychśrodków.[…]

139.Społecznośćmiędzynarodowa,poprzezNarodyZjednoczone,jestrównieżzobowiązanadoużyciawszelkichwłaściwychdyplomatycz-nych,humanitarnychorazinnegorodzajuśrodkówpokojowych[…]wcelupomocywochronieludnościprzedludobójstwem,zbrodniamiwojennymi,czystkamietnicznymiorazzbrodniamiprzeciwludzkości.Wtymkontekście,wyrażamyswągotowośćdopodjęciawsytuacji,gdyśrodkipokojoweokażąsięniewystarczające,awładzekrajowewyraźnieijednoznacznieniezdolnedoochronyswejludnościprzedludobójstwem,zbrodniamiwojennymi,czystkamietnicznymiorazzbrodniamiprzeciw ludzkości, akcji zbiorowej,przeprowadzonejwodpowiednimczasie iwsposób zdecydowany,wramachRadyBezpieczeństwaiwzgodziezpostanowieniamiKarty[…]”14.

Odpowiedzialność za ochronę a interwencja humanitarna

Podkreślasię,żekoncepcjaodpowiedzialnościzaochronęzostaławymyślona,abyzastąpićutrwalonąjużwznacznymstopniuwnauce,

13 „Nadszedł czasdla rządów,abymogłybyćpociągniętedoodpowiedzialnościzarównoprzezichobywateli,jakiwzajemniewzakresieochronyjednostek,którezbytczęstootrzymująjedyniefrazesy(...)Jeżeliwładzekrajoweniesąwstanielubniechcąchronićswoichobywateliwtedyodpowiedzialnośćprzenosisięnaspołecz-nośćmiędzynarodowądozastosowaniadyplomatycznych,humanitarnychiinnychśrodków,abypomócchronićprawaczłowiekaidobrobytludnościcywilnej.KiedytakiemetodyokazująsięniewystarczająceRadaBezpieczeństwamożewsytuacjikoniecznościzadecydowaćopodjęciudziałańnapodstawieKartyNarodówZjed-noczonych,wtymdziałańwymuszających,jeżelijesttokonieczne”,Report of the Secretary-General, In larger freedom: towards development, security and human rights for all,A/59/2005,pkt132,135.14 DokumentKońcowySzczytu2005,A/60/L.1,dostna stronie int.www.unic.un.org.pl/szczyt2005/dokument_koncowy_4.php


iczęściowowpraktycemiędzynarodowejdoktrynęinterwencjihuma-nitarnej15.Zakładałaona„użyciesiłyzbrojnejprzezjednopaństwolubgrupępaństwprzeciwkoinnemupaństwubezjegozgody(…)wcelupowstrzymania iwyeliminowaniawtym innympaństwie ciężkichimasowychnaruszeńfundamentalnychnormmiędzynarodoprawnychdotyczącychochronyprawczłowieka,atakżepodstawowychwartościtegoprawa”16.Najbardziejkontrowersyjnymelementem interwen-cjihumanitarnejbyłakwestiamożliwości jejprzeprowadzaniabezuprzedniejzgodyRadyBezpieczeństwa.WedługJ.Zajadłolata90.XXwiekustanowiły„dekadęinterwencji

humanitarnych”17.NajdobitniejszymprzykłademtegorodzajupraktykibyłainterwencjawojskNATOwJugosławiiwmarcu-czerwcu1999r.wzwiązku zkonfliktemwKosowie. Interwencja ta zjednej stronymiałana celuprzedewszystkimochronęAlbańczykówwKosowieprzed serbskimiprześladowaniami, zdrugiej strony jednakżebyłakrytykowanazaprzyjęteśrodkirealizacji(wyłącznienalotyzpowie-trza),któreztegowzględuzwiększałyzagrożenieludnościcywilnej,15 Niezawsze jednaktenpoglądznajdujeodzwierciedleniewpolskiejdoktrynie.Brakodniesienia siędoR2Pwmonografiint.państwaM.Muszyńskiegomimorozbudowanegofragmentunt.zasadużyciasiły,wtyminterwencjihumanitarnej,zob.M.Muszyński,Państwo w prawie międzynarodowym,Bielsko-Biała2010,s.357-367.W.CzaplińskiodnotowujeobecnośćR2Pwraporciepaneluwysokiegoszczebla,aleniedokonujejejocenyikonsekwentnieposługujesiępojęcieminterwen-cjihumanitarnej,W.Czapliński,Reforma ONZ – zasady użycia siły w stosunkach międzynarodowych,OrganizacjaNarodówZjednoczonych–bilans iperspekty-wy,red.J.Symonides,Wyd.NaukoweScholar,Warszawa2006,s.680;Ponadtowmonografiiz2009r.W.Czaplińskiokreślainterwencjęhumanitarną,anieR2P,jako„największewyzwaniedladokonującychocenylegalnościużyciasiływewspół-czesnymświecie”, zob.W.Czapliński,Odpowiedzialności za naruszenie prawa międzynarodowego w związku z konfliktem zbrojnym,Warszawa2009,s.56.16 J.Kranz, Nowe aspekty stosowania siły w stosunkach międzynarodowych, Prawo międzynarodowe - problemy i wyzwania księga pamiątkowa profesor Renaty Sonnenfeld-Tomporek,red.J.Menkes,WydawnictwoUczelniaŁazarskie-go,Warszawa2006,s.349–autorniniejszegoartykułuniezgadzasięzjednymelementemdefinicjizaproponowanejprzezJ.Kranzazakładającej,żeinterwencjahumanitarnazzałożeniamamiejsce„bezzgodyRadyBezpieczeństwa”ztegowzględutenfragmentzostałpominiętywcytacie.DlazgodnychzrezolucjamiRBdziałaniamimającyminaceluniesieniepomocyhumanitarnejJ.Kranzstosujetermin„operacjehumanitarne”zob.J.Kranz,Międzywojnąapokojem:światwspółczesnywobecużyciasiłyzbrojnejŚwiatwspółczesny…,dz. cyt.,s.134.17 J.Zajadło,Koncepcja odpowiedzialności za ochronę (Responsibility to Protect) - nowa filozofia prawa…,dz. cyt., s.282; zob. równieżJ.Zajadło, Interwencja humanitarna. Historia-etyka-polityka-prawo,Gdańsk2005.


powodującjejwiększestraty.RównocześnieinterwencjawKosowiebyłausprawiedliwiana,jakonielegalna,alelegitymizowana18.Kryzyskoncepcjiinterwencjihumanitarnejujawniłsięwrazzamerykańskąin-terwencjąwIraku,któraspotkałasięzeznaczącąkrytykąspołecznościmiędzynarodowejwkontekścieocenytychdziałań,jakosprzecznychzprawemmiędzynarodowym.WszczególnościnegatywnieodbieranomożliwośćinterwencjizbrojnejwbrewKarcieNarodówZjednoczonychwoparciuoniejasnekryteria.WtymkontekścieR2Pwydawałasiękoncepcjąznaczniebardziej

przystawalnądoobowiązującegoprawamiędzynarodowegowzakresieużyciasiłyzbrojnej.Równocześnieniebyłaonaopartanadychoto-mii,którą stwarzała jejpoprzedniczkazakładającakonfliktmiędzyinterwencjąwceluochronyprawczłowieka,asuwerennościąpaństwa(wrzeczywistościraczejzasadąnieingerencjiwsprawywewnętrzne)19. Odpowiedzialnośćzaochronęjestopartabowiemnapodstawowymzałożeniu,żeobowiązekposzanowaniaprawczłowiekawynikaprzedewszystkimzsuwerennościpaństwa,którapowinnabyćpostrzegananietylkojakoswobodadziałania,alerównieżobowiązekdopodejmowaniaokreślonychdziałań20.Wreszcie,wodróżnieniuodinterwencjihuma-nitarnej,R2Pobejmujerównieżdziałalnośćprewencyjną–państwa,

18 Report of The Independent International Commission on Kosovo, dost.nastronieint.,reliefweb.int/report/albania/kosovo-report,s. 2.19 JakzauważaR.Kwiecieńkonfliktmiędzyprawamiczłowiekaasuwerennością„istniejetylkowtedy,gdypojęciomtymnadajesięspecyficzneznaczenie.Chodziszczególnieoabsolutyzacjęsuwerenności,którąwtymparadygmacieutożsamiasięzwszechwładząpaństwaitymsamymsytuujeponadprawem.(…)dziśgłównefunkcjesuwerennościsprowadzająsiędoochronypluralizmuspołecznościpaństw,ochronyrównościprawnejpaństw…”,zob.R.Kwiecień,Konstytucja społeczności międzynarodowej,Aksjologiawspółczesnegoprawamiędzynarodowego, red.A.Wnukiewicz-Kozłowska,WydawnictwoWrocławskie,Wrocław2011r.,s.139;podobnieR.Kwiecień,Pokój czy sprawiedliwość? O aksjologicznej podstawie współczesnego prawa międzynarodowego,Prawomiędzynarodowe-problemyiwyzwania…,dz. cyt.,s.380-381;zob.równieżR.Kwiecień,Suwerenność państwa. Rekonstrukcja i znaczenie idei w prawie międzynarodowym,Zakamycze,Kraków2004,s.116-130.20 Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty, dz. cyt.,par.2.14-2.15;J.Zajadło,Aksjologia prawa międzynarodowego a filozofia prawa(uwaginamarginesiedoktrynyResponsibilitytoprotectAksjologiawspół-czesnego…,dz. cyt.,s.315,podobnieP.Piasecka,Prawnomiędzynarodowe aspekty użycia siły we współczesnych stosunkach międzynarodowych,BezpieczeństwoNarodowe2011,nr19,s.85;orazA.Peters,The Security Council’s Responsibility to Protect,InternationalOrganizationsLawReview2011,nr8,s.5.


którepowinnopodjąćodpowiednieśrodkiwceluzagwarantowaniaochronyswojejludnościorazspołecznościmiędzynarodowejwspie-rającejpaństwawbudowaniu ich samodzielnych zdolnościwtymzakresie21.

Odpowiedzialność za ochronę a źródła prawa międzynarodowego

KwestiąszczególnieistotnąjestumiejscowienieR2Pwprzestrzeniźródełprawamiędzynarodowego.Wtymzakresieodrazunasuwasiękilkapytań:Czyodpowiedzialnośćzaochronęjestnormąpowszech-negoprawamiędzynarodowego?Czymożemyjąuznaćzanormęzwy-czajową?Czymożejesttylkoinnąnazwąnormydotyczącejinterwencjihumanitarnej?Czymacharaktersoftlaw?Czymożestanowiłącznezestawieniekilkuobowiązującychnormprawnych?WedługW.CzaplińskiegoR2Pniejestnormąprawazwyczajowego,

ponieważniejestpotwierdzonaprzezpraktykępaństw,odwołujesiędoniejpraktykatylkojednejorganizacjiorazjestniejasna22.J.Symo-nideszjednejstronywskazuje,że„jestonapewnymuogólnieniemjużistniejącychregulacjiprawnomiędzynarodowychwiążącychpaństwa”,zdrugiejstronystwierdza,że„dajeonainterpretacjęzasadsformuło-wanychwKarcieNarodówZjednoczonych,ainterpretacjataka,przy-jętajednomyślnieprzezZgromadzenieOgólneiRadęBezpieczeństwa,możebyćuznanazawiążącą”23.Równiezróżnicowanewtymzakresiesąstanowiskapaństw.Pod-

czas59sesjiZgromadzeniaOgólnego,wtrakciektórejdyskutowanokwestie sposobu sformułowaniaR2Pwdokumencie dotyczącymreformyONZStanyZjednoczonedążyłydowprowadzeniasformuło-wania,żestanowionazobowiązanieocharakterzemoralnym,anieprawnym.PropozycjetenieznalazłyszerszegopoparciazarównozestronypaństwUE,jakiwielukrajówrozwijających24.

21 A.J.Bellamy,The Responsibility to Protect-Five Years On,Ethics&InternationalAffairs2010,vol.24,no.2,s.143.22 W.Czapliński,Odpowiedzialności za naruszenie…,dz. cyt.,s.60-61.23 J.Symonides,Zastosowanie koncepcji zasady…,dz. cyt.,s.138.24 J.Symonides,Przyjęcie zasady „odpowiedzialności za ochronę” w procesie reformowania Narodów Zjednoczonych,Prawomiędzynarodowe-problemyiwy-zwaniaksięgapamiątkowaprofesorRenatySonnenfeld-Tomporek,dz. cyt.,s.523.


WtrakciedebatywZgromadzeniuOgólnymw2009 r.państwazaprezentowałycaływachlarzpoglądówwtymzakresieoduznaniaR2Pza zobowiązanie25orazpotwierdzenie istniejącegoprawa26pojedyniezobowiązaniemoralne27.Coznamiennewiększośćzpaństwprezentując swojepoglądywtymzakresiewogólenieodniosła siękwestiipodstawobowiązywaniaR2P28.Wydajesię,żeomawianakoncepcjastanowiraczejodzwiercied-

lenieprocesuodkrywaniapewnych idei istniejących jużwprawie,aniżelitworzenianowejjakościprawa29.TątezępotwierdzająpraceKomisjids. interwencji isuwerennościpaństw–autorakoncepcji,która stwierdziławswoim raporcie, żeR2Pmawielorakie źródłaprawnomiędzynarodowe.WszczególnościwopiniiKomisjimożnająwyprowadzićznormdotyczącychsuwerenności,zKartyNarodówZjednoczonych30, orazmiędzynarodowych traktatówdotyczącychprawahumanitarnegoorazprawczłowieka31.Dotejostatniejgrupynależałoby zaliczyć:Konwencję ozapobieganiu ikaraniu zbrodniludobójstwaz1948r.,Konwencjegenewskiez1949r.wrazzdwomaProtokołamidodatkowymiz1977r.,Paktprawobywatelskichipoli-tycznychorazPaktprawgospodarczych,społecznychikulturalnychz1966 r., StatutMiędzynarodowegoTrybunałuKarnego anawetKonwencjęozakazieużycia,składowania,produkcjiiprzekazywaniaminprzeciwpiechotnychorazoichzniszczeniu32.

25 “the international communitymustofferassistance” (Belgia), “internationalcommunityoughttotakestandandadequatemeasures(BośniaiHercegowina),“weallhaveadutytowards“responsibilitytoprotect”(Botswana),“Theinternationalcommunitymusttakeactionagainstgenocide,warcrimes,ethniccleansingandcrimesagainsthumanity”,(Kanada).26 “itisnotaprincipleproper,muchlessanovellegalprescription.Rather,itisapowerfulpoliticalcallforallStatestoabidebylegalobligationsalreadysetforthintheCharter,inrelevanthumanrightsconventionsandinternationalhumanitarianlawandotherinstruments”(Brazylia).27 Algieria.28 Np.Armenia,Australia,Bangladesz.29 Wkontekście tego rozróżnieniaJ.Zajadłopodaje, jakoprzykład stanowisko B.FassbenderapolegającenainterpretacyjnymuznaniuKNZzakonstytucjęwspól-notymiędzynarodowej,zob.J.Zajadło,Aksjologia prawa międzynarodowego a fi-lozofia prawa…,dz. cyt.,s.313-314;zob.równieżA.J.Bellamy,TheResponsibilitytoProtect—FiveYearsOn,dz. cyt.,s.158-59.30 art1KartyokreślającegocelemNZorazart.24KartydotyczącegokompetencjiRadyBezpieczeństwa,KartaNarodówZjednoczonych,Dz.U.z1947r.Nr23poz.90.31 Report of the International Commission on Intervention and State Sovereignty,dz. cyt.32 Tamże,par.2.16-2.27.


Takie rozumienieR2Ppotwierdza równie specjalny doradcasekretarzageneralnegods.zbrodniludobójstwawskazującnaart.1Konwencjiwsprawie zapobiegania ikarania zbrodni ludobój-stwa33,jakoźródłoodpowiedzialnościpaństwazaochronęwłasnejludności34.PodobnieSekretarzGeneralny (dalejSG)NZwrapor-cie z2009r.potwierdza, żeR2Pwynika zobowiązującegoprawamiędzynarodowego35.NiecoodmiennieokreślaR2PA.J.Bellamystwierdzając,żestanowionazbiórwspólnychoczekiwańopartychnamiędzynarodowymprawiehumanitarnymorazochronieprawczłowieka, adotyczących tego, jakpaństwapowinnypostępowaćwzględemswojejludności36.Wtymkontekściemożnastwierdzić,żeswoimcharakteremR2P

przypomina koncepcję zrównoważonego rozwojuwprawiemię-dzynarodowym,która jestwspółcześnie rozumianabardzoszerokoiobejmuje zobowiązaniapaństw zwielu różnychdziedzinprawamiędzynarodowego37.Takiepodejściebudzijednakniekiedyobawy,żezbytobszernycharaktertejkoncepcjimożespowodowaćjejrozmycie,wszczególnościłatwośćdlapaństwwjejpopieraniubezkonieczności

33 „Umawiające sięStronypotwierdzają, że ludobójstwo,popełnione zarównowczasiepokoju,jakpodczaswojny,stanowizbrodnięwobliczuprawamiędzyna-rodowego,orazzobowiązująsięzapobiegaćtejzbrodniikaraćją”,Dz.U.z1952r.,Nr9poz.9iNr31poz.213.34 www.un.org/en/preventgenocide/adviser/responsibility.shtml35 “Underconventionalandcustomaryinternationallaw,Stateshaveobligationstopreventandpunishgenocide,warcrimesandcrimesagainsthumanity.Ethniccleansingisnotacrimeinitsownrightunderinternationallaw,butactsofethniccleansingmayconstituteoneoftheotherthreecrimes.TheSummit’senunciationof theresponsibility toprotectwasnot intendedtodetract inanywayfromthemuchbroaderrangeofobligationsexistingunderinternationalhumanitarianlaw,internationalhumanrightslaw,refugeelawandinternationalcriminallaw”,Imple-mentingtheresponsibilitytoprotect-ReportoftheSecretary-General,12January2009,A/63/677,pkt2-3;Wydajesię,żewzakresiezapobieganialudobójstwuwkontekścierozumieniaodpowiedzialnościzaochronępewneznaczeniemożemiećrównież zarządzenieMiędzynarodowegoTrybunałuSprawiedliwościw sprawieBośniaiHercegowinaprzeciwkoSerbii,wktórymTrybunałnakazałSerbii„podjąćwszelkie środkiw ramachswoichmożliwości aby zapobiecpopełnieniu zbrodniludobójstwa”,zob.zarządzeniewsprawieśrodkówtymczasowychwsprawiezasto-sowaniakonwencjidotyczącej zabiegania ikarania zbrodni ludobójstwa,BośniaiHercegowinaprzeciwkoSerbiiiCzarnogórze,ICJRep.1993,§52.36 A.J.Bellamy,The Responsibility to Protect–Five Years On,dz. cyt.,s.160.37 N.Schrijver,The Evolution of Sustainable Development in International Law: Inception, Meaning and Status,Leiden–Boston2008,s.333-362.


jakiejkolwiekzmianyichfunkcjonowania38.ZasadnośćtegorodzajuzastrzeżeńwydajesiębyćuzależnionaodskutecznościwwypełnieniuR2PkonkretnątreściąprzezorganyONZzarównowaspekcieteore-tycznym, jak ipraktycznym.RaportySGdotycząceposzczególnychfilarówR2Ppokazują, żeprzynajmniejwtympierwszymzakresiemożnaodnotowaćjużwymiernerezultaty.ZperspektywyprocesówinternacjonalizacyjchA.Petersszczególne

znaczenieomawianejkoncepcjidostrzegawwyraźnymprzesunięcieodpowiedzialnościzpaństwanaspołecznośćmiędzynarodowąwsy-tuacji,gdytenpierwszypodmiotnierealizujeswoichpodstawowychzobowiązań.Takie rozwiązaniewjej opiniiumiejscawiaodpowie-dzialność zaochronęwramachdostrzegalnegowewspółczesnychstosunkachmiędzynarodowychprocesuwielopoziomowegozarządza-niazakładającego,żekompetencjedodziałaniasąlokowanewtychorganach/podmiotach,któresąwstaniejeefektywnierealizowaćbezwzględunato,czysątoorganylokalne,państwowe,międzynarodowe,czyponadnarodowe39.

Kogo dotyczy R2P – zakres podmiotowy

WpierwszymrzędzieniewątpliwieR2Podnosisiędowynikają-cychjużzprawamiędzynarodowegozobowiązańpaństw.NiemniejwewspółczesnymdyskursienatemattejkoncepcjizajejszczególnąwartośćdodanąuznajesiępołożenienaciskunakompetencjeRadyBezpieczeństwadodziałanianapodstawierozdziałuVIIKartyiewen-tualnie innychorganizacji regionalnychzgodnie zrozdziałemVIIIwsytuacjimasowychnaruszeńprawczłowieka40. ZapodstawowyproblemuznajesiębowiemzbytczęstąbezczynnośćRadyBezpie-czeństwawsytuacji rażącychprzykładównaruszeńprawamiędzy-

38 A.J.Bellamy,The Responsibility to Protect—Five Years On,dz. cyt.,s.165-166.39 A.Peters,dz. cyt.,s.9-10.40 Zob.UnitedNationsHigh-LevelPanelonThreats,ChallengesandChange,dz. cyt.,pkt.199–203,podobnieJ.SymonideswkontekściepracMiędzynarodowejKomisjidosprawInterwencjiiSuwerennościPaństwowej„Wszystkieteinicjatywyidziałaniamiałynacelusprowokowaniedebatynatematkwestiiobjętychmanda-temKomisjiorazdoprowadzeniedo szerokiegokonsensusumiędzynarodowegoiprzejściawsytuacjachkatastrofhumanitarnychodpolemikikontrowersji,aczęstoiparaliżu,dokonkretnychdziałań,zwłaszczadziękiRadzieBezpieczeństwa”,zob.J.Symonides,Zastosowanie koncepcji zasady odpowiedzialności za ochronę…,dz. cyt.,s.132-133.


narodowego,wszczególnościmasowychnaruszeńprawczłowieka41. Wartoprzytymprzypomnieć,żewtrakciepracprzygotowawczychnaddokumentem,którymiałzostaćprzyjętyprzezświatowyszczytwysokiegoszczeblawczasie60.sesjiZgromadzeniaOgólnegowczęścidotyczącejR2Pzrezygnowanozdodaniaakapitu skierowanegodostałychczłonkówRadyBezpieczeństwa,bypowstrzymalisięoniodskorzystaniazprawawetawkwestiachdotyczącychzbrodniludobój-stwa,zbrodniwojennych,czysteketnicznychorazzbrodniprzeciwkoludzkości42.Wraporciez2009r.SGnalega,abystaliczłonkowieRadyBezpie-

czeństwapowstrzymalisięodstosowanialubgrożeniastosowaniemvetawsytuacji rażącegonie realizowania zobowiązańdotyczącychodpowiedzialnościzaochronęorazosiągnięciaporozumieniawtymzakresieprzezpaństwa(pkt61),ponieważautorytetiskutecznośćNZzależyodspójnościstosowaniaR2P(pkt62).WzmocnienienaciskunaRadęBezpieczeństwawydajesiędziała-

niemwewłaściwymkierunkumającnawzględziefakt,żetowłaśniejejfunkcjonowaniejestnajwiększymprzejawemsłabościmechanizmuegzekwowaniazobowiązańkluczowychdlacałejspołecznościmiędzy-narodowej,czylidotyczącychmiędzynarodowegopokojuibezpieczeń-stwa.WiążesiętowznacznymstopniuzsamąaktywnościąstałychczłonkówRadyBezpieczeństwa43. Wtymkontekściemożnaodnotować, żewzakresie zobowiązań

dotyczącychpaństwR2Pwydaje siędotyczyć również aktywnościczłonkówRady.Nietylkosąonizobowiązanidopowstrzymaniasięodpopełnianiazbrodniwzględemwłasnejludności.Podkreślasię,żepowinnionigłosowaćwRadzieBezpieczeństwawsposóbumożliwia-jącyspołecznościmiędzynarodowejpodjęciewszelkichkoniecznychśrodków,którebędązapobiegałypopełnianiuzbrodnimiędzynarodo-

41 A.Peters,dz. cyt.,s.3.42 J.Symonides,Przyjęcie zasady „odpowiedzialności za ochronę” w procesie reformowania…,dz. cyt.,s.524.43 JaktrafniewskazujeR.KwiecieństaliczłonkowieRadyBezpieczeństwa„sprawia-jąwrażeniecałkowicienieodpowiedzialnychitowpotrójnymznaczeniu.Popierwsze,częstopozostająmotywowaniinteresemwłasnym.Podrugie,czasamigodząwprostwpokójibezpieczeństwoświataiwrezultacieurągająsprawiedliwości.Potrzecie,pozbawionesą sankcji,bowiemkto, jeślinie sami stali członkowieRadywładnisągłównejmierze jewymierzać?”,zob.R.Kwiecień,Pokój czy sprawiedliwość? O aksjologicznej podstawie współczesnego prawa międzynarodowego, Prawomiędzynarodowe-problemyiwyzwania…,dz. cyt.,s.384.


wych44.Przyczymzobowiązaniowycharaktertegoostatniegoelementunależyuznaćzade lege ferenda wobecniemożliwościodnalezieniatakichwymogów,aniwsamejKarcie,aniwpóźniejszejpraktyceONZ.Możnazatemuznać,żeR2Pnierozwiązujewsposóbjednoznacz-

nydylematuKosowa(podjęciadziałańbezzgodyRB),czyRwandy(bezczynnościRB).Maona jednakna celuwzmocnienienaciskupolityczno-prawnegonaRadęBezpieczeństwa,poto,abyzmniejszyćprawdopodobieństwoponownegowystąpieniategorodzajusytuacji.Równocześniewydajesię,żewsytuacjiparaliżudecyzyjnegoRady

Bezpieczeństwa–azatemniewykonywaniaprzez tenorganobo-wiązkówwynikających zprawamiędzynarodowegonadal istniejeprzestrzeńnadziałaniastanowiąceodpowiedźnamasowenaruszeniefundamentalnychnormprawamiędzynarodowego.Nailetedziała-niabędąuznane za legitymizowanewznacznymstopniubędzie touzależnioneodkontekstumetod iśrodkówprzyjętychprzezpod-mioty,którewimieniuspołecznościmiędzynarodowejuznająswojąodpowiedzialność ipodejmąodpowiedniedziałania. Jakwskazał.A.Wasilkowski „Żadenakt, choćbynajbardziej czcigodny (aKartajesttakimaktem),niemożezamrozićnadziesiątkilatrazprzyjętychrozwiązań.Tymbardziej,iżprawomiędzynarodowejestwłaśniesy-stememtradycyjnieotwartym,czułymnazmiennośćpraktykipaństwinowedoświadczenia”45.

Zakres przedmiotowy R2P

Wświetle rezolucji zeSzczytu światowegonaodpowiedzialnośćzaochronęskładająsięodpowiedzialnośćpaństwazaochronęswojejludności,wtymwsparciespołecznościmiędzynarodowejwrealizacjitejodpowiedzialności,uwzględniającstworzeniesystemuostrzegawczego(pkt138)orazpodjęciedziałańprzezspołecznośćmiędzynarodową

44 A.Peters,dz. cyt.,s.24-26.45 A.Wasilkowski,Kilka uwag w kwestii użycia siły we współczesnym prawie międzynarodowym,Prawomiędzynarodowe -problemy iwyzwania…,dz. cyt.,s.538;PodobnieJ.Kranz„utrzymanierygorystycznejinterpretacjiKartyNZniebędziełatwezewzględunazmieniającesięotoczeniemiędzynarodowe(…)możnamówićotolerowanychiniekiedyuzasadnionych,nadzwyczajnychipodyktowanychłagodzącymiokolicznościamiprzypadkachużycia siły zbrojnejodbiegającychodrygorystycznejinterpretacjiKartyNZ”,J.Kranz,Między wojną a pokojem: świat współczesny wobec użycia siły zbrojnej,Światwspółczesnywobecużyciasiłyzbroj-nej…dz. cyt.,s.231.


zgodniezrozdziałemVIiVIIIKarty,awostatecznościzgodniezroz-działemVIIwceluochronyludności(pkt139).

SGwraporciedotyczącymimplementacjiR2Pwskazałna3filarykoncepcji:1.Ochronaodpowiedzialnościpaństwa;2.Międzynarodowapomociwsparciepotencjału;3.Zdecydowanaiterminowaodpowiedź46.

FilarIobejmuje:– przestrzeganie zasadyniedyskryminacji, równościwkorzystaniuzpraworazpolitykęwłączaniaoraz zagwarantowanieprawadosądu(pkt14-17);

– wypracowanieskutecznychmechanizmówrozwiązującychsporywe-wnętrzneorazochronęprawkobiet,młodychimniejszości(pkt15);

– przystąpienie doumówmiędzynarodowych zzakresu ochronyprawczłowieka,prawahumanitarnego,prawadotyczącegouchodź-cóworazStatutuMiędzynarodowegoTrybunałuKarnego,wtymimplementacjadoprawakrajowegozakazupopełniania zbrodniokreślonychwtejostatniejumowie(pkt17-19).

Podkreślasię,żefilarIjestnajważniejszymirównocześnienajmniejdocenianym izauważanymwdoktrynie elementemR2P. Jest onwywodzonyzprawaochronyczłowieka,gdziedoktrynaobowiązkówpozytywnychpaństwwzakresieochronyjednostek,wszczególnościwkontekścieprawadożyciamaugruntowanycharakter47. W kontek-ściezbrodniludobójstwaistotnyelementtegofilaruzostałzidentyfi-kowanyprzezMiędzynarodowyTrybunałSprawiedliwościwsprawiezastosowaniaKonwencjiozapobieganiu ikaraniuzbrodni ludobój-stwa.Wprzedmiotowej sprawieTrybunałuznałm.in., żepaństwomożebyćodpowiedzialnezapopełnieniezbrodniludobójstwa,azatemKonwencjaz1948r.dotyczynietylkoindywidualnejodpowiedzialno-ścikarnejorazżeSerbiaponosiodpowiedzialnośćzaniezapobieżenieludobójstwuwSrebrenicyoraznieukaraniejegosprawców48.

46 Implementingtheresponsibilitytoprotect…,dz. cyt.47 S.P.Rosenberg,Responsibility to Protect: A Framework for Prevention,GlobalResponsibilitytoProtect2009,No.1,s.456-459.48 „Państwoponosiodpowiedzialnościjeżeliwsposóboczywisty(ang.manifestly)niezdołałopodjąćwszystkichśrodków,którebyływjegomożliwościachdlazapo-bieżenialudobójstwuorazktóremogłyprzyczynićsiędozapobieżenialudobójstwu.


WramachIIfilaruSGwyróżniatakieelementyjak:– zachęcaniedorealizacjizobowiązańmiędzynarodowychprzezbez-pośrednierozmowy,organizacjęszkoleń,dobreusługi,któremogąbyćprzeprowadzonezapośrednictwemtakichinstytucjijakWysokiKomisarzds.PrawCzłowieka,WysokiKomisarzds.Uchodźców,koordynatorudzielaniawsparciawsytuacjachnadzwyczajnych,specjalnidoradcy,przedstawicieleiwysłannicySekretarzaGene-ralnegoNZ(pkt30)orazKomisjads.BudowaniaPokoju(pkt48);

– udzielaniewsparciaekspertówcywilnychipolicyjnych,awsytuacjiszczególniepoważnejrównieżwsparciawojskowego(pkt39-40);

– rozwijaniepomocyrozwojowej,ponieważchroniczneproblemyroz-wojowemogązwiększaćrywalizacjęoniewielkiezasobyiutrudniaćpaństwurozwiązywaniewewnętrznychnapięć.Stądzasadnejest

Wtymkontekścieszczególneznaczeniemapojęcie„należytejstaranności”,którewymagaocenyin concreto.Różneparametryfunkcjonująprzyocenie,czypaństwonależyciewykonywałozobowiązanie,októrymmowa.Pierwszy,któryjednakróżnisięznaczniedlakażdegopaństwatozdolnośćdoskutecznegowpływanianadziałaniapodmiotów,któremogąpopełnićlubjużpopełniająludobójstwo.Tazdolnośćzależymiędzyinnymiodgeograficznejodległościpaństwa,októrymmowa,odobszaruzdarzeńorazodsiłypowiązańpolitycznychjakrównieżwszelkichinnychpowiązańpomiędzywładzamitegopaństwaoraznajważniejszymipodmiotamiwzdarzeniach.Zdolnościpaństwadooddziaływania,powinnybyćrównieżocenianenapodstawiekryteriówprawnych,ponieważ jestoczywistym, żekażdepaństwomożedziałaćjedyniewgranicachdozwolonychprzeprawomiędzynarodowe;azatemzdolnośćpaństwadooddziaływaniamożeróżnićsięwzależnościodkonkretnegostosun-kuprawnego (ang. legal position), aspektówsytuacji lubosóbzagrożonych lubdoświadczających ludobójstwa.Zdrugiej strony jestbez znaczenia, czypaństwooktóregoodpowiedzialnościmowa,podnosilubnawetudowadnia,żenawetgdybyzaangażowałowszystkierozsądneśrodki,którymidysponowało,itakniebyłybyonewystarczającedlazapobieżeniapopełnienialudobójstwa.Podobniejakjesttogene-ralnietrudnedoudowodnienia,jesttobezznaczeniadlanaruszeniazobowiązaniadodziałania,októrymmowa,tymbardziej,żepozostajemożliwość,iżpołączonewysiłkikilkupaństw,każdeprzestrzegające swychzobowiązańdozapobiegania,mogłobyosiągnąćrezultatuniknięciapopełnieniuludobójstwa,dlaktóregotore-zultatudziałanietylkojednegopaństwabyłobyniewystarczające”(§430).„Wrze-czywistościobowiązekpaństwadozapobieganiaorazpowiązanyztymobowiązekdodziałaniapowstajegdypaństwodowiadujesię,lubwnormalnychokolicznościachpowinnosiędowiedziećoistnieniupoważneryzyka,żeludobójstwozostaniepo-pełnione.Odtegomomentu,jeżelipaństwomadostępdośrodków,któremogłybymiećodstraszającyskutekwzględemtychktórzysąpodejrzanioprzygotowywanialudobójstwalubrozsądniepodejrzaniożywienietejszczególnejintencji,maonoobowiązekdoskorzystaniaztychśrodkównailesytuacjapozwala”(§431).„Trybu-nałuważa,żejestszczególnieistotnympodkreślenieróżnicpomiędzywymogami,


ukierunkowaniedziałańwzględempotrzebującychorazmniejszo-ści,wtymnaceleedukacyjne(pkt43).Pomoctapowinnarównieżdotyczyćbudowaniulokalnychmożliwościrozwiązywaniasporówwewnętrznych,wymianypoglądówimediacji(pkt45).

Dwapierwszeelementykoncepcjijakdotądniebudziłyistotnychkontrowersjiiniebyłyprzedmiotemzasadniczychrozważań.Ośdys-kusjibyłabowiemskoncentrowanadotychczasnaodpowiedzialnościza reakcję49 itopomimo, że - jak trafniewskazujeSG - skutecznedziałanienapodstawieIlubIIfilarupowodujebrakkoniecznościpo-dejmowaniadziałanianapodstawiefilaruIII50.Tenostatnifilarobokinterwencjizbrojnej,stanowiącejostatecznośćprzewidujemożliwośćstosowaniaukierunkowanych sankcji, tj.dotyczącychkonkretnychjednostekwzakresiepodróżowania,transferuśrodkówfinansowych,towarówluksusowychorazembarganabroń51.

któremuszązaistniećzanimpaństwomożeuznanezanaruszającezobowiązaniedozapobieganialudobójstwuzgodniezart1KonwencjioraztymiktórepowinnywystąpićabypaństwozostałouznanezaodpowiedzialnezaudziałwludobójstwiezgodniezartykułemIIIpkte.Istniejądwiepodstawoweróżnice:sąonetakistotne,żeniemożliwejesttraktowanietychdwóchrodzajównaruszeńwtensamsposób.Wpierwszejkolejności, jakwskazanowcześniej,udziałzawszewymagapodjęciapozytywnychdziałańzapewniającychwsparcielubpomocdlasprawcówludobójstwa,podczasgdyzobowiązaniedozapobieganiajestskutkiemniepowodzeniawprzyjęciulubimplementacjiodpowiednichśrodkówdozapobieżenialudobójstwuprzedjegopopełnieniem.Innymisłowypodczasgdyudziałjestrezultatemdziałania,naruszeniezobowiązaniadozapobieganiajestrezultatemzaniechania(...).Państwomożebyćuznanezanaruszającezobowiązaniedozapobieganianawetjeżeliniemaonopew-ności,wczasiekiedypowinnodziałać,aleniedziałało,żeludobójstwomożezostaćpopełnionelubjestwtrakcierealizacji;dlaniegoabyponieśćodpowiedzialnośćnatejpodstawiejestwystarczającym,żepaństwobyłoświadome,lubwnormalnychokolicznościachpowinnobyćświadome,opowadzezagrożenia,żeaktyludobójstwamogązostaćpopełnione(§432),zob.Sprawazastosowaniakonwencjiozapobie-ganiuikaraniuzbrodniludobójstwa,BośniaiHercegowinaprzeciwkoSerbii,ICJRep.2007.49 J.Zajadło,Koncepcja odpowiedzialności za ochronę(ResponsibilitytoProtect)-nowafilozofia…,dz. cyt.,s.290.50 Responsibility to protect: timely and decisive response -ReportoftheSecre-tary-GeneralA/66/874–S/2012/578,25July2012,pkt15.51 “Targetedsanctions,suchasontravel,financialtransfers,luxurygoodsandarms,shouldalsobeconsideredbytheSecurityCouncil,onacase-by-casebasisandincooperationwithrelevantregionalorganizations,asappropriate,underArticles41and53oftheCharterandinaccordancewithparagraph139oftheSummitOutcome(andinthecaseofsexualviolence,inaccordancewiththetermscontainedinCouncil


R2P a odpowiedzialność państw w prawie międzynarodowym

Trudnowskazaćbezpośrednizwiązekmiędzyodpowiedzialnościązaochronęaodpowiedzialnościąpaństwwprawiemiędzynarodowym,rozumianątakjakzostałaonaujętawartykułachKomisjiPrawaMię-dzynarodowegoz2001r.Wynikatozfaktu,żeR2Pobejmujeszeregnormkonwencyjnychitraktatowychpierwszegorzędu,natomiastod-powiedzialnośćpaństwdotyczysytuacjinaruszenianormpierwszegorzędu,regulowanejnormamidrugiegorzędu.NiemniejpewienzakresR2P znajdujewsparciewniektórych zasadachodpowiedzialnościpaństw,szczególnietychdotyczącychkonsekwencjipoważnegona-ruszenianormius cogens,doktórychzaliczasięzakazludobójstwa52. Zgodnie zart. 41 artykułówoodpowiedzialności państwKomisjiPrawaMiędzynarodowego(KPM)„Państwawspółpracujązapomocąlegalnychśrodkówwceludoprowadzeniadozakończeniajakiegokol-wiekpoważnegonaruszenia,októrymmowawart40”,tj.naruszeniaimperatywnejnormypowszechnegoprawamiędzynarodowego,którejestrażąceisystematyczne53.WkomentarzuKPMwskazała,żepań-stwamają„pozytywnyobowiązekdowspółpracy”zastrzegając,żetakiobowiązekmożestanowićpostępowąkodyfikacjęprawamiędzynaro-dowego54.ZtejperspektywyznaczenieR2Ppoleganarealizacjipro-cesuwłączaniategopozytywnegoobowiązkudopowszechnegoprawamiędzynarodowego.Przyczymbezwątpieniaobowiązekwspółpracywzapobieganiuzbrodniludobójstwastanowilex lata.

Praktyka stosowania R2P

W2006r.SGprzedstawiłtezę,żepraktykastosowaniakoncepcjiR2Pnieprowadzido jednoznacznychwnioskównatematwartościdodanejtejkoncepcji:

resolution1820(2008)).TheGeneralAssemblycouldalsoconsidersuchmeasuresunderitsresolution377(V),entitled“Unitingforpeace”,althoughtheywouldthennotbelegallybinding”(pkt57);“restrictingtheflowofarmsorpoliceequipment,whichcouldbemisusedbyrepressiveregimesthataremanifestlyfailingtomeettheircoreresponsibilities”(pkt58),zob.Tamże.52 C.Mik, Ius cogens we współczesnym prawie międzynarodowym,Aksjologiawspółczesnegoprawa…dz. cyt.53 UnitedNationsLegislativeSeries,MaterialsOnTheResponsibilityOfStatesForInternationallyWrongfulActs,NewYork,2012,s.267.54 Tamże.


„(…)NiestetyrokpóźniejoceniająctocosiędziejewDarfurze,naszedziałanianieuległypoprawieodtragediiwBośniiRwandzie.60latpowyzwoleniunazistowskichobozówśmiercii30latpokambodżań-skichpolachśmierci,obietnica„nigdywięcej”stałasięnieprawdziwa.(….)NiektórerządypróbująuzyskaćwsparcieglobalnegoPołudniaprzeztworzeniekarykaturyodpowiedzialnościzaochronę,jakokon-spiracji imperialnychmocarstw,mającejna celuodebranie ciężkowywalczonejsuwerennościbyłychludówkoloniach.Tojestcałkowitezafałszowanie”55.

Tak surowykomentarzwynikał zfaktu, żepozaprzywołaniemR2PwpreambulerezolucjiRadyBezpieczeństwa1706z2006r.nieodegrałaonażadnejistotnejroliwzmianiezachowaniasamejRady,czypaństwczłonkowskichONZ.J.Zajadłookreśliłtąsytuacjęjako„hipokryzjeubranąwszatypolitycznej retorykihumanitaryzmu”56 zauważając,żepewneogólneterminyzawartewkoncepcji„otwierająniestetypoledopolitycznejgryinteresówwRadzie”57. R2PzostałapotwierdzonawrezolucjiRB1674z28.4.2006r.do-

tyczącejochronyludnościcywilnejwkonflikciezbrojnym(pkt4)58. Wkontekście zbrodniwojennych rezolucjapotępiawszystkie aktyprzemocyinadużyćwobecludnościcywilnejwkonflikciezbrojnymnaruszająceodpowiedniezobowiązaniamiędzynarodowewszczegól-nościtortury,przemocopartąnapłci,przemocprzeciwkodzieciom,handel ludźmi,przymusoweprzemieszczeniaoraz celowąodmowęzapewnieniapomocyhumanitarnej(pkt5).

Naodpowiedzialność zaochronępowołała sięRosjaw2008 r.wtrakciekonfliktuzGruzją, cospotkałosię zkrytyką.Opierała sięonanakilkuelementach.PopierwszeR2Pniedotyczydziałańpodej-mowanychzagranicąwceluochronywłasnychobywateli(samoobro-na).Podrugie,realizowanedziałanieniemiałoupoważnieniaRady

55 Secretary-General’s address tomark InternationalHumanRightsDayNewYork,8December2006,dost.na stronie int.www.un.org/sg/offthecuff/index.asp?nid=959.56 J.Zajadło,Odpowiedzialność za ochronę - w kontekście kryzysu w Darfurze,PolskiPrzeglądDyplomatyczny,marzec-kwiecień2007,nr2,s.100.57 J.Zajadło,dz. cyt.,s.101;Zdrugiejstronywartopamiętać,żeRadaBezpieczeń-stwaprzekazałasprawęSudanudoMiędzynarodowegoTrybunałuKarnego.58 Rezolucja1674z28.4.2006,S/Res/1674/.


Bezpieczeństwa.Potrzecie,Rosjanieudowodniła,żeludnościOsetiiPołudniowejgrożąmasowezbrodnie59.WopiniiSGporazpierwszyR2Pzostałazastosowanaprzezorgany

ONZwodniesieniudokryzysukenijskiego60z2008r.WszczególnościdziałaniaONZmiałydoprowadzićdoograniczenianawoływaniadonienawiściwmediachkenijskichwtrakciekryzysu61.WreszciedoR2PRadaBezpieczeństwaodniosłasięwrezolucji1975z2011r.dotyczącejkonfliktunaWybrzeżuKościSłoniowej62.ZapierwszezastosowaniefilaruIIIR2PprzezRadęBezpieczeństwa

uważasięrezolucję1970z2011r.dotyczącąLibii.Rezolucjawezwałarządlibijskidorealizacjiodpowiedzialnościzaochronęswojeludno-ści,przekazałasprawęLibiiProkuratorowiMTK,nałożyłaembargonadostawybroni,oraz sankcjedotyczącepodróżowania jednostekzwiązanychzreżimem63.OdpowiedzialnośćwładzlibijskichzaochronęludnościLibiizostałaprzywołanarównieżwrezolucji1973,aczkolwiekjedyniewjejpreambule64,podczasgdywtekściewłaściwymwyra-żonezostałożądanie,abywładzelibijskieprzestrzegałyzobowiązańwynikającychzprawamiędzynarodowego,wszczególnościwzakresieprawahumanitarnego,ochronyprawczłowieka,orazprawadotycząceuchodźców(pkt3).Kluczowymelementemtejrezolucjibyłoustano-wieniestrefyzakazulotównadprzestrzeniąpowietrznąLibiiwceluochronyludnościcywilnej(pkt6).Implementacjamilitarnarezolucji1973byłaprzedmiotemznaczącej

krytykiprzeztzw.państwaBRICS–Brazylia,Rosja,Indie,Chiny,Połu-dniowaAfryka.Wszczególnościwskazywanonanadużycieprzezwoj-skaNATOuregulowańrezolucji,polegającenaatakowaniuwszystkichjednostekwojskowychstronyrządowej,atakowaniucelów,któreniemiaływartościmilitarnejoraznaruszeniuembarga65.Wodpowiedzinasposóbprzeprowadzeniainterwencji libijskiejBrazyliazapropo-

59 J.Kranz,Między wojną a pokojem: świat współczesny wobec użycia siły zbroj-nej,Światwspółczesny…dz. cyt.,s.172-185;zob.równieżresponsibilitytoprotect.org/index.php/component/content/article/133-europe/1815-global-centre-for--r2ps-background-note-on-georgia-and-russia.60 Implementingtheresponsibilitytoprotect…,dz. cyt.,pkt51.61 Tamże,pkt55.62 Rezolucja1975z30.3.2011,S/RES/1975.63 Rezolucjaz26.2.2011r., S/RES/1970.64 Rezolucjaz17.3.2011r.,S/RES/1973.65 S.ZifcakTheResponsibilitytoProtectAfterLibyaandSyria,“MelbourneJournalofInternationalLaw”2012,vol.13,s.5-6oraz11-12.


nowaławlistopadzie2011r.,wprowadzeniekoncepcjiodpowiedzial-nościwtrakcieochrony(ang.responsibilitywhileprotecting),którade factostanowiłapowtórzeniezasadprzezornościowychiśrodkówproceduralnychprzedstawionychwraporcieKomisjids.InterwencjiiSuwerennościPaństwa66.KontrowersjedotycząceinterwencjiwLibiiznalazłyodzwierciedle-

niewkontekściekonfliktuwSyrii,wktórejodprzełomuczerwcailipca2011r.trwaniemiędzynarodowykonfliktzbrojny–przedewszystkimpomiędzywojskamirządowymi,asiłamiopozycyjnejSyryjskiejWol-nejArmii.Poprzezcały2011i2012r.SGnabieżącoinformowałRadęBezpieczeństwaosytuacjiwSyriipodkreślając,żepostawaspołecznościmiędzynarodowejwtymzakresiestanowitestfunkcjonowaniaR2P.Wgrudniu2011r.WysokiKomisarzds.PrawCzłowiekapoinformowałRadęBezpieczeństwaośmierciprzynajmniej5tysięcyosóbwwynikukonfliktu.DziałaniawojskrządowychwkonflikciezostałypotępioneprzezLigęPaństwArabskich,RadęPaństwZatokiorazUnięEuropej-ską.ZwładzamiSyriikilkukrotniekontaktowałsięSpecjalnyPrzed-stawicielSGds.zbrodniludobójstwa,przypominającoobowiązkachtegopaństwawynikających zR2P.NiemniejRadaBezpieczeństwaprzezdługiczasniebyławstaniepodjąćjakichkolwiekdziałań,mimożekonfliktwewnętrznywSyriipochłonąłżycieponad100000ludzi67. RosjaiChinykonsekwentnieodrzucałypropozycjekolejnychrezolucji,któremiały zacieśnić systemsankcji68.Kolejne rezolucjeRBz201266 Annextotheletterdated9November2011fromthePermanentRepresentativeofBraziltotheUnitedNationsaddressedtotheSecretary-GeneralResponsibilitywhileprotecting:elementsforthedevelopmentandpromotionofaconcept,A/66/551,S/2011/701,dost.nastronie int.www.un.int/brazil/.../Concept-Paper-%20RwP.pdf.CociekawewstanowiskuBrazyliizjednejstronystwierdzaonakoniecznośćwyczerpaniawszelkichmożliwychśrodkówprzedużyciemsiłyzbrojnejprzystoso-waniukoncepcjiodpowiedzialnościzaochronęorazwymógdziałaniazazgodąRadyBezpieczeństwa,zdrugiej stronydopuszczamożliwośćdziałaniawwyjątkowychsytuacjachwtrybierezolucjiZgromadzeniaOgólnego„Zjednoczenidlapokoju”.67 Secretary-General’spressencounteronSyria,NewYork,25November2013,dost.nastronieint.www.un.org/sg/offthecuff/index.asp?nid=3186.68 RussianPermanentRepresentative,VitalyChurkin:ThesituationinSyriacannotbeconsideredintheCouncilseparatelyfromtheLibyanexperience.Theinterna-tionalcommunityisalarmedbystatementsthatcompliancewithSecurityCouncilresolutionsonLibyaintheNATOinterpretationisamodelforthefutureactionsofNATOinimplementingtheresponsibilitytoprotect…Thedemandforaquickceasefireturnedintoafull-fledgedcivilwar…Thesituationinconnectionwiththeno-flyzonehasmorphedintothebombingofoilrefineries,televisionstationsandotherciviliansites.Thearmsembargohasmorphedintoanavalblockadeinwestern


r.dotyczącego tegokonfliktuodnosiły się jedyniedokoniecznościochronyprzez stronykonfliktuniewielkiejmisji stworzonejprzezRB69.Wtymkontekściewyjątkowy charaktermiała rezolucja2118z27września2013r.stanowiącąswoistąimplementacjęporozumieniaamerykańsko-rosyjskiegoz14września2013 r.,dotyczącego znisz-czeniasyryjskiejbronichemicznej70.RezolucjapotępiłaużyciebronichemicznejwSyrii oraznakazałaSyriiniewykorzystywaniebronichemicznejwżadensposób(pkt4).PonadtonakazywaławspółpracęzOrganizacjąds.zakazubronichemicznejwzwiązkuzprzystąpieniemprzezSyriędoKonwencjiozakazieprowadzeniabadań,produkcji,składowaniaiużyciabronichemicznejorazzniszczeniajejzapasów71. Zperspektywy rozwojukoncepcjiR2P rezolucja2118niemożebyćuznanazajejpostępowyrozwój.Wpreambulerezolucjizawartojedyniepotwierdzeniesuwerenności,niepodległościiintegracjiterytorialnejSyriiorazstwierdzenie,żerozprzestrzenianiebronichemicznejstano-wizagrożeniedlamiędzynarodowegopokojuibezpieczeństwa.Braknatomiastwrezolucjiwzmiankioobowiązkupaństwadoochronyjegoludnościcywilnej-grupypotencjalnieiwrzeczywistościnajbardziejposzkodowanej-przedużyciembronichemicznej.

Wnioski

Wydajesię,żespecyfikaR2Pdowodzi,iżniejestonanormąprawamiędzynarodowego72,araczejkoncepcjąpolitycznąobejmującąswoimzakresemszeregistniejącychnormprawnych.RównocześnieR2P,jakostosunkowopowszechnieuznanapraktykaprzezpaństwaczłonkow-skieNZorazjejinstytucje(przypewnejwstrzemięźliwościRB)możemieć istotne znaczniewprocesie interpretacji zarównoKartyNZ,jakinnychpodstawowychtraktatówprawamiędzynarodowego73.Ta

Libya…TodaythetragedyofBenghazihasspreadtootherwesternLibyantowns…Thesetypesofmodelsshouldbeexcludedfromglobalpracticesonceandforall”;UNSCOR,66thsess,6627thmtg,UNDocS/PV.6627(4October2011).69 Zob.rezolucja2043z21.4.2012r.,S/RES/2043orazrezolucja2059z20.7.2012r.,S/RES/2059.70 Rezolucja2118z27.9.2013r.,S/RES/2118.71 Dz.U.Nr76poz.812orazz2010r.Nr182poz.1228.72 S.P.Rosenberg,Responsibility to Protect: A Framework for Prevention,GlobalResponsibilitytoProtect2009,No.1,s.446.73 Nt.znaczeniapóźniejszychporozumieńipóźniejszejpraktykiwzakresieinter-pretacjiumówmiędzynarodowychzob.ReportoftheInternationalLawCommission


praktykawydajesięprowadzićdopodkreśleniaiwzmocnieniazarazemogólnegoobowiązkupodejmowaniadziałańzapobiegawczychprzedwystąpieniemnajpoważniejszychzbrodniprawamiędzynarodowego,awprzypadkuichwystąpieniauwypuklaonakoniecznośćwspółpra-cypaństwwdoprowadzeniudoichzakończenia.WtymsensieR2Ppodkreślasolidarnycharakterzobowiązańprawnomiędzynarodowychdotyczącychzapobieganialudobójstwa,zbrodniwojennych,zbrodniprzeciwkoludzkościorazczysteketnicznych.R2Pniezostałajeszczezastosowanawobeczbrodniludobójstwa.

Miała ona jednak zastosowaniewsytuacji innych zbrodni prawamiędzynarodowegoinatejpodstawiemożnastwierdzić,żenapotykaonapodstawoweproblemydotycząceegzekwowaniaprawamiędzyna-rodowegowsytuacjidotyczącychużyciasiłyzbrojnej.NiewątpliwymwartościowymelementemR2PjestpróbareinterpretacjiuprawnieńRadyBezpieczeństwaprzezpodkreślenieobowiązkujejdziałania.Nie-mniejjednakjakpokazujeprzykładsyryjski,wąskorozumianeinteresypaństw–wtymprzypadkustałychczłonkówRadyBezpieczeństwa–nadalodgrywajązasadnicząrolęwprocesiedecyzyjnym.Możnamiećjedynienadzieję,żeupowszechnieniekoncepcjiR2Pbędziesprzyjałoutożsamieniuinteresówpaństwwwiększymstopniuzideąodpowie-dzialnościzaochronę,coprzyczynisiędojejskuteczności.

Sixty-fifthsession(6May–7Juneand8July–9August2013),A/68/10,UnitedNationsNewYork2013,rdz.IV.


Marcin Marcinko

CZY AKT TERRORYSTYCZNY MOŻE STANOWIĆ ZBRODNIĘ LUDOBÓJSTWA?

Terroryzm jest przede wszystkim po to, aby szerzyć strachAndriej Żelabow1

CAN AN ACT OF TERRORISM BE CONSIDERED GENOCIDE?

Summary

Due to the complexity of the notion of terrorism and controversies itprovokes,theinternationallawexpertsfailedtoworkoutone,uniform,preciseandacceptablebyallstatesdefinitionofterrorism.Internationalconventionsratherseemtoemphasizeparticularactsoftenreferredtoasterroristincidentsoroffences,treated,however,ascommoncrimeofhighpreponderance.Suchcrimesmay,therefore,beconsideredasseparateinternational-scaleatrocities,falling into subcategoryofwar crimesor crimesagainsthumanity.Subjectmatterofsuchcrimescoversawidescope,whichleadstoaquestionwhetherterroristactsmayalsobeclassifiedasgenocideoratleastitsparticularform?The international lawdeveloped aspecific, convention-baseddefinitionofgenocide therefore an answer to the above question requires agooddealof analysiswhetheroverall features embodiedbyactsof terrorismproducesufficientgroundsforsuchactstobelistedasprohibitedacts(asincorporatedinthedefinitionofgenocide),whethersuchactscanbeconductedagainsttheso-calledprotectedgroupsandwhethercanbecommittedwiththegenocidalintent. Inparticular,duetothisspecialintenttokillordestroy,whichconstitutesacharacteristicelementofgenocide(dolus specialis) itmaybeassumedthatanattempttoclassifyactsof terrorismasgenocidalactswouldposecertaindifficulties,hencemoreadvisablewouldbetofindananswerastowhyactsofterrorismmaynotbestigmatizedasgenocide.

key words:terrorism,terroristact,crimeofgenocide,internationalcrimes.1 AndriejŻelabow (1851-1881)– rosyjski rewolucjonista, jeden zprzywódcówNarodnej Woli,współorganizatorudanegozamachunacaraAleksandraII,aresz-towanynakilkadniprzedtymzamachemistracony.


1. Wprowadzenie

W1972roku,podczasXXVIIsesjiZgromadzeniaOgólnegoONZ,SekretarzGeneralnyKurtWaldheimwystąpił zwnioskiemoomó-wieniesprawyzapobieganiaszerzącymsięwświecieaktomterroru2. Wniesionyprzezniegopunktporządkudziennegobrzmiał: „Krokizmierzającedozapobieganiaaktomterroruiinnymformomprzemocy,zagrażającymżyciuniewinnychludzilubpodważającympodstawoweswobody”.Wielekrajów,przedewszystkimarabskichiafrykańskich,podałojednakwwątpliwośćsenspodejmowaniadyskusjinatakwiel-kimizróżnicowanymforum,obawiającsię,abyewentualnauchwałaprzeciwkoterroryzmowinieobróciłasięprzeciwkoruchomnarodowo-wyzwoleńczym.Zwrócilinatorównieżuwagęprzedstawicieledelegacjikrajówsocjalistycznych.Mimotopodczasgłosowania,22września1972roku,większośćdelegacjipoparławniosekWaldheima3.Wczasiedyskusjiuległa jednakżemodyfikacji formuła,którąWaldheimna-dałsprawieterroryzmu.Punkttenotrzymałnastępującebrzmienie:„Środki,jakienależypodjąćwceluzapobieżeniamiędzynarodowemuterroryzmowi,któryzagrażażyciulubpowodujeśmierćniewinnychludzi inaruszapodstawowe swobody, oraz analizaprzyczyn tychform terroryzmu iaktówprzemocy, którychpodłożem jestnędza,rozczarowanie,smutekirozpacz,powodujące,żeniektórzyludzieniewahająsiępoświęcaćżyciaswegoiinnychwceludoprowadzeniadoradykalnychzmian”.PrzewodniczącyXXVIIsesjiZgromadzeniaOgólnegopowołałKo-

mitetAdHocdosprawTerroryzmu4składającysięzprzedstawicieli35państw,którymiał rozważyćopinie iwnioski orazprzedstawićodpowiedniraport.ObradyKomitetutoczyłysięwtrzechsekcjach.Pierwsza sekcjamiała za zadanie zdefiniowaćpojęcie terroryzmumiędzynarodowego,druga sekcja–ustalić jegoprzyczyny, trzeciasekcja–przedstawićsposobyrozwiązaniaproblemuterroryzmumię-

2 Miałotomiejsce11.09.1972roku,awięcwtrzydnipozamachuterrorystówpa-lestyńskichnaczłonkówizraelskiejekipyolimpijskiejwMonachium.Wtymsamymrokudoszło równieżdo innego tragicznegozamachu terrorystycznego–wmajugrupaterrorystówzJapońskiejCzerwonejArmiidokonałaatakunapodróżnychprzebywającychwporcie lotniczymwLodw Izraelu, zabijając28osób i raniąc78kolejnych.3 Zob.A.Bernard, Strategia terroryzmu,WydawnictwoMinisterstwaObronyNarodowej,Warszawa1978,s.210-211.4 Zob.A/RES/3034(XXVII),18December1972.


dzynarodowego.Niestety,żadnazsekcjiniedoszładokonkluzji.Nie-przezwyciężonąprzeszkodąwpracachKomitetuokazałasiębowiemsprawaustaleniaścisłejdefinicjimiędzynarodowegoterroryzmu,którawyraźnierozgraniczałabyczystokryminalneaktyterroruiakcjepo-dejmowaneprzezruchynarodowowyzwoleńcze5.Zbrakuperspektywnasformułowaniekonkretnychrozwiązań,Komitetzakończyłobradywsierpniu1973roku,aZgromadzenieOgólnezrezygnowałonajakiśczaszpodejmowaniadalszejdyskusjinawspomnianytemat.Mimoponiesionegofiaska,nadalpróbowanosformułować–zwięk-

szymbądźmniejszympowodzeniem–wmiaręprecyzyjnąikomplek-sowądefinicjęterroryzmu.Dążeniedościsłegozdefiniowaniategozja-wiskawiążesięjednakztrudnościaminaturypolitycznej,prawnejorazmoralnej.Płynność inieprecyzyjnośćpojęćwykorzystywanychjakoelementydefinicyjne terroryzmuskutkowałyszerokąswobodą jegointerpretacji, atakże świadomym icelowymrozciąganiem terminu„terroryzm”nazjawiska,którezterroryzmemniemająnicwspólnego.Wrezultacie,istniejądziesiątkidefinicjiterroryzmu,sprowadzającegobądźdopojęcia„ekstremizmupolitycznego”,„radykalizmu”,bądźdocałegospektrumdziałańprzyużyciusiły,naruszającychprawaiwol-nościjednostek,bądźwreszciedobezprawnychaktówprzemocy,którewprawiewewnętrznym traktowane są jakopoważneprzestępstwazagrożonewysokimikaramiwświetlekodeksówlubustawkarnych.Wysiłkipaństw iorganizacjimiędzynarodowych,podejmowane

zwłaszczapozakończeniu„zimnejwojny”,zaowocowałycoprawdaprzyjęciemumówmiędzynarodowych, taknapoziomieglobalnym,jakiregionalnym,tworzącychpodstawyprawnesłużącewalcezter-roryzmem,wciążjednakbrakjestjednolitej,precyzyjnejimożliwejdo5 A.Bernard,dz. cyt.,s.211.Zob.teżA.D.Sofaer,Terrorism as War,„ASILPro-ceedings”2002,vol.96,s.255.Wartoprzyokazjizaznaczyć,iżstanowiskaposzcze-gólnychpaństwwdebacienadmiędzynarodowymterroryzmempodyktowanebyłyprzedewszystkimówczesnąsytuacjąmiędzynarodową.PaństwaEuropyZachodniej,zuwaginaświeżejeszczetragicznewspomnieniemasakrywMonachium,działalnośćCzerwonychBrygad,grupyBaader-Meinhoffiradykalnychugrupowańpalestyńskichorzwieluinnychugrupowańocharakterzeterrorystycznym,dążyłydowypracowaniaiprzyjęciaśrodków,którepozwoląnaskutecznezapobieganieizwalczaniemiędzy-narodowegoterroryzmu.ZkoleinastanowiskokrajówTrzeciegoŚwiataogromnywpływmiałyówczesnewalkinarodowowyzwoleńczewAfrycePołudniowejiwalkaprzeciwkoobcejokupacjinaBliskimWschodzie(A.R.Perera,International Legal Framework for Cooperation in Combating Terrorism. The Role of the UN Ad-Hoc Committee on Measures to Eliminate International Terrorism,„SriLankaJournalofInternationalLaw”2000,vol.12,s.56).


zaakceptowaniaprzezwszystkiepaństwaprawnejdefinicjiomawia-negozjawiska.Istniejąceiobowiązującemiędzynarodowekonwencjeantyterrorystyczneteżniesąjednolite–zjednejstronymożnadoko-nywaćrozróżnieniapomiędzykonwencjamiogólnymi,kompleksoworegulującymiomawianąproblematykęikonwencjamiszczegółowymibądź,,sektorowymi”,odnoszącymisięjedyniedookreślonejkategoriiaktówterrorystycznych,zdrugiejzaśmożnapodzielićkonwencjean-tyterrorystycznenauniwersalne(ozasięguglobalnym)iregionalne.Wartopodkreślić, żewśróduniwersalnychkonwencji antyterrory-stycznychzdecydowanawiększośćtoteocharakterze„sektorowym”,natomiastwprzypadkukonwencjiregionalnychprzeważająkonwen-cjeocharakterzeogólnym6.Podobniewyglądakwestiadefiniowaniaterroryzmuwposzczególnychkonwencjach.Oilekonwencje regio-nalneocharakterzeogólnymzawierająbardzorozbudowane,wręczkazuistycznedefinicjeterroryzmuorazprzestępstwterrorystycznych,tokonwencjeuniwersalneocharakterze„sektorowym”skupiająsięwyłącznienaokreśleniukonkretnejkategoriizamachówterrorystycz-nych,całkowiciepomijającgeneralnedefiniowanieomawianegozja-wiska,awniektórychprzypadkachsłowo„terroryzm”niejestwnichnawetużywane.Cowięcej,kategorieczynówzabronionychwświetlekonwencji „sektorowych” są zazwyczajna tylepojemne, żemogąobejmowaćrównieżtakieprzestępstwa,któretrudnobyłobyuznaćzaterrorystyczne,podlegająonejednakściganiuikaraniunapodstawietychkonwencji.Przykładowo,porwanie samolotuprzez zwykłegobandytę,mającenacelupozyskanieznacznejsumypieniędzywfor-mieokupulubuwolnieniejegotowarzyszy-kryminalistówwzamianzażyciezakładników,jestniewątpliwieczynemzabronionymprzezKonwencjęHaskąozwalczaniubezprawnegozawładnięciastatkiempowietrznymz16grudnia1970roku7,choćniestanowiprzykładuaktumiędzynarodowegoterroryzmu8.Zuwaginazłożonośćzjawiskaterroryzmuorazkontrowersje,jakie

onobudzi,atakżeproblemyzjegoprawnymzdefiniowaniem,wpra-wiemiędzynarodowymwskazujesięraczejnaczyny,któreokreślać

6 Z.W.Galicki,International Multilateral Treaties and Terrorism,K.Lankosz,M.Chorośnicki,P.Czubik[red.], Walka z terroryzmem w świetle prawa między-narodowego,WydawnictwoSTO,Bielsko-Biała2004,s.12.7 Dz.U.z1972r.,Nr25,poz.181.8 Zob.A.Cassese,International Criminal Law,2nded.,OxfordUniversityPress,Oxford2008, s.171.


możnamianemaktówterrorystycznych.Istniejewięcpewnagrupaprzestępstwuznawanych zaprzestępstwa terrorystycznewprawietraktatowym,przyczym traktuje się jewkategoriachprzestępstwapospolitegoopoważnymciężarze gatunkowym,nie znajdującegożadnegousprawiedliwienia (comaumożliwićwiększą skutecznośćwzapobieganiu izwalczaniukażdej formy terroryzmu).Przestęp-stwaterrorystycznestanowiązatem„zbrodniesamewsobie”,mogąbyćtraktowanejakoodrębnezbrodniemiędzynarodowe,cociekawejednak,można je teżpostrzegać jakokategorię zbrodniwojennychlub zbrodni przeciwko ludzkości.Wsytuacji konfliktu zbrojnego,aktterrorystycznyuznaćmożnazazbrodnięwojenną,jeśli–ogólniemówiąc– stanowionaktprzemocy (lub jegogroźbę) skierowanywobecosóbcywilnychlubinnychosóbniebiorącychbezpośredniegoudziałuwdziałaniachzbrojnychijeśli jegogłównymcelemjestza-straszanieludnościcywilnej9.Wokresiepokojunatomiastterroryzmjakozbrodniaprzeciwkoludzkościwistociestanowikwalifikowanąformęterroryzmujakoczynuprzestępczego.Matomiejscewówczas,gdyaktterrorystycznystanowiczęśćrozległegolubsystematycznegoatakuskierowanegoprzeciwkoludnościcywilnej(choćdziałaniater-rorystycznejakotakiemogąbyćprowadzoneprzeciwkoprzedstawi-cielompaństwalubnawetkombatantom)igdydodatkowoprzybieraonokreśloną formędziałalnościprzestępczej (chodziozabójstwo,eksterminację,powodowanieogromnegocierpienia lubpoważnegouszkodzeniaciałaalbozdrowiapsychicznegolubfizycznego,tortury,zgwałcenieczywymuszonezaginięcie)10.

9 Tamże,s.177.Szerzej–zob.R.Arnold,The ICC as a New Instrument for Re-pressing Terrorism,TransnationalPublishers,Ardsley,NewYork2004,s.66-202;D.O’Donnell,International treaties against terrorism and the use of terrorism during armed conflict and by armed forces,“InternationalReviewoftheRedCross”2006,vol.88,No.864,s.863-870;H.-P.Gasser,Acts of terror, ”terrorism” and international humanitarian law,“InternationalReviewoftheRedCross”2002,vol.84,No.847,s.547-570;M.Marcinko,Konwencje Genewskie a akty terrory-zmu wojennego,B.Janusz-Pawletta[red.],Konwencje genewskie 60 lat później. Nowe wyzwania dla międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbro-jnych,WydawnictwoAON,Warszawa2010,s.94-107;J.L.Rodríguez-VillasanteyPrieto,Terrorist Acts, Armed Conflicts and International Humanitarian Law, P. A. Fernández-Sánchez [red.],The New Challenges of Humanitarian Law in Armed Conflicts – In Honour of Professor Juan Antonio Carrillo-Salcedo,MartinusNijhoffPublishers,Leiden/Boston2005,s.13-46.10 A.Cassese,dz. cyt.,s.177.Zob.teżR.Arnold,dz. cyt.,s.202-275;H.Karaman,Terrorism as a Crime Against Humanity,“StrategicOutlook”,November2012,


Pojawiasięjednakpytanie,czyaktyocharakterzeterrorystycznymmogłyby również stanowić zbrodnię ludobójstwa lubprzynajmniejjakąś szczególną jejpostać?Wprawiemiędzynarodowymobowią-zujebowiemściśleokreślona, traktatowadefinicja ludobójstwa, jejelementyjednakpozostawiłypoledointerpretacji,oczymświadczyzwłaszczaorzecznictwoMiędzynarodowegoTrybunałuKarnegodosprawzbrodnipopełnionychwbyłejJugosławii(MTKJ)iMiędzynaro-dowegoTrybunałuKarnegodosprawzbrodnipopełnionychwRwan-dzie(MTKR).Działalnośćterrorystycznanatomiastobejmujeszerokiespektrumczynówzabronionych,ponadtoaktyterrorystycznenależądonajpoważniejszychprzestępstwowymiarzemiędzynarodowym,samychzaśterrorystówokreślasięniekiedymianem„wrogówrodzajuludzkiego”(hostes generis humani),napodobieństwopiratówzXVIipóźniejszychwieków.Byćmożeściganiesprawcówaktówterrory-stycznychbyłobyskuteczniejsze,gdybytraktowaćteaktyrównieżjakokategorięzbrodniludobójstwa.Coistotne,przyjmująctakiezałożenie,działalnośćprzestępczauznawanazaterrorystycznąmogłabyzostaćwpełniobjętajurysdykcjąMiędzynarodowegoTrybunałuKarnego11,jakdo tej porybowiemprzestępstwa terrorystycznenie stanowiązbrodniściganychnapodstawieStatutuMTK12.Skorojednakzbrodnialudobójstwazostałazdefiniowanawprawietraktatowym,należałobyprzeprowadzićanalizę,którapozwoliwykazać,czyaktyterrorystycznezawierająsięwkataloguczynówzabronionychzawartychwdefinicjiludobójstwa,czymogąbyćskierowaneprzeciwtzw.grupomchronio-nymiczymożnajepopełnićztzw.zamiaremludobójczym.Zwłaszczazpowoduowegozamiaru,stanowiącegocharakterystycznyelementludobójstwa(dolus specialis),możnaniejakozgóryprzyjąć,żeakty

strategicoutlook.org/publications/terrorism_as_a_crime_against_humanity.pdf,12.09.2013;M.A.Newton,M.P.Scharf,Terrorism and Crimes Against Humanity, L.N.Sadat[red.],Forging a Convention for Crimes Against Humanity,CambridgeUniversityPress,Cambridge2011,s.262-278;V.-J.Proulx,Rethinking the Juris-diction of the International Criminal Court in the Post-September 11th Era: Should Acts of Terrorism Qualify As Crimes Against Humanity?,“AmericanUniversityInternationalLawReview”2004,vol.19,s.1009-1089.11 Zob.art.5RzymskiegoStatutuMiędzynarodowegoTrybunałuKarnego,Rzym,17lipca1998r.(Dz.U.z2003r.,Nr78,poz.708).12 TwórcyStatutuMTKobawialisię,iżwprowadzeniedotekstuStatutupostanowieńdotyczącychterroryzmumożeuwikłaćTrybunałwdyskusjępolitycznąwokółtegozjawiska,comogłobyzagrozićpowstaniuMTKijegowłaściwemufunkcjonowaniu(zob.Report of the Preparatory Committee on the Establishment of an International Criminal Court,U.N.GAOR,51stSess.,Supp.No.22A,U.N.Doc.A/51/22,1996).


terrorystycznetrudnobędziezakwalifikowaćjakoludobójcze,dlategonależyraczejznaleźćodpowiedźnapytanie,dlaczegoaktyterrorystycz-neniemogąbyćuznawanezazbrodnięludobójstwa.Dlakompletnościwywodu,rozważaniatenależyjednakpoprzedzićkrótkącharaktery-stykąprzestępstw,którewświetleprawamiędzynarodowegouchodząza akty terroryzmu.

2. Przestępstwa uznawane za terrorystyczne w prawie międzynarodowym

WraporciekońcowymwspomnianegowyżejKomitetuAdHocdosprawTerroryzmuprzewodniczącyKomitetuoświadczył,iżterroryzmmiędzynarodowy to „drażliwy izłożonyproblem”13.Komitet zdołałjednaksporządzićlistęczynów,którewdefinicjiterroryzmumiędzy-narodowegopowinnysięznaleźć.Katalogtenobejmował:1) aktyprzemocyiinneaktyrepresjireżimówkolonialnych,rasistow-skichiobcychwymierzonewnarodywalcząceoswojewyzwolenie;

2)tolerowanielubwspieranieprzezpaństwaorganizacjifaszystow-skich lubgrupnajemników,którychdziałalność terrorystycznaskierowanajestprzeciwkoinnymniepodległympaństwom;

3)aktyprzemocypopełnianeprzezjednostkilubichgrupy,powodu-jąceśmierćlubnarażającenaszwankżycieniewinnychosóblubzagrażającepodstawowymwolnościom(przyczympostanowienieto–zdaniemKomitetu–niepowinnoodnosićsiędoniezbywalnegoprawadosamostanowienia iniepodległościwszystkichnarodówpoddanychreżimomkolonialnymirasistowskimlubinnymformomobcegopanowaniaorazdoprawatychnarodówdowalki);

4)aktyprzemocypopełnianeprzezjednostkilubichgrupydlapry-watnejkorzyści,wywołująceskutkiwwięcejniżjednympaństwie14.

WymienioneprzezKomitetczynygeneralnieodzwierciedlająów-czesne,„zimnowojenne”podejściedoproblematykiterroryzmu,nie-zwykletrafnieujętewformiesloganuone man’s terrorist is another man’s freedom fighter.Obecniejednakwprawiemiędzynarodowymrzadkozwracasięuwagęnapolitycznycharakterterroryzmu,nato-13 Zob.Report of the Ad Hoc Committee on International Terrorism–U.N.Doc.A/9028,1973.14 Zob.D.Kash,Abductions of Terrorists in International Airspace and on the High Seas,„FloridaJournalofInternationalLaw”1993,vol.8,s.67-68.


miastpodkreślasięwyraźnie,żewszystkieaktyterrorystyczneorazmetodyisposobyprowadzeniadziałalnościterrorystycznejpowinnybyćuważanezaprzestępstwaocharakterzekryminalnym,bezwzglę-duna to,przezkogo igdzie zostałypopełnione.Nadaloczywiściesłowo„terroryzm”wiązanejestzdziałaniamiopartyminaprzemocyizastraszeniu,najczęściejwymierzonymiwosobyniewinne,wceluzmuszeniarządulubspołeczeństwadospełnieniapolitycznychżądańwysuwanychprzezsprawcówtychdziałań.Decydującymczynnikiemsłużącymjakokryteriumocenyaktówterrorystycznychpowinnabyćjednakprzestępczaintencjapopełnieniaaktu,anieprzyczyny,jakieprowadządo jegopopełnienia.Naprzestępczyaspektomawianegozjawiskazwróciłouwagęm.in.ZgromadzenieOgólneONZwpunkcie3Deklaracji dotyczącej środkówsłużącycheliminowaniumiędzy-narodowego terroryzmu, zawartejwzałącznikudo rezolucji49/60z9grudnia1994roku15.Zgromadzeniestwierdziło,że„przestępstwakryminalne,któremająnacelubądźsąobliczonenaspowodowaniestanuzagrożeniaspołeczeństwa,grupyosóbbądźokreślonejosobypoto,byosiągnąćcelepolityczne,wżadnychokolicznościachniepodle-gająusprawiedliwieniu,nawetjeśliwzględypolityczne,filozoficzne,ideologiczne, rasowe, etniczne, religijnebądź innejnaturybyłybypowoływanedlausprawiedliwieniatychprzestępstw”.StanowiskotozostałonastępniepotwierdzonewinnychrezolucjachZgromadzeniaOgólnegodotyczącychterroryzmumiędzynarodowego16.Wpodobnysposóbprzestępcząnaturęaktówterrorystycznychoraz

ichcelewyrażonowart.2projektupowszechnejkonwencjiwspra-wiezwalczaniaterroryzmu17,którejopracowaniemzajmujesięnowy

15 Declaration on Measures to Eliminate International Terrorism,A/RES/49/60–Annex,9December1994,pkt3.16 Zob.np.:A/RES/50/53,11December1995,pkt2;A/RES/51/210,17December1996,pkt2;A/RES/52/165,15December1997,pkt2;A/RES/53/108,8December1998,pkt2;A/RES/54/110,9December1999,pkt2;A/RES/55/158,12December2000,pkt2;A/RES/56/88,12December2001,pkt2;A/RES/57/27,19November2002,pkt2;A/RES/58/81,9December2003,pkt2;A/RES/59/46,2December2004,pkt2;A/RES/60/43,8December2005,pkt2;A/RES/61/40,4December2006,pkt4;A/RES/62/71,6December2007,pkt4;A/RES/63/129,11December2008,pkt4;A/RES/64/118,16December2009,pkt4;A/RES/65/34,6December2010,pkt4;A/RES/66/105,9December2011,pkt4;A/RES/67/99,14December2012,pkt4.17 Tekstprojektu–zob.Report of the Ad Hoc Committee established by General Assembly Resolution 51/210, Sixth Session,A/57/37,AnnexI-III.Szerzejnatemattegoprojektu–zob.Draft Comprehensive Convention on International Terrorism,


KomitetAdHocdosprawTerroryzmu,powołanydożyciarezolucjąZgromadzeniaOgólnego51/210z17grudnia1996roku.CoprawdaKomitetowinieudałosięjeszczezakończyćpracnadtąkonwencją,adefinicjaterroryzmuzart.2macharakternieformalny,zawieraonajednakelementypowszechniejużprzypisywaneaktomterrorystycz-nym–zgodniebowiemzart.2pkt1projektu,przestępstwopopełniakażdaosoba,któradziałając„wdowolnysposób,bezprawnieiumyśl-nie,powoduje:1) śmierćlubpoważneuszkodzenieciałajakiejkolwiekosoby;lub2)poważneuszkodzeniewłasnościpublicznejlubprywatnej,wtymmiejscaużytecznościpublicznej,obiektupaństwowegolubrządowe-go,systemutransportupublicznego,infrastrukturylubśrodowiska;lub

3)uszkodzeniewłasności,miejsc,obiektówlubsystemówokreślonychwpunkcie1(b),cowywołujelubmożewywołaćpoważnestratygo-spodarcze,jeżelicelemtakiegopostępowania,wynikającymzjegocharakterulubkontekstu,jestzastraszenieludnościalbozmuszenierząduluborganizacjimiędzynarodowejdopodjęcialubpowstrzy-maniasięodpodjęciajakiegośdziałania”.

Przestępstwemjesttakżewiarygodnaipoważnagroźbapopełnieniaczynuokreślonegowart.2pkt1,usiłowaniepopełnieniaprzestępstwaterrorystycznego,jakrównieżwspółsprawstwo,organizowanieina-mawianieinnychdopopełnieniatakiegoprzestępstwa.Należyzaznaczyć,żecelemopracowywanejkonwencjijestwypeł-

nienielukdotyczącychprzestępstw,będącychobecniepozazakresemobowiązującychkonwencjiantyterrorystycznychocharakterze„sek-torowym”.Konwencjaogólnamabyćzatemczymśwrodzajupraw-negouzupełnieniakonwencji„sektorowych”.Terroryzmnadalwięcdefiniowanyjestprzedewszystkimpoprzezwyliczenieprzestępstw,którewchodząwjegozakres.Katalogtenniemaoczywiściecharakteruzamkniętegoibędziesięprogresywniepowiększał,wmiaręuchwala-nianaforummiędzynarodowymnowychkonwencjiszczegółowych,odnoszącychsiędookreślonychaspektówdziałalnościterrorystycznej.Mimo tomożnanapodstawieobowiązującychumówmiędzynaro-dowych (uniwersalnych iregionalnych)ustalić grupęprzestępstwuznanychzaaktyterrorystyczne–przybardzoistotnymzałożeniu,że

Center forNonproliferationStudies,2010,cns.miis.edu/inventory/pdfs/intlterr.pdf,09.06.2013.


celemtakichaktów,wynikającychbądźzichcharakteru,bądźzkon-tekstu,wjakimdoszłodoichpopełnienia,jestzastraszenieludnościalboskłonienierząduluborganizacjimiędzynarodowejdodokonanialubdozaniechaniaokreślonejczynności:1) aktybezprawnejingerencjiwsprawymiędzynarodowegolotnictwacywilnegoijegourządzeń,wtymbezprawnezawładnięciestatkiempowietrznymisabotażlubzbrojnyatakskierowanyprzeciwstat-kowipowietrznemuużywanemuwmiędzynarodowymprzewoziepowietrznymlubprzeciwurządzeniomnaziemnymużywanymprzeztakiprzewóz;

2)bezprawneiumyślneaktywymierzonewbezpieczeństwożeglugimorskiej;

3)aktyumyślnegomorderstwa,porwanialubinnegoatakunaosobęchronionąprzezprawomiędzynarodowelubjejwolnośćorazatakiprzyużyciusiłynaoficjalnenieruchomości,prywatnemieszkanielubśrodkitransportutakiejosoby,jeślitozagrażajejżyciulubjejwolności;

4)przestępstwaobliczonena zniszczenie lubuszkodzeniemieniapublicznego,lubmieniaprzeznaczonegodoużytkupublicznego;

5)przestępstwapociągające za sobąporwanie,branie zakładnikówlubpoważnebezprawnezatrzymanie;

6)przestępstwapociągającezasobąużyciebomb,granatów,rakiet,automatycznejbronipalnejlubbombwprzesyłkachpocztowych,jeślitakieużyciezagrażaludziom;

7)wytwarzanie,pozyskiwanie,posiadanie lubdostarczaniebroni,amunicji,materiałówwybuchowych lub substancji szkodliwychwcelupopełnieniaaktuterrorystycznego;

8)wszelkiedziałaniapolegającenaudzielaniuterrorystomwsparciamaterialnegoifinansowego,atakżepopieranieichdążeń,szkolenieiprowadzenieobozówtreningowychorazorganizowanieinakła-nianieinnychdoprzestępstwocharakterzeterrorystycznym;

9)przestępstwapolegającenapozyskaniuiwykorzystywaniumate-riałówradioaktywnychwcelachterrorystycznych18.

Takobszernykatalogaktówterrorystycznychwydajesięwystar-czający,byzałożyć,żeprzynajmniejniektóreztychaktówpowinny

18 Zob.M.Marcinko,Wybrane aspekty walki z terroryzmem w prawie między-narodowym,WydawnictwoWyższejSzkołyOficerskiejSiłPowietrznych,Dęblin2008,s.16.


wypełniać znamionaczynówzabronionychokreślanych jako ludo-bójstwo.Najpierwnależałobyjednakwskazać,jakiekonkretnieczynywymienionowdefinicjitejzbrodniiprzeciwkokomusąonekierowane.Należyrównieżpamiętać,żestronaprzedmiotowaludobójstwatoniewszystko–dlaprowadzonychrozważańidokonaniaporównańnie-zwykleistotneznaczeniemateżstronapodmiotowa,przedewszystkimzaśtzw.zamiarludobójczy.Zuwagizaśnabogatydorobekorzeczniczyobumiędzynarodowychtrybunałówkarnychad hoc,dotyczącyinter-pretacjielementówskładającychsięnapojęcieludobójstwa,niniejszyartykułzawierawieleodniesieńdotychorzeczeń19,bylepiejwyjaśnićanalizowanezagadnienia.

3. Elementy definicyjne zbrodni ludobójstwa a cechy szczególne aktów terrorystycznych

Wprzeciwieństwiedoterroryzmu,ludobójstwo,będącezbrodniąmiędzynarodową,zostałozdefiniowanewsposóbprecyzyjnyiskonkre-tyzowany.DefinicjętakązawieraKonwencjawsprawiezapobieganiaikaraniazbrodniludobójstwaz9grudnia1948roku20-wświetlejejart.IIludobójstwemjest„którykolwiekznastępującychczynów,do-konanywzamiarzezniszczeniawcałościlubczęścigrupnarodowych,etnicznych,rasowychlubreligijnych,jakotakich:a)zabójstwoczłonkówgrupy,b)spowodowaniepoważnegouszkodzeniaciałalubrozstrojuzdrowiapsychicznegoczłonkówgrupy,

c) rozmyślnestworzeniedlaczłonkówgrupywarunkówżycia,obliczo-nychnaspowodowanieichcałkowitegolubczęściowegozniszczeniafizycznego,

19 WprzypadkuMTKJ,chodziprzedewszystkimonastępująceorzeczenia:Prosecu-tor v. Vidoje Blagojević and Dragan Jokić,CaseNo.IT-02-60-T,TrialJudgement,17January2005(dalej:Blagojević and Jokić), Prosecutor v. Goran Jelisić,CaseNo.IT-95-10-T,TrialJudgement,14December1999(dalej:Jelisić), Prosecutor v. Goran Jelisić,CaseNo.IT-95-10-A,Judgement(AppealsChamber),5July2001(dalej:Jelisić – Appeals Chamber), Prosecutor v. Radislav Krstić,CaseNo.IT-98-33-T,TrialJudgement,2August2001(dalej:Krstić);natomiastwprzypadkuMTKR,orzeczeniateto:Prosecutor v. Jean-Paul Akayesu,CaseNo.ICTR-96-4-T,Judgement,2September1998(dalej:Akayesu),Prosecutor v. Jean Kambanda,CaseNo.ICTR97-23-S,JudgementandSentence,4September1998(dalej:Kambanda), Prosecutor v. Clément Kayishema and Obed Ruzindana,CaseNo.ICTR-95-1-T,Judgement,21May1999(dalej:Kayishema and Ruzindana).20 Dz.U.z1952r.,Nr2,poz.9(dalej:konwencjaz1948roku).


d)stosowanie środków, któremająna celuwstrzymanieurodzinwobrębiegrupy,

e)przymusoweprzekazywaniedzieciczłonkówgrupydoinnejgrupy.

Powyższadefinicjazostałapowtórzonaexpressis verbiswstatutachobumiędzynarodowychtrybunałówkarnychad hoc(wart.4StatutuMTKJorazart.2StatutuMTKR),jakrównieżwart.6StatutuMTK,akceptujejąrównieżzdecydowanawiększośćpaństw,coznajdujepo-twierdzeniewichwewnętrznychregulacjachkarnoprawnych,dlategomożnastwierdzić, iż„jest todefinicjauznanaprzezprawomiędzy-narodowezadefinicjękanoniczną,ugruntowaną równieżwprawiezwyczajowymorazmającąstatusnormyius cogens i obligatio erga omnes”21.Zbrodnię ludobójstwamożnapopełnić zarównowczasiepokoju, jak iwczasiewojny.Nazywana „arcyzbrodnią” (crime of crimes)22,wiążewszystkichuczestnikówstosunkówmiędzynarodo-wychipodlegajurysdykcjiuniwersalnej23.Wświetleprzedstawionejwyżejdefinicjilegalnej,zbrodnięludo-

bójstwadefiniujązatemdwacharakterystycznedlaniejelementy:1) elementobiektywny–actus reus–obejmującyposzczególneczynyzabronionewymienionewart.IIKonwencjioludobójstwie(lit.oda)doe));

2)elementsubiektywny–mens rea–obejmującyzamiarzniszcze-niawcałościlubwczęścigrupychronionejprzezart.IIkonwencjioludobójstwie24.

Zuwaginapotrzebę szczegółowegoporównania elementówde-finicyjnych ludobójstwaoraz cech charakterystycznychaktów ter-rorystycznych,wniniejszymartykuleprzyjętonastępującypodziałelementówkonstrukcyjnychdefinicjiprawnejludobójstwa:1) określoneczynyzabronione;2)grupy,przeciwkoktórymwymierzonesąteczyny;

21 T. Iwanek,Zbrodnia ludobójstwa w prawie międzynarodowym. Problemy skuteczności i efektywności,W.Wacławczyk,K.Żarna [red.],Zbrodnia i kara. Ludobójstwo – zbrodnie wojenne – zbrodnie przeciwko ludzkości,WydawnictwoAdamMarszałek,Toruń2011,s.95.22 Kambanda,par.16.23 Zob.M.Matyasik,P.Domagała,Międzynarodowe trybunały karne oraz inne instrumenty sprawiedliwości tranzytywnej,WydawnictwoDifin,Warszawa2012,s.36-37.24 Zob.Jelisić,par.62;Blagojević and Jokić,par.640.


3)tzw. zamiar ludobójczy, czyli zamiar zniszczenia,wcałości lubwczęści,grupychronionejjakotakiej.

Dwapierwszeelementyodnosićsiębędądozachowaniasprawcyzbrodni ludobójstwa,natomiast trzeciwiąże się ze stanemumysłusprawcy,zjegoprzestępcząintencją.

3.1. Czyny zabronione

Wymienionewdefinicjiludobójstwaczynyzabronionezasadniczoniebudząwątpliwościinterpretacyjnych,choćkonwencjaz1948rokuzachowań tychnieprecyzuje.Wyjaśniają jenatomiastorzeczeniaMTKJiMTKR.Zważywszynawymienionewyżejaktyterrorystycz-ne,które charakteryzują się stosowaniemprzemocyprowadzącejzazwyczajdoutratyżycialubuszczerbkunazdrowiu,napotrzebyanalizowanegozagadnieniaskupionosięjedynienaczynachpolega-jącychnazabójstwachorazspowodowaniupoważnegouszkodzeniaciałalubrozstrojuzdrowiapsychicznego.Aktyterrorystycznemogąbyćteżobliczonenazniszczenielubuszkodzeniemieniapublicznegolubprywatnego,definicjaludobójstwanieobejmujejednakczynówwymierzonychwmienienależącedogrupychronionej,jejdziedzi-ctwokulturoweczydobraspołeczne,choćteoretycznieprzestępstwaprzeciwkomieniumogłybystanowićzbrodnięludobójstwa,gdybysprawcy świadomie icelowoniszczyli lub rekwirowali żywność,wodę,ubrania,schronylubśrodkimedyczneigdybybraktychrzeczyprowadziłdoutratyżycialubpoważnegouszczerbkunazdrowiu25. Ludobójstwo to jednakprzedewszystkimprzemocfizyczna ibio-logicznabezpośredniowobecczłonkówgrupychronionej,dlategowniniejszymartykuleaspekty związanezniszczeniemmienianiezostałyuwzględnione.Przezzabójstwonależyrozumiećumyślnepozbawienieczłowieka

życia,któremożebyćwynikiemdziałaniabądź zaniechania26. Na-tomiast spowodowaniepoważnegouszkodzenia ciała lub rozstrojuzdrowiapsychicznegonależyinterpretowaćjakoumyślnewywołaniepoważnegouszczerbkunazdrowiu,powodującegooszpeceniebądźzniekształcenie lub innepoważneuszkodzeniaorganówzewnętrz-25 N.Robinson,The Genocide Convention: A Commentary, InstituteofJewishAffairs,NewYork1960,s.63-64.26 Akayesu,par.500-501.Por.Kayishema and Ruzindana,par.151.


nych lubwewnętrznychoraz zmysłów27, choćbyniebyłyone stałeinieodwracalne28,musząjednakpowodowaćcierpienieprzekracza-jące jedynie tymczasowepoczucienieszczęścia, kompromitacji czyupokorzenia,skutkujązatempoważnymidługotrwałymzakłóceniemmożliwościprowadzeniaprzezofiaręnormalnegożycia29.Przykładamitakichczynówmogąbyćtortury(zarównofizyczne,jakipsychiczne),nieludzkieiponiżającetraktowanielubprześladowanie,gwałtiinneformyprzemocy seksualnej30, niewolnictwo, głodzenie, grożenieśmierciąwtrakcieprzesłuchań31,podawanienarkotykównegatywniewpływającychnaumysłludzki,bądźterroryzowanieczłonkówgrupychronionejzamieszkującejdaneterytorium32.Mimopowszechnegoprzekonania, że ludobójstwomusiwiązać

sięzmasowymimorderstwami,grupachronionaniekonieczniemusizostaćrzeczywiściezniszczona,bydoszłodopopełnieniatejzbrodni.Doludobójstwadochodziwtedy,gdyczynzabronionyzostałpopeł-nionyzzamiaremzniszczeniagrupychronionej.Niemateżżadnychliczbowychlimitówdotyczącychofiarludobójstwa33.Aktludobójstwaniemusibyćwięcpopełnionynamasowąskalę–nawetzamordowa-niejednejosoby,jeślizostałopopełnionezeszczególnymzamiaremludobójczym,zasadniczowystarczy,byoskarżyćsprawcęopopełnienietej zbrodni34, choćniewątpliwie imwyższa liczbaofiar, tym łatwiejjestudowodnićistnieniezamiaruludobójstwa35.Pozatym,definicjaludobójstwamówio„członkachgrupy”,nieopojedynczychjejprzed-stawicielach36.Niebudzinatomiastwątpliwości,żezniszczeniejedynieczęścigrupychronionej,zamieszkującejnp.określonyregiondanegokrajualbonawetdanąmiejscowość,możezostaćuznanezaludobój-stwo,jeśliwiążesięztymczynemzamiarludobójczy37.27 Kayishema and Ruzindana,par.109.28 Akayesu,par.102.29 Krstić,par.513.30 Krstić,par.513;Prosecutor v. Georges Anderson Nderubumwe Rutaganda,CaseNo.ICTR-96-3-T,JudgementandSentence,6December1999(dalej:Rutaganda),par.51;Blagojević and Jokić,par.645.31 Akayesu,par.711-712.32 Zob.Blagojević and Jokić,par.644-654.33 D.L.Nersessian,Genocide and Political Groups,OxfordUniversityPress,Oxford2010,s.18.34 Zob.Akayesu,par.521.35 R.Arnold,dz. cyt.,s.278.36 Zob.A.Cassese,dz. cyt.,s.134.37 Krstić,par.589.Wswoimwyrokuwsprawie stosowaniaKonwencjio zapo-bieganiuikaraniuzbrodniludobójstwa(Bośnia i Hercegowina przeciwko Serbii


Jeśli chodzi osprawców ludobójstwa,może je popełnić każdy,sprawstwonie jestwięcograniczonedoprzywódcówpaństwa lubfunkcjonariuszypublicznych38, cowięcej, choć zwykle ludobójstwadopuszczająsięgrupyosób,możebyćonopopełnioneprzezjednegosprawcę,działającegosamodzielnie39.Przykłademmożetubyćspra-waAbyKownera,któryprzeżyłHolocaustiwalczyłwruchuoporu,apóźniej bez powodzenia próbował zatruć systemwodociągowymiastaHamburgazzamiaremzabiciasześciumilionówNiemców40. Wistocie,conajmniejwprzypadkudwóchkategoriiaktówludobój-stwa,mianowiciezabójstwispowodowaniapoważnegouszkodzeniaciała lubrozstrojuzdrowiapsychicznego,teoretyczniemożliwejestpopełnienietejzbrodniprzez jednąlubkilkaosób–mogąonenp.zabićczłonkówgrupyreligijnejzzamiaremludobójczym,nawetjeślibraktujakiegokolwiekzaangażowaniawładzpaństwowychczypomocyzestronyjakiegośzorganizowanegopodmiotu41.Wwiększościjednakprzypadkówniezmiernietrudnojestwpraktyceprzedstawićdowodyistnieniazamiaruludobójczegousprawcy,jeślipopełnionazbrodnianiemazorganizowanego,bądźmasowegocharakteru42.Wświetleorzecznictwatrybunałówkarnychad hoc,niejestjednak

wymagany„planludobójczy”,niestanowionzatemelementuprawne-goludobójstwainiejestkoniecznydlapopełnieniatejzbrodni,choćtrudnowyobrazićsobieludobójstwo,któreniejestzaplanowaneizor-ganizowanebądźtoprzezpaństwo,bądźprzezpodmiotniepaństwowy.IzbaOdwoławczaMTKJwsprawie Jelisićwyraźnie stwierdziła, żeistnieniepolitykilubplanueksterminacjiniejestkonieczne,bydoszłodoludobójstwa,jednakże„wkontekścieudowodnieniakonkretnegozamiaru,istnienieplanulubpolitykimożestaćsięważnymczynnikiemwwiększościspraw.Zebranymateriałdowodowymożebyćzbieżnyzistnieniemplanulubpolitykilubmożenawetwykazywaćistnienie

i Czarnogórze)MiędzynarodowyTrybunałSprawiedliwościrównieżpodkreślił,iżzbrodnięludobójstwamożnapopełnićtakżewówczas,gdyzamiarwyniszczeniadanejgrupychronionejograniczasiędowyniszczeniajejczęścizamieszkującejokreślonyobszar(zob.Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro),Judgmentof26February2007,ICJReports2007,par.197-199).38 Kayishema and Ruzindana,par.167.39 Jelisić,par.101.40 D.L.Nersessian,dz. cyt., s.36.41 A.Cassese,dz. cyt.,s.140.42 Jelisić,par.101.


takowego,zaśistnienieplanubądźpolitykimożeprzesądzićodowo-dziezbrodni”43.Wodniesieniudoaktówterrorystycznych,obowiązującekonwencje

międzynarodoweograniczająsiędowskazaniaobiektywnychelemen-tówzakazanej formydziałania,nie skupiając się zbytnionacelachimotywachsprawcówtychdziałań, innymisłowy,traktując je jakoczynyzabronione,którenieznajdujążadnegousprawiedliwienia.Cowięcej,aktyterrorystyczneobejmujązachowania,którejużsąuwa-żane zaprzestępczewregulacjachkarnoprawnychposzczególnychpaństw–sątomorderstwa,powodowaniepoważnychuszkodzeńciałairozstrojuzdrowia,niszczeniemienia,porwania,braniezakładników,uprowadzeniastatkówpowietrznych,podkładanieidetonowanieła-dunkówwybuchowychitd44.Biorącpoduwagęstosunkowoszerokąinterpretacjęczynówzabronionychwymienionychwart.IIlit.a)ib)konwencjiz1948roku,możnaprzyjąć,żeaktyterrorystycznemogły-by–przynajmniejwteorii–wypełniaćznamionatychczynów(np.podłożeniebombywbudynku,wktórymspotykasięgrupareligijna,porwanieitorturowanieczłonkówgrupyetnicznej,zmasowanyatakna obóz uchodźców,wktórymprzebywająwyłącznie członkowieokreślonejgrupynarodowej).Ofiarami takichdziałańmogłybybyćzarównowiększegrupy,jakipojedynczeosoby–liczbaofiaraktuter-rorystycznegoniejestnigdzieokreślona,choćwwiększościprzypad-kówpotrzebarozgłosu,charakterystycznadladziałalnościugrupowańterrorystycznych,będzie skłaniać terrorystówdoprzeprowadzaniazamachównaszerokąskalę,zjaknajwiększąliczbąofiar.Podobnieliczbasprawcówzamachuorazjegoplanczyszczegółowe

zorganizowanieniestanowiąelementówdefinicyjnychterroryzmu–aktterrorystycznymożezostaćprzygotowanyipopełnionyzarównoprzezlokalne,bądźtransnarodoweugrupowanieterrorystyczne,czynawetpaństwo,jakiprzezpojedynczeosoby.Cooczywiste,przeprowa-dzeniezamachuterrorystycznegowpraktycewymagaodpowiedniegoprzygotowaniaizaplanowania,możnateżliczyćsięzopracowaniemcałej„kampaniiterrorystycznej”,np.przezjakąśorganizacjęsepara-tystyczną,należywięczakładać,żetakiplanwwiększościprzypadkówzostanieprzygotowany,jegobrakniewpływajednaknazakresodpo-wiedzialności,czykaralnościsprawcówprzestępstwterrorystycznych.Przykładowo,wwynikuprzygotowywanegoodmiesięcy,alenieudane-43 Jelisić – Appeals Chamber,par.48.44 Zob.A.Cassese,dz. cyt.,s.166,169-170.


gozamachunaprezydenta,grupaterrorystów,którawtymceluwtar-gnęładopałacuprezydenckiego,opuszczagowpośpiechuiuciekającprzedpolicją, zajmuje szkołę, anastępniebierze jako zakładnikówuczniówtejszkołyiprzedstawiaswojeżądaniapolityczne.Zperspek-tywyprawnej, terroryścibędąodpowiadać zarównozausiłowaniezabójstwaprezydenta(którebyłozaplanowanymdziałaniem),jakizakidnaping(zajęcieszkołyibraniezakładnikówniebyłozaplanowane,alewypełniaznamionaprzestępstwakidnapingu).Waspekcieprzedmiotowym,aktyterrorystyczne,jakopewneformy

działalnościprzestępczej,mogłybyzostaćuznanezaniektórezczynówzabronionychwświetledefinicjiprawnejludobójstwa–chodziozabój-stwabądźspowodowaniepoważnegouszkodzeniaciałalubrozstrojuzdrowiapsychicznego.Uznanietychczynówzazbrodnięludobójstwawymagałobyjednakspełnieniakolejnejprzesłanki–musiałybybyćonewymierzonewgrupynarodowe, etniczne, rasowe lub religijnewcelu zniszczeniawcałości lubwczęści tychgrup.Wodniesieniudotegoelementu,międzyludobójstwemaaktamiterrorystycznymizauważalnyjestjużjednakpewienrozdźwięk.

3.2. Grupy chronione

Konwencjaz1948rokuwymieniaczterygrupychronione(naro-dowe, etniczne, rasowe lub religijne), żaden jednak jejprzepisniedefiniujetychgrup–nadanieznaczeniatymterminompozostawionoorzecznictwumiędzynarodowemuidoktrynieprawamiędzynarodo-wego45.Wświetletychźródeł(awszczególnościwświetleorzecznictwaMTKR),przyjmuje się, że „grupąnarodową” jestwspólnota ludzi,którychłączywęzełprawnywynikającyzewspólnegoobywatelstwasprzężonegozzasadąwzajemnościprawiobowiązków,„grupaetnicz-na”togrupa,którejczłonkowiedzielątęsamąkulturęijęzyk,„grupąrasową”jestgrupaodziedzicznychcechachfizycznychczęstopowią-zanychzregionemgeograficznym,niezależnieodjęzyka,narodowo-ści,religiilubaspektówkulturowych,„grupareligijna”zaśtogrupa,którejczłonkowiedzielątęsamąreligię,wyznaniebądźformękultu46. Coistotne,przydefiniowaniukażdejztychgrupnależyuwzględniaćkontekstpolityczny,kulturowy ispołeczny47, atakże czynnikhisto-45 M.Matyasik,P.Domagała,dz. cyt.,s.38.46 Akayesu,par.512-515.47 Rutaganda,par.56.


ryczny48.Ponadto, jakzauważyłMTKJ,zdefiniowaniekażdejztychgrupwoparciuonaukowoobiektywnekryterianiedałobysiępogodzićzprzedmiotemicelemkonwencjiz1948roku49.Traktatowadefinicjaludobójstwaodnosisięjedyniedofizycznego

zniszczeniastosunkowotrwałychgrup,doktórychjednostkiwwięk-szościprzypadkównależąniejako „automatycznie”,niezależnieodswejwoli,najczęściejwskutekurodzenia(takjestwprzypadkuna-rodowości,pochodzeniaetnicznegoirasy,jedyniewprzypadkugrupreligijnychwgręwchodzićmożeczłonkostwozwyboru)50. W odnie-sieniudogrupnarodowychichtożsamośćwynikaznarodowościlubwywodzeniasięzdanegonarodu.Takieujęciepozwalanajednoczesnąprzynależnośćdokilkugrupnarodowychzwiązanychzmiejscemuro-dzeniaiaktualnegoobywatelstwa.OrzecznictwoMTKRprzywołujetusprawę Nottebohma,wktórejMTSstwierdził,iżobywatelstwotowęzełprawny,któregofundamentemjestelementprzywiązania,efektywnośćbytuiuczuć,połączonazwzajemnościąprawiobowiązków51.Zatemosobistewyobrażeniaczłonkówgrupydotycząceichnarodowościniesąprawnierelewantne.Nacisknaprawne aspektynarodowości(„pra-wa” i„obowiązki”oraz„tworzeniewspólnotypowiązanejprawnie”)gwarantuje,żenp.grupypolitycznesąwykluczonezpojęcia„grupynarodowej”52.Grupęetniczną–ogólnierzeczbiorąc–określasięjakogrupę,której

członkówłączywspólnyjęzyklubkultura,bądźinnecechyspołeczne.KomisjaPrawaMiędzynarodowegowsposóbnastępującydokonałarozróżnieniagrupyetnicznejodgrupyrasowej: „Więzyetnicznesąbardziejzwiązanezkulturą.Ichpodstawęstanowiąwartościkulturoweiwyróżniajestylżycia,sposóbmyśleniaitensamsposóbpatrzenianażycieiróżnesprawy.Wgłębszymujęciu,grupaetnicznaopierasięnakosmogonii”53.Różnicapomiędzyrasąapochodzeniemetnicznymwpraktycejestjednaktrudnouchwytna.Niektórzysugerują,żeobapojęciasąniemal identyczne.Przykładowo,wedługWysokiegoKo-

48 Krstić,par.557.49 Tamże,par.555.50 Akayesu,par.511.ZobteżA.Cassese,dz. cyt.,s.130.51 Zob.Nottebohm Case (Liechtenstein v. Guatemala),Judgmentof6April1955, ICJReports1955.52 D.L.Nersessian,dz. cyt.,s.26.53 Fourth Report on the Draft Code of Offences Against the Peace and Security of Mankind, by Mr. Doudou Thiam, Special Rapporteur,UNDoc.A/CN.4/398(1986),par.58.


misarzaONZdosprawUchodźców,rasaobejmujewszystkierodzajegrupetnicznych,októrychmówisięwpotocznymjęzykujakoo„ra-sach”.Częstoteżuwzględniaonaprzynależnośćdokonkretnejgrupyspołecznejowspólnympochodzeniustanowiącejmniejszośćwramachwiększejpopulacji54.Grupy rasowe zkoleidefiniowane sąnapodstawie swojego ze-

wnętrznegowyglądu izewnętrznych cechfizycznych.Wich składwchodząosoby,którychtożsamośćjakotakawyróżniasiępodwzglę-demcechfizycznychlubpochodzeniabiologicznego55.Jakwyżejwspo-mniano,grupę rasowąklasyfikuje sięnapodstawie „dziedzicznychcechfizycznychczęstoidentyfikowanychzregionemgeograficznym,niezależnieodczynnikówjęzykowych,kulturowych,narodowychczyreligijnych”56.Odniesieniadobiologiiidziedzicznościpotwierdzają,żewyglądzewnętrznynależyzbadaćwświetleogólnychwłaściwościgrupy.Szczegółowebadanianależyraczejoprzećnaogólnymskładziegrupyrasowej,niżcharakterystyceodnoszącejsiędoposzczególnychjednostek57.Grupareligijnanatomiasttogrupa,którejczłonkówłączywspólna

religia,wyznanielubformakultu.Tafunkcjonalnadefinicjaopartanaobiektywnychprzesłankachzdajesiębyćjednakdośćwąskawświetleszerszegospojrzeniaproponowanegoprzezmiędzynarodoweprawoprawczłowieka.Definicjaopartanasubiektywnychsystemachwie-rzeń określagrupęreligijną jakoposiadającąwspólnekredowiary,wierzenia,doktryny,praktykibądźobrzędy.Byćmożekoncepcjagrupreligijnychpowinnabyćwystarczającopojemna,byobjąćteżateistóworaznonteistów,stanowiącychceldziałańludobójczychzuwaginaichwłasnewierzenialubformykultu58.

54 D.L.Nersessian,dz. cyt., s.24.Wyodrębnieniegrupyetnicznejnastąpiłonapóźniejszymetapiepracnadkonwencjąz1948roku,abykonwencjalepiejdefinio-wałarodzajegruppodlegającychochronieiabyzapewnić,żetermin„narodowy”niebędzierozumianyjakoodnoszącysięwyłączniedoaspektówpolitycznych(zob.Krstić,par.555).55 Tamże,s.23.56 Akayesu,par.514.MiędzynarodowaKonwencjawsprawielikwidacjiwszelkichformdyskryminacjirasowejz7marca1965rokuwart.1ust.1definiujedyskrymi-nacjęrasowąjako„wszelkiezróżnicowanie,wykluczenie,ograniczenielubuprzy-wilejowaniezpowodurasy,koloruskóry,urodzenia,pochodzenianarodowegolubetnicznego”(Dz.U.z1969r.,Nr25,poz.187).57 D.L.Nersessian,dz. cyt.,s.23.58 Tamże,s.25.


Wartościąchronionąprzezzakazpopełnianiazbrodniludobójstwajestprzetrwanie grup ludzkich, anieprzetrwanie jednostek59. Dla sprawcówludobójstwajednostkisątymsamymśrodkiemdoosiąg-nięciacelu–jeślidanajednostkanienależydogrupychronionej,niemożnajejzakwalifikowaćjakoofiaryludobójstwa,nawetjeślisprawcadocelowozamierzazniszczyćgrupęchronioną.AtakinapolitycznieumiarkowanychczłonkówHutuwRwandziew1994rokuniebyływięcludobójstwem,choćstanowiłyoneintegralnączęśćszerzejzakrojonegoplanu,mającegonaceluzniszczenieTutsibędącychgrupąetniczną60. Wybórdanejosobyjakopotencjalnejofiaryludobójstwaniewynikazjejtożsamościjakojednostki,alejestzwiązanyzprzynależnościądodanejgrupynarodowej,etnicznej,rasowejlubreligijnej.Ofiarakon-kretnegoczynuludobójczegojestzatemczłonkiemgrupy,cooznacza,żeofiarązbrodniludobójstwapadłagrupa,aniejednostka61. Innymi słowy,możnabyćwinnymzbrodniludobójstwazapopełnieniejednegomorderstwa,jednakwtakiejsytuacjizamiarludobójczymusidotyczyćokreślonejgrupy.Pozbawienieżyciaosób,któreprzezprzypadekna-leżądotejsamejgrupy,jestniewystarczające,bytraktowaćtenczynjakoludobójstwo62.Należyponadtowyraźniezaznaczyć,żewprzypadkuzbrodni lu-

dobójstwaochroniepodlega zamkniętykataloggrupchronionych,pominiętowięcinnepotencjalniezagrożonegrupyspołeczne,takiejakgrupypolityczne,klasyspołeczne,osobystare,osobyniepełnosprawnelubosobychorepsychicznie63.Tymsamym,definicjaludobójstwanieobejmujeeksterminacjigrupyzuwaginapoglądypolitycznejejczłon-ków,nieobejmujeteżtzw.ludobójstwakulturowego(czylizniszczeniakulturyijęzykadanejgrupy),którejestraczejkoncepcjąniesprecyzo-waną64.Zasadniczo,wspomnianeinnegrupysąjużchronioneróżnymiinstrumentamizzakresuochronyprawczłowieka,pozatym,włącze-nie innychgrupdodefinicji ludobójstwamogłobyrodzićproblemynagruncieposzanowania suwerennościpaństw (twórcykonwencjiz1948rokuzakładali,żemogłobytonegatywniewpłynąćnaprocesjejratyfikacji)65.Dlategowprzypadkukwalifikacjiczynuzabronionego59 T.Iwanek,dz. cyt.,s.98.60 D.L.Nersessian,dz.cyt.,s.22.61 Akayesu,par.521.62 R.Arnold,dz. cyt.,s.279-280.63 T.Iwanek,dz. cyt.,s.98.64 Zob.A.Cassese,dz. cyt.,s.130.Zob.teżD.L.Nersessian,dz. cyt.,s.13.65 R.Arnold,dz. cyt.,s.279.


jakozbrodniludobójstwatakważnejestustalenieokreślonychcechdanejgrupywsposóbpozytywny,czyliwskazanie,dojakiejgrupyna-leżąofiarytegoczynu,niezaś,dojakiejgrupynienależą66.Wpraktyceniejestjednakłatwodokonaćkwalifikacjikonkretnejgrupyludzkiej,byokreślić,czystanowionagrupęchronioną.Wsukursprzychodzątuorzeczeniatrybunałówkarnychad hoc,wktórychznaleźćmożnawskazówkipomocneprzyocenie,czydanagrupamieścisięwkata-logugrupchronionych.Wspomnianetrybunaływypracowaływtymzakresiedwiekoncepcje–obiektywnąisubiektywną.Koncepcjaobiektywnazostała szczegółowoprzedstawionaprzez

MTKRwsprawieAkayesu.Trybunałoparłswądecyzjęnanamacal-nychoznakachprzynależnościdogrupyiobiektywnejoceniegrupy.DowodydopuszczoneprzezTrybunałuwzględniałyzeznaniadotycząceinformacjinadowodachosobistych(stanowiącychpozostałośćpobel-gijskiejwładzykolonialnej),któreidentyfikowałyichposiadaczyjakoczłonkówplemieniaHutulubTutsi67.Trybunałuznał,żeświadkowieTutsi zeznawaliwiarygodniewsprawie swej odrębności etnicznejistwierdził,żedawnibelgijscykolonizatorzywpodobnysposóbroz-różniali ichnapodstawieprzynależności etnicznej68.Napodstawiefaktówprzedstawionychpodczaspostępowania,MTKRuznał,żeTutsistanowiąodrębnągrupęetniczną „identyfikowaną jako takąprzezwszystkich”69.Grupychronionemusząwięcbyćgrupami trwałymiistabilnymi,wktórychczłonkostwomacharakterciągłyiczęstonie-odwracalny,stanowiąwięcprzeciwieństwogrupdynamicznych(ta-kichjakgrupypolityczne),doktórychwstępujesięiwystępujeznichwdrodzedecyzjijednostki70.Wprzypadkukoncepcjisubiektywnej,ocenastatusugrupynaro-

dowej,etnicznej,rasowejlubreligijnejdokonywanajestzperspekty-wyosóbpragnącychwydzieleniatakiejgrupyzresztyspołeczności,przy czymchodzi tuoprzekonanie sprawców ludobójstwa, którzydefiniują(stygmatyzują)grupębędącąofiarączynówludobójczych.Stygmatyzacjapoleganatypizowaniupotencjalnychofiarnapodstawieocenycechdanejgrupy(np.czarnaskóra,uczęszczaniedokościoła)

66 Zob.Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro), par.193.67 Akayesu,par.702.68 Tamże,par.122.69 Tamże,par.702.70 Tamże,par.511,515-516.


ipozwalaokreślić,czypopulacjabędącacelematakustanowigrupęodrębnąnarodowo,etnicznie,rasowobądźreligijniewoczachpoten-cjalnychsprawców71.Coistotne,kategoryzacjagrupyjakochronionejistygmatyzowanejprzezsprawcępowinnabyćdokonywanaodrębniedlakażdejsprawy72,biorącpoduwagęzarównokryteriaobiektywne,jakisubiektywne(zależnieodsytuacji)73,zuwzględnieniemzarównostosownychfaktów,jakikontekstupolitycznegoikulturowego74.Wartojeszczedodać,iżwświetleorzeczeniaMTKJwsprawieJeli-

sić,wspomnianejwyżejstygmatyzacjimożnadokonać,stosująckry-teriapozytywnelubnegatywne.W„podejściupozytywnym”sprawcyzbrodniludobójstwawyodrębniajągrupęnapodstawiecechcharakte-rystycznych,wichmniemaniu,dladanejgrupynarodowej,etnicznej,rasowejlubreligijnej.„Podejścienegatywne”poleganawykluczeniuosób zkręgu grupy, do której członków sprawcy zaliczają siebie,iktóratogrupawyróżniasięokreślonymicechaminaturynarodowej,etnicznej,rasowejbądźreligijnej.Wtensposóbwszyscywykluczenina tejpodstawie zgrupy stanowiąodrębnągrupę75.Stygmatyzacja„negatywna”zostałajednakodrzuconazarównoprzezIzbęApelacyjnąMTKJ76,jakiprzezMTS77,jakoniezgodnazkonwencjąz1948roku.Biorącpoduwagę cel konwencji z1948 roku,przyjmuje się, że

zamiarzniszczeniadanejgrupymusidotyczyćprzynajmniejistotnej,znaczącejczęścitejgrupy78.Międzynarodowetrybunałykarnead hoc interpretujązwrot„częściowo/wczęści”jakozamiarobejmującyznisz-czenie„znacznejliczbyosóbbędącychczęściądanejgrupy”79lub„dosyćznacznąliczbęwporównaniudocałkowitejpopulacjigrupy”80.Częśćta

71 Jelisić,par.70-71.72 Blagojević and Jokić,par.667.Por.Krstić,par.557.73 Prosecutor v. Alfred Musema, CaseNo.ICTR-96-13-A,JudgementandSentence,27January2000,par.161,163.74 Rutaganda,par.58.75 Jelisić,par.71.76 Prosecutor v. Milomir Stakić, CaseNo.IT-97-24-A,AppealsChamber,Judge-ment,22March2006,par.16-28.77 Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro), par.193-196.78 Jelisić,par.82.79 Kayishema and Ruzindana,par.97.80 Prosecutor v. Duško Sikirica, Damir Došen and Dragan Kolundžija,CaseNo.IT-95-8-T,JudgementonDefenceMotionstoAcquit,3September2001,par.65.Wpraktyce, częstoprowadzi todo rozróżnieniabezwskazania różnic.Rezultatwwieluprzypadkachbędzieidentyczny:zwrot„część”grupywomawianejkwestii


musibyćjednaknatyleznacząca,byjejeksterminacjamiaławpływnacałągrupę81.Częśćgrupybędącacelematakukwalifikujesięwięcjakoistotna,jeślizamiarwyniszczeniadotyczywiększościtejgrupylubjeśliatakjestwymierzonywnajbardziejreprezentatywnychjejczłonków(elity)82.Elityobejmująprzywódcówpolitycznych,administracyjnych,religijnych,nauczycieliakademickichiintelektualistów,przedstawi-cieli światabiznesu iinnych–przyczymniezależnieod faktycznejliczbyofiar,liczysięszerokozakrojonedziałaniejakotakie,będącewskaźnikiemzbrodni ludobójstwa.Argumentempotwierdzającymówzamiarbędzielos,jakiprzypadniereszciegrupy.Jeśliprzywódcygrupyzostalizgładzeniiwtymsamymczasielubwnastępstwiepowyż-szychzdarzeństosunkowodużaliczbaczłonkówgrupyzostałazabita,bądźzmuszonadoucieczkilubdeportowananawielkąskalę,czynytenależyrozpatrywaćcałościowo,abydokonaćinterpretacjiprzepisówkonwencjiz1948rokuwduchuzgodnymzjejcelem83.Jeśli chodzi oakty terrorystyczne, ich cechą szczególną jest za-

zwyczaj brakwyraźnie określonej grupy, którama się stać celemzamachu.Dobórofiarjestzwykleprzypadkowy,atakimającharakternieukierunkowanyimogąobejmowaćludnośćcywilnąjakotaką,bez„stygmatyzowania”konkretnychjejczłonków,stądterroryzmdefiniujesięjakozbrodnięślepą84.Oczywiście,atakiterrorystycznemogąbyćteżskierowaneprzeciwjednostkom–przedstawicielomdanegopaństwa(takimjakczłonkowierządu,urzędnicy,sędziowie,funkcjonariuszesłużbporządkupublicznego) lub innymosobom,które terroryściuznali za swoichprzeciwników.Nadalwięc zdarzają sięprzypadkiaktów tzw. terroryzmu indywidualnego– skierowanegoprzeciwkonkretnejosobie,bądźprzeciwwyselekcjonowanymosobom.Mogątobyć„skrytobójczemorderstwapojedynczychludzilubcałychgrup,porwaniaiokaleczenia(np.przezprzestrzeleniekolana,coIrlandzkaArmiaRepublikańskastosowałajakokarę,aCzerwoneBrygadyjako

będziestanowićzarównoznacznąliczbęofiar,jakiznacznyprocentgrupyjakoca-łości.Należyzatemuwzględniaćobydwastanowiska,obydwasąteżprezentowaneprzezmiędzynarodowetrybunałykarne(D.L.Nersessian,dz. cyt.,s.43).81 Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro), par.198.82 Jelisić,par.82.83 Tamże.84 Zob.T.Aleksandrowicz,Terroryzm międzynarodowy,WydawnictwaAkademi-ckieiProfesjonalne,Warszawa2008,s.21.


ostrzeżenie)”85,mogątobyćteż„aktydywersjiisabotażu(podpalenia,wysadzenia)oraz rabunków, często stosowanychprzezorganizacjeterrorystyczne”86.Częściejjednakcelemzamachówterrorystycznychstająsięzupełnieprzypadkoweosoby,wżadensposóbniezwiązaneztąbądź innągrupą,wrozumieniuart. IIkonwencji z1948 roku.Aktyterrorystycznezwykleniesąwięcnastawionenaeksterminacjęokreślonejgrupyiprzyjmująformęatakówbezrozróżnienia87.Biorąc jednakpoduwagę różnorodne ideologie imotywy leżące

upodstawdziałalnościugrupowań terrorystycznych,wydaje się, iżprzynajmniejniektóreztychugrupowańzacelswychatakówmogłybyobraćjednązgrupchronionychwświetlekonwencjiz1948roku.Przy-kładowo,organizacjeterrorystyczneocharakterzenacjonalistycznymlubseparatystyczno-narodowościowym(takiejakIRAczyTamilskieTygrysy)mogłybyprzeprowadzaćzamachynagrupynarodowe lubetniczne,zaśorganizacjeopodłożufundamentalistyczno-religijnym(takiejakal-Kaidaalboniektóresektyreligijne)mogłybyczynićprzed-miotemswoichatakówgrupyreligijne.Możliwerównież,żeniektóreugrupowaniaterrorystycznemogłyby„stygmatyzować”swojeofiaryzuwaginawięcejniż jednokryterium,np. zpowodunarodowościireligii(jakwprzypadkupalestyńskichorganizacjiterrorystycznych),albonawetwszystkichkryteriów (przykłademmogą tubyć ruchyprawicowo-ekstremistycznewStanachZjednoczonych). Powstajetylkopytanie,czyrzeczywiściecelemtakichatakówterrorystycznychbyłobyzniszczeniewcałościlubczęściokreślonychgrup?Zasadniczymcelemdziałańugrupowańseparatystyczno-narodo-

wościowychjest„zdobycieodrębnościpaństwowejdanegoregionu,przyłączeniegodoinnegokraju,uzyskaniepewnegostopniaautonomiilubzapewnienieprawadowspółdecydowania”88.Stosowanieprzemocywiążesiętuwięczwysiłkami,mającyminaceluwspieranietożsamościnarodowej.Atakowanie„wrogównarodu”jestpróbązdobyciauznaniawoczachczłonkówwłasnejspołeczności,swoistymdowodemlojal-ności.Coistotnejednak,niekoniecznieoznaczatoprzeprowadzaniezamachówwymierzonychwkażdego,ktonależydonarodu„ciemięż-

85 J.Tomasiewicz,Terroryzm na tle przemocy politycznej (zarys encyklopedycz-ny),„Apis”,Katowice2000, s.12.86 Tamże.87 Por.R.Arnold,dz. cyt.,s.288.88 W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,Terroryzm,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa2009,s.39.


ców”–najczęściej celem tychzamachówsąprzedstawicielewładzpaństwauznawanegoprzezdaneugrupowaniezawrogie,choćjeśliwwynikuzamachumogązginąćlubzostaćrannetakżeosobytrzecie,generalnietraktowanesąoneprzezterrorystówjako„skutkiuboczne”aktuterrorystycznego.MożnatuposłużyćsięprzykłademIrlandzkiejArmiiRepublikańskiej(IRA).PoIIwojnieświatowejdziałalnośćtejorganizacjistawałasięcorazbrutalniejsza(wmyśldewizy„to wash the British out of Ireland on a wave of blood”),alewprzeważającejmierzeatakiskierowanebyłyprzeciwkoangielskimżołnierzomipo-licjantom,przedstawicielomwymiarusprawiedliwościipolitycznymsympatykomkoronybrytyjskiej89.Coprawdawzamachach(zwłaszczabombowych)ginęłylubodnosiłyobrażeniarównieżosobypostronne,czasemnawetdochodziłodoatakównieukierunkowanych(jakwprzy-padkudetonacjibombywEmiskillenwczasiepochoduprotestantówwlistopadzie 1987 roku), niemożna jednaknazwać tychdziałańludobójczymi,niebyłyonebowiemprowadzonewceluzniszczeniawcałościlubczęścijednejzomawianychwyżejgrupchronionych.PodobnieocenićmożnadziałalnośćTamilskichTygrysów(Tygrysów

WyzwoleniaTamilskiego Ilamu–LTTE)–organizacji skupiającejTamilówwalczącychowłasnepaństwowpółnocnejczęściSriLanki.CzłonkowieLTTEatakowalisyngaleskichżołnierzyipolicjantóworazprzedstawicieli rządu (np.w1993 roku zamordowali ówczesnegoprezydentapaństwaRanasinghePremadasa), ale przeprowadzaliteżzamachynaumiarkowanychwpoglądachTamilówiorganizacjekonkurencyjne90.Celemichterrorystycznejdziałalnościstawałasięrównieżludnośćcywilna,m.in.wwynikuatakównaśrodkitransportu(autobusy,pociągi,statki,samoloty),dworce,portylotniczeimiejscakultureligijnego,wieleofiarspowodowałyteżzamachysamobójcze(przeprowadzaneprzeztzw.CzarneTygrysy)–zaprzykładmożeposłu-żyćataknamiędzynarodowyportlotniczywKolombow2001roku91. TrudnojednakuznaćdziałalnośćTamilskichTygrysówzadążeniedounicestwienia,wcałościlubczęści,określonejgrupychronionejwmyślart.IIkonwencjiz1948roku.Ugrupowaniaseparatystyczno-narodo-wościowedążąbowiemdookreślonegocelupolitycznego,którymmożebyćuzyskanieniepodległości,terytoriumbądźautonomii,albozmiana

89 Tamże,s.64.90 Tamże,s.66.91 SzerzejnatematTamilskichTygrysów–zob.Encyklopedia terroryzmu,MUZAS.A./DomWydawniczyBellona,Warszawa2004,s.469-475.


politykirządu.Zchwiląrealizacjitegocelu,zamachyterrorystycznezazwyczajustają(jakwprzypadkuIRA),jeślizaśdoosiągnięciacelujestdaleko(jakwprzypadkuLTTE),teoretyczniemożliwyjestkompro-misirozejm,bezkoniecznościcałkowitegozniszczeniaprzeciwnika92.Zaspecyficznyprzypadekdlaprowadzonychrozważańuznaćmożna

terroryzmugrupowańpro-palestyńskich,któremimoróżnorodnychpodstawideologicznych(wśródorganizacjitychwyróżniasięzarównougrupowaniaświeckie,jakireligijne),charakteryzujewspólnacecha,jaką jestdążeniedoutworzeniapaństwapalestyńskiego, środkiemzaśdotegocelustałysięm.in.atakiterrorystyczneskierowaneprze-ciwobywatelomIzraelaidokonywanenacałymświecie,nietylkonaBliskimWschodzie.Aktytemożnabyłobytraktowaćjakoludobójcze,jeśliudałoby sięudowodnić, że towarzyszy imzamiar zlikwidowa-niapaństwa Izrael– zniszczenie tegopaństwamogłobywistociedoprowadzićdozniszczeniaznaczącejczęścinarodużydowskiego93. Pozatym,możnaprzyjąć,iżpalestyńskieorganizacjeterrorystycznewkwestii„stygmatyzacji”charakteryzuje„podejściepozytywne”,jeślichodziowyodrębnienieŻydówjakogrupynarodowejlubreligijnej.Czyrzeczywiściejednakdziałalnośćtychugrupowańnastawionajestna„zniszczeniegrupychronionejjakotakiej”?Założonaw1964rokuiskupiającaróżnorodnepalestyńskiefrakcje

polityczne,OrganizacjaWyzwoleniaPalestyny(OWP)wswoimnaj-ważniejszymdokumencie, czyliwPalestyńskiejKarcieNarodowej,podkreśla, iż „Palestyna jestojczyznąarabskiegonarodupalestyń-skiego iintegralną częściąwielkiej arabskiejmacierzy”94, anaródpalestyńskimaprzyrodzoneprawodowyzwoleniaiodzyskaniaswejojczyzny, równieżpoprzezwalkę zbrojną,wKarcieniema jednakmowyoczynieniuprzedmiotematakówludnościżydowskiejczyoby-wateliIzraela.Owszem,wKarciewyraźniepotępionosyjonizm,okre-ślonogojednakmianemruchupolitycznegoorganiczniezwiązanegozimperializmemmiędzynarodowym,zaśpaństwoIzraeluznanozainstrumentruchusyjonistycznegoistałeźródłozagrożeniadlapokojunaBliskimWschodzie95,trudnojednaktraktowaćtesformułowania92 Por.T.Aleksandrowicz,dz. cyt., s.37.93 Zob.R.Arnold,dz. cyt.,s.301.94 Cyt.za:J.L.Gelvin,Konflikt izraelsko-palestyński,WydawnictwoUniwersyte-tuJagiellońskiego,Kraków2009,s.238.TekstKartywjęzykuangielskim–zob.Palestinian National Charter,www.science.co.il/Arab-Israeli-conflict/Palestinian--Covenant.asp,05.10.2013.95 PalestinianNationalCharter…dz.cyt.


jakowezwaniedodziałańludobójczychczyformęstygmatyzacjiomó-wionejpowyżej.PodobniewswoimsłynnymprzemówieniunaforumZgromadzeniaOgólnegoONZw1974roku,JaserArafat,ówczesnyprzywódcaOWP,ostroskrytykowałsyjonizm,alepodkreślił,żewalkazbrojnabojownikówpalestyńskichtowalkaoistnienieizachowaniearabskiegocharakteruPalestyny,przyczymmówiącoprzyszłościPa-lestyny,uwzględniałwniejrównieżŻydów,mieszkającychwspólniezArabamiwpokojuibezdyskryminacji96. Upodstawdziałań terrorystycznychugrupowańwchodzących

wskładOWPleżałyzatemmotywypolityczneichoćczęstoofiaramizamachówstawalisięobywateleizraelscy,niebylioni„celemsamymwsobie”,leczraczejśrodkiem,którymiałwymusićnarządzieIzraelaspełnienie formułowanychprzez terrorystówżądań.Przykładowo,w1968rokuLudowyFrontWyzwoleniaPalestyny(należącywówczasdoOWP)uprowadziłrejsowysamolot izraelskichliniiElAl, lecącyzRzymudoTelAwiwu.Porywaczemielizamiarwymienićpasażerów--zakładnikównaterrorystówpalestyńskichuwięzionychwIzraelu,alewybórsamolotuElAlbyłistotnyrównieżzinnegopowodu–stanowiłon „symbol” izraelskiegopaństwa.Zasadniczowięcdlaporywaczyniemiałowiększegoznaczenia,jakiejnarodowościczywyznaniasąpasażerowieuprowadzonegosamolotu.Palestyńscyterroryścizresztącorazczęściejbralinacelobywateliinnychkrajów,którezazwyczajniemiałyżadnegozwiązkuzich„sprawą”.Wtensposóbichdziałaniazyskiwałyznaczniewiększąuwagęirozgłos,którejczęstobrakowało,jeśliatakowalijedynieswychzaprzysięgłychwrogów97.TakbyłochoćbywprzypadkuuprowadzeniaprzezLFWPwewrześniu1970rokupięciusamolotówzkilkusetpasażeraminapokładzie,lecącychdoNowegoJorku,anależącychdoliniilotniczychróżnychpaństw(m.in.WielkiejBrytanii,SzwajcariiiRFN).JakzauważyłwówczasprzywódcaLFWP,GeorgeHabash,„porwaniesamolotuodnosiwiększyskutekniżzabiciewbitwiestuIzraelczyków”98.Zdecydowaniebardziej radykalnepoglądyprezentuje założony

wpołowielatosiemdziesiątychIslamskiRuchOporu,znanytezpodnazwąHamas(„Zapał”).Deklarujeon,iżjegonadrzędnymcelemna-

96 Speech by Yasser Arafat, UnitedNationsGeneral Assembly,NewYork,13November 1974,www.monde-diplomatique.fr/cahier/proche-orient/arafat74-en,23.08.2013.97 B.Hoffman,Oblicza terroryzmu,BertelsmannMedia,Warszawa1999, s.64-65.98 Tamże,s.67.


turypolitycznejjestwyzwoleniePalestyny,jednakwprzeciwieństwiedoOWPodmawiauznaniapaństwa Izrael ipoparcia rozwiązaniadwupaństwowego.Wświetle„Memorandumwstępnego”Hamasu,jeston„ruchemwalkiludowej,którydążydowyzwoleniacałegoobszaruPalestyny,odMorzaŚródziemnegoażporzekęJordan.Jegoideologiaipolitykaopartesąnanauceiprawodawczejtradycjiislamu.Ruchtenzradościąprzyjmujedoswychszeregówwszystkichtych,którzywierząwjegoideeipoglądyorazgotowisąponieśćkonsekwencjeuczestni-ctwawświętejwojnieowyzwoleniePalestynyiustanowienienajejterytoriumniepodległegoislamskiegopaństwa”99.Wdokumencietymwymienianajestoficjalnieideologiadżihadu,niepodległośćPalestynywarunkujesięzaśzniszczeniemIzraela.DlaHamasuniemaprzytymmożliwościzawarciapokojowegoukładuzpaństwemIzrael–inicjaty-wypokojowesączystąstratączasu,dlasprawyPalestynyniemawięcinnego rozwiązanianiżdżihad.Skrajnie islamskie frakcjeHamasuwzywająnawetdomordowaniaŻydów,wichmniemaniuabsolutnympriorytetem jestbowiemuwolnienie siępalestyńskiegonaroduod„syjonistycznychokupantów”,postrzeganychjakoneokolonialiści100. Wyrazemiwystarczającymświadectwemdeklarowanejwrogościstałasiękrwawakampaniaterrorystów-samobójcówHamasuprowadzonaprzeciwko Izraelowi ijegoobywatelom101. Jakożywebombyzama-chowcysamobójcybyliwysyłani,byatakowaćcywilnecelewIzraelu:autobusy, dyskoteki, restauracje icentrahandlowe. Strategia za-machówsamobójczychniemiałajednaknacelu„zniszczeniagrupychronionej”,byłatoraczejwalkapolityczna,służącastorpedowaniuprocesupokojowegozOsloiosłabieniuwładzAutonomiiPalestyńskiejpodlegającychArafatowi102.Pozatym,zamachysamobójcze,podobniejakinneaktyterrorystyczne,cechujeprzypadkowośćichofiarichoćdozamachówtychdochodziłonaterytoriumIzraela,ginęlinietylko99 Cyt.za:J.L.Gelvin,dz. cyt., s.269-270.100 W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,dz. cyt.,s.133-134.Znamiennejestka-zaniewygłoszoneprzezzałożycielaiduchowegoprzywódcęHamasu,imamaszejkaAhmedaJassina,wmeczeciemiastaGazaw1987roku–podkreślałon,żeHamastoczywojnęnietylkozIzraelem,alezewszystkimiŻydami,którychnależyzabijaćinikogoznichnieoszczędzać(B.Hoffman,dz. cyt.,s.94-95).101 B.Hoffman,dz. cyt., s.95.WedługdowództwaHamasu, równieżobywatelebędącycywilamizpowodupowszechnegoobowiązkusłużbywojskowejzaliczanisądocelówmilitarnych(W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,dz. cyt.,s.134.Por.A.vanEngeland,Civilian or Combatant? A Challenge for the 21st Century,OxfordUniversityPress,Oxford2011,s.5-6).102 W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,dz. cyt.,s.135-136.


obywateletegopaństwa,zczymzresztąprzywódcyHamasusięgodzili.Możnacoprawdastaraćsięudowodnić,żedziałalnośćterrorystycz-naHamasuwymierzona jestwjednązgrupchronionychwświetlekonwencjiz1948rokuibyćmożewzamierzeniumaonaprowadzićdo zniszczenia tej grupy,przynajmniejwczęści, jednakwszerszejperspektywiedżihadprowadzonyprzezHamasmaprzedewszystkimdoprowadzićdowyzwoleniaPalestynyizałożeniapaństwaislamskiego–adotegoludobójstwoniejestkonieczne.Skoro„świętawojna”Hamasumageneralniepodłożepolityczne

isłużypartykularnyminteresom,tomożejedynieświatowydżihad,utożsamianyzal-Kaidą,będącąnie tyleorganizacją, co raczej glo-balnąideologiąipostawąduchową,„stygmatyzuje”określonegrupy,nakazujączniszczyćjewcałości lubwczęści?Protagoniścidżihaduwymieniająbowiemtrzechwrogów,którychwpływynależypokonaćwpierwszejkolejności–sąto„krzyżowcy”(zachodniochrześcijańskiespołeczeństwoorazRosja), „Żydzi” (państwo Izrael)oraz „sługusi”(muzułmańskierządylubdyktaturyjakopomocnicyniewiernych)103. Dżihadyścisąprzekonani,żemuzułmaniesązagrożeniistaleatako-waniprzezjednegoztrzechwrogówlubichkoalicję,atakzaśmożeprzybieraćdwieformy–jestto„atakcielesny”(zdobycieiokupacjakrajówmuzułmańskich, prześladowania ludności,wykorzystaniebogactwnaturalnychregionu)i„atakduchowy”(intensywnyeksportobcychwartościiwzorcówzachowańdoświatamuzułmańskiego,np.poprzezglobalizację).Jedynąmożliwościąobronyprzedwrogamiiichnieustającymiatakamijestdżihad(wspólnywysiłekmuzułmanów),którynależyprowadzićm.in.zapomocądziałańterrorystycznych104. Wyjaśnienie, kto jestwrogiem islamu iprzeciwkokomunależy

kierować ataki, pojawia sięwwydawanychprzezprzywódcówal--Kaidyfatwach.Wsensieogólnym,fatwatopisemnaopiniaprawnawydawanaprzezmuzułmańskiegoteologalubosobęodużymauto-ryteciewkwestiachmuzułmańskiegoprawalubteologii.Zawieraonawskazanie, jakrozwiązaćdanyproblemwzgodziezprawemislam-skim.Fatwaniemamocyprawnej–proszącyoniąniemusipostąpićwmyśljejzaleceń,awagatakiejopiniimożezależećodautorytetujejautora105.Wprzypadkual-Kaidy, jej członkowie izwolennicyuwa-

103 Tamże,s.122.104 Tamże,s.123.105 Zob.A.Marek,Islam. Informator dla organizacji pozarządowych,VoxHumana,Warszawa2005, s.48.


żająfatwywydawaneprzezjejprzywódcówzawiążące.Jednaznaj-ważniejszychtakichfatw,wzywającado„dżihaduprzeciwkoŻydomikrzyżowcom”,zostaławydanawlutym1998rokuprzezOsamębinLadenaikilkunajważniejszychprzedstawicieliróżnychradykalnychugrupowańislamskich106.CytowanesąwniejwersetyKoranu,wypo-wiedziprorokóworazimamów.Wedługzdaniatwórcówfatwy,wobec„sojuszukrzyżowcówzsyjonistami”całamuzułmańskaspołecznośćmaobowiązekbronićsięzgodniezcelamidżihadu107.„Obowiązkiemkażdegomuzułmanina,gdziekolwiekbysięznalazł,jestzabijaćAme-rykanówiichsojuszników–zarównocywilnych,jakiwojskowych–wceluwyzwoleniameczetuAl-AksawJerozolimieiŚwiętegoMeczetuwMekceiwceluwyparciaichwojskzziemiislamskiej,byniemoglijużzagrażaćmuzułmanom”108.WalkatamabyćzgodnazesłowamiAllaha: „walcz zniewiernymi zewszystkich sił, tak jakoniwalcząztobą”109oraz„walcz,ażznikniezgiełkiprześladowanie,azwyciężąsprawiedliwośćiwiarawBoga”110.Niewydajesięjednak,bytakokreślonegoprzeciwnikamożnabyło

zakwalifikowaćdoktórejkolwiek zgrupchronionychnapodstawiekonwencji z1948roku.Wislamie innowiercówdzieli sięna „ludziKsięgi”(sątoŻydziichrześcijanie)orazbałwochwalców(politeiści,niewierzący)111.Określenie „niewierni”nie jestwięcwystarczającosprecyzowane– topoprostuwszyscynie-muzułmanie.Wfatwiez1998rokuwspominasięcoprawdaoAmerykanach,alejednocześniejesttammowaoichsojusznikach,doktórychzaliczyćmożnabardzoróżnorodnegrupy(łączniezmuzułmanami–„sługusami”).Terminu„krzyżowcy”teżniemożnauznaćzaprecyzyjny,choćelementemstyg-matyzującymzdajesiętubyćreligia,alemożetobyćrównieżświato-poglądczyprzyjętysystemwartości.Przeprowadzaneprzezal-Kaidęzamachyterrorystycznemajązatemcharakternieukierunkowany112,

106 OsamabinLaden,Text of Fatwah Urging Jihad Against Americans, „Al-Qudsal-Arabi”, 23February 1998,www.mideastweb.org/osamabinladen1.htm,23.08.2013.107 Zob.W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,dz. cyt.,s.128.108 Text of Fatwah… dz. cyt.109 Tamże.110 Tamże.111 A.Marek,dz. cyt.,s.51.112 Kiedyw1998roku,podczaswywiaduudzielanegokorespondentowiJohnowiMillerowi zABCNews,dziennikarz zauważył, żew zamachachbombowychnaambasadyamerykańskiewTanzanii iKeniiw sierpniu 1998 rokuzginęłowielu


aichprzewodnimcelemzpewnościąnie jest zniszczeniewcałościlub części grupnarodowych, etnicznych, rasowych lub religijnychjakotakich.Niewydajesięrównież,byzniszczenieokreślonejgrupychronionej

wświetlekonwencjiz1948rokubyłomotywemprzewodnimdziałalno-ściinnychniżislamskieugrupowańfundamentalistyczno-religijnychitzw.sektczasówostatecznych.Zpewnościącharakterystycznącechąichdziałalnościjestnadawanieaktomterrorystycznymsakramental-negolubtranscendentalnegocharakteru,wynoszenieterroryzmunapoziomduchowybądźeschatologiczny.Terroryści„religijni”śmierćidestrukcjęuważajązamoralnieusprawiedliwioną,cowięcej,stoso-wanie„ślepej”przemocyjestjaknajbardziejsłusznyminiezbędnymelementemichreligijnychprzekonań.Przemocjestteżpostrzeganajakocelsamwsobie.Woczachterrorystycznychugrupowańreligij-nychświat jest czarno-biały,akażdydzień tonieustannawalkasiłdobra,których sąprzedstawicielami, zsiłami zła, reprezentowany-miprzezcałąresztęświata113.Sąteżprzekonani,żestanowiągrupęprześladowanychwybrańców, którzybędą jedynymi zwycięzcami„ostatniejwalki”114.Wtensposóbdoswojejdziałalnościpodchodząróżne chrześcijańskie ruchyultraprawicowedziałającewStanachZjednoczonych (m.in.Michigan Militia,Aryan Nations,Christian Identity).Niegdyśichaktywnośćograniczałasiędoaktówprzemocyopodłożurasistowskimlubreligijnym,wymierzonychwkonkretneosoby, obecnie jednakwiele grupwywodzących się zpowyższegonurtuprzejawiawyraźnąwrogośćwobec rządu, który– zdaniemzwolennikówtychgrup–jestuwikłanywszerokozakrojonyspisekzagrażającymodelowiżyciaprzyjętemuprzezbiałychchrześcijan115. Cowięcej,członkowietychugrupowańsąprzekonani,iżpoprzezswoją

muzułmanów,OsamabinLadenodparł,żejeśliktośginiewczasieświętejwojny,giniezwoliAllaha(OsamabinLaden,TheHistoryChannel,seria:Biography,2003).113 M.Marcinko,Współczesne oblicza międzynarodowego terroryzmu,„ProMe-moria.BiuletynInformacyjnyPaństwowegoMuzeumAuschwitz-Birkenau”2005,nr22,s.69.114 W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,dz. cyt.,s.126.115 M.Marcinko,Współczesne… dz. cyt.,s.69.Przykładowo,wedługczłonkówruchuFreemenwMontanie,„tylkobialichrześcijańscymężczyźnimogliotrzymaćstatusprawdziwegoobywatela Freemen.Niebiali,niechrześcijanieikobietysąjednost-kamidrugiejkategorii.Żydzisąludźmi szatana,akolorowiszumowinami. Stany Zjednoczoneiichrządkontrolowanesąprzezsyjonistów,wzwiązkuzczymsąnie-legalne,ichautorytetniezostałuznany,jestzwalczany”(W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,dz. cyt.,s.127).


działalnośćbiorąudziałwodwiecznejwalcezsiłamizła,uosabianymiprzezprzedstawicieli innychniżbiała ras,przezpotężny izłowrogirządorazprzezorganizacjemiędzynarodowe,próbującewprowadzićniebezpieczny„nowyporządekświatowy”116. Zdecydowaniezaśwyraźnypodziałna„wiernych”i„niewiernych”

prezentują różnorodnesektykońca świata,doktórychzalicza sięjapońskąsektęAum Shinrikyo(NajwyższaPrawda),znanąprzedewszystkimzasprawązamachuprzyużyciusarinu,przeprowadzo-negow1995rokuwmetrzewTokio.Miałatobyć„ostatniabitwa”,początekArmagedonu,zamachniebyłwięcwymierzonyprzeciwkokonkretnejgrupie117.Wedługpoglądówwyznawanychprzezsektę,„światbył zły, skorumpowany ipopsuty.Trzebabyłooczyszczaćgozdiabelskichelementówprzemocą.Nadchodzącykoniecświatamieli przeżyć jedynie członkowie sekty.Wtedy ziemia zostałabyoczyszczona istałaby się rajem”118.Co istotne,wprzeciwieństwiedowiększości tradycyjnychsekt,NajwyższaPrawdapropagowałarównieżwalkęprzeciwkopaństwuijejorganom–w1995rokuzrąkjejczłonkówzginąłgłównykomendantpolicji,sektaprzygotowałateż „listy śmierci” znazwiskamiważnych japońskichpolityków119. Mimowięcswojegonadwyrazdestrukcyjnegocharakteru,Najwyż-szaPrawdaniebyłanastawionananiszczeniektórejkolwiekzgrupchronionychjakotakich.Trudnozatemuznać,bywświetletakprzyjętejkoncepcjiwalki–

„mykontraresztaświata”–wspomnianeorganizacjeekstremistyczneifundamentalistyczno-religijnemogłystygmatyzowaćściśleokreślonegrupychronione,skategoryzowanewdefinicjiludobójstwa.Ugrupo-waniatedążącoprawdadopowodowaniajaknajwiększychzniszczeńijaknajwiększejliczbyofiar,aleichprzeciwnicysąpojmowanizbytogólnie,bezprzyjmowaniakonkretnychkryteriówstanowiącychoichwyborze,jakoofiarprzestępczejdziałalności,np.wformiezamachówbombowych120.„Dlaekstremistówreligijnychludziespozaichwspól-

116 M.Marcinko,Współczesne… dz. cyt.,s.69.117 Ofiaramistalisiępasażerowiemetra–12znichzmarło,a5500zostałorannych.118 W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,dz. cyt.,s.242.119 Tamże,s.242,244.120 Przykładowo,celemprzeprowadzonego19kwietnia1995rokuzamachubom-bowegonabudynekwładzfederalnychwOklahomaCitybyliurzędnicyifunkcjo-nariuszepaństwowi,detonacja ciężarówki załadowanej środkiemwybuchowymzniszczyła jednaknie tylko sambudynek (wraz ze znajdującymsięnaparterzeprzedszkolem), lecz takżeuszkodziła300 innychbudowliwmieście.Wruinach


notysąmniejwartościowi.Opisująichwcelowozdehumanizowanyiponiżający sposób, określając ich jakoniewiernych, psy, dzieciszatana”121.Cowięcej,prezentowanyprzezomawianeugrupowaniapodziałświatana„dobrych”(czyliczłonkówdanejorganizacji)i„złych”(czyliwszystkich, którzy do organizacji nie należą) przypomina„podejścienegatywne”związanezinterpretacjąelementówzbrodniludobójstwa,apolegającenawykluczeniujednostekzgrupy,doktó-rejczłonkówsprawcyzaliczająsiebie, iktóratogrupawyróżniasięokreślonymicechami(np.dotyczącymiichnarodowościlubreligii).Wtensposóbwszyscywykluczeninatejpodstawiezgrupystanowiąodrębną grupę.Przypomnieć jednaknależy, żewodniesieniudoludobójstwamiędzynarodowetrybunałykarneodrzuciły„podejścienegatywne”,jakoniezgodnezkonwencjąz1948roku.Tymsamym,akty terrorystycznepopełnianeprzezomawianeugrupowanianiemogłyby stanowić zbrodni ludobójstwa,ponieważmają charakternieukierunkowanyiniesąwymierzonewkonkretnegrupychronionewmyślkonwencjiz1948roku.Przedstawionewyżejprzykładydowodzą,żewprzypadkuzbrodni

ludobójstwaniesposóbokreślićgrupychronionejbezwskazanianatzw. zamiar ludobójczy.Tonajbardziej charakterystycznyelementdefinicyjny ludobójstwa, stanowiący ojego specyfice.Nawet jeśliprzyjąć,żeniektóredziałaniaterrorystycznemogąbyćwymierzonewgrupęchronioną(np.religijną),braktegozamiarupostronieter-rorystówpowoduje,żedziałańtychniebędziemożnazakwalifikowaćjakozbrodniludobójstwa.

3.3. Zamiar ludobójczy

Pomimobrakudefinicjiczynówzabronionychwkonwencjiz1948rokuorazróżnychichinterpretacjiworzecznictwiemiędzynarodo-wych trybunałówkarnychad hoc,niewątpliwiekażdyznichmusistanowićodrębniepopełnioneprzestępstwo,musibyć zawinionyorazmusispełnićokreślonewymogistronypodmiotowejczynuza-bronionego122.Co istotne jednak, zawinienie „czynuzasadniczego”

budynkufederalnegozginęło168osób,wtym16dzieci(głównysprawcazamachu,TimothyMcVeigh,nazwałje„kosztamitowarzyszącymi”),853osobyzostałyranne(W.Dietl,K.Hirschmann,R.Tophoven,dz. cyt.,s.234).121 Encyklopedia… dz. cyt.,s.214.122 Zob.Blagojević and Jokić,par.640;Krstić,par.542.


(zabójstwa,spowodowaniapoważnegouszkodzeniaciałalubrozstrojuzdrowiapsychicznego,rozmyślnegostworzeniawarunkówżyciaobli-czonychnaspowodowaniecałkowitegolubczęściowegozniszczeniafizycznegogrupy,stosowaniaśrodków,któremająnaceluwstrzyma-nieurodzinwobrębiegrupy,przymusowegoprzekazywaniadzieci),wprzypadku zbrodni ludobójstwauzupełniadodatkowyelementpodmiotowy–specyficznadlatejzbrodni,kwalifikowanaprzestęp-cza intencja, czyli szczególny zamiar zniszczenia grupywcałościlubwczęści(tzw.zamiarludobójczy)123.Stanowiondolus specialis zbrodni ludobójstwa,dlategowyklucza innekategorie elementówpsychologicznych:lekkomyślność(lubdolus eventualis)orazrażąceniedbalstwo124.Zamiartentonajbardziejcharakterystycznyelementzbrodniludobójstwa,pozwalającyodróżnićjąodinnychpodobnychprzestępstwmiędzynarodowych125.Zamiarludobójczymusibyćodrębnyodzamiarupopełnienia„czy-

nuzasadniczego”. Ogólnyzamiarpopełnieniajednegoztychczynówwpołączeniu zogólną świadomościąpotencjalnychkonsekwencji,jakie taki czynpociągawodniesieniudobezpośrednichofiar,niejestwystarczającedla zbrodni ludobójstwa126.Sprawcamusidążyćdozniszczenia,wcałości lubczęści,określonejgrupychronionej127. Niewystarczającajestsamatylkowiedzasprawcyotym,iżdaneczy-nymogąodnieśćskutekludobójczy–koniecznejest,abyzniszczeniegrupybyłocelemjegodziałania128.Definicjazbrodniludobójstwazostałaopartanadefinicjizbrodni

przeciwko ludzkości–miałauwzględniaćpojęcie „zagłady iprze-śladowania zpowodówpolitycznych, rasowych lub religijnych”iobejmować„celowezniszczeniegrupwcałościlubwistotnejczę-ści”.Jednakludobójstworóżnisięodzbrodniprzeciwkoludzkości–istotnaróżnicapoleganatym,żewprzypadkuludobójstwamusiistniećwyżejwymienionyzamiarludobójczy(dotyczącyzagładygru-pychronionej,wcałościlubczęści),podczasgdyzbrodniaprzeciwko

123 T.Iwanek,dz. cyt.,s.97,99.124 A.Cassese,dz. cyt.,s.137.125 Akayesu,par.498; Kambanda,par.14;Kayishema and Ruzindana,par.91;Sikirica,par.84.126 Krstić,par.571.127 Jelisić – Appeals Chamber,par.46.Zob.teżApplication of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro),par.187.128 Blagojević and Jokić,par.656.


ludzkościpoleganatym,żeludnośćcywilnastajesięcelemataku,będącegoczęściąszerokozakrojonegoisystematycznegodziałaniazbrojnego129.Samzamiar ludobójczymożeprzejawiać sięwdwóch formach:

jakodążeniedozgładzeniabardzodużejliczbyczłonkówgrupy(jestto zamiarwyniszczeniamasowegodanej społeczności), bądź jakodążeniedowyniszczeniaograniczonej liczbyosób,wytypowanychjakote,którychusunięciebędziemiećdużywpływnadalszylosgru-pyjakotakiej.Wtakimwypadkumówisięozamiarzewyniszczenia„selektywnego”grupy130.Dla zaistnienia zbrodni ludobójstwakonieczna jest świadomość

popełnionegoprzestępstwaprzeddokonaniemczynówkwalifikowa-nych jako ludobójcze.Jednakczyny teniemusząbyćdokonywanezpremedytacją–jedynymmiernikiemjestfakt,żeczynpopełnianyjestwdążeniudo zamiaru ludobójczego131.Ta formułanajbardziejzbiegasięzideąkonwencjiz1948roku,którakarzeczynypopełnionezpewnymnastawieniemumysłu(zezbrodniczymzamiarem)bardziejniżdziałaniezakończonepomyślnymdlasprawcywynikiem132.Podkreślićjednaknależy,żedolus specialis zbrodniludobójstwa

niejesttożsamyzmotywacjąsprawcy133,„zamiarzniszczeniagrupyjakotakiej”odróżnićzatemnależyodmotywu,czylipobudki,którąwcaleniemusibyćnienawiśćdodanejgrupy–motywmożemiećcha-rakterpolityczny,ekonomiczny,rasowylubinny,możebyćzwiązanyzuprzedzeniami,chęciązemstylubdążeniemdouzyskaniakontrolinadokreślonymizasobamilubterytorium134.Osobistymmotywemkie-rującymsprawcązbrodniludobójstwamożebyćteżuzyskaniekorzyścimaterialnychlubpolitycznych,bądźzdobyciejakiejśformywładzy.Coistotne,istnieniemotywunaturyosobistejniewykluczamożliwo-ścikierowaniasięprzezsprawcękonkretnymzamiarempopełnienia

129 Kayishema and Ruzindana,par.89.130 Jelisić,par.82.131 Kayishema and Ruzindana,par.91.Propozycjaprzedstawionaprzezniektó-redelegacjepodczaspracnadkonwencjąz1948roku,abypremedytacjazostałauwzględnionajakowarunekkoniecznydlazaistnienialudobójstwa,zostałaodrzuco-na,ponieważniektórzydelegaciuznali,żeniemusiistniećtakiwymóg,gdyż,wichopinii,samazbrodnialudobójstwazkoniecznościuwzględniapremedytacjęwswejistocie(Akayesu,par.501).132 D.L.Nersessian,dz. cyt., s.47.133 Jelisić – Appeals Chamber,par.49.134 M.Matyasik,P.Domagała,dz. cyt.,s.38.


ludobójstwa135.Motywysprawcówludobójstwa,któreskłoniłyichdowzięciaudziałuwtejzbrodni,niemajązatemznaczenia.Motywmożenatomiastposłużyćjakododatkowydowódistnienia

zamiaru ludobójczego136.Wsprawacholudobójstwo trybunałybo-wiemniezwyklerzadkomajądoczynieniazbezpośrednimidowodamiświadczącymiozamiarzeludobójczym,trudnojestwięcwykazać,żesprawcakierowałsiętymzamiarem,chybażesamsiędotegoprzyzna.Wwiększościprzypadków jednak stanumysłuoskarżonego trzebawywnioskowaćnapodstawie innychprzedstawionychdowodów137. Czynniki,któretrybunałybiorąpoduwagę,tonp.liczbaofiarido-tychczasowysposóbimetodologiapostępowaniaoskarżonego,atakżejegooświadczeniaiczyny138.Znaczeniemarównieżogólnadoktrynapolityczna,któradała impulsdopopełnienia zbrodni, jak równieżpowtarzającesiędziałaniapolegającenaniszczeniuidyskryminacji,skalairodzajpopełnionychokrucieństw,typowanieofiarmającychbyćcelematakulubichmieniawsposóbdyskryminującywstosunkudoinnychosób,metodyczneisystematyczneplanowanieizabijanie,użytabrońorazzakreszadanychobrażeń139.Uwzględnianesąrównieżczynystanowiącetzw.ludobójstwokulturoweorazinneformydziałalności,któresąwymierzone(wrzeczywistościlubtylkowoczachsprawców)wfundamentygrupy, jejkorzenie140 (np. zniszczenieprzezSerbówmuzułmańskichbibliotekimeczetówstanowiłdowódzamiaruludo-bójczegoprzeciwkoMuzułmanomwbyłejJugosławii–atakowaniedóbrkulturalnychimiejsckultureligijnegoorazsymboliatakowanejgrupymożebyćsłusznietraktowanejakodowódnaistnieniezamiarufizycznegozniszczeniatejgrupy141).Ostatecznie,wszystkieteczynnikiifaktymogązyskaćznaczeniewpostępowaniudowodowymichoćniestanowiąelementówprawnychzbrodni ludobójstwa,mogąpomócwudowodnieniu(lubpotwierdzeniu),żesprawcawistociekierowałsięwswychplanachidziałaniachzamiaremludobójczym142.

135 Jelisić – Appeals Chamber,par.49.136 D.L.Nersessian,dz.cyt.,s.36.137 Akayesu,par.523.138 Jelisić,par.73.139 D.L.Nersessian,dz. cyt., s.35.Zob.teżm.in.Jelisić,par.73;Kayishema and Ruzindana,par.94,531,533-536,542;Musema,par.928,930-931.140 D.L.Nersessian,dz. cyt., s.35.141 Krstić,par.480,595-597.142 Por.A.Cassese,dz. cyt.,s.142.


Wprzypadkuterroryzmu,określeniemotywudziałaniasprawcówaktów terrorystycznychpozwalaodróżnić terroryzm jakoprzejawprzestępczości „zbiorowej”odprzestępstw (takich jakmorderstwa,porwania,zamachybomboweitd.),któresąraczejuważanezaprzejawprzestępczości „indywidualnej”.Akty terrorystycznepopełniane sązazwyczajprzezugrupowaniabądźorganizacje,alboprzezpojedyn-czychsprawcówdziałającychwichimieniulubwjakiśsposóbznimipowiązanych.Oczywiście,aktterrorystyczny,np.zamachbombowy,możezostaćdokonanyprzezosobęnienależącądożadnejorganizacjilubgrupy.Czyntenbędziemiałjednakcharakterterrorystyczny,jeśliosobatakierowałasięjakąśideologiąlubzbioremzasad(np.religij-nych),personalnieutożsamiającsięzgrupą luborganizacją,którejcelemdziałalnościjestpopełnianiepodobnychczynów.Działalnośćprzestępczaniejesttuwięcpodejmowanazpowodówosobistych(np.zzemsty,chęcizysku,żywionejurazy,nienawiści)–ujejpodstawleżąmotywypolityczne,ideologiczne,religijnelubpodobnejnatury.Motywjestzatemczynnikiem,któryprzekształcazbrodniczedziałaniedanejosobywaktterrorystyczny143.Wceluskutecznegościganiaikaraniasprawcówaktówterrorystycz-

nych,ichmotywacjaniemożejednakstanowićusprawiedliwieniaichdziałań,albookolicznościwyłączającejbezprawność–jeśliaktyter-rorystycznemająbyćtraktowanejakoprzestępstwa,kryteriumocenytychaktówpowinnabyćprzestępczaintencjaichpopełnienia,niezaśprzyczyny,którestojązaichpopełnieniem.Wprawiemiędzynarodo-wymcorazrzadziejzresztązwracasięuwagęnapolitycznycharakterterroryzmu,natomiastpodkreślasię,żewszystkieaktyterrorystycznepowinnybyćuważanezaprzestępstwakryminalne,bezwzględunato,przezkogoigdziezostałypopełnione.Tymsamym,terroryzmniepowinienbyćwżadnychokolicznościachusprawiedliwianywzględamipolitycznymi,filozoficznymi,ideologicznymi,rasowymi,etnicznymi,religijnymi lubinnymiwzględamipodobnejnatury.Celpolityczny,ideologiczny itp. nigdybowiemniemożeusprawiedliwiaćwyko-rzystywania środkówopartychnaprzemocy izastraszaniu,dlategoniemożnaprzyjąć, żepotępienieaktów terroryzmuzależećbędzieodkryteriów subiektywnych, takich jakpoglądy czypochodzeniesprawcy,albokierującenimmotywy.Przykładowo,uznanieprawaPalestyńczykówdo samostanowienia nie oznacza automatycznieuznania samobójczych zamachówbombowych za legalnąmetodę143 Tamże,s.167-168.


walki144.Nawetwojnanarodowowyzwoleńczaniepowinnastanowićusprawiedliwieniadladziałańterrorystycznych.JaksłuszniebowiemstwierdzonowstudiumSekretariatuONZ,dotyczącymśrodkówsłużą-cychzapobieganiuterroryzmowiz1972roku,„nawetjeżeliużyciesiłyjestlegalneimoralnieusprawiedliwione,pewneśrodki,jakwkażdejformiekonfliktuludzkiego,niemogąbyćużyte;legalnośćprzyczynnieusprawiedliwiasamawsobiepewnych formprzemocy, szczególnieprzeciwniewinnym”145.Sammotywdziałanianiewystarcza jednakdouznaniadanego

czynu zabronionego zaakt terrorystyczny.Specyfikaprzestępstwaterrorystycznegopowoduje,żemówiącoterroryzmie,niesposóbpo-minąćcelu,któryterroryścizamierzająosiągnąć,celtenzkoleimożewynikaćzmotywówleżącychupodstawichzbrodniczejdziałalności.Wewspomnianychwyżejdefinicjachterroryzmu–wtymwdefinicjisformułowanejprzezRadęBezpieczeństwawrezolucji1566(2004)146 –aktamiterrorystycznymisą„czynyprzestępcze,wtymwymierzonewludnośćcywilną,popełnionezzamiaremspowodowaniaśmiercilubpoważnychobrażeńciała,lubbraniazakładników,wceluwywołaniastanuzastraszeniawśródspołeczeństwa,grupyosóblubwobecokre-ślonychosób,byzmusićrządluborganizacjęmiędzynarodowądookre-ślonegodziałanialubpowstrzymaniasięodokreślonegodziałania”147. Celemdziałalności terrorystycznejmożebyćwięcwywołaniestanuzastraszeniawśródspołeczeństwalubzmuszenierząduluborganizacjimiędzynarodowejdookreślonegodziałanialubzaniechaniaokreślo-negodziałania,ewentualniecelemtymmożebyćzdestabilizowanielub zniszczeniepolitycznych, konstytucyjnych, gospodarczych lubspołecznychstrukturdanegopaństwa148.Biorącjednakpoduwagętreśćróżnorodnychdefinicjiterroryzmu

(wtymdefinicjęRadyBezpieczeństwa),wydajesię,żewistocienad-rzędnymcelemterrorystówjestzawszezmuszenieinstytucjipublicznej(lubprywatnej)dookreślonego zachowania.ZdaniemA.Cassese,wzbudzaniestrachulubniepokoju,terroryzowanie,tojedynieśrodkisłużącezmuszeniurządu luborganizacjidopodjęcia lubpowstrzy-144 R.Arnold,dz. cyt.,s.4-5.145 UNSecretariatStudy,Measures to Prevent International Terrorism,UNDoc.A/C.6/418,2November1972.146 S/RES/1566(2004),8October2004.Coistotne,rezolucjatazostałaprzyjętajednogłośnienapodstawierozdziałuVIIKartyNZ,mazatemcharakterwiążący.147 Tamże,punkt3.148 A.Cassese,dz. cyt.,s.166.


maniasięodpodjęciapewnegodziałania–niejesttonigdycelsamwsobie.Podobnie,destabilizacjastrukturpolitycznych(lubinnych)określonegopaństwajestśrodkiem,którymazmusićsprawującychwtympaństwiewładzędodziałańpoddyktandoterrorystów.Wnie-którychprzypadkach cel tennie jestwyraźnie przez terrorystówsformułowany,aniprzed,anipodokonaniuzamachu.Trudnojednakwówczasuznać, żemorderstwa,porwania czy zamachybombowepopełnianesądlasamychsiebie,wrzeczywistościbowiemmająoneskłonićpodmiotpublicznylubprywatnydookreślonegodziałanialubzaniechaniaokreślonegodziałania149.Zacechęcharakterystycznąkażdegoaktuterrorystycznegouznać

zatemmożnanadrzędnyipodstawowycel,jakimjestzmuszeniewładzpublicznych(rząduluborganizacjimiędzynarodowej),bądźpodmiotuprywatnego(np.transnarodowejkorporacjihandlowej)dopodjęcialubpowstrzymania się odpodjęciaokreślonegodziałania albodoprowadzenia lubzaniechaniaokreślonejpolityki.Celtenterroryścimogąosiągnąćnadwamożliwesposoby:popierwsze,wskuteksze-rzeniastrachulubniepokojuwśródspołeczeństwa(mogąjepowodo-waćporwaniaosóbcywilnych,aktyhijackingu, zamachybombowewmiejscachpublicznychlubwśrodkachtransportupublicznego)–terroryścichcąwtensposóbdoprowadzićdosytuacji,gdyzastraszonespołeczeństwozaczniewywieraćnaorganachwładzypresjęiwymuszaćokreślonezachowanie;podrugiezaś,wskutekprowadzeniadziałalno-ściprzestępczejskierowanejprzeciwinstytucjompublicznym(mogątobyćzamachybombowelubgroźbytakichzamachówwymierzonewbudynkirządowe,siedzibęgłowypaństwa,gmachparlamentu,bu-dynkiambasad),bądźprzeciwprzywódcompolitycznymlubczołowymprzedstawicielomorganówpublicznych,albopodmiotówprywatnych(może tobyćgłowapaństwa,członekrządu,przewodniczącypartiipolitycznej,ambasador,dyrektorgeneralnybanku,prezeskorporacjihandlowej)–wówczasnaciskwywieranyjestbezpośrednionapod-miotypublicznelubprywatne150.Zprawnegopunktuwidzenia,aktterrorystyczny,rozumianyjako

przestępstwo, składa sięwięc zdwóch elementów subiektywnych(mens rea)–zzamiaru„ogólnego”,właściwegokażdemuprzestępstwukryminalnemu, stanowiącegopsychologicznyelementmorderstwa,kidnapingu,hijackingu,zamachubombowegoitp.(dolus generalis)149 Tamże,s.167.150 Tamże.


orazzzamiaru„szczególnego”,polegającegonazmuszeniupodmiotupublicznegolubprywatnegodopodjęcia,bądźpowstrzymaniasięodpodjęciaokreślonegodziałania(dolus specialis)151.Aktterrorystycznycechujezatemwłasnyzamiarszczególny,odmiennyodzamiarulu-dobójczegoiwłaśnietaróżnicadefinitywniedecydujeoniemożnościzakwalifikowaniaaktówterrorystycznychdokategoriiczynówstano-wiącychzbrodnięludobójstwa.Jeśliprzykładowozbrodnialudobój-stwapoleganazamordowaniuczłonkówokreślonejgrupy,wymagaonazarównobezpośredniegozamiarudokonaniamorderstwa(wyłączająctymsamymlekkomyślnośćiniedbalstwo),jakizamiarudokonanialudobójstwa,podczasgdyaktyterroryzmu,któreprzypadkowomogąprzyczynićsiędorealizacjiplanuludobójczego,niesątraktowanejakoludobójstwo,jeślipostroniesprawcyniebyłobezpośredniego,szcze-gólnegozamiaru ludobójstwa.Poza tym, specyfiką terroryzmu jestprzypadkowywybórofiar,któresąwłaściwieśrodkiemdoosiągnięciaceluinnegoniżzniszczenie,wcałościlubwczęści,grupynarodowej,etnicznej,rasowejlubreligijnej152.Jakinteresującostwierdziłjedenzbadaczyterroryzmu,B.M.Jenkins,terroryzmtoteatr–reżysera-mi„zamachu”sąterroryści,publicznością–społeczeństwolubrząd,aaktorami sąofiary, ich rola jestwięc instrumentalna (zazwyczajniemająoneżadnychzwiązkówzcelamiterrorystów)imawywołaćodpowiedniąreakcjęopiniipublicznej.Innymisłowy,terroryzmjestprzeznaczonydlatych,którzypatrzą,aniedlatych,którzystalisięjegoofiarami153.Różnicemiędzyaktem terrorystycznymazbrodnią ludobójstwa

prześledzićmożnanaprzykładziezamachównaWorldTradeCenteriPentagonz11września2001roku,kiedysprawcy tychzamachówwykorzystali samolotypasażerskiewcharakterzebroni, skutkiemczegośmierćponiosły2973osoby.Ofiarytychatakówniestanowiłyjednak stałej,wyodrębnionej grupy.Możnaoczywiścieprzyjąć, żewiększośćznichbyłatejsamejnarodowościibyłtojedenzpowodówprzeprowadzeniazamachów154.Powódtenmógłby jednakstanowić151 Tamże,s.168.152 Por.R.Arnold,dz. cyt.,s.300.153 Zob.B.M.Jenkins,International Terrorism: A New Mode of Conflict,D.Carl-ton,C.Schaerf[red.],International Terrorism and World Security,CroomHelm,London1976,s.16.154 Saudyjski szejkAli al-Khudair, duchowny i uczonywspierający al-Kaidę,usprawiedliwiał sprawców tych zamachów, twierdząc, iż osoby pracującewbudynkachWorldTradeCenter pracowały dla rządu lub były zatrudnione


conajwyżejpodstawędooskarżeniaozbrodnięprzeciwkoludzkości,nieoludobójstwo.Głównymcelemal-Kaidybyłobowiemzadanieciosusystemowipolitycznemuświatazachodniego,nieeksterminacjaznaczącej części ludnościStanówZjednoczonych.Cowięcej, ofiarypochodziłyzponadosiemdziesięciukrajów,byłyteżwśródnichosobyróżnegowyznania, razemmogływięcone,wnajlepszymwypadku,reprezentowaćgrupępolitycznąlubkulturową,którąmożnabyłobyokreślićjakogrupękulturyzachodniej,niejesttojednakgrupachro-nionawmyśltraktatowejdefinicjiludobójstwa155. Możnateżzałożyć,żeOsamabinLaden,planujączamachy,brał

poduwagę,żewichwynikuzginieznaczącaczęśćludnościStanówZjednoczonych,przewidywałwięcmożliwośćdokonaniazbrodnilu-dobójstwa.Przypomniećjednaknależy,iżdopopełnienialudobójstwaniewystarczającajestsamatylkowiedzasprawcyotym,iżdaneczynymogąodnieśćskutek ludobójczy, zamiar ludobójczywykluczawięclekkomyślnośćiniedbalstwo.Koniecznejest,abyzniszczeniegrupybyłocelemdziałaniasprawców,natomiastdlasprawcówzamachówz11wrześnialudobójstwozpewnościąniebyłogłównymcelem,któryzamierzaliosiągnąć156.IchzamiarembyłobowiemzmuszenierząduUSAdozmianyjegopolitykiwobecBliskiegoWschodu,wszczegól-nościzaśdowycofaniawojskamerykańskichztegoregionuizmianypolitykiBiałegoDomuwobecIzraela157.Coprawdaatakówtychniepoprzedziły te ani żadne inne żądaniawysunięte przez al-Kaidę,możnajejednakwywnioskowaćchociażbyzfatwyOsamybinLadenaz1998roku.Prawdopodobniecelemterrorystówzal-Kaidybyłateżchęć zastraszeniaamerykańskiego społeczeństwa–zamachymiałypokazaćAmerykanom„słabość irozkład” ich rządu, któryniebyłwstanieochronićichprzedatakami158.Zkoleizniszczeniebudynkówstanowiących symboldobrobytu ipotęgimiałoprzedewszystkimsymbolicznywymiaruderzeniapropagandowego159. Jednakmimoogromnychzniszczeńiznaczącejliczbyofiar,zamachyz11września

wbiurachpowiązanychzwładzamipaństwowymi.Pozatym,wybrałynaprezydentaGeorge’aW.Busha,zatempopierałyprowadzonąprzezniegopolitykę(zob.A.vanEngeland,dz. cyt.,s.5).155 R.Arnold,dz. cyt.,s.301.156 Tamże.157 A.Cassese,dz. cyt.,s.167.158 A.vanEngeland,dz. cyt.,s.17.159 Zob.R.Borkowski,Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki,WydawnictwoAdamMarszałek,Toruń2006,s.262.


niestanowiąprzykładuzbrodniludobójstwa,choćuznaćjemożnazaswoistycasus belli igłównąprzyczynęrozpętania „globalnejwojnyzterroryzmem”160.

4. Podsumowanie

Brakogólnej,kompleksowejipowszechnieakceptowanejmiędzy-narodowejkonwencjiantyterrorystycznejniestoinaprzeszkodzie,bynapodstawieobowiązującychumówmiędzynarodowychdotyczącychterroryzmu,takozasięguglobalnym,jakiregionalnym,atakżeprak-tykipaństwwzakresiewalkizomawianymzjawiskiem,sformułowaćteelementydefinicyjneterroryzmu,którenajlepiejoddająjegoistotę.Terroryzmstanowiązatemaktyuznawanewświetlewewnętrznegoustawodawstwakarnegozaczynyzabronione(takiejakmorderstwa,porwania,zamachybombowe),którecharakteryzujezamiarwywo-łania stanu zastraszeniawspołeczeństwie lub zmuszeniapaństwabądź organizacjimiędzynarodowej do określonego zachowania,atakżemotywacjapolityczna,ideologicznalubpodobnejnatury,aktterrorystycznyniejestwięcpopełnianyzpowodówosobistychbądźwceluuzyskaniaprywatnejkorzyści161.Wspomnianyzamiar,dotyczącyzmuszeniaokreślonychpodmiotówdodziałanialubzaniechania,maprzytymwprzestępstwachterrorystycznychznaczeniepriorytetowe,jestzamiaremszczególnym(dolus specialis),którymożnaosiągnąćprzezszerzeniestrachuwśródspołeczeństwa,ewentualnieprzezinnezbrodniczedziałania(np.zamachynabudynkipaństwowelubprzed-stawicielinaczelnychorganówadministracjirządowej).Zamiarszczególnyterroryzmuniejestzatemtożsamyzzamiarem

szczególnymzbrodniludobójstwa–sprawcatejzbrodnimusibowiemdziałaćzbezpośrednimzamiaremzniszczeniacałości lubznaczącejczęścitzw.grupychronionej,którąmożebyćwyłączniegrupanaro-dowa,etniczna,rasowalubreligijna.Terroryścinatomiastnajczęściejwybierająswojeofiarywsposóbprzypadkowy,samezaśzamachyter-160 Szerzej–zob.M.Madej,Międzynarodowa walka z terroryzmem,R.Kuźniariinni,Bezpieczeństwo międzynarodowe,WydawnictwoNaukowe„Scholar”,War-szawa2012, s.249-252.161 Zob.A.Cassese,dz. cyt.,s.165.Por.The Prosecutor v. Ayyash et al.,AppealsChamber,InterlocutoryDecisionontheApplicableLaw:Terrorism,Conspiracy,Homicide,Perpetration,CumulativeCharging,CaseNo.STL-11-01/I,16February2011,STL Casebook 2011. Major rulings issued by the Special Tribunal for Lebanon,Leidschendam2013, s.33.


rorystycznemającharakternieukierunkowany–popełnianesąraczejwcelu zastraszenia, anieeksterminacji162.Niezgodnośćelementówdefinicyjnych,przedewszystkimzaśstronypodmiotowej,prowadzidowniosku,żeaktyterrorystyczneniemogąstanowićzbrodniludobój-stwainiewydajesiękonieczne,bypróbować„dopasować”terroryzmdoludobójstwa.Wręczprzeciwnie,należyzachowaćostrożność,bynieosłabićznaczeniazbrodni ludobójstwawskutek traktowania jejwtakisamsposób,jakaktówterrorystycznych.Wartoprzypomnieć, że ludobójstwo, początkowouważane za

kategorię zbrodni przeciwko ludzkości, stopniowoprzeistaczałosięwodrębną zbrodnięmiędzynarodową, zwłasnymielementamidefinicyjnymi iwymogami innymi od tych, które charakteryzujązbrodnieprzeciwkoludzkości163.Dlatego„zbytnieposzerzeniedefi-nicji zbrodni ludobójstwamożeprowadzićdo jej spowszechnieniaiutratyprzeznietejwyjątkowejwagiiodium,któreprzypisywanesąjejwspółcześnie”164. Wyodrębnienia ludobójstwadokonanobowiemwcelupodkre-

śleniapowagi iciężarutejzbrodni.Terroryzmjestrównieżbardzopoważnymprzestępstwem, terrorystówmożna jednak skuteczniejścigaćikarać,wytaczającimzarzutyzwiązanezpopełnieniemzbrodniprzeciwko ludzkości lub zbrodniwojennych.Jakbowiemsłuszniezauważyli sędziowieMiędzynarodowegoTrybunałuWojskowegowNorymberdze,istniejezasadniczaróżnicamiędzyobozamikoncen-tracyjnymitworzonymiwceluzastraszeniaprzeciwnikówpolitycz-nychreżimunazistowskiego,aobozamikoncentracyjnymisłużącymieksterminacjiŻydów.Tylkowtymdrugimwypadkumożnamówićozamiarze ludobójczym,nawet jeśli traktowanie iloswięźniów–takprzeciwnikówpolitycznych,jakiŻydów–niczymsięnieróżnią.Zpewnościąjednaktwórcyobozówkoncentracyjnych,mającychnacelusterroryzowanieprzeciwnikówpolitycznychici,którzytworząobozyzagładysłużącezniszczeniugrupychronionej,niebędąsądzenizatesamezbrodnie165.

162 R.Arnold,dz. cyt.,s.300.163 A.Cassese,dz. cyt.,s.178.164 T.Iwanek,dz. cyt.,s.104.165 R.Arnold,dz. cyt.,s.300,302.


Joanna Markiewicz-Stanny

OBÓZ JAKO INSTRUMENT LUDOBÓJSTWA – ANALIZA WYBRANYCH

ZAGADNIEŃ

CAMPS AS A TOOL OF CRIME OF GENOCIDE – SEVERAL ISSUES

Summary

Thearticleprovidesananalysisoftherelationshipsbetweenthefunctioningofwidelyunderstoodcampsanddetentionplacesandthecrimeofgenocide,particularlywithregardtotheeventsintheformerYugoslavia.ThedeliberationspresentedinthearticlehereingroundedintheprovisionsoftheConventiononthePreventionandthePunishmentoftheCrimeofGenocideandcriminalcourtsstatutesconnectedwithcaselawofthetodayfunctioninginternationalcriminalcourts,aswellasInternationalMilitaryTribunalinNuremberg.Thepaperisdividedintoseveralparts.Thefirstpartincludessomeintroductoryremarks.Thesecondpartfocusesonthelegalityofdetentionplaces,legalityoftheimprisonmentincampsandterminology,whichisapplicableinthiscontext.Thethirdpartisanin-depthstudyofthequestionsarisingfromthepossiblefunctioningdetentionfacilitiesintheMunicipalitiesinPrijedorqualifyingasthecrimeofgenocide.Concerningthisarea,thepresentedconsiderationsaregroundedonparties’andICTYchambers’argumentsinRadovanKaradziccase.

key words: camp,concentrationcamp,genocide,internationalcriminallaw

1. Uwagi wstępne

Niniejszeopracowaniejestpróbąrefleksjinaukowejnadproble-memwykorzystania instytucji obozuwzwiązku ze zbrodnią ludo-bójstwa.ZagadnieniezbrodniobozowychzostałopoddanejakdotejporynajpełniejszejocenieprawnejwkontekściesystemuIIIRzeszy1,

1 Choćnależynawstępiezauważyć,iżstatutMTWnieprzewidywałtakiejzbrod-ni.SzczegółowerozważaniawtymzakresieA.Klafkowski,Obozy koncentracyjne hitlerowskie jako zagadnienie prawa międzynarodowego,Warszawa1968.


alebynajmniejsiędotegozjawiskanieogranicza.WcorazszerszejliteraturzepoświęconejludobójstwuOrmianwlatach1915-16osobnerozważaniapoświęcasięobozomkoncentracyjnymnapustynipomię-dzymiastamiJerablusiDeirez-Zor2.Takakwalifikacjaprawnajestprzedmiotembadańwpostępowaniachwsprawiezbrodnikatyńskiej,awtymobozówKozielsku,StarobielskuiOstaszkowie3.Szczególnejaktualności opisywanemuproblemowinadają zarzuty zbrodni lu-dobójstwawobozachutrzymywanychwznacznej liczbiewtrakciekonfliktuwbyłej Jugosławii.Aczkolwiekwwiększości tych sprawMiędzynarodowyTrybunałKarnyd.s.Zbrodniwb.Jugosławii(dalejjakoMTKJ)4nieuznałoskarżonychwinnymiludobójstwa5,tojednakistniejedużeprawdopodobieństwo, że stanie się takwodniesieniudoRadovanaKaradźicia.Wczerwcu2013rokuIzbaApelacyjnategotrybunałuorzekła,iżistniejąwystarczającedowodynato,żeczynypo-pełnioneprzezoskarżonegospełniająprzesłankizbrodniludobójstwa

2 Zob.R.Kévorkian,The Armenian Genocide: A Complete History,I.B.Tauris2011,s.625-700;F.Dundar,Pouring a people into the desert: Definitive Solution of the Unionist answer to the Armenian Question,A Question of Genocide: Arme-nian and Turks at the end of Ottoman Empire,Ed.R.Suny,F.Goecek,N.Naimark,Oksford2011,s.276-286.3 Por.Zbrodnia katyńska. Polskie śledztwo,Warszawa2005,„ZeszytyKatyńskie”nr20,s.9in.Naszczeblumiędzynarodowy,wsprawieJanowiec i inni v. Rosja,stronarosyjskapodniosła,iżzbadaławątekludobójczywtejsprawieistwierdziła,iżstosowniedoart.IIiIIIKonwencjioludobójstwieniemożnaustalićwtymwypad-ku dolus intentsprawców-skarganr2520/09,WyrokWielkiejIzbyETPCz21.10.2013,par.110.Przywołaćwtymmiejscunależyszerszeanalizyzbrodnikatyńskiejzob.m.in.K.Karski,The Katyn Crime under the Nuremberg Principless, Katyn. State Sponsored Extermination,red.K.Karski,M.Szonert-Binienda,Secondet-dition,2012,s.49-69;T.Jasudowicz,R.Fordoński,Katyn Massacre Lie Genesis and Contemporary Perspecitve,Katyn…,s.21-47.4 Pełnanazwa tegoTrybunałubrzmi:MiędzynarodowyTrybunałdoSądzeniaOsóbOdpowiedzialnychzaPoważneNaruszeniaMiędzynarodowegoPrawaHu-manitarnegoPopełnionenaTerytoriumbyłejJugosławiiod1991r.,tekststatutuz25.05.1993,M.Flemming,Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Zbiór dokumentów, uzup.ired.M.Gąska,E.Mikos-Skuza,Warszawa2003,s.522-530.WopracowaniuzostaniezastosowanyuproszczonyzapisnazwiskosóbodpowiadającychprzedtymTrybunałem.5 Doszłotujednakdoskazaniazazbrodnieprzeciwkoludzkości-por.Prosecutor v. Goran Jelisic,CaseNo.IT-95-10/1,TrialJudgement14.12.1999;Prosecutor v. Dusko Skirica,CaseNo.IT-95-8,TrialJudgement13.l1.2001.Ponadtowinnymzbrodni ludobójstwawkontekściemasakrywSrebrenicyzostałuznanyKrstic–Prosecutor v. Radislav Krstic,CaseNo.IT-98-33-T,TrialJudgement02.08.2001.


stosowniedoart.4statutuMTKJ6.PodjęteprzezMTKJrozstrzygnięciawtymzakresiebędąomówionewdalszejczęściartykułu,natomiastniezbędnejestpoczynieniekilkuszerszychuwagnaturyogólnej.

2. Obóz jako przedmiot regulacji prawnej

Tytułowewskazanienaobózjako„instrument”popełnieniazbrodnijestuzasadnionetym,żeinstytucjatajakomiejsceprzetrzymywaniawieluosóbjestzjawiskiemobiektywnym.Jesttojedenzesposobówkoncentracjiludziwjednymmiejscu,którymożepełnićfunkcjere-presyjne(wobecprzeciwnikówpolitycznychczyprzestępców),aleteżochronnewprzypadkuobozówdlauchodźcówiprzesiedleńcówwe-wnętrznych.Trzebateżzwrócićuwagę,żenieistniejelegalnadefinicjaobozu;ichutrzymywanieniejestzakazaneex definitione,awniektó-rychprzypadkachwręczpożądane.Naprzykładobózdlajeńcówwojen-nychjestprzewidzianąprawemhumanitarnyminstytucjąregulowanązarównoprawemzwyczajowym,jakipostanowieniamiIII Konwencji Genewskiej o traktowaniu jeńców wojennych7;podobniezresztąjakistnieniemiejscinternowania,doktórychodnosząsięregulacjeart.41,42,43oraz83-135IV Konwencji Genewskiej o ochronie osób cy-wilnych podczas wojny8.Natomiastprzedmiotemzainteresowaniamiędzynarodowegoprawakarnegojestsytuacja,wktórejpołożenieosóbtamprzebywających,sposóbichtraktowania,warunkibytowe,rygoridyscyplina,mającharakterdotegostopniarepresyjnyiopre-syjny,żespełniająprzesłankizbrodniwojennych,zbrodniprzeciwkoludzkościczywreszciezbrodniludobójstwa.Istotnesątu,popierwsze,podstawyprawne,najakichopierasię

przetrzymywanie ludziwobozowymodosobnieniu. PowszechniepraktykowanewIIIRzeszymasowepozbawieniewolnościludności

6 Por.Prosecutor v. Radovan Karadzic,CaseNo.IT-95-5/18-AR98bis.1,AppealJudgement,11.07.2013,par.51.7 Por. art. 19 III Konwencji Genewskiej o traktowaniu jeńcówwojennychz12.08.1949,Dz.U.1956,Nr38,poz.175:jeńcy wojenni zostaną w jak najkrótszym czasie po wzięciu ich do niewoli ewakuowania do obozów, położonych w takiej odległości od strefy walk, aby znaleźli się poza niebezpieczeństwem. W art. 20 tej Konwencjiczytamyjeżeli jeńcy wojenni będą musieli przejść podczas ewakuacji przez obozy przejściowy, pobyt ich w tych obozach będzie możliwie najkrótszy. Zob.takżeregulacjeszczegółowezawartewart.21-49tejKonwencji.8 Por. IVKonwencjaGenewska o ochronie osób cywilnych podczaswojnyz12.08.1949,Dz.U.z1956r.Nr38,poz.171.


cywilnejwwięzieniach iwobozachkoncentracyjnychbyło aktembezprawnymistanowiłonaruszenieart.46RegulaminuHaskiego9. Uwięzieniewobozachkoncentracyjnych,obozachwięziennych lubinne formydługoterminowegopozbawieniawolnościwpisują sięwarbitralnepozbawieniewolnościjakozbrodniprzeciwkoludzkościwmateriałachKomisjiPrawaMiędzynarodowego,stanowiącnarusze-nieart.9PowszechnejDeklaracjiPrawCzłowiekaiart.9Międzyna-rodowegoPaktuPrawObwyatelskichiPolitycznych10.Zgodniezart.7ust.1estatutuMiędzynarodowegoTrybunałuKarnego11 zbrodniąprzeciwkoludzkościjestuwięzienie (imprisonment) lub inne dotk-liwe pozbawienie wolności fizycznej z naruszeniem podstawowych reguł prawa międzynarodowego12.Wstatuachtrybunałówad hoc ten rodzajzbrodnijestograniczonydouwięzienia(art.5eMTKJ,art.2statutuSpecjalnegoTrybunałudosprawSierraLeone13,art.3estatutuMiędzynarodowegoTrybunałudosprawRwandy14).Choćwskazanestatutyodmienniedefiniująprzesłankizaistnieniazbrodniprzeciwkoludzkości,tojednakwwymienionychprzypadkachchodziouwięzienieludnościcywilnej15.Jednocześniebezprawnepozbawieniewolnościosobycywilnejjestkwalifikowanejakozbrodniawojenna(art.8ust-2viiStatutuMTK)iciężkienaruszeniekonwencjigenewskich(art.2gMTKJ).Dodaćnależy,iżstanyfaktycznewsprawachjugosłowiańskichobejmująuwięzienienietylkowobozachsensu stricto,aleteżwfab-rykach,szkołach,nastadionach,czywreszciewzwykłychdomach.Izba

9 Por.wyrokNajwyższegoTrybunałuNarodowegowsprawieLudwikaFischera,s.11,za:L.Kubicki,Zbrodnie wojenne w świetle prawa polskiego,Warszawa1962,s.128.10 Reportof the InternationalLawCommissionon theworkof its forty-eighthsession,6May-26July1996,OfficialRecordsoftheGeneralAssembly,Fifty-firstsession,SupplementNo.1048-thSession,A/51/10,s.49.11 RzymskiStatutMiędzynarodowegoTrybunałuKarnegoz17.07.1998r.,Dz.U.z2003r.,Nr78,poz.708.12 Zob.szerzej.M.CherifBassiouni,Crimes against Humanity in the International Criminal Law,KluwerLawInternational1999,s.362-363.13 StatutSpecjalnegoTrybunałudosprawSierraLeone,M.Flemming,dz. cyt.,s.535-538.14 Tekst,M.Flemming,dz. cyt.,s.530-535.15 WstatucieMTKJistotnejestpopełnieniezbrodnipodczaskonfliktuzbrojnego.Zkolei statut rwandyjskiwymagaabybył to szerokozakrojony i systematycznyatakzpowodównarodowych,politycznych,etnicznych,rasowychlubreligijnych.Przesłankaszerokozakrojonych i systematycznychataków jestwymagana takżewstatucieTrybunałuwSierraLeone.


OrzekającaMTKJwsprawieKordić i Cerkez16analizującart.2gstatu-tuMTKJprzyjęła,iżpozafaktem,czypozbawieniewolnościdotyczyosobycywilnej,ocenaprawnaobejmujezgodnośćzprawemsamegoaktupozbawieniawolności,następniezaśdostęposobyuwięzionejdogwarancjiproceduralnych17.Konkludując,MTKJprzyjął,iżbezprawn-ośćpozbawieniawolnościoznacza,żezostałozastosowanewsytuacji,gdyniewymagałotegobezwzględniebezpieczeństwopaństwa(art.42KGIV)i/lubzostałynaruszonestandardyart.43KGIV.Dotyczytopozbawieniaprawadosądulubmożliwościzwróceniasiędosądulubinnegoorganuadministracyjnegowceluponownegorozpatrzeniadecyzjiointernowaniu18.Jednocześniewsytuacjiniemiędzynarodo-wegokonfliktuzbrojnegomajązastosowaniestandardypozbawieniawolnościprzewidzianeart.5IIProtokołudodatkowegodokonwencjigenewskich z12 sierpnia 1949 r.,dotyczącyniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych19.NagrunciestatutuMTKJ(art.5e)Trybunałjugosłowiańskiprzy-

jął, iżdla spełnieniaprzesłanek zbrodniuwięzieniamusiwystąpićelementpozbawieniawolnościkonkretnejosoby,następniemusitobyćaktocharakterzearbitralnym,cooznacza,żenieistniejepodst-awaprawnauzasadniająca takiepozbawieniewolności, awreszciedziałania i zaniechania, przez które dana osoba jest pozbawiona wolności są dokonywane przez oskarżonego, lub przez osobę, za którą oskarżony ponosi odpowiedzialność karną obejmującą zamiar arbitralnego pozbawienia wolności bądź też reasonable knowledge, że jego działania lub zaniechania prawdopodobnie takie pozbawie-nia wolności spowodują20 .Obronapróbowałauzasadniaćuwięzienieludnościwobozachzagrożeniembezpieczeństwapaństwa,októrymmowawart.42KGIV.Trybunałsłusznienieuznałtegoargumentuwskazując,żeobronaniewykazała,wjakisposóbkażdaposzczególna

16 Por.Prosecutor v. Dario Kordic i Mario Cerkez,CaseNo.IT-95-14/2.T,TrialJudgement,26.02.2001,par.299.17 Orzeczeniezawieratakżeszczegółoweodniesienieorzecznictwasądówamery-kańskichwsprawinternowaniaamerykańskichobywatelijapońskiegopochodzeniawczasieIIwojnyświatowejKorematsu v. The United States of America,584F,Supp.1406-1424(N.D.Ca1984)–zob.Kordic, Cerkez,par.290-292.18 Por.Kordic, Cerkez,par.291;atakżesprawaProsecutor v Delalic, Mucic, Delic, “Celebici case”,CaseNo.IT-96-21-A,AppealJudgement,20.02.2001,par.322.19 Genewa,8.06.1977,Dz.U.z1992r.,Nr41,poz.175.20 Por.Prosecutor v. Milorad Krnolejac,CaseNo.IT -97-25,Trial Judgement12.03.2002,par.112.


uwięzionaosobazagrażałabezpieczeństwupaństwa,wktóregowładzysięznajdowała21 Punktemwyjściowymponiższych rozważań jest także założenie,

żeotym,czyobózstanowinarzędziezbrodniniedecyduje formal-nienadananazwa,tylkojegorzeczywistefunkcjonowanie22. W tym kontekścietrzebawskazać,żenieistniejejakieś„uniwersalne”naze-wnictwoobozówipowiązanaznimjednoznacznakwalifikacjaprawnasytuacjiosóbtamprzebywających.Wpaństwach,wktórychdoszłodopowstaniaobozówiwykorzystaniaichnaszerokąskalę,najczęściejmamydoczynieniazezłożonąstrukturąmiejscodosobnieniazroz-budowaną ichnomenklaturą23.Niejednokrotnie też tasamanazwabywaużywanawwieluróżnychpaństwach. „Obózkoncentracyjny”jestdośćpowszechniekojarzonyzobozaminazistowskimi24,podczasgdywlatach1918–1934określenietobyłoużywanetakżewdoku-mentacji iprawodawstwieZSRRwodniesieniudopięciu rodzajówłagrów(koncentracjonnyje łagieria)jakosynonim„obozupracy” 25;ponadtojestwliteraturzenaukowejstosowanedlaopisuGUŁagudo1953roku26. 21 Por.Krnolejac,TrialChamber,par.123.22 Choćnależyodnotować,żezastosowanieterminologiiniepozostajecałkowiciebezznaczenia.CiekawąegzemplifikacjąjestprzypadekużyciaprzezJ.Heiderasfor-mułowaniapunishment campszamiastconcentration camps,cobyłoprzedmiotemrozstrzyganiaprzezETPCwsprawieWirtschaftstrend - Zeitschriften – Verlagsge-sellschaft mbh v. Austria,skarganr58547/00,wyrokETPC,27.10.2005.23 PrzykłademchybanajbardziejrozwiniętejstrukturyfunkcjonującejwspółcześniejestchińskisystemLaoGai–jednoznajpełniejszychstudiówtegosystemuzob.H.Wu,Lao Gai – The Chinese Gulag, Boulder–SanFrancisco–Oxford,1992orazpółnocnokoreańskieobozykoncentracyjne.D.Hawk Hidden Gulag, Exposing Koreas Prison Camps. Prisoners testimonies and satellite photographs, ed. U.S. CommitteeforHumanRightsinNorthKorea,s.24-26tekstdostępnynastronie:www.hrnk.org.24 Znakomitestudiumsystemuobozówkoncentracyjnych-zob.A.J.Kamiński,Hitlerowskie obozy koncentracyjne i ośrodki masowej zagłady w polityce im-perializmu niemieckiego,Poznań1964.Trzebazauważyć, iżosadzeniewoboziekoncentracyjnymwIIIRzeszybyłookreślanejakoaresztochronny(Schutzhaft),któryniepodlegałkontrolisądowejibyłzastrzeżonydowyłącznejkontrolipolicji.Szerzejzob.F.Ryszka,Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa III Rzeszy, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964,s.290-305.25 Por.M.Jacobson,M.Smirnow,System miejsc uwięzienia w RFSRR i ZSRR w latach 1917-1930, Łagry. Przewodnik encyklopedyczny,red.N.OchotinA.Ro-ginski,Warszawa1998,s.13.26 S.Ciesielski,Gułag, Radzieckie obozy koncentracyjne 1918-1953,Warszawa2010.


Niezbędna jest równieżdaleko idącaostrożnośćwanalizieofi-cjalnejdokumentacji.NajtrafniejrzeczoddajewyrokNajwyższegoTrybunałuNarodowegowsprawieRudolfaHessa:oficjalne zna-czenie nie odpowiadało często jego (obozu-J.M-S) rzeczywistemu charakterowi. Ze względu na to do oznaczenia tego nie można przywiązywać większej wagi. Każdy z niemieckich obozów posia-dał mniejszą lub większą liczbę związanych z nimi organizacyjnie filii, nazywanych obozami pobocznymi, obozami pracy, obozami szczepowymi, obozami zewnętrznymi. Przez cały okres istnienia Rzeszy było w Niemczech 13 obozów koncentracyjnych w pełnym organizacyjnym znaczeniu tego określenia. Wokół nich powstało zaś do końca 1944 około 900 obozów filialnych27.Każdyobózhitle-rowskizosobnaiwszystkierazembyłystworzonewceluwyniszcze-niacałychpopulacjiludzkich,wzwiązkuzczymuprawnionejesttuużywaniełącznieokreślenia„obózzagłady”pomimo,żewoficjalnejnomenklaturzetakiepojęcieniewystępowało28.Wartowspomnieć,iżpiszesiętakże„otrzeciorzędnymznaczeniu”urzędowejklasyfi-kacjiłagrówzpunktuwidzeniawarunkówbytowychwięźniówiichrzeczywistegopołożenia29.Równieostrożnienależypodchodzićdoformalnegookreślaniadanegoobozumianem„jenieckiego”lub„dlauchodźców”30. Niewątpliwieobózstanowizinstytucjonalizowanąformędziałania

aparatuwładzy, aokreślone regulaminy, instrukcje, rozkazy codosposobuobchodzeniasięzosobamitamprzebywającymisąrozwiąza-niamisystemowymi,stanowiącpochodnązamiarówidziałańwładzy

27 T.Cyprian,J.Sawicki,Siedem wyroków Najwyższego Trybunału Narodowego,Poznań1962.28 Por.A.Klafkowski,dz. cyt.,s.51.Wliteraturzenaukowejwskazujesięniekiedynakoniecznośćprecyzjiterminologicznejistosowanieokreślenia„vernichtungslager” tylkowodniesieniudoobozów,gdziedokonywanowyłącznieeksterminacjiprzezkomorygazoweajedynymiwięźniamibyliludziepracującyprzyzwłokach-byłyto:Treblinka,Sobibór,Bełżec,Chełmno.ZdrugiejstronyjednakistniałytakiemiejscajakMajdanekiOświęcim–Brzezinka,gdziewobrębie„zwykłego”obozuumiesz-czonorównieżurządzeniamasowejzagłady–por.M.Maranda,Nazistowskie obozy zagłady: opis i próba analizy zjawiska,Warszawa2002,s.17.29 Por.s.Ciesielski,dz. cyt.,s.60.30 Natymtletrzebapodnieśćszczególnieopresyjnyiporównywalnydoobozówkoncentracyjnych charakter części obozów jenieckich IIIRzeszy - zob. szerzejSz.Datner,Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej, Warszawa1964.


sprawującejkontrolęnaddanymobozem31.NiesposóbnieodwołaćsięwtymmiejscudoRafałaLemkina,którynietylkojakopierwszynadałzbrodniludobójstwanazwę,aleteżukazałjejwielopłaszczyznowość.Ludobójstwoobejmujeniszczeniedanejgrupywsferze społecznej,ekonomicznej,biologicznej,fizycznej, religijnej, kulturowej32.Obo-zywpisują sięwproces ludobójczy,gdyżumożliwiająkoncentracjęokreślonej,wyselekcjonowanejgrupyludnościwjednymmiejscu,cowsposóbznaczącyułatwiadokonaniezbrodninaposzczególnychjejetapach33takichjak:klasyfikacja,symbolizacja,dehumanizacja,or-ganizacja,polaryzacja,przygotowania,eksterminacjaizaprzeczanie34. Charakterystykęobozu,wktórymrealizowanajestpolitykawynisz-czeniamożnaprzedstawićjakowszechobecnośćśmierci,rozumianąwtensposób,iżkażdyprzejawjegofunkcjonowaniamapotencjalnieeksterminacyjny charakter.Zabójstwa, tortury,wyrafinowane for-mybicia idręczeniapsychicznego,pozbawieniedostępudoopiekimedycznej ilekarstw,niezwykle ciężkapraca, skrajnie złewarunkikwaterowania,higieniczneorazżywnościoweczyniąśmierćwobozieregułą, aniewyjątkiem.Wtymsensie śmierć, aczkolwieknie jestoznaczonakonkretnądatąwykonaniawyroku,mapostaćsystemowąiwpisanąwloswszystkichuwięzionych35.Dodatkowymelementem,naktóryzwracasięszczególnąuwagęwbadaniachsocjologicznychihistoriograficznychsąpróbypozbawieniaofiartożsamości,aprzeztotakżeznamionprzynależnościdogrupy36.Wobozachnazistowskich

31 Piszęnajczęściej,zewzględunafakt,iżzdarzająsięprzypadkifunkcjonowaniatzw.dzikichobozów,tworzonychnaprędceiad hoc,którychfunkcjonowanieniepodlegaprzezpewienczaskontroliogólnopaństwowej.32 Por.R.Lemkin,AxisRuleinOccupiedEurope:LawofOccupation-AnalysisofGovernment-ProposalsforRedress,CarnegieEndowmentforInternationalPeace,DivisionofInternationalLaw,Waszyngton1944,s.79-90.33 KevorkianwpisałobozywdrugąfazęprocesuludobójstwaOrmian–zob.R.Kévor-kian,The Armenian Genocide: A Complete History,I.B.Tauris2011,s.625-700.Należyprzywołaćtum.in.fazyludobójstwaŻydówzob.J.M.Lecomte,Teachig about Holocaust in the 21st Century,CouncilofEurope,Strasbourg2001,s.47in.34 G.Stanton,Eight Stages of Genocide,www.genocidewatch.org/8stages.html.a także w podobnie J. Mukimbiri,The seven stages of Rwandan genocide,„Journal of International Criminal Justice”2005,nr 3,s. 835-836. 35 Por.np.wyrokNarodowegoTrybunałuNarodowegoz23maja1949wsprawieK478/49,publikowanyw„PiP”1949,nr9-10.36 Częstowodniesieniudo tegozjawiskaspotkaćmożnaokreślenie “zniknięciaśmierci”.JakzauważaC.Fournetnależymówić,ozamiarzedehumanizacjianieojejdokonaniu,ponieważwciążpomimonajwiększychwysiłkówsprawców,ofiary


przejawemtegobyłostosowanienumeracjiwięźniów,umieszczaniewstatystykachśmierciliczbysztuk-numerówzamiastofiarizgonów.Charakterystycznajesttakże-obserwowanamiędzyinnymiwbyłejJugosławii-bezimiennośćgrobówofiarśmiertelnychpobić,czyza-bójstwdokonanychprzezpersonelobozowy.Wydajesię jednak,żewtymwypadkumożnasięzastanawiać,nailetakiedziałaniamiałyzacelpoprostuukryciezbrodni37. Przesłankioceny,czydoszłodoludobójstwadokonywanegowobo-

zieiprzyużyciuobozuzawierająpostanowieniaKonwencjiwsprawiezapobiegania ikarania zbrodni ludobójstwa38.Wart. IIKonwencjistanowi się, że „ludobójstwem jest którykolwiek znastępującychczynówdokonanywzamiarzezniszczeniawcałości lubczęścigrupnarodowych,etnicznych,rasowychlubreligijnychtakijak.a.zabójstwoczłonkówgrupy,b.spowodowaniepoważnegouszkodzeniaciałalubrozstrojuzdrowiapsychicznegoczłonkówgrupy,c.rozmyślnestworze-niedlaczłonkówgrupywarunkówżyciaobliczonychnaspowodowanieichcałkowitegolubczęściowegozniszczeniafizycznego,d.stosowanieśrodków,któremająnaceluwstrzymanieurodzinwobrębiegrupy”39. DefinicjatazostałanastępniepowtórzonawstatutachMiędzynarodo-wegoTrybunałuKarnego,międzynarodowychtrybunałówkarnychadhoc,choćsąonebogatszeoprzymusoweprzekazywaniedzieciczłon-kówgrupydoinnejgrupy(art.4ust.2eMTKJ,art.2eMTKR,art.6e.MTK).Treść tejkonwencjiodzwierciedla takżeprawozwyczajowe,anormyzakazująceludobójstwastanowiąjus cogens40.Wobozachwystępujezarównoelementdowództwa,planowania

izarządzania, ale też realizacja zadań takich jak stanienawarcie,

wciążpozostająludźmi-por.C.Fournet,The crime of destruction and the law of genocide: Their impact on collective memory,Ashgate2007,s.13.37 Elementpozbawieniaciałzamordowanychtożsamościpoprzezrozczłonkowanieczyumieszczaniewmasowychgrobachjestprawidłowościąprocesuludobójczego-por.C.Fournet,dz. cyt.,s.15-17.38 Należyodnotować,iżwprojektachkonwencjiprzewidywanouwzględnienielu-dobójstwakulturowego,któreostateczniejednaknieznalazłosięwprzyjętejwersjitraktatu–szerzejzob.Doc.E.794z24maja1948,ReportoftheCommitteeandDrafConventiondrawnupbytheCommittee.J.Sawicki,dz. cyt.,s.45-46,atakżes.87-94.39 Por.Dz.U.z1952r.,Nr9,poz.9,nr31poz.213.40 Por.Prosecutor v. Vidoje Blagojevic and Dragan Jokic,CaseNo.IT-02-60,TrialJudgement,17.01.2005,par.639;Prosecutor v. Radoslav Brdjanin,CaseNo.IT-99-36,TrialJudgement,01.092004,par.680;Prosecutor v. Milomir Stakić,CaseNo.IT-97-24,TrialJudgement,31.07.2003,par.500.


pełnienie czynności administracyjnych.Kwalifikacjaprawnaodpo-wiedzialnościposzczególnychosób jest tuzatemutrudnionawtakisposób, żeosobiepełniącej funkcjedowódcze trudnonaprzykładprzypisaćfizyczne ibezpośrednie sprawstwoczynówwpostaci za-bójstwczytortur,natomiastzkoleibezpośrednimsprawcomtrudnojestudowodnić,żedziałaliwzamiarzeludobójczym41. Wydajesiębezdyskusyjne,żefunkcjonowaniehitlerowskichobozów

koncentracyjnychodpowiadałoprzyjętej obecniedefinicji zbrodniludobójstwa, choćnie została onawymienionawprostwstatucieMTW42.PonadtodorobekorzeczniczyTrybunałuwNorymberdze,jakitrybunałównarodowychposzczególnychpaństw,jestwykorzy-stywanyprzeztrybunałjugosłowiański43.Dotyczytozwłaszczakwali-fikowaniaobozujakoczęściorganizacjiprzestępczej,bądźteżprzed-sięwzięciaocharakterzekryminalnym (joint criminal enterprise),atakżeodpowiedzialnościpersoneluobozowego,przełożonych,osóbwstrukturachwładzy,któremającwiedzęookreślonychnadużyciachiokrucieństwachwobozachtworzyłyklimatbezkarności ipoparciadlatakichczynów44. WsprawieFurundzijaMTKJodwołującsiędosprawyobozuwDa-

chau45 orazobozuoświęcimskiego46, stwierdził, że trzebawyraźnieodróżnićsytuacjęodpowiedzialnościztytułuaiding and abettingodsy-tuacjiwspółsprawstwapolegającegoco-perpetrating involving a group

41 TenelementwystąpiłnaprzykładwsprawieJelisic.Coprawdawinaoskarżonegowzakresiedokonaniazbrodniprzeciwko ludzkościniepozostawiaławątpliwościotyleMTKJniedoszukałsięludobójczegocharakterudziałańJelisica,ztegowzglę-du,żejegodziałaniamiałycharakterzindywidualizowany.42 Wdoktryniepodnosisięjednak,żepojęcietozostałoużytepopierwszewakcieoskarżeniawart.VIcprzed,apodrugiewprocesiewielokrotniepadałookreślenie:eksterminacja, wyniszczenie.Choćwtymwypadkuwystąpiłojakoelementwpisującysięwzbrodnieprzeciwkoludzkości–por.szczegółowerozważaniaK.Wierczyńskiej,Pojęcie ludobójstwa w kontekście orzecznictwa międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc,Warszawa2012,s.29;por.takżeJ.Sawicki,Ludobójstwo od pojęcia do konwencji 1933-1948,Kraków1949,s.26.43 StosunkowonajszerszeodniesieniazawierasprawaProsecutor v. Dusko Tadic,CaseIT-94-1,AppealJudgement,15.07.1999.44 Por.Prosecutor v. Mico Staniśić,InitialIndictment,25.02.2005,par.8.45 SprawaMartinaGodfriedaWeissai39innychoskarżonych,16LawReportsofTrialofWarCriminals1949,s.5.46 SprawaMassenvernichtungsverbrecherundNS-GewaltverbrecheninLagern;Kriegsverbrechen.KZ.Auschwitz1941-1945,21JustitzundNS-Verbrechen(1979),s.361-887.


of persons pursuing a comon design to commit crimes”47.Podstawętakiegorozróżnieniadajetakżeart.25ust.3statutuMTK.Kontynu-ując,IzbaOrzekającastwierdziła,żepomimo,iżrolaposzczególnychoskarżonychbyłabardzozróżnicowana,począwszyod szeregowychstrażnikówskończywszynadowództwieobozu,każdyznichwsposóbwyraźny,namacalnybrałudziałwpopełnieniu zbrodniwobozach,iztegopowodubyłsądzonyjakobiorącyudziałwzbrodni,niezaśnazasadzieabbetingczyaiding48.Następniekonstrukcjataijejzastoso-wanieznalazłypotwierdzeniewsprawieTadić, Ojdanić, Milutinović49.WtymzakresietrybunałjugosłowiańskiwsprawieTadiciawyróżnił

odpowiedzialnośćwynikającąztzw.common designdotyczącąobozówkoncentracyjnych,gdziemens reapoleganawiedzyonaturzetegosystemuizamiarzedalszegocommon design of ill treatment.Zamiartenmożebyćdowodzonyzarównobezpośrednio,jakipoprzezwnio-skowanieznaturywładzyoskarżonegowramachobozualbohierarchiiorganizacyjnej50.SwojerozumowanieoparłMTKJnasprawieobozukoncentracyjnegowMauthausensądzonejprzezWojskowyTrybunałUSA.Tenostatniuznał,żekażdyfunkcjonariusz,rządowycywilnyczywojskowy,atakżekażdyzatrudnionywtymobozie,niezależnieodtegoczybędącyczłonkiemWaffenSS,AllgemeineSS,strażnikiem,czyosobącywilną-byłodpowiedzialnyzapopełnieniezbrodnizwiązanychzeksterminacjądokonywanąwkomorachgazowych.WzwiązkuztymTrybunałWojskowyorzekł,iżteosobybyływinnezbrodniwojennej,opierającsięnaichwiedzyitrwającymuczestnictwie–udzialewtymprzedsięwzięciukryminalnym.AczkolwiekwprocesieprzedTrybu-nałemNorymberskimobozykoncentracyjne zostałypotraktowanewposzczególnychprocesachjakoelementmachinyprzestępczej,tojednakNajwyższyTrybunałNarodowywPolscewprocesieAmonaGoethauznałobozykoncentracyjnejakotakieza„organizacjęprze-

47 Por.Prosecutor v. Anto Furundżija,CaseNo.IT-95-17/1,TrialJudgement10.12.1998,par.210.48 Por.Furundzija,par.212-213.49 Prosecutor v. Milutinovic et al.,CaseNo. IT-99-37-AR72,Appealdecision,21.05.2003-zestronyoskarżonegoOjdanicapadłzarzutnaruszeniazasadynul-lum crimen sine lege,par.8i13.Zob.takżeszerzejG.Boas,J.Bishoff,N.Reid,International Criminal Law Practitioner Library,vol.1Forms of responsibility in international criminal law,CambrigdeUniversityPress,3dprinting,2011.50 Tadic, AppealJudgement,par.220.Dodaćwszaknależy,żeTadicowipostawionozarzutpopełnieniazbrodniprzeciwkoludzkościorazzbrodniwojennych,natomiastniepostawionozarzutuludobójstwa.


stępczą”,niezależnieod takich strukturprzestępczych, jakSS czyGestapo.Takonstatacjaspowodowała,żesamfaktbyciaczłonkiempersoneluobozowegojużbyłsamwsobieczynemprzestępczym,niewymagającymszczególnegodowodu.

3. Przypadek obozów w byłej Jugosławii

Wedledokumentacji zebranejprzezKomisjęEkspertówONZ51 wtrakciekonfliktunatereniebyłejJugosławiiistniałookoło715obo-zówiinnychmiejscpełniącychpodobnefunkcje52.Ztejliczbyokoło237byłoprowadzonychprzezbośniackichSerbów,89przezarmięlubrządBośniiHercegowiny,77przezbośniackichChorwatówirządChorwacji,4wspólnieprzezrządBośniibośniackichChorwatów53. Różniłysięonezarównowielkościąiliczbąprzetrzymywanych,jakiczasokresemfunkcjonowania-począwszyodjednegodnia,skoń-czywszynakilkumiesiącach;ichprzeznaczenieteżbyłozróżnico-wane54.Istotnejest,żewróżnychokresachtesameplacówkibyłykontrolowaneprzezróżnepodmioty:armię,rząd,władze lokalne,policję, grupymilitarne, atakżeuzbrojonegrupy cywilów55. Nie-wątpliwiewznaczącejliczbiebyłyużywanejakonarzędzieszerokopojętejrepresji.OgólnieKomisjastwierdziła,żenajczęściejniebyłożadnejróżnicypomiędzypomieszczeniamiczymiejscamiprzetrzy-mywania jeńców iosóbcywilnych56.Obserwowano takżemasoweumieszczanietamludnościinnegopochodzeniaetnicznego,innegowyznania,pomimo,żenieistniałyżadnewzględyusprawiedliwiające

51 KomisjaEkspertówzostałapowołanaprzezSekretarzaGeneralnegoONZwopar-ciuoRezolucjęRadyBezpieczeństwanr780,UN.Doc.S/RES/780(1992)(dalejjakoUNCommission).52 W tych celachużywano stadionów, szkół, czy fabryk–por.Brdjanin, TrialJudgement,par.860,par.878-880.53 Codookoło308placówekKomisjaniezdołałaustalićczyjejkontrolipodlegały.54 UN.Commission,S/1994/674,par.216-219.55 Por.UN.Commission,S/1994/674,par.220.56 Było to sprzeczne z art. 22 IIIKonwencjiGenewskiej gdziewskazuje sięnagrupowaniejeńcówwojennychwobozachluboddziałachobozowychwedługnaro-dowości,językaiobyczajów.Zgodniezustępem1tegosamegoartykułujeńcyniemogąbyćinternowaniwwięzieniachkarnych,zwyjątkiemprzypadkówspecjalnychusprawiedliwionychinteresemsamychjeńców-por.m.in.aktoskarżeniawsprawieobozuHeliodromwsprawieProsecutor v. Jadranko Prlic et. al., CaseNo.IT-04-74,InitialIndictment,02.03.2004,par.123.


takieposunięcie57.Wobozachstosowanotakżeseparacjępłci,którajest traktowana jakoprzesłankawskazującanazamiarwstrzyma-niaurodzinwobrębiegrupy58.Wliteraturzesłuszniepodnosisię,iż istnienieobozówwtakiej liczbie iotakimpoziomiebrutalnościstanowiopewnejspecyficezbrodniwbyłejJugosławiiijestistotnąodmiennościąwstosunkudowydarzeńwRwandzie czyTimorzeWschodnim59. Zpunktuwidzeniapodnoszonegoproblemunaszczególnąuwagę

zasługująobozyutrzymywaneprzezbośniackichSerbównaterenieBośniiHercegowinywokręguPrijedor:Omarska,Keraterm,Manja-ca,Trnopolje60.JakstwierdziłMTKJwsprawieTadićobozytebyłyczęściąplanuzwiązanegozutworzeniemWielkiejSerbii ipowstałyzmyśląowydaleniu, czy teżusunięciu ludnościnieserbskiej ztegookręgu61.OsobyniebędąceSerbamizostałypochwycone,tysiącezosta-łouwięzionychwobozachkoncentracyjnych,ajeszczewiększaliczbadeportowana.KomisjaEkspertówzwróciłauwagę,żepomimo,iżnieistniałobezpośrednieirealnezagrożeniezestronyludnościnieserb-skiej,podstawowymcelem-funkcjąobozówkoncentracyjnychbyłozniszczenieiwyeliminowanieprzywódcówiliderówtejspołeczności:przywódcówpolitycznych,pracownikówsądów,administracji,przy-wódcówreligijnych,elitybiznesuiświataartystycznego62.Wspólnącechącharakterystycznątychmiejscbyłoceloweponiżanieidegra-dacjaosóbtamprzetrzymywanych63.WstosunkudoobozuOmarska57 Byłotoniezgodnezart.82KGIVgdziewskazujesięnagrupowaniewgranicachmożliwościinternowanychstosowniedonarodowości,językaiobyczajów.Zgodnieteżart.84IVKGinternowanipowinnimiećoddzielnepomieszczeniaioddzielnąadministracjęodjeńcówwojennychiosóbpozbawionychwolnościzjakiegokolwiekpowodu.58 TenelementbyłwskazanywsprawieProsecutorv.JeanPaulAkayesu,CaseNo.ICTR-96-4-T,01.06.2001par.507in.,atakżewsprawieProsecutorv.ClementKayishemaandObedRinzanda,CaseNo.ICTR-95-1-A,01.06.2001.par.117.59 Por.A.Combs,Guilty Pleas in International Criminal Law. Constructing a restorative approach,Stanford2007,s.161-162.60 UNCommisssion,S/1994/674,par. 168-173.Generalnie jednakmateriałdo-wodowywsprawachprzedMTKJpozwalastwierdzić,żecodozasadywewszyst-kichobozachprzetrzymywanoludziwnieludzkichwarunkachPrzykładowoobozyHeliodrom,Vojno,Zvornik.Luka,Por.Prosecutor v. Jadranko Prlic et. al.CaseNo.IT-04-74,Prosecutor v. Krnolejac,TrialChamber,par.350-351.61 Uznanywinnymokrutnegotraktowania,maj1997,TrialChamberIT-94-1-T.DodatkowoskazanyzaciężkienaruszeniaKonwencjiGenewskich.62 Por.UNCommission,S/1994/674,par.175.63 Por.UN,Commission,S/199/674,par.230.


padały stwierdzenia, żeniemożnagonazwać inaczej jakobozemśmierci64.Niewątpliwiedochodziłownimdomasowychegzekucji,alepodobneaktymiałymiejscewobecuwięzionychwinnychobozach65. Wprzypadkuobozówdlakobiet,starcówidziecimożnaodnotowaćnieco złagodzony rygor; egzekucjebyływporównaniudomęskichobozówrzadsze,gdzieodpołowy1992rokubyłynaporządkudzien-nym.Niestety,obozydlatychgrupcechowałozkoleirozpowszech-nienie zgwałceń itortur66.Wtymzakresieosobnymzagadnieniemjestfunkcjonowanieobozujakomiejscaiśrodkapopełnieniazbrodniniewolnictwaseksualnego67. Sposóbfunkcjonowaniaobozówwzwiązkuzodpowiedzialnością

państwabyłprzedmiotempostępowaniaprzedMiędzynarodowymTrybunałemSprawiedliwościnagruncieKonwencjidot.ludobójstwa68. JakstwierdziłTrybunałodpowiedzialnośćpaństwaniemusibyćpo-łączonaze skazaniem indywidualnychosóbzapopełnienie czynówludobójczych69.Wyjaśniłrównież,żeaczkolwiekKonwencjadotyczą-ca ludobójstwanienakładanapaństwoobowiązkupowstrzymaniasięod ludobójstwa, to jednak jeśliustanawia sięwniejobowiązekzapobiegania ludobójstwu (nie zaśna jednostki), topaństwo jestobjęte zakazem jegopopełnienia70.NapodstawieprzedstawionychmudowodówMTSstwierdził,żedochodziłodomasowychzabójstwwspecyficznychobszarach, atakżewobozachna terytoriumBoś-ni iHercegowiny, iżeofiary stanowiływprzeważającejwiększościczłonkówgrupychronionejispełniająprzesłankiart.IIaKonwencji

64 Por.RaportKomisjiEkspertów,VolI,AnnexV,s.80,zaorzeczenieMTS,par.262.65 Por.stan faktycznywsprawieStakic,gdzieopisywanesąmasoweegzekucje,którebyłypoprzedzonewywozemofiarautobusamipodpretekstemwymianyczyumieszczeniawinnychobozachpar.208i210,atakżepar.212;zob.takżeBrdjanin,TrialJudgement,par.441orazpar.448.Codziennezabijanieprzeztrzymiesiącewpokojumasakrynr3woboziKeraterm–por.Skirica et al,par.103.66 Tuzwłaszczanależysięodwołaćdosprawy“Celebici ”,atakże Kunarac,TrialJudgement,par.52,orazpar.61.67 Zob.szerzejA.Szpak,Niewolnictwo seksualne w orzecznictwie międzynaro-dowych trybunałów karnych ad hoc,WykorzystanieczłowiekawXXiXXIwieku,red.B.Sitekiinni,Olsztyn2012,s.265-285.68 Por.Application of the Convention on the Prevention and Punishment of Geno-cide, (Bosnia and Hercegovina v. Serbia and Montenegro), WyrokMiędzynarodo-wegoTrybunałuSprawiedliwości,ICJJudgement26.02.2007.69 Por.Application…,par.166-169,orazpar.182.70 Tamże.


oludobójstwie71.Jednocześniejednakstwierdził,żeniemożetuustalićelementuzwiązanegozdolus specialis72.Jednymzargumentówbyłmiędzy innymibrak takichstwierdzeńpodstronieMTKJ.Azatemfakt, że trybunał jugosłowiańskinikogonie skazał za ludobójstwo,wzwiązkuzfunkcjonowaniemobozówposłużyłzaargument,żedoludobójstwanie dochodziło.WocenieMTSwydarzeniawrozpa-trywanejsprawiemogąbyćkwalifikowanejakozbrodnieprzeciwkoludzkościizbrodniewojenne,aleniemieścisiętowjurysdykcjitegoTrybunału73.RzeczywiścieworzecznictwieMTKJwsprawach,gdziepadałzarzutludobójstwawkontekścieobozowym,ostatecznewyrokiobejmowałyskazaniezazbrodnieart.3i5StatutuMTKJnaruszenia-miprawizwyczajówwojennychizbrodniamiprzeciwkoludzkości74.

3.1. Problem skali, liczby ofiar, poziomu represji

JednymzelementówanalizyMTKJ,którywkontekścieobozowymmaszczególne znaczenie, jestproblem liczbyofiar iskali represji.WsprawieDusko Skiricykryteriumzniszczeniaznacznejlubistot-nej części grupy, zostało skonstruowanewoparciuoporównanieprocenta ludziprzetrzymywanychwobozieKeratermwstosunkudo całej społeczności okręguPrijedor.MTKJustalił, że liczba tawahałasiępomiędzy2,0a2,8procentamieszkańcówPrijedoruinatejpodstawieMTKJnieuznał, iżdoszłodozbrodniludobójstwa75. Wydajesię jednak,żewtymwypadkunależałouwzględnićfakt, iżobózKeratermniebył jedynymwokręgu,zatemstanowiłelementszerszegomechanizmudziałalnościBośniackichSerbów.Nawetjednakgdybytobyłjedynyobóznatymobszarze,takiekryteriumwy-dajesiębardzowąskie.Wświetletegorozumowaniazabójstwokilkutysięcyosób,popełnionewmałymfilialnymoboziekoncentracyjnym

71 Tamże,par.276.72 Tamże,par.187,atakżepar.206.Wdoktryniepodnosisiękrytycznie,żeMTSnieodniósłsiępozytywniedownioskuBośniiHercegowinyoudostępnienienie-publikowanychprotokołówzposiedzeńNajwyższejRadyObrony,któremogłybywsposóbnajbardziej adekwatnywskazywać jakiebyły zamiary ipolitykaSerbiiwBośniwlatach1992-95.73 Por.Application…,par.277.74 Por.Prosecutor v. Mico Stanisic and Stojan Zupljanin,CaseNoIT-08-91-T,TrialJudgement,27.03.2013,par.692.OmówieniesprawDuskoSkiricyiGoranaJelisicia,zob.K.Wierczyńska,dz. cyt.,s.65-73.75 Por.Skirica,par.72.


wokupowanejPolsceniewystarczałobydouznania, żeosiągnęło„poziom”ludobójstwa,boobjęłostosunkowoniewielkiprocentlud-nościpolskiej.ZtegopunktuwidzeniawątpliwybyłbyteżewidentnieludobójczywymiarmasakrydokonanejnapalestyńskichuchodźcówwobozachSabraandShatilaw1982.Istotnejest,żeZgromadzenieOgólneNarodówZjednoczonych76iKomisjaPrawCzłowieka77uznałytę zbrodnię za ludobójstwopomimo, żeofiarą regularnegomorduwtychobozachpadłokilkatysięcyosób,costanowiniewielkąliczbęwstosunkudokilkumilionowejpopulacjiPalestyńczyków.Trzebajednak zaznaczyć, iżpomimozastosowaniakryterium liczbowegoMTKJdopuszczamożliwośćograniczonegogeograficzniewymiaruludobójstwa,któremożebyćograniczonedojednegoobozu,jaktomiałomiejscewsprawieJelisic.Zkoleipodobnaproporcjapomiędzyliczbązabitychwmasakrze

SrebrenicyaogólnąliczbąBośniackichMuzułmanówżyjącychwBośniiHercegowinienie stanowiłaprzeszkodydouznania, żeoskarżonyKrstić jestwinnymzbrodni ludobójstwa.AczkolwiekMTKJwtymwypadkuoparłsięnietylkonaaspekcieliczbowym,leczjakościowym,biorącpoduwagęszczególnąrolęmężczyznwspołecznościmuzuł-mańskiejipotraktowałtęgrupęjakoistotnąwsensiejakościowym78. PodejścieliczboweijakościoweTrybunałubyłoprzedmiotemkrytykiwwypowiedziachdoktrynalnychizostałotakżeczęściowoodrzuconewsprawieKaradżicia.Aktyludobójstwakwalifikowanewtejsprawiejako actus reus(art.4(2)StatutuMTKJ)obejmowałyprzynajmniejzabójstwa,powodowanieciężkichuszkodzeńdziałairozstrojuzdrowiapsychicznego, rozmyślne tworzeniewarunków,wktórychwarunkiżyciaosóbuwięzionychbyłyobliczonenaichfizycznewyniszczenie79.Czynytezostałyobjętezarzutem1postawionymwzwiązkuzna-ruszeniemart.4(3)a,art.7(1),orazart.7(3)StatutuMTKJ,azatemKaradzićmiałbyćodpowiedzialny jakoprzełożony izapopełnieniewraz zinnymi,planowanie, instigated, ordered, and/ or aide and abettet genocide80. 76 Rezolucjaz16.12.1982,UNDoc.RES37/123.77 The Right of Peoples Self- Determination and its application to peoples un-der colonial or alien domination of foreign occupation,CommisiononHumanRights,Resolution1983/3,15February1983,UNECOSOCOR,Supp.3,s.118.UN/Doc./E/1983/13,E.CN.4/1983/601983.78 Por.takżekomentarzK.Wierczyńskiej,dz. cyt.,s.76-77.79 Por.Indictment,par.40.80 Por.Tamże,par.36-40.


NaetapiepostępowaniaprzedIzbąOrzekającąRadovanKaradźićzostałuniewinnionywtymzakresie,ponieważwjejocenieniebyłodowodów(no evidence even taken at its highest),którepozwoliłybyprzyjąć,żedopuszczalnejestskazaniegozatęzbrodnię81. Generalnie zarównowodniesieniudozarzutudot.ciężkichuszkodzeńciała,jakiwarunkówobliczonychnadestrukcjęIzbaOrzekającastwierdziła,żenieosiągnęłyone „poziomu” ludobójczego.Jest tokonkluzja conajmniejniejasna.Najpierwbowiem składorzekający stwierdził,żeustalenieczysądowodynapoparcieskazaniazaludobójstwonieobejmujeanumeric assessment of the number of people kiled and does not have a numerical threshold82.Zdrugiej stronyodwołanosięnastępniedokryterium„poziomu”,którewsposóbnaturalnyłą-czysięzodniesieniamidoprocentówiliczb83.Ponadto,jaksłuszniezauważyłaprokuraturawapelacji,trudnoustalićnajakichkryteriachopierałsięmiernik„poziomu”uszkodzeńciałairozstrojupsychiczne-goofiarwobozach.Wzarzutachodnoszącychsiędoocenydestruk-cyjnegocharakteruwarunkówobozowychprokuratorstwierdził,żeizbaorzekająca zostawiłapoledo spekulacji czy chodziłooaspektliczbowy,czymożeocośinnego.Prokuratorpodkreślał,żezarównoelementilościowy,jakijakościowyniejestprzewidzianywstatutu,aniwtekściekonwencjioludobójstwie,aniworzecznictwie,aizbaniewyjaśniłajakiebyłyprzesłanki,któredoprowadziłyjądopowyższychkonkluzji.Ztokurozumowaniaizbyorzekającejmożnawywniosko-wać,żepodstawowymkryteriumustalania„poziomu”niebyłysameokrucieństwawobozie,leczstopieńichoddziaływanianacałągrupęBośniackichMuzułmanówiBośniackichChorwatówzamieszkałychnadanymobszarze.Prokuratorwzwiązkuztymzarzuciłizbie,żepopeł-niłaonabłądcodoprawa,przyjmując„group impact”jakoelementactus reuszbrodnipolegającychnauszkodzeniuciałalubrozstrojuzdrowiapsychicznego84.PonadtoProkuratorwnosiłouznaniebłęducodofaktu,polegającegonabrakuustalenia,żedoszłodociężkichuszkodzeńciałaorazrozstrojupsychicznegoBośniackichMuzułmanówiBośniackichChorwatów85.

81 Por.Karadzić,TrialJudgement,28.06.2012,s.28628-2872882 Por.Tamże,s.28765.83 Por.Tamże,s.28766.84 Por.Appeal Judgement,par.28.85 Por.Tamże,par.31.


Wydaje się, żena rozumowaniu IzbyOrzekającejkładła się cie-niemnieprawdopodobnaskalarepresjiizagładywIIIRzeszy.Wobecbezmiaruzbrodninazistowskich,wszystkiepozostałewydająsięnieosiągać„poziomu”ludobójstwa,aRadovanKaradźićpozornielogicz-niewywodzi,że liczbatysięcy ludziuwięzionychwobozachokręguPrijedornijaksięmadomilionowychofiarholocaustuczyludobój-stwawRwandzie86.Wgruncierzeczydokonywanietakichporównańnieuwzględniawszystkich elementów zjawiska, takich jak zasięgterytorialnywładzywinnejrepresjiiczasokresjejsprawowania,acozatymidzierealnychmożliwościdokonaniazbrodni.WprzypadkuobozówwbyłejJugosławiikwalifikacjiprawnejpodlegaokresmniejwięcejtrzyletni,natomiastIIIRzeszafunkcjonowaławlatach1933-45azakresjejoddziaływania,zwłaszczawczasieIIwojnyświatowej,obejmowałznaczącączęśćkontynentueuropejskiego.IzbaApelacyjnanieodniosłasiędotegoproblemuiprzyjęłapopro-

stuodmiennąocenęustaleńdowodówprzedstawionychizbyorzekają-cej.Dotyczyłotowarunkówpozbawieniawolności,awtymokrutnegoinieludzkiegotraktowania,tortur,przemocyfizycznejipsychicznej,zgwałceń,przemocyseksualnej,nieludzkichwarunkówżycia,pracyprzymusowej,brakuzapewnieniaodpowiednichwarunkówzakwatero-wania,jedzenia,wody,opiekimedycznejiwarunkówhigienicznych87. JednocześnieteżIzbaApelacyjnaniemiaławątpliwości,żedowodywskazująnakopanie,biciezapomocąrozmaitychprzedmiotów,częstodonieprzytomnościprzezwieledni,przezdłuższyokresczasuwielerazywciągudnia, spuszczanie ze schodówskutkowałopoważnymiuszkodzeniamiciała.NatymtleIzbaApelacyjnastwierdziła,żeunie-winnieniezgodniezregułą98bismożenastąpić,jeśliniemadowodówprzemawiającychzaskazaniem.Wtymwypadkuzaśistniałydowodywskazujące,żeBośniaccyMuzułmanieiBośniaccyChorwacicierpielipoważnie,idoznawaliciężkichuszkodzeńciała.Coprawda,zdaniemIzby,popełnieniepojedynczychindywidualnychaktówautomatycznieniewskazuje,żewystąpiłactus reusludobójstwa,alewjejocenieniebyłorozsądnewświetleistniejącychdowodów,żebyprzyjąć,iżwtymwypadkubyłyoneniewystarczające.NatejpodstawieIzbaApelacyjnauznała,żeIzbaOrzekającapopełniłabłądcodofaktu,któryspowo-dowałpomyłkęsądową.

86 Por.stanowiskooskarżonegoKaradzicprzedizbąapelacyjną,par.91.87 Por.Karadzic,TrialJudgement,s.28767.


Następnieodnośniewarunkówżyciaobliczonychnadestrukcjęcałości lub części grupy IzbaOrzekającaprzyjęła, żemusi istniećobiektywneprawdopodobieństwo, że tewarunkiżyciadoprowadządodestrukcjigrupylubjejczęści88.PonadtowocenieIzbynaturatychwarunkówżycia,czasokreswjakimczłonkowiegrupysąmupoddani,atakżecechycharakterystycznedanejgrupy.Jednocześniewskaza-ła,żeniejestwymagane,byrzeczywiściedotejdestrukcjidoszło89. Uznałajednak,podobniejakwprzypadkuuszkodzeńciała,żewarunkitenieosiągnęły „poziomu”pozwalającegostwierdzić, żeBośniaccyMuzułmanówiBośniaccyChorwaciżyliwwarunkachobliczonychnaichfizycznezniszczenie,zatemniespełniajątymsamymprzesłanekart.4(2)cStatutuMTKJ.ProkuratorzarzuciłnatymtleIzbie,iżnieprzedstawiłauzasadnienia, któradoprowadziła jądokonkluzji, żewarunkiżyciawmiejscachdetencjiniespełniaływymogówart.4(2)cstatutuMTKJ.WtymzakresieIzbaApelacyjnanieprzychyliłasiędozdaniaprokuratoraistwierdziła,żeniejestprzekonana,codotego,żeniewskazanosposobuocenyirozumowaniawtymzakresie.PonadtoIzbaApelacyjna stwierdziła, iż IzbaOrzekającaniemaobowiązkutłumaczyćkażdegoswojegokroku90. Prokurator zwrócił teżuwagę, że IzbaOrzekającawtej sprawie

wogólenieodniosła siędoorzeczeniawsprawieBrdjanin, gdziezarzutybyłyopartewwiększościotesamedowody,atamustalonoponadwszelkąwątpliwość,żemiałmiejsceactus reuszbrodniart.4(2)cStatutu91.IzbaApelacyjnanieuznałazasadnościtegozarzutu,stwierdzając, iżsądzawszeorzekawjednej indywidualnejsprawie.TymniemniejjejocenadowodówbyłazbliżonadoprzyjętejwsprawieBrdjanin i odmiennawstosunkudo stanowiska IzbyOrzekającej.Wobozachprzetrzymywano ludziwprzepełnionychpomieszcze-niach92.Niebyłodostępudoopiekimedycznej,wzwiązku zczympanoszyłasiędyzenteria,auwięzienicierpielizpowodunieleczonychuszkodzeń ciaładoznanychpodczasbicia93.Brakwystarczającego

88 Por.Tamże.89 Por.Tamże.90 Por.Karadzic,AppealJudgement,par.45.91 Brdjanin,TrialJudgement,par.907-962.92 Taknp. 570wieźnióww jednympomieszczeniuwobozieKeraterm, z koleiwKPDOMwFoca18uwięzionychbyłoprzetrzymywanychwcelisłużącejjakocelaizolacyjna;wobozieOmarska200osóbbyłoprzetrzymywanychna40metrachkwadratowych.Por.Izbaapelacyjna,par.48.93 CytowanyprzezIzbąapelacyjnąświadekAF854-856.


wyżywieniaprowadziłdowycieńczeniaidrastycznegospadkuwagi;jednocześnie rozpowszechnionebyły rozmaite chorobywywołaneutrudnionymdostępemlubpozbawieniemwody,brakiemnależyciewyposażonychsanitariatówiłazienek.WocenieIzbyApelacyjnejtewszystkiedowodypozwalają stwierdzić, żeuwięzienibylipoddaniwarunkomobliczonymnaichfizycznądestrukcję,aIzbaOrzekającapopełniłabłądcodofaktu94.Podsumowująctęczęśćrozważańnależyprzyjąć,iżIzbaApelacyjnacoprawdaniewprost,alejednakodrzuciłaocenęprawnąludobójczegoactus reusprzezpryzmat„poziomu”,jakipowinnyosiągnąćczynyobjętezarzutem.Wydajesię,żewtymprzypadkuistotnejest,żemajątobyćzgodnie

zbrzmieniemstatutuwarunki„rozmyślnie(deliberatly)stworzone”.Oznacza to, iżniezwyklewysoka śmiertelnośćwobozie jestwtymwypadkuwynikiemplanowychdziałań izamierzeń, anie skutkiemubocznymsploturozmaitychokoliczności.Czyminnymjestustaleniezgóryabsolutniegłodowychracjiżywieniowych,aczyminnymsąogra-niczonemożliwościzaopatrzeniowe,wynikającenaprzykładzkonfliktuzbrojnego.Winnychkategoriachoceniasięśmiertelnośćwynikającązwysyłania ludzidomorderczej iniebezpiecznejpracy, awinnychwybuchepidemii,której-pomimoczynionychwysiłków-niemożnaopanować.WprzypadkuobozówokręguPrijedororozmyślnościstwo-rzeniawarunkówobliczonychnazniszczeniegrupymożeświadczyćkompleksowośćdeprywacji.Okoliczności,któreIzbaApelacyjnauznałazadowiedzionewskazują,żewłaściwieniebyłosferyżyciawobozie,któraniewiązałaby się zcierpieniem,narażeniemżycia izdrowiaosóbuwięzionych.Wydajesię,żenawetjeśliczęśćztychokolicznościniebyłaprzezBośniackichSerbówzgóryzaplanowana,tojednakniezrobilinic,abypoprawićpołożenieosóbuwięzionychiczynilitozroz-mysłem.Istotąrozważanegoprzestępstwajestuczynieniezwarunkówuwięzieniamechanizmuzniszczeniagrupy,azatemmusibyćtowyższyniżwprzypadkuzabójstwczyuszkodzeńciała,stopieńzorganizowaniarepresji,któryoczywiścieteczynynajczęściejtakżeobejmuje95. Quigley96przywołujewtymzakresiekomentarzSekretarzaGene-

ralnegoNarodówZjednoczonych,którystwierdził,żejeśliśmiertel-

94 Por.Karadzic, AppealJudgement,par.49.95 Por.W.Schabas,Genocide in International Criminal Law. The Crime of Crimes,SecondEditionCambridgeUniversityPress,2011,s.291.96 J.Quigley,The Genocide Convention. International Law Analysis,Ashgate2010,s.91.


nośćgrupychronionejwobozieoscylujewokolicach30-40procentrocznie,tomożnamówićoniekwestionowanymzamiarzepopełnienialudobójstwa.Słuszniejednakdostrzegł,żeistniejąpewnekategoriegraniczne,kiedytragicznestatystykiwynikajązbrakuuwagiizanie-dbań iwtedypomimoogromustrat trudnomówićoludobójczymzamiarze97.Wskrajnie trudnychwarunkachklimatycznych, awięcnapustyni lubwarktycznymmrozie, pozbawieniedanegoobozunależytegozaopatrzeniawwodę,żywność,odzieżilekarstwanawetprzezstosunkowokrótkiokresskutkujeniezwyklewysokimiwskaź-nikamiśmiertelności.Wydajesię,żewtymwypadkuocenamusibyćdokonywanawodniesieniudokonkretnejsytuacji.TytułemprzykładuwZSRRw1933rokuśmiertelnośćwłagrachwynosiłaogółemokoło15,3procent,wniektórychobozach sięgając33procent (Wiszłag).Wtymszczególnymrokuwłagrachpanowałgłódwywołanytragicz-ną sytuacją aprowizacyjnąwcałymkraju ibrakiemuwzględnieniawplanachzaopatrzeniaprawie20procentowegoprzyrostuodsetkaosadzonych98.OczywiścieimperiumGUŁagujestzjawiskiembardzozłożonym,generalniejednakwładzyradzieckiejwtymkonkretnymmomencienie zależałonauśmierceniuwięźniów, lecznawzrościemocyprodukcyjnejobozów,cozewzględunaopresyjnośćwarunkówobozowychosiąganozwielkimtrudem.ZdrugiejstronyprzykłademrozmyślniezaplanowanejzbrodnieksterminacjiprzezpowolnąśmierćsąobozyznanezludobójstwadokonanegowobecOrmian;właściwiesłowoobózniejesttudokońcaadekwatne,ponieważbyłytowyod-rębnione fragmentypustynibez żadnej infrastrukturymieszkalnejijakiejkolwiekaprowizacji,gdzieskumulowanookoło30tysięcyludzi,którzyzdołaliprzetrwaćtzw.marsześmierci99.

3.2. Problem zamiaru w relacji do planu i polityki

Zatemkluczowydlaustaleniaczydoszłodoludobójstwaniejest„poziom”,czyskalarepresji, leczichplanowyizamierzonycharak-ter.Wtymsensiewskazanaart.4ust.3 c rozmyślność stworzeniawyniszczającychwarunkówżyciagrupyzbiega się zdolus specialis lubspecific intent i jednocześniewydaje się zbędnazewzględuna

97 UNECOSOCOR,2ndSession,draftConventionontheCrimeofGenocide,s.25,ReportoftheSecretaryGeneral,26June1947,UN.Doc.E/4471947.98 Por.s.Ciesielski,dz. cyt.,s.125-131.99 Por.Ch.J.Walker,Armenia: The Survival of Nation,1990,s.223,229.


fakt,iżpozostałeczynyludobójczemusząmiećcharakterrozmyślny100. Jest to zbieg częściowy,ponieważodpowiedzialni zaopresyjnewarunkiżyciawobozieniekonieczniemusząmiećzamiarzniszczeniacałościlubczęścigrupy,którystanowidrugi,obokactus reus,elementzbrodni101.Popełnioneczynymusząmieć za cel atakudanągrupę,atakżeichcelemmusibyćjejzniszczenie102.WorzeczeniuwsprawieBrdjanin–TrybunałpodzieliłopinięwyrażonąwsprawieSikirica, żeostatecznąofiarąjestgrupa,chociażdopopełnieniazbrodniludo-bójstwa jestpotrzebne zniszczenie jejposzczególnych członków103. Nawetjeślipoczątkowoniejesttocelem,możesięstaćcelem104.Chodziozniszczeniefizycznelubbiologiczne.Natomiastniejestniezbędneistnienie zamiaru zniszczenia całościpopulacji, czy tona szczeblukrajowymczymiędzynarodowym.Zamiartenmożebyćograniczonydowyodrębnionegogeograficznieobszaru,któryniekonieczniemusiobejmowaćcałepaństwo105 Analizazamiaruludobójstwanieograniczasięjedyniedofizycznych

ibezpośrednich sprawcówokreślonych czynów, ale takżedo tych,którzywydawali rozkazy,comaszczególneznaczeniewprzypadkuzorganizowanychstrukturobozowych106.Sposóbichfunkcjonowaniajestodzwierciedleniemokreślonejpolitykiiplanu,któreaczkolwiekzarównowkonwencjioludobójstwie107,jakiwstatutachmiędzyna-rodowych trybunałówkarnychnie sąprzesłankamidefiniującymizbrodnię ludobójstwa, to jednak ich istnienie jest traktowane jakoelementdowodzącyistnieniazamiaruludobójczego.WsprawieKay-ishemaTrybunałRwandyjskistwierdził, iżpomimo,żespecyficznyplanzniszczenianiekonstytuujezbrodniludobójstwatojednakwy-dajesię,żetrudnodokonaćtejzbrodnibezplanu,alboorganizacji108. Oznaczato,żebadaniezabójstwitorturwobozieobejmujepytanie,czywynikałyonezwydanychinstrukcji,czystanowiłyodosobnione

100 Por.W.Shabas,Genocide…,s.291.101 Por.Stakic,31.07.2003,par.520102 Por.Prosecutor v. Krstic,TrialJudgement02.08.2001,par.550.103 Por.Brdjanin,par.698104 Por.Krstic,par.572.105 Por.Jelisic, Caseno.IT-95-10-T,par.83(Dec.14,1999);Skirica,JudgmentonDefenceMotionstoAcquit,03.09.2001,par.68.106 Por.analizawsprawieKaradzic,AppealJudgement,par.82,atakżeKaradzic,TrialJudgement,s.28768.107 UN.Doc.E/AC.25/S.R4,3-6(1948).108 Por. Kayishema,par.94.


aktysamowolistrażników;następniezaśczywkonsekwencjibyłytotylkotolerowanenadużycia,czyteżsystemowysposóbobchodzeniasięzuwięzionymi.Sprawą,wktórejjaksięwydajenajszerzejpoddanoanalizietenproblembyłoorzeczeniedotycząceGorana Jelisicia,którybyłoskarżonyomorderstwowieluosóbwobozachkoncentracyjnychwregionieBrckowpółnocnozachodniejBiH109.DziałalnośćJelisicia, jako funkcjonariuszaobozuLuka sprowadzała siędo regularnegoisystematycznegozabijaniazarównoBośniackichMuzułmanów,jakiChorwatów,przy czymegzekucjegłównieobjęły liderów lokalnejspołeczności.JakstwierdziłaIzbaOrzekającawtejsprawie,zbrodnialudobójstwajestwtedypopełniona,kiedydanyakt–czynjestpopeł-nionyzpowoduprzynależnościofiarydookreślonejgrupy,atakże,żemusitobyćelementszerszegoplanu110.Ludobójstwodotykanajczęściejwszystkichczłonkówgrupyiobejmujebezrozróżnieniakobiety,dzieci,starcówczymężczyzn.Zdrugiejstronyjednakpewnąprzesłankąwska-zującąnaistnieniezamiaruludobójczegojestselekcjonowanietychosób,któremająszczególneznaczeniedladanejgrupynp.mężczyzn,zewzględówkulturowychwSrebrenicy,czynp.elitintelektualnychlubbiznesowych.Jeślichodzioprzynależnośćdookreślonejgrupy,ważniejszyjestelementprzynależnościniżindywidualnatożsamośćposzczególnejosoby.Wtymsensiezbrodnialudobójstwapozostajewścisłymzwiązkuzezbrodniąprześladowania111. WprzypadkuJelisiciaIzbaOrzekającaniedopatrzyłasięelemen-

tuplanu ludobójczego, aninapoziomieogólnym,ani lokalnym112. ZnacznaczęśćwywodówIzbyjestpoświęconaproblemowiewentual-nejmożliwościdokonaniatejzbrodnitylkoprzezsamegoJelisicia113, zwłaszcza, żepoopuszczeniuprzezniegoobozu zabójstwaustały.Prokuratordystansowałsięodstwierdzenia,żeplanjestelementemzbrodniludobójstwa,twierdząc,żetojestczęśćdowodu,żedoszłodoludobójstwa, anieelement tej zbrodni114. IzbaApelacyjnapodtrzy-małajednakuniewinniającywtymzakresiewyrokIzbyOrzekającejistwierdziła:the existence plan or policy is not a legal ingredient of the crime. However in the context of proving specific intent, the existence 109 Jelisic,por.przypis5.110 Por.Jelisic,par.66.111 PotwierdzatoorzecznictwowsprawieEichmana,orazKayishemaTrybunałuRwandyjskiego.112 Por. Jelisic,TrialJudgement,par.98.113 Por.Tamże,par.99.114 Por. Jelisic,Prosecution’sAppealBrief(RedactedVersion),14July2000,par.64.


of a plan or policy may become an important factor in most cases115. Generalnieniemawątpliwości,żejesttosłusznerozumowanie,nato-miastpowstajepytanie,czyrzeczywiścietakiczynniktrzebabyłobraćpoduwagęwsytuacji,gdywłaściwieoskarżonyniezaprzeczał,żechciałwyniszczyćludnośćnieserbską.W.Schabaszauważył,iżjestjednakrzecząkoniecznąodróżnianieodosobnionychdziałańzaburzonychjed-nostek,którechcąnaśladowaćAdolfaHitleraodplanowejdziałalnościcałychstrukturwładzy.Jesttoszczególnieczytelne,jeślispojrzymynapierwotniezarysowanąkoncepcjęludobójstwawwydaniuLemkina.Jednocześnieteżorzekanieoludobójczymcharakterzedziałańtakichzbrodniarzyjak JelisićmożeskutkowaćprzeniesieniempojedynczegowyrokunaocenęprawnącałokształtudziałańBośniackichSerbówwBośniiHercegowinie116.Poniekądpotwierdzeniemsłusznościspo-strzeżeńcytowanegoautorajestpóźniejszestwierdzenieMTS,żeniebyłospecific intentludobójstwapostroniepaństwa,ponieważniebyłowyrokówskazującychzestronyMTKJ.Jednocześniejednakpowstajepytanie,czyjeżeliistniałplanpopeł-

nieniazbrodniludobójstwa,toczyzakreswiedzyotymplaniebędziemiałznaczenie,skoropoziomznajomościszczegółów,będziesięmocnoróżniłwzależnościodtegokimjestoskarżony,jakiemiejscezajmujewhierarchiisłużbowejczystrukturachpaństwa.WmateriałachKo-misjiPrawaMiędzynarodowegowskazujesię,żenajważniejszajestwiedzaocelu,czyteżefekciekońcowym,czylikrótkopiszącoznisz-czeniuludności117. WsprawieKaradziciaIzbaApelacyjnaodnoszącsiędoanalizyza-

miaru,stwierdziła,żepowinnarozważyć,czywszystkiedowodyrazemwziętewskazująnaistnieniespecific intent118.Nawiązaławtymzakre-siedowywodówIzbyOrzekającej,którastwierdziła,żewsytuacjibrakudowodówbezpośrednich,zamiarludobójczymożebyćwywiedzionyzinnychczynników,takichjakgeneralnykontekst,środkidostępnesprawcy,warunki,popełnianieinnychaktówkaralnychskierowanych

115 Por.Jelisic,AppealJudgement,par.48,116 Por.W. Schabas,Was Genocide Committed in Bosnia and Hercegovina? First judgements of the International Criminal Tribunal for Former Yugoslavia,„FordhamInternationalLawJournal”2001,vol.25,issue1,s.35-36.117 Por. Draft Code of Crimes against Peace and Security of Mankind,Reportonter-nationalLawCommissionontheWorkofitsFortyEightSession,6May-26July,1996,U.N.GAOR,51stsess.,U.N.Doc.A/51/10,art.17Commentary10(1996).118 Por.Karadzic,AppealJudgement,par.56.TakżeStakic,AppealJudgement,par.55.


systematycznieprzeciwkotejsamejgrupie,liczbowaskalapopełnia-nychokrucieństw,powtarzaniesięniszczącychidyskryminacyjnychaktów,wykluczającyjęzykskierowanyprzeciwkochronionejgrupie,atakżeistnienieplanulubpolitykizmierzającejdopopełnieniatychprzestępstw119. Zdaniem IzbyOrzekającejwymienione elementyzaistniały,aleniebyłyonenaturyiskali,któraosiągnęłabypoziompozwalającywnioskować,żezostałypopełnionezzamiaremludobój-czym120.WłaściwieIzbaOrzekającanieprzedstawiłaszczegółówcodopułapu,któryprzyjęłazawystarczającydlaosiągnięcia„skali”zbrodniludobójstwa.Tymniemniejwydajesię,żekluczoweniejestto,czyrze-czywiściedochodzidomasowychzbrodniskutkującychwyniszczeniemgrupy,aleto,żenatympolegazamiarsprawcy.Sprawcachceidążydozniszczeniaokreślonejpopulacjichronionej,alewjakimstopniumusiętoudajestkwestiąkonkretnychokoliczności.Zdrugiejstronyniemawątpliwości,żeniestetyimwiększaliczbaofiar,tymwyraźniejszyibardziejjednoznacznydowódnaistnieniezamiaruwyniszczenia121. WkonkluzjiIzbaOrzekającaprzyjęła: there is no evidence upon

which, if accepted a reasonable trier of fact coul find thet the acts of killing, serious bolidy or mental harm, and conditions of life intlicted on the Bosnian Muslims and/or Bosnian Croats were pepetrated with the dolus specialis required for genocide122.Jesttoocenatrudnadoprzyjęcia, skorowprzemówieniach irozmowachzprzywódcamizawierałyretoryczneostrzeżenia,zniknięcia,eliminacji,anihilacjilubzniknięciaBośniackichMuzułmanów,kiedywybuchniewojna123.IzbaApelacyjnaskupiłasięwszczególnościnatym,iżbyłydowodynato,żenaspotkaniachwktórychKaradźićuczestniczyłpodjętodecyzję,że jedną trzeciąMuzułmanównależy zabić, jedna trzeciaprzejdzienaprawosławieajedna trzeciaostaniepozostawiona samej sobie,iwten sposóbMuzułmanie zniknązBośni124. Innewypowiedzi za-wartewmaterialedowodowymrównieżwskazywałynaposiadaniezamiaruludobójczegoprzezto,żeKaradzićwskazywałjakoswójcel:

119 Por. takżeJelisic, AppealJudgement,par.47-48.Krstic,AppealJudgement,par.34;Hategekimana AppealJudgement,par.133;Gacumbitsi AppealJudgement,paras40-4l.120 Por.Karadzic, TrialJudgement,s.28768.121 Por.W.Schabas, Was Genocide…,s.40.122 Por.Karadzic,TrialJudgement,s.28769.123 Por.Tamże,s.28768-28769.124 Por.Karadzic,AppealJudgement,par.97,ProsecutionExhibit3405,par.95,atakżeappealBrief,par.65.


pozbyć się wrogów z naszego domu czyli Chorwatów i Muzułmanów, i żeby nie przebywać z nimi w jednym państwie, a gdyby rozpocznie się wojna w Bośni Muzułmanie powinni zniknąć lub poddani anihi-lacji.PodobnestwierdzeniawygłaszałRatkoMladić-„moją troską jest sprawić, aby zniknęli całkowicie (vanish completely)125. Na tej podstawieIzbaApelacyjnauznała,żeIzbaOrzekającapopełniłabłądcodofaktustwierdzając,iżniemawystarczającychdowodówzamiaruludobójczego126.

125 Por.Tamże,par.98.126 Por.Tamże,par.101.


Mateusz Piątkowski

SPRAWA GEN. ANTE GOTOVINY I ZASADA 200 METRÓW W ŚWIETLE

IUS IN BELLO

GOTOVINA CASE AND THE 200 METERS STANDARD IN THE VIEW OF THE

INTERNATIONAL HUMANITARIAN LAW

Summary

16thNovember2012,InternationalCriminalTribunalForFormerYugoslaviaICTYissuedancontroversialjudgmentwhichhadclosedasensitivematterofCroatianmilitaryoperation‘Storm’conductedunderthecommandofgeneralAnteGotovinaduringthesummerof1995againstSerbsintheKrajina.TheprosecutoroftheICTYaccusedGotovinaforparticipationintheJointCriminalEnterprise(JCE),directedagainsttheSerbianminorityintheeasternpartofCroatia.Thegeneralwasaccusedofcommandingthemilitaryoperations,whichweredeliberatelyindiscriminate,violatingtheprinciplesandmultipleprovisionsofIHL.Duringconductingthismilitarycampaign, theso–calledTheFourTownartillerybombardmenthadoccur,when theCroatian land forceswastargetingthelocalitiesintheKrajinaregionasaone,militaryobject,withoutanydistinction.TheICTYTrialChamberonthe11thApril2011foundGotovinaguiltandsentencedhimtoa24–year imprisonment.Whileexamining thecircumstancesoftheFourTownshelling,theTribunalhadestablishedaso-called200 meter standard or 200 meter rule,asaevidenceofindiscriminatetargeting,latercriticizedbythescholarandoverturnedbytheAppealChamber,intheevenmorecontroversialjudgment.TheaimofthisarticleistoreviewthejudgmentandconclusiondisplayedintheTrialChamberjustification.Later,thearticleturnstotheaspectofaccordancethe200 meter rule withthebasicprinciplesoftheIHL.Intheconclusionauthorwillexaminetheconsequencesofthe200meterstandardasawayofjudgingtheartillerybombardmentasanewyardstickformilitarymanuals.

key words: Gotovina case, InternationalCriminalTribunalForFormerYugoslavia,200metersstandard


15kwietnia2011rokuMiędzynarodowyTrybunałKarnydosprawb.Jugosławiiorzekłkarę24 latpozbawieniawolnościdlagenerałaAnteGotoviny, jednegozdowódców„OperacjiBurza”,która latem1995 roku doprowadziła dowyparcia Serbów zterenówKrajinyizakończeniawalk oniepodległość Chorwacji1. Trybunał uznałoskarżonegozawinnegozbrodniwojennychpolegającychm.in.nanaruszeniuart.3pkt(b)StatutuMTKJ,czyliniszczeniumiastorazosiedlinieuzasadnionegokoniecznościąwojskową2.IzbaOrzekającaorzekłaonaruszeniuprawizwyczajówwojennychwodniesieniudobombardowaniaartyleryjskiego,wykonywanegowokresieod4do5sierpnia1995rokuwobecczterechmiast(Knin,Benkovac,GracacorazObrovac), skutkującym ichdziałaniemokreślonymprzezTrybunałjako„indiscriminate”oraz„unlawful”3.Wtrakcieswychrozważańsę-dziowieMTKJzastanawialisięnadprawnymiskutkamiwykorzystaniaartyleriiwwarunkachkonfliktuzbrojnego,toczącegosięwwarunkachzurbanizowanychorazproblememograniczeniaskutkówoddziaływa-nia tejbronido zakresudozwolonego szkodzenianieprzyjacielowi.Przedewszystkimnajpoważniejsząkwestią stała sięodpowiedźnapytanieogranicęlegalnegodziałaniaiokreśleniemomentu,wktórymbombardowanieartyleryjskieprzestajebyćograniczonedoobiektów

1 CaseInformationSheet,„Operation Storm” (IT-06-90)GotovinaetMarkač, The Prosecutor v. Ante Gotovina, Ivan Čermak and Mladen Markačwww.icty.org/x/cases/gotovina/cis/en/cis_gotovina_al_en.pdf.GotovinabyłdowódcąKorpusuwSplicieodpaździernika1992do1996roku.2 “wantondestructionofcities,townsorvillages,ordevastationnotjustifiedbymilitarynecessity”Art.3pkt(b)StatutuMTKJ,UpdatedStatuteoftheInternationalCriminalTribunalfortheformerYugoslaviawww.icty.org/x/file/Legal%20Library/Statute/statute_sept09_en.pdf;Gotovina et al. (IT-06-90) “Operation Storm”Prosecutor v. Ante Gotovina,Ivan Čermak and Mladen Markač, Trial Chamber Jugdement 15 April 2011, par. 1764, s. 925 www.icty.org/x/cases/gotovina/tjug/en/110415_judgement_vol2.pdf. Na elementy znamion naruszenia art. 3 Statutu MTKJ składają się:” (i) the violation must constitute an infringement of a rule of international humanitarianlaw;(ii)therulemustbecustomaryinnatureor,ifitbelongstotreatylaw,therequiredconditionsmustbemet;(iii)theviolationmustbe“serious”,thatistosay,itmustconstituteabreachofaruleprotectingimportantvalues,andthebreachmustinvolvegraveconsequencesforthevictimand(iv)theviolationoftherulemustentail,undercustomaryorconventionallaw,theindividualcriminalresponsibilityofthepersonbreachingtherule.”Tadić(IT-94-1)“Prijedor”Prosecutorv.DukoTadicaka.Dule,TrialChamberOpinionandJudgement7May1997,par.610.3 JudgementSummaryforGotovinaet al www.icty.org/x/cases/gotovina/tjug/en/110415_summary.pdf


wojskowychwrozumieniuart.52,ust.2PDI,anosiznamionadziała-nia„bezrozróżnienia”(„indiscriminate”)4.Trybunałodpowiedziałnatakpostawionyproblempoprzezstworzeniestandardu„200metrów”jakokryteriumwarunkującegolegalnośćatakówprzywykorzystaniuartylerii.16listopada2012roku.IzbaOdwoławczaMTKJuniewin-niłaoskarżonychzpostawionychzarzutóworazodniosłasięwswymuzasadnieniudowartościzasady„200metrów”wsposóbkrytyczny5. CelemtegoartykułujestspojrzenienamotywyorzeczeniaTrybunałuwtejmierzeorazocenastanowiskaMTKJwświetleobowiązującychnorm ius in bello. Autorpragnierównieżpoświęcićczęśćswejuwaginapodobieństwazwiązanezprowadzeniembombardowańartyleryjskichorazoperacjipowietrznychwobszarachzurbanizowanychidokonaćanalizyprzyjętychrozwiązańprawnychregulującychtekwestię.Tworzącpodstawęprawnązarzutunaruszeniaart.3pkt(b)Sta-

tutuMTKJIzbaOrzekającaodniosłasięwprostdoorzeczeniaIzbyApelacyjnejwsprawieKordic i Cerkez, dokonującwykładniznamionzbrodniwojennej niszczeniamienianie uzasadnionego zbrodniąwojennąwpostaci:1)czynupowodującegozniszczeniewłasnościnaznacznąskalę,2)destrukcjęnieuzasadnionąprzesłankąkoniecznościwojskowej,3)czynpopełnionyzzamiarem,lubwwarunkachlekce-ważącego stosunkudomożliwości zniszczeniamienia6.Kryteriumobiektówowartościwojskowejzostałoustalonewoparciuotreśćart.52PDI,jakocelu,któregozniszczenienieprzyniesiestroniewalczącejkorzyściwojskowej.Zbrodniawojennaniszczeniamieniajestuznanaprzezprawomiędzynarodowejużod1907roku,zgodniezdyspozycjąart.23pktgIVKonwencjihaskiej7.Woparciuoteustalenia,Trybunałzbadałprzypadkibombardowaniaartyleryjskiego,dokonanegoprzez4 Protokółdodatkowydokonwencjigenewskichz12sierpnia1949r.,dotyczącyochronyofiarmiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych,Genewa,8czerwca1977r.(Dz.U.z1992r.,nr41,poz.175,załącznik).5 “Operation Storm” (IT-06-90)GotovinaetMarkač, AppealsChamberJudge-ment,www.icty.org/x/cases/gotovina/acjug/en/121116_judgement.pdf6 “Operation Storm”,Gotovinaetal.(IT-06-90)TrialChamberJudgement,par.1765.Wtymkontekściezwrot„reckless”możnarozumiećjakosłoworównoważnewzględem„zamiaruewentualnego”wznaczeniuart.9k.k. aczkolwiekpatrz za-strzeżeniaw:J.Izydorczyk,M.Królikowski,P.Wiliński:Podstawy prawa karnego międzynarodowego, Warszawa2008,s.173-174.7 Kordić & Čerkez (IT-95-14/2)“LašvaValley”,par.76;zob.art.23(g)aneksudoKonwencjiDotyczącejPrawiZwyczajówWojnyLądowej,Haga,18.10.1907r.(Dz.U.z1927,nr21,poz.161);takżeart.6KartyMiędzynarodowegoTrybunałuWojskowego(Dz.U.z1947r.nr63,poz.367).


chorwackiesiłyzbrojne(HV),dokonująctejanalizywoparciuorapor-tyirozkazywydanewojskuHV,określeniulokacjiupadkówpociskóworazustaleniujakiecelebyłyatakowaneprzezchorwackiejednostki8. Następniedokonałanalizytechnicznej,powołującbiegłychmającychocenićskuteczność,dokładności iwarunki techniczneprowadzeniaogniaprzezartylerie.AtaknamiejscowośćKnindokonany4i5sierpnia1995roku,został

wykonanywdrodzerozkazuwydanegoprzezGotovineiRajcica(do-wódceartyleriikorpusuwSplicie),którzynakazali„położenieognianaKnin”9.ZdaniemMTKJzwrottenwterminologiiwojskowejoznaczabombardowaniecałegoobszaru,czylitraktowaniemiejscowościjakojednegocelu.Trybunałzauważył,żesamrozkaznosiwsobieznamionanaruszeniaprawaizwyczajówwojennych,bowiematakowaniemiastbezselektywnegowyborucelówwnichpołożonychjestjużdziałaniemwswejistocieocharakterze„indiscrimante”,czylinaruszeniemprze-pisówPDI.Oskarżenibronilisięprzedtakimosądem,wskazując,żezwrot„położyćogień”dotyczyłwyselekcjonowanychcelówznajdują-cychsięwmieście.Teoriatozostałapotwierdzonaprzezkoordynaty,którezostałyotrzymaneprzezbaterieartyleriiHV.Trybunałniebędącjednakżewstaniepotwierdzićichzgodnościzzeznaniamiświadków,zdecydowałsięnaokreśleniemiejscupadkupocisków,bystwierdzić,czywistocieostrzałbyłkierowanyprzeciwkoposzczególnymobiektomwojskowym,czyteżbyłkierowanybezkoordynacjinaobszarzabu-dowanycałegomiasta10. IzbaOrzekającaustaliła, żewtymokresiewrejoniemiastaKninznajdowałysięjednostki7BrygadyGwardii,naktórejwyposażeniuznajdowałysięwielolufowezestawyrakietowe(Multi Barrel Rocket Lancher)11.Zdowodówwpostacimapsztabo-wychwynikało,zdaniemTrybunału,żeartyleriaHVokreślaswojecele8 Gotovinaetal.(IT-06-90),par.1892.9 “GotovinaandRajčićissuedorders(P1125andD970,respectively)fortheHVartillerytoputthetownsofDrvar,Knin,Benkovac,Obrovac,andGračacunderar-tilleryfire”Gotovinaetal.(IT-06-90),par.1893.MarkoRajcicbyłdowódcąartyleriikorpusuwSpilcie,Tamże,par.1985.10 Gotovinaetal.(IT-06-90),par.1895.11 WokresiewojnynaBałkanachstosowanomodeleprodukcjijugosłowiańskiejtakie jakM-77Ognaj czyM-63Plamenznajdujące sięna stanieLudowejArmiiJugosławiiwww.globalsecurity.org/military/world/serbia/army-equip.html.Więk-szośćtychzestawówbyłaopartanapojeździeradzieckiejprodukcjiBM-21Grad,którywszedłnawyposażeniearmiipaństwUkładuWarszawskiegowlatach60.XXwieku.PoprzednikiemtechnologicznymwprostejliniisystemuGrad,byłasłynna„Katiusza”zokresuIIwojnyświatowej.


zapomocąokręgów,którezakreślałynamapieobszarok.300metrów.Zgodnie zopinią biegłego, tametodanamierzania ikorygowaniaognia,byłamniejdokładnaniżprzyjmowanaprzezpaństwaNATOmetodasiatkitopograficznejimogłatymsamymprowadzićdostanu„poważnejniecelności”ogniaartyleryjskiego12. Trybunałniebyłjednakżeostatecznieustalić,czywistociemapa

służyłafaktyczniedookreśleniacelówwmiejscowościKnin,czyjakwskazywałRajcic,byłajedyniestosowanadocelówobserwacyjnych.ZbrakuinnychdowodówIzbaOrzekającazdecydowałasięnazbada-niemiejscupadkupocisków,będącychwynikiemostrzałuwdniachod4-5sierpnia1995roku.Trybunałodniósłsiętakżedokwestiisto-sowaniaprzerwwprowadzeniuostrzału,badająckwestięzasadnościtakiegodziałaniapodkątemmilitarnymorazewentualnegowpływunamorale ludnościcywilnej.Ponowniezbrakudowodów,Izbaniebyławstanieustosunkowaćsiędotejkwestii,natomiastcowydajesiębyćistotne,sędziowieskonstatowali,żecoprawdarakietowezestawyartyleryjskieposiadająmniejsządokładnośćniżhaubiceimoździerze,aleichwykorzystanie4i5sierpnia1995r.nienosijednoznacznychznamiondziałania„indiscriminate”(bezrozróżnienia)13.Jakoosta-tecznekryteriumocenybombardowaniamiejscowościKnin,przyjętezostałoporównaniemiejscupadkupociskówzdanyminaniesionyminamapyjednostekartyleryjskichiraportówzwynikuostrzału.IzbaOrzekającaustaliła,żemiastobyłobombardowaneprzypomocyarmatkalibru130mmzodległości25–27kmorazzestawówrakietowychBM – 21 Grad. Biegłyzzakresubalistyki,ustalił, żeprzyotwieraniuogniazpo-

dobnegodziałazodległościok.14km,odchylenieodpunktucelowa-niamożewahaćsięwzależnościodwarunkówod18do60metrów.Izba zwróciła szczególnąuwagęna fakt, iż czynnikiwpływającena12 PaństwaNATOstosujątzw.“gridsystem”określającpołożeniuceluwoparciuoprzygotowanemapy, z naniesionymi siatkami topograficznymi, pozwalającewzależnościodprzyjętegosystemu,naostrzeliwaniezdokładnościądo100,10lub1 metra. AAP – 6 Słownik Terminów i Definicji NATO, NATO Glossary of Terms and Definitionsgdziewojsko.files.wordpress.com/2011/05/slownik_terminow_i_defi-nicji_nato.pdf13 Gotovinaetal.,par.1897;Zob.C.ALackey,“So Much to Fear”: War Crimies and the Devastation of Somalia, HumanRightsWatch2008,s.58.Autorwskazuję,żewokresieinwazjisiłzbrojnychEtopiiw2007roku,stolicaSomalii,Magadiszu,byłowielokrotnieatakowaneprzypomocyjednostekartyleryjskichdysponującychśrodkamirakietowymitypuBM–21Grad,któreHumanRightsWatchzaklasyfi-kowałjakojednoznacznenielegalneinaruszającezasadęrozróżnialności.


celnośćostrzałuartyleryjskiego,jakwilgotność,siławiatruigęstośćpowietrzna,mogą zostaćustalone iskorygowaneprzedotwarciemogniaartyleryjskiego.WprzypadkuzestawuBM–21Grad,jedenzeświadkówstwierdził,żerozrzutseriiwystrzelonychrakiet,nieprze-kraczający400metrów,możnauznaćzaakceptowalny.Poglądten,jakibrakdostatecznychinnychwskazańprzekonałTrybunałdozajęciastanowiska, iżpociski spadającewokręgu200metrówodpunktucelowania,sąwystrzelonezzamiaremtrafieniawtenkonkretnycel14. Rozumującacontrario bombardowanie,któregoefektemjestupadekpociskówpowyżejgranicy200metrówodzałożonegomiejscatrafienianie jestwykonywanezzamiaremtrafieniawokreślonypunkt,więcnosi ze sobąznamionadziałania sprzecznegozprawemkonfliktówzbrojnych.TymczasemustaleniafaktyczneMTKJwskazywałynafakt,iżwdniach4-5sierpnia,chorwackaartyleriawystrzeliłablisko900pocisków,zktórychwiększośćmiałazacellegalneiprawidłoworoz-poznaneobiektywojskowe,takiejakkwateragłównawojskserbskich,barakiwojskowe,posterunkipolicjiserbskiejorazstacjekolejową–wszystkiezostałyuznanezacelewojskowewrozumieniuart.52ust.2PDI(idodatkowomieściłysięwpromieniu200metrówodnich)15. Wodniesieniudoprzyjętegostandardu200metrówsędziowieIzbyzauważyli,żepewnepociskiupadływodległościwiększejniżwskazy-wanepowyżejkryterium,m.in.zanotowanopozostałościpobombar-dowaniuwpobliżubudynkuMisjiObserwacyjnejUniiEuropejskiej(upadłewodległości300metrówodpunktucelowania),obozuONZorazinnepociski,któretrafiałypunktyodległeod450do700metrówodbezpośrednichpunktów celowania, nakierowanychnapunktywojskowe16.ZdaniemMTKJokoło50pociskówartyleryjskichzostałowystrzelonychbezuzasadnieniawojskowego,nacelenieznajdującesięwkręgu200metrówodokreślonychnamapieobiektówoznaczeniumilitarnym17.Ponieważodległośćrozrzutustrzałuwynosząceod300do700metrówzostaływykluczoneprzezbiegłychjakodopuszczalnybłądwcelowaniu,sędziowieorzekli,żete50pociskówjestdowodem14 Gotovinaetal.,par.1899.15 Tamże,par.1900,par.1901,par.1902„celamiwojskowymisątylkotakie,którezpowoduswejnatury,swegorozmieszczenia,swegoprzeznaczenialubwykorzysta-niawnosząistotnywkładdodziałalnościwojskowejiktórychcałkowitelubczęściowezniszczenie,zajęcielubzneutralizowaniedajeokreślonąkorzyśćwdanejsytuacji”art.52ust.2.16 Tamże,par.1903,par.1904,par.1905.17 Tamże,par.1906.


bombardowaniamiastanieuzasadnionegoprzesłankąkoniecznościąwojskową18.Izbazwróciłauwagęnafakt,iżjednostkiHVniemogłytakżecelowaćwliniekomunikacyjnemiastaKnin,gdyżnieposiadałyonedostatecznychinformacjinatematruchówoddziałówserbskich19. Chodziłotuprzedewszystkimootwieranieognia„spontanicznego”jakoreakcjinaprzesunięciajednostekwojskowych.Trybunałwtensposóbodrzuciłmożliwąinterpretacjętraktowaniapociskówwystrze-lonychpowyżejreguły200metrów,jakocelowanychwruchomecelewojskowenatereniemiastauznając,żenieskalaobecnościoddziałówserbskichniepozwalanatakąkonkluzję20.IzbaOrzekającaskonsta-towała,żebrakprzekonującychdowodównapodwyższonąaktywnośćwojskową ico za tym idzie,uznanie, żewojskaHVatakowały celemilitarnewdobrejwierzeimogłyprzeztouzyskaćokreślonąkorzyśćwojskową21.SędziowieMTKJoceniającybombardowaniemiejscowo-ściKninprzyznali,żeefektzamierzonychatakównaobiektycywilne,wogólnejskaliblisko900pociskówwystrzelonych,byłniewielki22. Pomimo takiejuwagi, IzbaOrzeczniczauznała, żewświetleopiniibiegłychzzakresubalistykiiartylerii,zeznańświadkówiokolicznościfaktycznychwpostacinaruszeńzasady200metrów,chorwackiesiłyzbrojnetraktowałymiejscowośćKninjakojedencelwojskowyinaru-szyływtensposóbzasadęzakazuataków„bezrożróżnienia”określonąwart.51ust.4i5PDI23.Wkonsekwencji,uznająctąoperacjęjako18 “Thus,theTrialChamberfindsthattheHVdeliberatelyfiredtheartillerypro-jectilestargetingtheseareasinKnin.”Tamże,par.1906.19 Tamże,par.1907.20 “Moreover, the limitedSVKandpolicepresence inKnin indicates that therewould,inanyevent,havebeenfewopportunistictargetsinKninon4and5August1995.”Tamże,par.1908.21 “Fortheforegoingreasons,theTrialChamberdoesnotconsideritareasonableinterpretationoftheevidencethattheHVcouldhavedeterminedingoodfaiththattargetingtheseareaswouldhaveofferedadefinitemilitaryadvantage.”Tamże,par.1908.22 “TheTrialChamberconsidersthatthenumberofcivilianobjectsorareasinKnindeliberatelyfiredatbytheHVmayappearlimitedinviewofthetotalofatleast900projectilesfiredatthetownon4and5August1995.”Tamże,par.1909.23 “InlightofthelanguageoftheartilleryordersandconsideringthattheHVdidnotlimititselftoshellingareascontainingmilitarytargets,butalsodeliberatelytargetedcivilianareas, theTrialChamberfindsthat theHVtreatedthetownofKninitselfasatargetforartilleryfire.TheTrialChamberfindsbeyondareasonabledoubtthatasaresulttheHV’sshellingofKninon4and5August1995constitutedanindiscriminateattackonthetownandthusanunlawfulattackonciviliansandcivilianobjectsinKnin.”Tamże,par.1911.


skierowanąprzeciwkoludnościpochodzeniaserbskiegozpowodówpolitycznych, rasowych ireligijnych,orzekłowypełnieniuznamionsystematycznegoirozległegoatakuskierowanegoprzeciwkoludno-ści cywilnej,wypełniając tymsamymelementy zbrodniprzeciwkoludzkości.MTKJodniósłsiętakże,dofaktuzaistnieniasytuacjitargeted kil-

ling podczaschorwackiegoostrzałumiejscaprzebywaniaprezydentaRepublikiSerbskiejKraijny–MilanaMartica24.4sierpnia1995rokumiędzygodziną730a800haubicekalibru130mmwystrzeliłyconaj-mniejokoło12pociskówwstronędomniemanegocelu,znajdującegosięwobszarzezabudowanymocharakterzemieszkaniowymicywilnym.Zdaniemsędziów IzbyOrzeczniczej atak tenprzekraczał rozmiary„oczekiwanej,konkretnejibezpośredniejkorzyściwojskowej”wyrażo-nejwdyspozycjiart.57ust.2pkt.a(III)PDI,gdyżnaraziłwstopniunieproporcjonalnymżycie imienie ludności cywilnej, któramogłaznajdować sięwbezpośrednimobszarzeoddziaływania odłamkówpociskówartyleryjskich25.Wprzypadkubombardowaniainnychmiast,Trybunałodnosiłsię

dostandardu200metrówprzyjętegoprzyokreślaniuskutkówatakównaKnin.WprzypadkumiejscowościBenkovac,IzbaOrzeczniczausta-liła,żenamiastospadłookoło150pocisków,zktórychwiększośćbyłaskierowananalegalnecelewojskowe26.Jednakżeniektórezpociskówpadaływodległościachod250do700metrówodpunktówcelowania,brakobserwatorówartyleryjskichorazznikomaaktywnośćwojskowasiłserbskich,sprawiało,iżsędziowiewykluczylimożliwośćostrzałutychcelówwdrodzedoraźnychmisjiogniowychprzeciwkoruchomod-działówSVKipolicji27.Kierującsiępowyższymiustaleniami,sędziowieIzbystwierdzili,żepodobniejakwprzypadkumiastaKnin,Benkovacbyłotraktowanejakojedencel28.WprzypadkumiejscowościGracac24 Marticzostałw2007rokuskazanyzalicznezbrodnieprzeciwkonieserbskiejludnościKraijnyorazzbrodniewojenne(np.wpostaciatakurakietowegonaZagrzebwmaju1995roku)na35latpozbawieniawolności.CaseInformationSheet,MilanMartic(IT-95-11),„RSK”www.icty.org/x/cases/martic/cis/en/cis_martic_en.pdf25 “TheTrialChamber considers that this riskwasexcessive in relation to theanticipatedmilitaryadvantageoffiringatthetwolocationswheretheHVbelievedMartićtohavebeenpresent.”Tamże,par.1910.26 Tamże,par.1922.27 Tamże,para,1917,par.1918.28 “InlightofthelanguageoftheartilleryordersandconsideringthattheHVdidnotlimititselftoshellingareascontainingmilitarytargets,butalsodeliberatelytargetedcivilianareas, theTrialChamberfindsthat theHVtreatedthetownof


MTKJrównieżpotwierdził, iżwiększośćpociskówpadaławbezpo-średniejbliskościobiektówwojskowych,niemniejrozrzutywostrzalesięgająceod450do800metrów,ponowniekonstruowałypodstawyprzyjęciausprawiedliwionegozarzutubombardowaniadokonywanegobezrozróżnienia29.ZkoleiataknaObrovacdoprowadziłdozniszczeniaobiektówcywilnych,równieżpołożonychpozapunktamicelowania,jakimibyłyobiektywojskowe irównieżuznałatakna tomiastozaoperacjęmającąznamionaindiscriminate.Coistotne,wprzypadkuostatniegobombardowania,podkreślonezostało,iżwwymienionychobszarachostrzałuartyleriinie znajdowały się jednostkiwojskoweipolicyjne30.Trybunałwswejwykładnioparł sięgłównienaustaleniach fak-

tycznychpoczynionychnapodstawiedokumentów,kopiirozkazóworazmap jednostek chorwackich, które określały cele iwykorzy-stywane środkiprzeznaczonedoprowadzeniaostrzału.Wzakresieustaleniaprawidłowości tegobombardowania, aprzedewszystkimdowiedzenia,czyznacznyrozrzutsalwartyleryjskichmógłmiećcha-raktercelowylubbyćwynikiembłędnejkalibracji,IzbaOrzeczniczazdecydowałasiędopuścićdowódzopiniibiegłegozzakresubalistyki,którazostaławykonananapolecenieProkuratoraMTKJprzezpuł-kownika–porucznikaKoenigsa(KrólewskaArmiaHolenderska)31. PostępowanieTrybunałuwtymwzględzieopartebyłonaRegułachProcesowych iDowodowych (RPD),będące regulaminemMTKJ32. Wogólnychzasadachpostępowaniadowodowego,określonychwre-gule89RPDwskazano, żeMTKJstosujedowodywcelu rzetelnejocenystanufaktycznego,uwzględniajączałożeniaStatutuMTKJorazgeneralnychzasadprawa.Ponadtowpkt.Cpodkreślono,żeTrybunałmożedopuścićkażdydowódmający znaczeniedla rozstrzygnięcia

Benkovacitselfasatargetforartilleryfire.”Tamże,par.1923.29 Tamże,par.1927-1937.30 “ThereisnoevidenceindicatinganyfixedSVKorpolicepresenceinorneartheaforementionedareasofObrovac,norevidenceotherwiseindicatingthatfiringattheseareaswouldofferadefinitemilitaryadvantage.”Tamże,par.1941.31 ProsecutionSubmissionofExpertReportofLt.ColonelKoenigsPursanttoRule94 bis, 18January2007.32 J. Izydorczyk ,M. Królikowski, P.Wiliński,Podstawy Prawa Karnego Międzynarodowego,Warszawa2008,s.61;RulesofProcedureandEvidenceoftheInternationalCriminalTribunalfortheformerYugoslavia,adoptedon11February1994,lastamendment19November2002,www.icty.org/x/file/Legal%20Library/Rules_procedure_evidence/IT032Rev48_en.pdf


sprawy33.Wprzypadkudowoduzopiniibiegłego,postępowanieIzbjestokreślonewymaganiamireguły94bisRPD.Wprzedmiociewy-powiedzenia się codowynikówopinii, stronymogązaakceptowaćtendowód, żądaćprzesłuchaniabiegłego lubzakwestionować jegokwalifikacje.RPDniezawierajądalszychwytycznychtoczącychm.in.konfrontowaniabiegłych34.WsprawieGotovinaobronapróbowałapodważyćopinieKoenigsapoprzezwykazanie,żeautornieodniósłsiędonajważniejszychkwestii związanychzokreśleniemjakiecelebyływybraneibombardowaneprzezchorwackąartylerie,orazktóreznichbyłylegalnymicelamiwojskowymi35.22sierpnia2009roku,zostałzaakceptowanywniosekobronyodopuszczeniudowoduzopi-niidrugiegobiegłego,profesoraGeoffreyaCornawzakresieanalizymateriałubiegłegoKoenigsa36.Wdniu2sierpnia2011rokuobronaGotoviny odwołałasięodwyro-

kudoIzbyOdwoławczejMTKJ37.Napodstawieart.25StatutuMTKJ,warunkiemdopuszczalności środkaodwoławczego jestwniesienieśrodkazaskarżeniawywodzonegonapodstawienaruszeńprzepisówprawamaterialnegoiproceduralnego(błądcodoprawa)orazbłęduwustaleniachfaktycznych38.ApelacjazarzucałabłędyMTKJwoby-dwukwestiach.Wpierwszychzarzutach,obronapodniosłafakt(niekwestionowanyprzezTrybunał),iżblisko95%pocisków(zogólnejliczby1205)wystrzelonychwtrakciedziałańartyleriichorwackiejbyłowymierzoneprzeciwkolegalnymcelomwojskowym.ZarzucanoIzbieOrzeczniczejpopełnieniebłęduwprawie,poprzezprzyjęcie, że5%pocisków,codoktórychzasadnościmilitarnegowystrzeleniaistniały

33 Rule89GeneralProvisions(Adopted11Feb1994).34 SądBośniiHercegowinywsprawieDjukicoskarżycieljakiobronaprzedstawiłydwieopiniebiegłychwzakresiebalistyki,skrajnieróżneodsiebie.Napodstawieprzepisówobowiązujących,sądprzeprowadziłkonfrontacjęwceluustaleniaroz-bieżności.C.Buisman,C.Gosnell,Principles of Evidence in Internatinal Criminal Justice, Oxford2010,s.109.35 DecisiononExpertReportandAddendumofHarryKonings,18December2008www.icty.org/x/cases/gotovina/tdec/en/081218.pdf36 DecisiononAdmissionofExpertReportofGeoffreyCorn,22September2009www.icty.org/x/cases/gotovina/tdec/en/090922.pdf37 Appelant`sBriefofAnteGotovinaIT-06-90-Awww.icty.org/x/cases/gotovina/custom6/en/110802_gotovina.pdf38 „IzbaOdwoławczarozpoznaodwołaniezłożoneprzezosobyskazaneprzezIzbyOrzekające lubprzezProkuratora,wsytuacji gdy:a)wystąpiłbłądcodokwestiiprawnejunieważniającydecyzję;b)wystąpiłbłądcodofaktu,któryspowodowałbłędneorzeczenie”art.25StatutuMTKJ.


poważnewątpliwości39.Standard200metrówzostałprzezskarżącegouznanyza„arbitralny”ipozbawionyfaktycznegouzasadnienia40.Obro-nauwypukliłatakżenaruszenieregułprocesowych,objawiającymsięwuniemożliwieniuoskarżonemuodniesieniawzględemzasady 200 metrów,atakżenieuwzględniławątpliwościwynikającychzzeznańinnychświadków41. OdnoszącsiękrytyczniedoregułyustanowionejprzezIzbęOrzecz-

niczą,obronapodkreśla,iżsędziowiewżadensposóbnieodnieślisiędowątpliwości, których istnieniemusiałobybyć rozstrzygniętenakorzyśćoskarżonego,wszczególnościwpostacibrakuuwzględnieniafaktu,iżpociskimogłylądowaćdalejodpunktówcelowaniazpowo-du:a)działaihaubicemogłymiećrozrzutwiększyniż200metrów,b)niewykluczeniamożliwościprowadzeniaogniataktycznego,orazc)niekontrolowanegoupadkupociskówwskutekbłędówczyusterektechnicznych42.Wkonkluzjizarzuconoorzeczeniuzdnia15kwietnia2011rokubłądwustaleniachfaktycznychodnoszącychsiędozasady200metrów,którywrezultaciespowodowałbłądcodoprawawposta-ciuznaniazaniezgodnezprawemmiędzynarodowym(indiscriminate) bombardowańczterechmiastwKraijnie,cowpłynęłobezpośrednionaokreśleniemens rea Gotoviny,uznającgo zawinnegowydaniaodpowiednich rozkazówdo jednostek chorwackich43.Wrezultacie,zdaniemobrony,błądtenbyłdecydującywzakresiecałościpodstawskazaniaoskarżonego,gdyżsprzecznyzprawemmiędzynarodowymostrzałartyleryjskiczterechmiejscowości,skutkowałjakoactus reus

39 “Instead,theChamberunreasonablyconcludedthattheremaining5.5%ofpro-jectilesallegedlyhitting“civilianareas,”notciviliansorcivilianobjects,permittedtheChamber to ignore the rule, i.e., 94.5%concentratedonmilitaryobjectives.Instead,theTrialChamberusedthe5.5%exceptiontoconcludethat“wholetownsweretreatedastargets.”Appelant`sBriefofAnteGotovina,par.3.40 “TheTrialChamber’sindiscriminateshellingfindingisbasedonanarbitrarilycreatedstandardwhichitappliedonanincident-by-incidentanalysistodeterminewhetheran inferenceofdeliberateattacks couldbemadewhereprojectiles fellbeyondthe200MRule.”Appelant`sBriefofAnteGotovina,par.10.41 “The“200MRule”createdafiction:thatwhichwasareasonableexplanationforaprojectilefallingwithinthatrangebecameunreasonableiffallingoutsideofit.”Tamże,par.13.42 Tamże,par.18.43 “TheTrialChamber’sadoptionofthe200MRuleforwhichtherewasnoevidenceconstitutesanerrorfact,whichcausedamiscarriageofjustice.Italsoconstitutesanerroroflawbycreatinganevidentialpresumptionofunlawfulnessinrelationtoshellslandingbeyondthe200m-range.”Tamże,par.19-21.


ucieczkąludnościcywilnejztychobszarów,cozkoleitworzyłopod-stawywspólnegooskarżeniaGotovinyiMarkacaoudziałwzwiązkuprzestępczym(Joint Criminal Enterprise)44.Wdalszejczęściśrodkaodwoławczegoodniesionosiędoprzypadkówdokonanegoostrzału,gdziestaranosięprzedstawićbłędyIzbywzakresieuznaniapewnychobiektówjakocywilne45.Podniesionorównieżkwestiębłędnejwykład-44 Tamże,par.22;“Thus,withoutafindingofunlawfulattacksresultinginmassdeportation,i.e., thecorecrimesoftheallegedcommonobjective,thereisnobasisforGotovina’sJCEconviction.”Tamże,par.196.Konstrukcjazwiązkuprzestępcze-gojestzłożonazelementówtakichjak:a)wielośćosóbuczestniczącychwczynie,b)wspólnyplan,któryprzyzaistnieniuodpowiednichznamionstanowizbrodnieopisanąwStatucieMTKJ c) udział jednostki polegającynaprzyczynianiu lubwykonywaniuwspólnegozamiaru(za:J.Izydorczyk,M.Królikowski,P.Wiliński:Podstawy., dz. cyt.,s.224-225,K.Ambos,Joint Criminal Enterprise and Command Responsibility,JournalofInternationalCriminalJustice5/2007,s.160.K.AmbosbyłjednymzobrońcówMladenaMarkaca;E.VanSliedregt,Joint Criminal Enter-prise as a Pathway to Convicting Individuals for Genoicide, JournalofInternationalCriminalJustice5/2007,s.186;C.HGibson,Testing the Legitimacy Of the Joint Criminal Enterprise Doctrine in the ICTY: A Comparision of Individual Liability for Group Conduct,DukeJournalofComperativeandInternationalLaw,18/2008,s.524–528R,R.Cryer,H.Friman,D.Robinson,E.Wilmhurst,An Introduction to International Criminal Law and Procedure,CambridgeUniversityPress,Cambridge2010,s.369;Prosecutor v. Dusko Tadic, AppealsChamberJudgement,par.227).Wprzedmiotowejsprawie„przestępcze”planowanieodbyłosięwramachspotkaniawBronini,któremiałomiejsce31lipca1995r.,naktórymkierownictwowojskoweipolityczneChorwacjinaczelezprezydentemTuđmanem,naktórymopracowanopomysłikoncepcjeoperacjiBurza (Gotovina et al. TrialChamberJudgement,par.1970–1996).IzbaOrzeczniczauznała,żeefektemtegospotkaniamiałobyćwywarcienaciskunamniejszośćserbską,bypodwpływemoperacjibojowychopuściłaonaterytoriumKraijny.45 “Inlightofthisevidence,noreasonabletrieroffactcouldhaveconcludedthattheshellingoflocationsinBenkovackoselo,RistichamletandRisticpinewoodswas indiscriminateandthattheclosestmilitary“target”was500metersaway.”Tamże,par.54“Inanyevent,theTrialChambererredwhenitattemptedtocalcu-lateprecisedistanceswithoutpreciseinformationastolocationofimpact.”Tamże,par.56“TheTrialChamberwasunreasonabletoexcludethefactthattheHVwasfiringonthecrossroadsinthevicinityoftheKepolfactory,whichwouldexplainanyimpactsatthefactoryeventothesatisfactionoftheTrialChamber’sarbitrarilycreated200MRule”“NoreasonabletrieroffactcouldhavemadethesefindingswithrespecttoGračac.Theymustbequashedandreversed.”Tamże,par.71“TheTrialChamber’sfailuretoconsidertwo“knownartillerytargets”inObrovacledittoconcludeerroneouslythatshellsfellmorethan200mfrom“knownartillerytar-gets.”Tamże,par.75”TheTrialChamberexcludedasunreasonablethepossibilitythatshellsfallingbeyondthearbitrary200m-rangeinKnin,Benkovac,Gračacand


niiniewłaściwegozastosowaniaprzepisuart.51PDI,poprzezprzyję-cieprzezTrybunałjednoczesnych,zdaniemobrony,wykluczającychsięwzajemniefaktówbombardowaniacałychmiast(działaniaoznamie-niu indiscriminate)orazostrzałuobszarówcywilnychiwojskowychwmieście(nienoszącychznamionatakówbezrozróżnienia,leczod-noszącesiędokwestiiprawidłowejkwalifikacjiobiektówwojskowychpodkątemart.52PDI)46.Obronazwróciłatakżeuwagę,iżIzbawswejwykładnizdecydowałasięnaprzyjęciezanielegalneatakunaobszary cywilne,cobyłowedługskarżących,konstrukcjąnieznanąwświetleart.51IPD,zabraniającegoatakunaludnośćcywilnąirozróżnieniaart.52IPD,chroniącegoobiektycywilne47.Wtymprzypadkuzaistnia-ływątpliwościdotyczącezamierzonegooddziaływaniawojskGotovinynamiejscowości,wszczególnościinterpretacjazwrotu„położyćogieńnacałemiasto”,któreIzbaOrzeczniczauznałajakozamiarwykonaniabombardowaniaartyleryjskiegonoszącegoznamionaindiscriminate,któremuzdaniemobronyprzeczył fakt stwierdzeniaprzez sędziówuprzedniejidentyfikacjicelówwojskowychprzezjednostkichorwackieorazostrzałmiasta,któryw94,5%celowałwobiektyocharakterzemilitarnym48.Wprzedmiotowejsprawie,podczasprzesłuchaniaappeal hearing

ProkuratorMTKJpodnosił,żedziałaniechorwackiejartyleriimogłospowodowaćactus reuswpostaciucieczkiludnościcywilnejzczterechmiastbędącychprzedmiotembombardowaniachorwackiejartylerii,do którychostrzelaniawykorzystano środkimogące oddziaływaćbezrozróżnienia49.JakjużwcześniejwspomnianoobronaGotovinyuznałaobaleniestandardu200metrówzafundamentalnąokolicznośćwuchyleniupodstawcałegoskazaniawzględemoskarżonych,comiałoskutkowaćnegacjąactus reuswpostaciexodususerbskiejmniejszości

Benkovacmayhavebeenaimedatmobiletargetsofopportunity.”Tamże,par.77“TheChamber’sfindingthattheonlyreasonableconclusionwasthattheHVwasunable tofireat targetsofopportunityand itsconsequentholdingthatartilleryimpactsviolatingits200MRulemustbepresumedtobeunlawfulwaserroneous,unreasonableandaviolationofthepresumptionofinnocence.TheseerrorsnullifytheTrialChamber’sfindingthatKnin/Obrovac/Benkovac/Gračacweretreatedasartillerytargetsandwerefireduponunlawfully.”Tamże,par.85.46 Tamże,par.89-90.47 Tamże,par.92,96,98.48 “These twofindingsmake it impossible to conclude that theHVwas “firingwithoutdistinction”onthefourtowns.”Tamże,par.95.49 Prosecutorvs.Gotovinaetal.(IT-06-90)AppealsChamberJudgement,par.16.


zobszarówKrajinywsierpniu1995roku50.Prokuraturawodpowiedzinazarzutyapelacyjnejwnosiłaoutrzymaniemodeluodpowiedzialno-ściGotovinyiMarkaca,wskazując,iżwdniach4–5sierpnia1995rokudoszłodonielegalnegobombardowaniaczterechmiast,coskutkowałoodpowiedzialnościąokreślonąprzezIzbęOrzeczniczą,stwierdzając,że sędziowiemogli oceniać swobodniewtymwzględziemateriałdowodowy.Wodniesieniudostandardu200metrów,Prokuraturaprzekonywała,żezostałonskonstruowanynapodstawiezeznańbie-głychorazjestwystarczającymokreśleniemmarginesubłęduostrzałuartyleryjskiegozuwzględnieniemwszystkichjegookolicznościtech-nicznych.Coistotne,zważywszynatematpracy,Prokuraturaliczyłasię zmożliwościąuchyleniaprzez IzbęApelacyjnąstandardu 200 metrów,jednakcozostałopodkreślone,niepowinnotomiećwpływunaprocesprawidłowejwykładni iocenywydarzeń zsierpnia 1995roku,gdyżIzbaApelacyjnadysponujemożliwościąprzeanalizowaniananowodostępnegomateriałudowodowego.Wprzypadkuostrzałuocharakterze taktycznym,oskarżyciel odrzucał stanowczo zarzutyapelacyjne,wskazując,iżIzbaOrzeczniczajednoznacznieprzesądzi-ła,iżwojskachorwackieniebyływstaniekontrolowaćruchówwojskserbskichwczterechmiejscowościach51. 16listopada2012roku,IzbaApelacyjnaMTKJwydaławyrokunie-

winniającygenerałaGotovineiMarkaca.Wodniesieniudozasady200metrówwnioskiIzbyApelacyjnejMTKJmożnaująćzbiorczowkilkupunktach:521. IzbaOrzeczniczanieokreśliłapodstawzaprzyjęcia reguły200

metrówwodniesieniudoistniejącychdowodów53.2. IzbaOrzeczniczaoparłasiętylkoiwyłącznienazeznaniachHar-

riegoKoenigsawzakresieustaleniadokładnościiszacunkowegobłęduartylerii,oddalającstanowiskoświadkaLesilie`go,określa-

50 “GotovinaassertsthattheTrialChamberspecificallyfoundthattheJCEaimedtodeportSerbciviliansthroughunlawfulartilleryattacks,andthatreversaloftheTrialChamber’sfindingsconcerningunlawfulattackswouldnegatetheactusreusoftheJCE.”Tamże,par.36.51 Gotovina,ProsecutorResponse,w:AppealsChamberJudgement,par.41-43.52 Tamże,par.59.53 “TheAppealsChamberobserves that theTrialChamberdidnot explain thespecificbasisonwhichitarrivedata200metremarginoferrorasareasonableinterpretationofevidenceontherecord.TheTrialJudgementcontainsnoindicationthatanyevidenceconsideredbytheTrialChambersuggesteda200metremarginoferror”.


jącegoskutecznościzestawuBM–21Gradna400metrówjakoakceptowalną54.

3. Sędziowie Izbyniemogli skonstruowaćstandardu200metrówwodniesieniudoistniejącychdowodów,zktórychżadennaprzy-jęcie takiegozałożeniapozwalał55.Żadenzbiegłychnieokreślałtakiego standardu, ajedynymatematycznywyrys zasady zostałprzyjętyprzezbiegłegoLesilie`go,którywostatecznościniezostałwziętypoduwagę.

4. Prokuraturanieprzedstawiławystarczającychdowodównaupraw-dopodobnienietezy200metrów,aIzbawsposóbnieuprawnionydokonałazbytdalekoidącejwykładniiocenymateriałudowodo-wego56.

5. IzbaApelacyjnawwiększości zgodziła się ze stanowiskiemIzbyOrzeczniczejwspojrzeniunakwestiębombardowania„taktyczne-go”,jednakżeoskarżycieljednoznacznienieudowodnił,żewojskachorwackieniemiałymożliwości kontrolowania ruchówwojskserbskichwtychmiastach(zdanieodrębne złożyliwtejmateriisędziaAgiusiPocar)57.

6. OdnoszącsięsamodzielniedoustaleńfaktycznychIzbaApelacyjnastwierdziła, żeniemożnawykluczyć, iżwszystkiepociski,którezostaływystrzelone,mogłybyćwymierzoneprzeciwkocelomwoj-skowym.Nawetbardzoznacznaodległośćpewnychpociskówod

54 Tamże,par.5955 “Inaddition,absentanyspecificreasoningastothederivationofthismarginoferror,thereisnoobviousrelationshipbetweentheevidencereceivedandthe200MetreStandard.”Tamże,par.58.56 “However,theProsecution’sfailuretoprofferrelevantevidencedidnotjustifytheTrialChamber’sinsufficientanalysisinthisregard.TheAppealsChamberfindsthattherewasaneedforanevidentiarybasisfortheTrialChamber’sconclusions,particularlybecausetheseconclusionsrelatetoahighlytechnicalsubject:themarginoferrorofartilleryweaponsinparticularconditions.However,theTrialChamberadoptedamarginoferrorthatwasnotlinkedtoanyevidenceitreceived;thiscon-stitutedanerroronthepartoftheTrialChamber.TheTrialChamberalsoprovidednoexplanationastothebasisforthemarginoferroritadopted;thisamountedtoafailuretoprovideareasonedopinion,anothererror.”Tamże,par.61.57 “TheAppealsChamberfindsnoerror intheTrialChamber’sconclusionsre-gardingtheexistenceoftargetsofopportunityinBenkovac,Gračac,andObrovac.Absentany indication that targetsofopportunityexisted, theAppealsChamberconsidersthattheTrialChamberwasentitledtofindthatthespecificimpactsitesidentifiedinthosethreetownswerenotreasonablyattributedtolawfulattacksonopportunistictargets.”Tamże,par.63.


punktówcelowania,niewykluczabłędówidysfunkcjitechnicznychartyleriichorwackiej.Podsumowując,zasada 200 metrówprzyjętaprzezIzbęOrzecznicząjestbłędnymstandardem,niemożliwymdowywiedzenianapodstawieprzedłożonychdowodówifaktów58.

Wodniesieniudouznaniabombardowaniaartyleryjskiegoczterechmiastniosącegoznamionaindiscriminate, IzbaApelacyjnauznała,iżrozkazGotovinyz2sierpnia1995rokuipoczynionewtejmierzeusta-lenianiedają,zdaniemsąduIIinstancji,dostatecznejodpowiedzinapytanie,czyfaktycznieGotovinanakazałatakowaniebezrozróżnianiaczterechchorwackichmiejscowości59.IzbaApelacyjnazwróciłauwagętakżenabłędną interpretację spotkaniakierownictwapolityczno–wojskowegozBrioni,któreodbyłosięlatem1995roku,uznając,iżzestenogramutejnaradyniewynika,abycelemoperacjiBurzamiałobyćuderzeniewludnośćcywilną,poprzezatakowanieostrzałemarty-leryjskimobszarówzabudowanychiwrezultaciezmuszenieserbskiejmniejszościdoopuszczeniazamieszkiwanychprzezniąobszarów60. Wtensposób,poprzezobaleniezamiaruwywarcianaciskunamiesz-kańcówprowincjiKrajinazapośrednictwemoperacjibojowej,doszłodozałamaniakoncepcjizjawiskowejczynuwpostaciJoint Criminal Enterprise w przedmiotowejsprawie.Wyeliminowanyzostałbowiemwtensposóbjedenztrzechkonstytutywnychelementówtejzasady,tj.istnieniewspólnegoplanulubzamiarupopełnieniazbrodni.Decydu-jącymaspektemwtejmateriibyłouznanieprzezIzbęApelacyjną,żeokolicznościfaktycznieimateriałdowodowyzebranywsprawie,nie58 “Absentanestablishedrangeoferror,theAppealsChamber,JudgeAgiusandJudgePocardissenting,cannotexcludethepossibilitythatalloftheimpactsitesconsideredintheTrialJudgementweretheresultofshellingaimedattargetsthattheTrialChamberconsideredtobelegitimate.”Tamże,par.65“TheTrialJudge-mentsuggeststhatinKnin,afewimpactsoccurredparticularlyfarfromidentifiedlegitimateartillery targets, andcouldnotbe justifiedbyanyplausible rangeoferror.InviewofitsfindingthattheTrialChambererredinderivingthe200MetreStandard.”Tamże,par.66.59 “(...)thetextofthe2AugustOrdercouldnot,alone,reasonablybereliedupontosupportafindingthatunlawfulartilleryattackstookplace.”Tamże,par.77.60 “TheTrialChamberdidnotexplicitlyconsiderevidencedrawnfromtheBrioniMeetingtosupportitsfindingthatunlawfulartilleryattackstookplace,thoughitengagedinanextensiveanalysisoftheBrioniTranscript.246Instead,itconsid-eredinferencesdrawnfromtheBrioniMeetingalongsideitsfindingthatunlawfulartilleryattackstookplaceinordertoestablishtheexistenceandparametersoftheJCE.”Tamże,par.81.


pozwalająstwierdzić,żebombardowaniechorwackiejartyleriinosiłoznamionasprzecznegozprawemmiędzynarodowym61.StanowiskoiostatecznykształtwyrokuIzbyApelacyjnejwywołał

kontrowersjewśród samego składu sędziowskiego.Orzeczenieniezapadło jednomyślnie, leczwiększością trzechpiątychskładuorze-kającego,bowiemdwóchsędziów,CarmelAgiusorazFaustoPocar,głosowałoprzeciwuznaniuGotoviny iMarkaca zaniewinnych za-rzucanych imczynów.Ogółem, zdaniaodrębnedoorzeczenia z16listopada2012rokuzłożyłoczterechsędziów,leczszczególnieinte-resującesąstanowiskaprzeciwnikówanalizydokonanejprzezIzbęApelacyjną,zarównopodkątemroliIIinstancjiMTKJwpostępowaniuodwoławczym,jakipodejściasędziówdokonsekwencjizwiązanychzzasadą200metrówijejuchyleniem.SędziaAgiuswswymstano-wiskupodkreślił,żestandardmarginesubłędustworzonyprzezIzbęOrzeczniczabyłnieprawidłowyiniepowinienbyćwskaźnikiemokre-ślenia,czybombardowanie„czterechmiast”wistociebyłoprzykładematakuocharakterzeindiscriminate62. Jednakżesędzianiezgodziłsięzwiększościąwprzedmiocieocenyostrzałutaktycznegomiejscowościwdniach4i5sierpnia1995rokuizogólnympoglądemresztyIzbynawynikiwykładnicałościokolicznościfaktycznychdokonanychprzezIzbęOrzecznicząwIinstancji.Autorzdaniaodrębnegoskrytykował„zbytszczegółowyiwąski”

poglądIzbyApelacyjnejwoceniezebranegomateriałudowodowego,wskazując,iżcząstkowerozważanianadkażdakonstrukcjąprzyjętąworzeczeniuz16listopada2012roku,doprowadziłydowyelimino-waniaogólnegospojrzenianafaktyidowody,któratoperspektywauprawniała, zdaniemsędziego,douznaniaprzez IzbęOrzecznicząostrzałumiastwKrajiniejakonielegalnych,cospowodowałowkonse-kwencjizałamanieorzeczeniaIinstancji.Przesądzającymelementem,byłowtymprzypadkuwyeliminowaniestandardu200metrów,codoprowadziłowpowiązaniuzinnymiokolicznościamidobłędnegowyrokuwydanegoprzezIzbęApelacyjną63.SędziaAgiuspodkreślił,żezupełnienieakceptujepodejściawiększościcodoprawnychkon-sekwencjibłęduwzakresiezasady200metrów,uznającjezazbyt61 “Accordingly,theAppealsChamber,JudgeAgiusandJudgePocardissenting,grantsGotovina’sFirstGroundofAppeal,inpart,andMarkač’sSecondGroundofAppeal,inpart,andreversestheTrialChamber’sfindingthattheartilleryattacksontheFourTownswereunlawful.”Tamże,par.84.62 DissentingOpinionofJudgeCarmelAgius,par.2.63 Tamże,par.4.


daleko idące iniezasadne.Przedewszystkim, IzbaApelacyjnanieokreśliłaczymjestbłędneprzyjęciestandardu200metrów-czyjesttobłądcodofaktu,czyteżjesttobłędnieprzyjętapodstawaprawna,skutkującabłędemcodoprawa.JakpodkreślasędziaAgius,sądIIinstancjiwtejmierzebyłuprawnionydorozpoznaniasprawywopar-ciuopoprawioneustalenia.Doprowadziłotobowiemtouznania,iżbłędemwtejmaterii IzbyOrzeczniczej jestbrakuzasadnienia, coniejestbłędemcodoprawawynikającymzprzyjęciastandardu200metrów.Wtejmateriizkolei,zdaniemsędziegoAgiusa,IIinstancjaniemiałakompetencjidoprzeprowadzeniapostępowania de novo. Gdybyuznać standard200metrów, za skutkującympowstaniemerror in iuris, koniecznebyłobyrozpoznaniewtejmierzewszystkichokolicznościbombardowaniananowo,woparciuoinnymodellegal standard64.Odmowatakiejwykładnijest,zdaniemskładającegozastrzeżenia,

wyjątkowoniesprawiedliwewoparciuowysiłeksąduIinstancjiwza-kresiepełnegoikompleksowegozebraniaiopisaniawszelkichfaktówidowodów65.WtymkontekściesędziaAgiuszarzucaIIinstancjiuchy-bieniawzakresieprawidłowejrewizjiorzeczenia,wszczególnościniezastąpienie200 metrów innymstandardem,doktóregoIzbaApela-cyjnabyłazobowiązania,postwierdzeniubłędówprowadzącychdopowstanianieprawidłowejocenyczynu.Poważniezostałoskrytykowa-nezaniechanieprzezIzbęponownegorozpoznaniasprawywoparciuoopiniepowołanychbiegłych,szczególniepoprzezwyciągnięcieodpo-wiednichwnioskówwodniesieniudobombardowaniamiastaKnin,naktórewprzeciągu36godzinspadłoblisko900pocisków,przybrakuaktywnościsiłserbskich.Ostatecznie,sędziaAgiuszwracałuwagę,iżzeznaniabiegłegoLesiliego,określającemożliwybłądwkalibracjinamax400metrówodpunktucelowania,pozwalałynanowoodnieśćsiędookreśleniamarginesubłęduipozwolićnawyciągnięciekonkluzjipolegającejna stwierdzeniu, iżwpewnymzakresieostrzałartylerii

64 “TheMajoritythuspatentlyfailstoevenattempttoarticulateanylegalstandardwithwhichtoreplacethe200MetreStandard-assumingitconsidersthe200Me-treStandardtobeanincorrectlegalstandard,andthatiscertainlynotindicatedanywhereinitsanalysis.Strictlyspeaking,therefore,itwasnotentitledtoreviewtherelevantfactualfindingsintheabsenceofsuchastandard.”Tamże,par.11.65 “Further,IshouldmentionthatIfindthefactthattheMajorityfeelsitcancon-ductadenovoreviewandcometoitsconclusionswithinjustthreeparagraphsoftheAppealJudgementtobequitestaggering,and,inmyview,unfairlydismissiveoftheTrialChamber’sfindings.”


chorwackiejniebyłpowiązanyzzaznaczonymicelamiwojskowymi–awięcmiałcharakternielegalnego66.SędziaAgiusprzytaczadowodynadokonaniebombardowaniaznacznieprzekraczającestandard200czynawet400metrowy,krytykującIzbęApelacyjnązaskasowanieiuchyleniecałegopostępowaniadowodowegodokonanegoprzezIzbąOrzeczniczą67.Wpodobnym toniebrzmiałaopiniawyrażonawzdaniuodręb-

nymsporządzonymprzesędziegoFaustoPocara,uznającegopoglądwiększościzacałkowiciebłędnyoraznaruszającyzasadyprawidłowejfunkcjiIzbyApelacyjnejjakosąduodwoławczego68.Wszczególnościskrytykowanazostałonieokreślenie tego, czymwistocie jestbłądIinstancjiwzakresiestandardu200metróworazbrakuzasadnieniaczemutazasadajestnieprawidłowa69.Poważnymnaruszeniemregułprawidłowegopostępowania rewizyjnegobyło zaniechanieprzezwiększośćsędziówstworzeniainnegostandarduorazzastosowaniegodoocenypozostałegomateriałudowodowego70.Coważne,sędziapodkreśla, że rolą IzbyApelacyjnej,wtakważnej sprawie iistot-niej zpunktuwidzeniawykładnipewnychprzepisów,byłoprzedewszystkimokreśleniejakieregulacjeprawnepowinnybyćbranepoduwagęwprzypadkubombardowańartyleryjskichprowadzonychwwarunkachzurbanizowanych.Zabrakłowtejmierze,zdaniemsę-dziegoPocara,odwołaniadoprzepisówprawakonfliktówzbrojnych,unikającwtensposóbodpowiedzinarzeczywistenaruszenienormius in bello w trakcieoperacji„Burza”tj.czyzakresmarginesubłęduwodniesieniudobroniartyleryjskich jestdopuszczalny, jakie jeststanowiskowtejmierzeprzepisówprawahumanitarnego,czyzasa-

66 „urther,itsuggeststhatthechanceofprojectilesfallingmorethan400metresfromalegitimatetargetasaresultoftheinaccuracyoftheHVweaponryisextremelysmall.Inmyopinion,areasonabletrieroffactcouldthusclearlyrelyonthisevidenceinassessingtheunlawfulnessoftheattacks,despitetheabsenceofthe200MetreStandard.”Tamże,par.19.67 “TheMajority,which–unliketheTrialChamber–didnothavethebenefitofhearingalloftheevidence,simplydiscardstheconsiderationsandassessmentsoftheTrialChamberinamannerwhichIconsidertobeunorthodoxandunacceptable.”Tamże,par.26.Stanowiskosędziegowprzedmiocieoperacjitaktycznychobrazujezdanie:“IwouldbeenlightenedbyanexplanationfromtheMajorityastohow,iftheHVcouldbesoaccuratewithregardtoamovingobject,itcouldmissmilitarytargetsbyhundredsofmetres?”Tamże,par.32.68 DissentingOpinionofJudgeFaustoPocar,par.5,par.10.69 Tamże,par.6.70 Tamże,par.11.


dyproporcjonalnościorazhumanitaryzmumogąmiećzastosowaniewtejsprawie71.ZdaniaodrębnesędziówFaustoPocaraorazCarmelaAgiusajest

krytycznymspojrzeniemnabrakzastosowaniaprzezIzbęApelacyjnąmożliwościwynikającychzart.25ust.2StatutuMTKJ,któryzezwa-lał równieżnawydaniewyroku reformatoryjnego,poprawiającegoorzeczenie zapadłew Iinstancji72.Okoliczność taką,odnoszącą sięwszczególnościdomożliwościpoprawybłędnegostandarduprawne-goważącegonaoceniedowodówifaktów,stwierdzałowieleskładówsędziowskichwróżnych sprawach rozpatrywanychprzezMTKJ73. WsprawieGotovina,UrządProkuratorapodkreślił,żewydaniewyroku„poprawczego”(zang.revise)przezIzbęjestzabiegiemougruntowa-nejpraktyceworzecznictwieMTKJ,wskazując,że„IzbaApelacyjnaniejestograniczonajedyniedopodtrzymanialubuchyleniapodstawodpowiedzialnościoskarżonychustalonychwIinstancji”74.Odroku71 ItalsofailstoconsiderwhethertheartilleryattacksontheFourTownswerelawfulornotwhentheevidenceisassessedinlightoftheprinciplesofinternationalhumanitarianlaw(“IHL”).72 Wydajesię,żenatymgrunciemogłodojśćpomiędzysędziamidodość istot-nychróżnićnatematroliIzbyApelacyjnejwpostępowaniuodwoławczym.Zjednejstrony,jakwskazujeinnywieloletnisędziamiędzynarodowy,MohamedShahabud-deen,orzecznictwoMTKJwskazujenabrakjednolitościwpodejściudoaspektuwykonywaniakompleksowejrewizjiorzeczeniaIinstancjiprzezIzbęApelacyjną.(M.Shahabuddeen: International Criminal Justice at the Yugoslav Tribunal: A Judge’s Recollection,OxfordUniversityPress2012,s.100)Jakwskazujęautor,IzbaApelacyjnawsprawieFurundzijastwierdziła,że„IzbaApelacyjnaniejestIzbąOrzeczniczą,ajejrolawmyślStatutuMTKJjestograniczona(Prosecutor,par.40).”Winnychpostępowaniach Izbazwróciłauwagę,żepostępowanieodwoławczeniejestprocesemprzeprowadzonymde novo (Prosecutor v. Tihomir Blaskic,AppealsChamberJudgement,par.13:Prosecutor v. Dario Kordic, Mario Cerkez,AppealsChamberJudgement,par.21;Prosecutor v. Stanislav Galic,AppealsChamberJudgement,par.8).73 “WheretheAppealsChamberfindsanerroroflawinthetrialjudgementarisingfromtheapplicationofanincorrectlegalstandard,theAppealsChamberwillartic-ulatethecorrectlegalstandardandreviewtherelevantfactualfindingsofthetrialchamberaccordingly.Insodoing,theAppealsChambernotonlycorrectsthelegalerror,but,whennecessary,alsoappliesthecorrectlegalstandardtotheevidencecontainedinthetrialrecordanddetermineswhetheritisitselfconvincedbeyondreasonabledoubtastothefactualfindingchallengedbytheappellantbeforethat-findingisconfirmedonappeal”Prosecutorvs.Gotovinaetal.(IT-06-90)AppealsChamberJudgement,par.12.74 „TheAppealsChamberisnotlimitedtoaffirmingorquashingaTrialChamber’smodeofliabilityfindings.”Gotovinaetal.ProsecutionResponsetoGotovinaMotionChallengingJurisdiction,par.4.


2000do2008IzbaApelacyjnaMTKJwdziewiętnastusprawachorze-kałaodmiennieniżwIinstancji(wpięciuwyrokipodwyższaławymiarkary,wpozostałychdoszłodo jegoobniżenia)75.Przełomowawtejmierze,jakwskazujeR.Cryer,okazałasięwykładniadokonanaprzezIzbęApelacyjnąwsprawieBlaskic,gdzieIIinstancjaporazpierwszywywiodła swojąkompetencjędopoprawyprzyjętychworzeczeniumodeliwnioskowaniaprzezIzbęOrzeczniczą76.ZdaniemJ.L.Clark,IIinstancjawydawaławyrokizmieniającezpowoduzmianwzakre-siemodeluodpowiedzialności(zregułydotyczyłotoJoint Criminal Enterprise), uznania zanieistniejąceokolicznośćprzyjętychprzezsądIinstancjizaobciążająceoraznieprawidłowościprzypołożeniunaciskuwzakresieocenyspołecznejszkodliwościniektórychzbrod-ni77.Wistocieorzeczeniez16listopada2012rokubyłoorzeczeniemzmieniającymwyrokIzbyOrzeczniczej,tojednakżeIIinstancjaogra-niczyłasiędowskazaniabłędnychustaleńfaktycznychpoczynionychwpierwszymwyrokuskazującym,którychskalazdaniemIzbyApela-cyjnejuniemożliwiałaprzeprowadzeniadalszegopostępowaniawtymwzględzie.PrzeciwkotakiemustanowiskuzaprotestowalisędziowiePocariAgius,którzyuznali,żeIzbawprzedmiotowejsprawiede facto doprowadziładowyrokukasatoryjnego,któryograniczyłsięjedyniedouchyleniastandardówprzyjętychprzezIzbeOrzeczniczą(wtymprzedewszystkimdotyczącegozasady200metrów),niewykorzystującmożli-wościpoprawczych,jakiesązawartewdyspozycjiart.25MTKJ.TymsamymIIinstancjazakwestionowaławszelkiewnioskiwydobywającesięzustaleńfaktycznychpoczynioneprzezsędziówdnia15kwietnia2011roku,niedecydującsiępomimoniepodważonychfaktówidowo-dówzwiązanychzm.in.bombardowaniamiczterechmiastwsierpniu1995roku,naponownąanalizęizbudowanienowegolegal standard.StworzonaprzezsądIinstancjizasada 200 metrówodwołujesiędo

jednejznajtrudniejszychzagadnieńprawakonfliktówzbrojnych,czyliokreśleniamomentu,wktórymatakzbrojnyprzestajęnosićznamionalegalnego,arozpoczynasiębyćoperacjąocharakterzeindiscriminate w rozumieniuart.51ust.4i5PDI.Wbrewpozoromwobydwuorze-czeniach,zarównoIzbyOrzeczniczej, jakiApelacyjnej,nieznalazły75 Infographic:ICTYFacts&Figureswww.icty.org/sid/11186;J.LClark: Zero to Life: Sentencing Appeals at the International Criminal Tribunals for the Former Yugoslavia and Rwanda, TheGeorgetownLawReview96/2008,s.1703.76 R.Cryer,H.Friman,D.Robinson,E.Wilmhurst:An Introduction... dz. cyt.,s.472;Prosecutor v. Tihomir Blaskic,AppealsChamberJudgement,par.24.77 J.LClark:Zero... dz. cyt.,s.1704-05.


sięodniesieniadonormius in bello, cowydajesiębyćzaskakującewszczególnościwkontekścieznaczeniaorzeczeńmiędzynarodowychtrybunałówkarnychdladoktrynyikierunkuwykładninormprawamiędzynarodowego.Okolicznośćtępodniósłwswymzdaniuodręb-nymsędziaFaustoPocar,wyrażającsiękrytycznieobrakuodesłaniadozasadprawahumanitarnegowwyrokuuniewinniającymGotovinez16listopada2012roku.Dotykającdrugiegoaspektuzasady 200 metrów należyzauważyć,iżdotyczyontakżeproblematykistosowaniapodczasoperacjibojowychwarunkównależytejstaranności,opisanychwart.57PDI,zwłaszczawspojrzeniunaobowiązekimplikowaniaśrodkówimetodwalki,którepozwoląograniczaćewentualnenegatywneskutkiwpostaciofiarpostronieludnościcywilnej,czyteżwłasnościprywat-nej,dojaknajdalejmożliwegopoziomuminimalnego.Podstawowympytaniemwtejmierzejestodpowiedźnapytanie,czyprawokonfliktówzbrojnychnakazujewistocieokreślaniedopuszczalnegomarginesubłęduiczyposzukiwanietakichmatematycznychrozwiązańniejestzbytdalekoidącąwykładniąnormius in bello.Dokonującprzegląduprawahumanitarnego,dotyczącegolegalnego

sposobuprzeprowadzeniaoperacjibojowych,należyzwrócićuwagę,iżdomomentupojawieniasiękoncepcjiPDIwlatach.70XXwieku,nieznajdziemyzbytwielunormodwołującychsię,jakiewymaganianależytej starannościpowinny spełniaćoperacjebojowe, animo-mentu,wktórymatakkierowanyprzeciwkoobiektomwojskowym,przestajebyćograniczonytylkodocelumilitarnego,astajesięakcjąskierowanątakżeprzeciwkoludnościcywilnej.IVKonwencjahaskaz1907rokuijejzałącznikwpostaciRegulaminuprawizwyczajówwojennychwskazujewtreści art.27okoniecznościzastosowania wszelkich niezbędnych środkówkoniecznychdoochronybudynkówkultureligijnego,kulturyiużytecznościpublicznej78.WdokumenciepoświęconymwojniepowietrznejznanympodnazwąHaskieRegułyWojnyPowietrznejz1923roku,wyprzedzającymznacznieówczes-nydorobekprawakonfliktówzbrojnych,nakładanoobowiązeknadowodzącychoperacjamipowietrznymiprowadzonymiwobszarzezabudowanym,bydokonywaliszacowanianiebezpieczeństwamogą-cegowyniknąćprzyokazjiprowadzeniatakichdziałańwwarunkach

78 Konwencjadotyczącaprawizwyczajówwojnylądowej(IVkonwencjahaska),Haga,18.10.1907r.(Dz.U.z1927r.,nr21,poz.161).


koncentracji wojskowej uzasadniającej bombardowanie79.Uchwa-łaZgromadzeniaLigiNarodówz30września1938rokudotyczącaochronyludnościcywilnejprzeciwkobombardowaniomwprzypadkuwojnypowietrznej,któraokreśliła,abywprzypadkachdziałańprowa-dzonychwterenachmiejskichoperacjepowietrznebyływykonywanewtakisposób,którybędziewykluczałbombardowanieludnościcywil-nejtakżewskutekniedbalstwa80.Zkolei,ProjektMiędzynarodowegoCzerwonegoKrzyżazNewDehliz1956rokuwart.9zakładałwymógnajwyższej starannościwprzypadkuakcji lądowo–powietrznych,odbywającychsięwtereniezurbanizowanymorazobowiązekdobo-ruwszystkichdostępnychorazwłaściwychmetod iśrodkówwalkionajmniejszejszkodliwościwzględemniewalczących81.Napodstawiepowyższegozestawieniamożnazauważyćpewnąpra-

widłowość–żadnazprzytoczonychregulacjiniezawierałaspecjalnychwskazań,czyodniesieńwzakresiestosowanychśrodkówimetodprzywykonywaniuoperacjibojowej.Niewystępują również szczególne

79 „Wbezpośrednimsąsiedztwiedziałańlądowychsiłzbrojnychbombardowaniemiast,osad,wsi,miejsczamieszkaniaibudynkówjestdozwolonepodwarunkiem,żeistniejeuzasadnioneprzypuszczenie,iżtamtejszakoncentracjawojskowawwystar-czającymstopniuuzasadniabombardowanie,zważywszyniebezpieczeństwomogącestądwyniknąćdlaludnościcywilnej”Art.24,ust.4Regułwojnypowietrznej,Haga,19lutego1923r(www.pck.org.pl/pliki/mph/1923_Haga_-_wojna_powietrzna.pdf).Normyteniezostałyprzyjętewformieobowiązującejkonwencji,leczbezwątpie-niawspółcześniesątraktowanejakoelementzwyczajowegoprawahumanitarnegoopoważnymznaczeniu, stając siępodwalinamikonstrukcjiwykorzystywanychszerokonagrunciePDI.Galić (IT-98-29),Prosecutorv.StanislavGalic,AppealsChambersJudgement30November2006,par.88www.icty.org/x/cases/galic/acjug/en/gal-acjud061130.pdf80 “3)Anyattackonlegitimatemilitaryobjectivesmustbecarriedoutinsuchawaythatcivilianpopulationsintheneighbourhoodarenotbombedthroughnegligence”ProtectionofCivilianPopulationsAgainstBombingFromtheAirinCaseofWar,LeagueofNations,September30, 1938,Unanimous resolutionof theLeagueofNationsAssembly,September30,1938.81 “Allpossibleprecautionsshallbetaken,bothinthechoiceoftheweaponsandmethodstobeused,andinthecarryingoutofanattack,toensurethatnolossesordamagearecausedtothecivilianpopulationinthevicinityoftheobjective,ortoitsdwellings,orthatsuchlossesordamageareatleastreducedtoaminimum.Inparticular,intownsandotherplaceswithalargecivilianpopulation,whicharenotinthevicinityofmilitaryornavaloperations,theattackshallbeconductedwiththegreatestdegreeofprecision.Itmustnotcauselossesordestructionbeyondtheimmediatesurroundingsoftheobjectiveattacked.”Art.9DraftRulesfortheLim-itationoftheDangersincurredbytheCivilianPopulationinTimeofWar.ICRC,1956(www.icrc.org/ihl.nsf/FULL/420?OpenDocument).


wskazaniawzakreśleniumomentuoddziaływaniaocharakterzebezrozróżnienia,zwłaszczaścisłematematycznewskazaniawodniesie-niudodopuszczalnegomarginesubłędu.Jedynąpowtarzającą siędyspozycjąjestobowiązekpodwyższonejstarannościdowodzącego,przejawiającysięwzwrotachuczynienia wszystkiego co możliwe,byograniczyćstratyludnościcywilnej.Możnarównieżzauważyć,żejużod1907rokuprawomiędzynarodoweczynistarania,byniewalczącychchronićwsposóbszczególnywprzypadkachwalkmiejskich,jednakżeżadnazkonwencji,traktatówczydeklaracjiniezawierażadnychszcze-gólnychwytycznychwtymwzględzie.Wpodobnysposóbskonstruo-wanoramyprzepisówPDI.Art.51wprowadzającdoobieguprawnegopojęcieatakówocharakterzeindiscirminaterównieżnieujmujetegopojęciawramyścisłeokreślonychgranic.Dyspozycjaregulacjiz1977rokunieokreślatakżewjakisposóbustalaćmoment,wktórymatakprzestajebyćlegalnymwrozumieniunormius in bello. Następnafaząstosowaniaart.51jestustalenie,czyoperacjagodzącabezrozróżnieniatakżewludnośćcywilna,jestmożliwadousprawiedliwieniawświetlezasadyproporcjonalnościwyrażonej jakooczekiwaną, konkretną i bezpośrednią korzyść wojskową82. Powszechnie,wskazujesięjakoprzykładbroni,któremogągodzićbezrozróżnieniawobiektywojsko-weicywilnewykorzystanieGrubej BertywokresieoblężeniaParyżawtrakcieIwojnyświatowej,pociskówV2wlatach1944-45,atakżewystrzelenieprzezIrakpociskówSCUDprzeciwkomiastomizrael-skim83.Prawohumanitarneniezawierajednakżeżadnegokataloguśrodkówzgóryuznawanychzaindiscriminate84.KomentarzdoPDIwskazujenageneralnycharakterdyspozycjiart.51,podkreślatakże,żeprzepistenjestponowniestosowanymwymaganiemobligującymdowódcówoperacjibojowych,bypodjąćwszelkiedostępne środkiwduchuochrony ludnościcywilnej,pomimospecyficznychwarun-kówpolawalki85.Autorzykomentarzapodkreślają,żeprzepisart.5182 Art.51ust.5,pkt(b)PDI.A.P.VRogersproponujewtejmateriizastosowanietrójczłonowegotestu:1)weryfikacjaczycelmacharakterwojskowy,2)czyskutkiatakumogąobjąćtakżeludnośćcywilną3)czykonsekwencjeatakusąodpowiedniewświetlezasadyproporcjonalnościA.P.VRogers:Law on The Battlefield, Machester2006,s.27.83 M.NSchmitt:Future War And The Prinicple of Discriminationw:IsraelYear-bookofHumanRights1999,s.55.84 NawetwykorzystanietakiejbronijakbombowceB–52możemieścićwwarun-kachlegalnegozakresuoddziaływaniaW.HParks: Linebacker and the Law of War,„AirUniversityReview”January–February1983.85 Y.Sandoz,C.Swiniarski,B.Zimmermann:Commentary on the Additional Pro-


nieokreśliłmomentu,wktórymbombardowanieokreślonejlokacjistaje się działaniemnielegalnym,pozostawiającwtymwzględziewalczącymminimumswobodywoceniesytuacjitaktycznej,dostęp-negouzbrojeniaiwszelkichokoliczności,zuwzględnieniemwymogunależytejstaranności86.A.Boivinwskazuje,iżwymaganiaPDIwtymwzględziesprowadzająsiędościsłegopowiązaniaocenyoddziaływaniaocharakterzeindiscriminate z ocenąśrodkówostrożnościpodjętychprzezdowódcówwsytuacjiwysokiegoryzykapowstaniastrattowarzy-szących(zang.collateral damage),cojestkluczowymzagadnieniemwprzypadkuoperacjitoczącychsięnaobszarzezurbanizowanym87.UszczegółowienietychwymagańprzedstawiłF.J.Hampsonuznając,

żenadowódcyciążyszczególnyobowiązekszacowaniaprzypadkowychofiarwśród ludności cywilnej także zuwzględnieniemmarginesubłędubroni,pomyłekwcelowaniuorazokreśleniustratpowstałychprzyużyciukonkretnego środka, zzastrzeżeniem, żenormy ius in bello niewskazujądokładnychwymogów88.Y.Dinsteinpodkreślił,żeczynnikiemprzesądzającymodziałaniuindiscriminate toświado-mośćatakujących, równieżwwarunkach lekceważeniamożliwościpowstaniaofiarwśródludnościcywilnej,zuwzględnieniemjednakżeuwarunkowańobiektywnych(„mgływojny”–fog of the war)89.Zwyżejwymienionychpoglądówwyłaniasięjedenpodstawowyobraz–bra-kujewnormachprawahumanitarnegodokładnegowskazania,kiedymamydoczynieniazoddziaływaniemindiscriminate.ProblemwcałejsileujawniłsięwsprawieGotovina, gdziew95%zaatakowanolegalneobiektywojskowe,jednakżepozostałe5%wystrzelonychpociskówniedałosiępowiązać,zdaniemIzbyOrzeczniczej,zdziałaniemwymie-

tocols of 8 June 1977 to the Geneva Conventions of 12August 1949, Genewa1987,par.1981,s.626.86 Tamże,par.1971,s.624.87 A.Boivin,The Legal Regime Applicable to Targeting Military Objectives in the Context of Contemporary Warfare, Genewa2006,s.34www.adh-geneve.ch/docs/publications/collection-research-projects/CTR_objectif_militaire.pdf88 F.JHampson:Means and Method of Warfare in the Confict in the Gulf w:P.Rowe: Gulf War 1990-91 in International and English Law,NewYork1993.89 Y.Dinstein: The Conduct of Hostilities Under the Law of International Armed Conflict,Cambridge2004,s.117.Okoliczności,którewpływająnaocenępostępowa-niadowódcyniemogąbyćocenianepost factum(zob.zasadaRendulicawyrażonaworzeczeniuMiędzynarodowegoTrybunałuWojskowegowNorymberdze,Trial of War Criminals under the Nurmberg Military Tribunal Volumne IX ‘The Hostage Case’ ‘The High Command Case’ UnitedNationsWarCrimesCommision,Wash-ington1950,s.402).


rzonymprzeciwkocelomwojskowym.Izbaprawidłowowtejsytuacjiposłużyłasięmetodąustaleniadopuszczalnegozakresubłęduartyleriichorwackiejwokolicznościachatakównaczterymiastaserbskie.ZpunktuwidzeniasprawyGotovinyiokreślenia,czybombardo-

wanienosiło znamionabez rozróżnienia, tawykładniaokreślającamatematycznegranice,jakzauważyłsędziaCarmelAgius,byłajedynąmożliwościąustaleniategowprzedmiotowejsprawie90.Pytanie,czytentyprozumowaniajestzasadnyimożliwyzpunktuwidzeniapra-wamiędzynarodowego.W.B.Hufmannzwróciłuwagę,żestandard200metrówipróbaokreśleniapunktu,wktórymatakprzestajebyćlegalnymdziałaniemwymierzonymprzeciwkoobiektomwojsko-wym,naruszapodstawowąfunkcjęprawahumanitarnego,jakąjestbalansowaniepomiędzyprzesłankąhumanitaryzmu,akoniecznościwojskowej91.Niepodlegawątpliwości, że budowanie standardówdokładnościróżnychrodzajówbroni,byokreślićichużyciejakoin-discriminate,możebyćwgruncierzeczyszkodliwedlaimmunitetuochronnegoludnościcywilnej.Od1907rokumiędzynarodoweprawokonfliktówzbrojnychposługujesiępojęciamiujętychwpostaciklauzulgeneralnych, sprawiającychwrażenieniedokładnych iniedającychwyraźnychodpowiedzinaróżnezjawiskazachodzącenapolubitwy.Również językPDI,pozapewnymiwytycznymi,nie stawiawyraź-nychgranicwzakresieocenydecyzjipodejmowanychnapolubitwy.W„nieprecyzyjności”słownictwaprawahumanitarnegotkwibowiemjegonajwiększasiła,jakąjestzdolnośćadaptacjinormius in bellum doróżnychsytuacjizachodzącychwrelacjiwalczący–niewalczący,zuwzględnieniemzasadyhumanitaryzmuorazzposzanowaniemza-sadykoniecznościwojskowej.WistocieproblemwsprawieGotoviny jestpytaniemozakresdopuszczalnegobłęduniewkontekścieart.51PDI,leczśrodkówostrożnościopisanychwart.57PDI.

90 “Withitsreasoning,itwouldpracticallybeimpossibletoclassifyanyattackasindiscriminateonthebasisofevidenceregardingimpactsites,intheabsenceofanestablishedmarginoferror.”DissentingOpinionofJudgeCarmelAgius,par.21.91 “The200meterrule’svariancefromexistinglawandlackoflegaloroperationalprecedentraisesseriousandfundamentallegalconcerns.Finally,andmostimpor-tantly,the200meterruleupsetsthelaw’scarefulbalancebetweenmilitarynecessityandhumanitarianrestraintbycreatingincentivesforbothattackersanddefenderstochoosemeansandmethodsofwarfarethatinevitablywillincreasethedangersofwarfornoncombatantsintownsandcities.”W.BHufmann:Margin Of Error: Potential Pitfalls of the Ruling in the the Prosecutor v. Ante Gotovina,MilitaryLawReview,211/2012,s.5.


Byodpowiedziećnapytanieoto,czydanaoperacjanosiznamionaindisciriminate konieczne jest przeanalizowaniewykorzystanychwtej operacji środkówpodkątemprawidłowego ichdoboru,ma-jącprzedewszystkimnawzględzieprzesłankęrozróżnienia.Wtymkontekście,A.Rogersuważa,żedyspozycjaart.51ust.5topewnegorodzaju superfluumwstosunkudowymogówopisanychwart.5792. PodążajączastanowiskiemwyrażonymwXXIVKonferencjiKomi-tetuMiędzynarodowegoCzerwonegoKrzyża,byniewykorzystywaćbroni,którychskutkiniemogąbyćograniczonedoceluwojskowego,iktórychkonsekwencjewykorzystanianiesądoprzewidzenia,wartozastanowićsięozakrestegonakazu93.Analizującprzepisart.57PDImożnazwrócićuwagę,iżdyspozycjatejregulacjiwymaga,abydowo-dzącyoperacjąbojowąpodjąłwszelkie praktycznie możliwe (zang.everything feasible)środki,bydobieraćmetodywykonywanaakcjimilitarnych,którezapobiegnąlubzminimalizująewentualneofiary,zuwzględnieniemzasadyproporcjonalności.Jakijestcharaktertegonakazu?CytowanyjużpowyżejkomentarzdoPDIzwracauwagę,żeprzepistenbezwątpieniawymagapodwyższonegostandardunale-żytejstaranności,jednakżenieoznaczatomodeluodpowiedzialnościabsolutnej94.KomitetMTKJpowołanyprzyUrzędzieProkuratorskimwceluzbadaniazgodnościkampaniipowietrznejNATOz1999rokuprzeciwkoSerbiipodkreślił,żewtrakcieoperacjibojowejdowódcaizałogi statkówpowietrznychwwyborzemetody iśrodkówatakudysponująpewnympoziomemswobodydecyzyjnej,przyzachowaniupodwyższonegostandarduokreślonegowart.57PDI95.M.N.Schmittwskazuje,żepoziomwymaganychśrodkówostrożnościzależywprostproporcjonalnieod technikiwojskowejwalczących96.Konkludując,standardtenzakładamodelpodwyższonejstaranności,uzależnionejjednakżeodwieluuwarunkowań technicznychoraz rzeczywistości92 A.P.VRogers:Law on... dz. cyt.,s.26.93 “(...)nottousemethodsandmeansofwarfarethatcannotbedirectedagainstspecificmilitarytargetsandwhoseeffectscannotbelimited”Rule12.Definitionof IndiscriminateAttackswww.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_cha_chap-ter3_rule1294 Y.Sandoz,par.2200,2201,s.682.95 FinalReporttotheProsecutorbytheCommitteeEstablishedtoReviewtheNATOBombingCampaignAgainsttheFederalRepublicofYugoslavia,par.29www.icty.org/x/file/About/OTP/otp_report_nato_bombing_en.pdf(16.05.2012).96 M.N.Schmitt:War, Technology and the Law of Armed Conflict, International LawStudiesVolume82,s.163.


polawalki,wchwilipodejmowaniadecyzjiprzezwalczących (zob.zasada Rendulica).W sprawieGotovina ujawnia się poważny problemwocenie

zjawiska indisciriminate. Z jednej stronymożnana stan faktycznywprzedmiotowejkwestiispojrzećodstronyart.57PDIiuznaćbom-bardowaniamiastwsierpniu1995rokuzanaruszenieregułostroż-ności,poprzezwykorzystanieśrodkówozbytdużymzakresiebłęduwstosunkudolokacjiobiektówwojskowych(takichjaknp.wyrzutniBM–21Grad).GdybyIzbaApelacyjnaprzyjęłatakipoglądwswejwykładni,istniałabymożliwośćutrzymaniawinyGotovinywzakre-sie znaczniemniejszymniżwynikałoby tozwyrokuIzbyOrzeczni-czej,awięcwinnegonaruszeniaśrodkówostrożnościpoprzezdobórśrodkówartyleryjskichoniewystarczającejdokładności.Podstawatakabyłabyuzasadniona– skorowojska chorwackiedysponowałyhaubicamikal.130mmiwielolufowymizestawamirakietowymi,todowódcywinniwziąćpoduwagęfakt,żebezwątpieniaklasycznaarty-leriabyłaowieledokładniejszawtereniezabudowanymniżwyrzutniaBM–21Gradorozrzucieocenianymnaok.400metrów97. W tym 97 Natlestosowaniaart.57PDIujawniasiępoważnezagadnieniedotycząceistnie-niaprawnegoobowiązkuwyborudokładniejszegośrodkaataku,(tj.takiego,któregoużyciespowodowałobywrezultacieuzyskanieniższegoryzykapowstaniastrattowa-rzyszących.DyskusjatakaujawniłasięnatleoperacjiAllied Force przeciwkosiłomFRJw1999roku,nałamachwydanegow2002rokuzbiorczegoopracowania Legal and Ethical Lessons of NATO’s Kosovo Campaign(red.A.E.Wall),InternationalLawStudiesVol.78,NavalWarCollege,NewportRhodeIsland2002.W. H.Parkswskazywał,żeztreściart.57PDIniewynikaprawnyobowiązekstosowaniabronidokładniejszej,gdyżocenawtymwzględziepowinnazostaćpozostawionadoswo-bodnegouznaniaprowadzącegooperacjebojową, zuwzględnieniemczynnikówaktualnegopolawalki[W.H.Parks,Commentary, (w:) Legal and Ethical... Tamże,s.281-292]J.F.Murphynegowałpowstaniejakiejkolwiekjednoznacznejpraktykipaństw,któramogłabyprowadzićdoukonstytuowaniasięzwyczajumiędzynarodo-wego.InnestanowiskowtymwzględzieprezentujeJ.F.Murphy:Some Legal (And A Few Ethical) Dimensions Of The Collateral Damage Resulting From NATO’s Kosovo Campaign, w:Legal and Ethical... Tamże,s.235-236Y.Sandozuznając,iżnaatakującymciążyobowiązekwyborudokładniejszegośrodkaataku(powodują-cegomniejszeryzykopowstaniastratwśródludnościcywilnej),gdyuzyskasięwtensposóbtożsamąkorzyśćwojskową[Y.Sandoz:Commentary, w:Tamże,s.278].Wprzedmiotowejsprawiezachodząpodstawy,byuznaćwykorzystaniewyrzutnirakietowychBM–21Gradzaśrodek,którywskutekswojejniedokładności(będącygłównącechątejbroni)mógłtworzyćzwiększonezagrożeniedlaludnościcywilnejwwarunkachmiejskich.Wartozaznaczyć,żezestawywielolufowychwyrzutnira-kietowychwpierwszejkolejnościsąprzeznaczonedozwalczaniasiłprzeciwnikazgrupowanychnaznacznymobszarze,comożnaosiągnąćpoprzezznacznyrozrzut


zakresiedoszłobytonaruszeniareguływyrażonejwart.57ust.2pkt.a(I)PDI,czylizaniechanieobowiązkowiuczynienia wszystkiego co praktycznie możliwe.Wsierpniu1995wojskachorwackiedyspono-wałybowiemmożliwościąwyborudwóchśrodkówbombardującychipowinnywykorzystaćśrodekgwarantującywyższąskuteczność.IzbaOrzeczniczauznała,iżwwarunkachatakuna„czterymiasta”,użyciezestawuBM–21Gradnienosiło znamionnielegalnego, jednakżebezwątpieniaichwykorzystaniespowodowałoznaczniezwiększoneryzykopowstaniaskutkuocharakterzewrezultacienierozróżnianiacelów.Wkonsekwencjiużyciezestawówrakietowychmożnauznaćzanaruszenieśrodkówostrożności,którewprzedmiotowejsprawieniewywołałyoddziaływanianaludnośćcywilną.Znacznie trudniejszebyłowprzedmiotowej sprawie ocenienie,

czyatakiartyleryjskienosiłyznamionaindiscriminate–wrezultaciemiastaprowincjiKrajinabyły traktowane jako jedencelwojskowy(jaksugerowałrozkazGotovinyz2sierpnia1995rokuo„położeniuognianaKnin”).Zjednej stronyprzeczył tej okoliczności fakt, iż95%pociskówbyłowycelowanychwobiektywojskowe.Taka skalaniemożepozostaćbezwpływunaocenęzamiarustronywojującej.Pozostajepytanieoto jaktraktowaćpozostałe5%pocisków–jakowypadek,błądbroni,ostrzałtaktyczny,czyteżceloweoddziaływaniebezrozróżniania?IzbaOrzecznicza,abyustalićtąokolicznośćmusiałaposłużyć sięmarginesembłęduwformiestandardu 200 metrów. Problemtenjestjednakżetymtrudniejszy,żeokreślenietakiego„za-kresudokładności”wymagałoprzedewszystkimszczegółowychopiniieksperckich.BezwątpieniasędziowiewIinstancjipopełnilipewienbłądprocesowy, opierając sięnadowodach tylkodwóchbiegłychzzakresuartylerii.PowołaniwdalszymtokupostępowaniaekspercizróżnychpaństwNATO jednoznacznieokreślili, żemodelprzyjętyprzezIinstancjęjestbłędnyiniemającytechnicznegouzasadnieniawodniesieniudoartyleriichorwackiejprodukcjiradzieckiej,którejstan technicznyokreślonogeneralnie jakoprzestarzały.Uzyskanywtensposóbmateriałmógłjednakżebyćprzeanalizowanynanowo,byćmożepodkątemprzyjęcianowegozakresubłędunp.400metrówjaksugerowałtosędziaAgius.IzbaApelacyjnazaniechałajednakbezuzasadnienia ze swychuprawnień zawartychwdyspozycji art. 25

salwyrakietowej,cojestcechącharakterystycznątejbroni.ZestawBM–21Gradnie jestużywanydoostrzałupojedynczych, jednostkowychcelów,zewzględunaswojąniecelność.


StatutuMTKJ,wszczególnościwzakresie„poprawienia”orzeczeniazapadłegowIinstancji.Alenawetzastąpieniezasady200 metrów innymstandardemościśleokreślonychzarysachmogłoby równieżpowodowaćpoważnekontrowersje,wszczególnościwopozycjidotechnikiklauzulgeneralnychjakimiposługujęsięprawokonfliktówzbrojnych.Wartoposłużyćsiętuprzykłademodwołującymsiędowy-siłkówdoktrynyprawahumanitarnego,mającychnacelustworzeniezamkniętegokataloguobiektówwojskowych.Dokonującprzegląduprzepisówodart.2 IXKonwencjihaskiej

z1907roku,poprzezart.24ust.1HaskichRegułWojnyPowietrz-nejz1923rokudoaneksuProjektuMKCKzNewDehliz1956roku,możnazauważyćwielokrotnepróbyokreśleniazakresupojęcia„obiektwojskowy”98.Praktykawojennaiuwarunkowaniatechniczno–gospo-darcze,wpłynęłynazmianępoglądudoktrynywtejmaterii,cozaowo-cowałootwartądefinicjąlegalnychcelówmilitarnych,przedstawionąwart.52PDI.Jesttoprzykładipewnymsensieprzestroga,bynormprawahumanitarnegonietworzyćwoderwaniuodobiektywnychuwa-runkowańwojskowych,gdyżprzeciwnapraktykawalczącychmożedoderogowanianormispowodowaniazanikujakiejkolwiekdyspozycjiprawnej.WtrakcieprocesuprzedMiędzynarodowymTrybunałemWojskowym(MTW)wNorymberdzezaniedostosowanądorealiówwojennychuznano regulacjęProtokołuLondyńskiego,dotyczącegoprowadzeniawojnypodwodnej,którąwkonkluzjipominiętowzakre-sieustaleniaodpowiedzialnośćdowódcyUbootwaffezczasówIIwojnyświatowej,adm.KarlaDoenitza99. Tehistoryczneprzykładymożnauznaćzadrogowskazdlaprzyszłych

regulacjiprawakonfliktówzbrojnych,bynormytetworzyćwoparciuomodel„niezbędnegominimum”bardziejniżwwymiarzezaostrzo-

98 Art.2Konwencjiobombardowaniuprzezmorskiesiłyzbrojnewczasiewojny(IXkonwencjahaska),Haga,18.10.1907r.(Dz.U.z1936r.,nr6,poz.66),art.24ust.1HaskichRegułWojnyPowietrznej.99 ProtokółLondyńskidotyczącyprzepisówoakcjiwojennej łodzipodwodnych,(Dz.U.z1937nr55poz.425).Obronaadmiraławodpowiedzinaaktoskarżeniawnioskowałaoprzeprowadzenidowoduzdokumentówflotalianckich,bywykazać,iżżadnazestronwojującychniestosowałasiędopostanowieńz1936roku.FakttenzostałpotwierdzonyiMTWoczyściładmirałazzarzutówwtejmaterii,uznającnormęzanieobowiązującąwskutekpowszechnegoniedostosowaniado realiówwojnymorskiej.NaziConspiracyandAggression.OpinionandJudgment,Office of the United States Chief of Counsel For Prosecution of Axis Criminality.Washington1947,s.137.


nychwymagań.ZdaniemW.B.Hufmanapodobnekonsekwencjemoż-narównieżodnosićwzględemzasady 200 metrów,czyteżjakiekol-wiekinnegostandarduokreślającegodokładnośćbroni,którymógłbysiępojawićnatlesprawyGotovina100. Skutkiutrzymaniastandardu200metrówbyłybypodwójnewswymwymiarze.Popierwsze,jakjużwcześniejwspomniano,orzeczeniaMTKJsąważnympunktemod-niesieniadlapraktykiorzeczniczejsądownictwamiędzynarodowego,gdziesąprzywoływanejakoelementwykładni.Podrugieutrzymanietakiejzasadymiałobyskutkidlaoperacjibojowychwprzyszłości,gdyżchociażby systemBM–21Grad jestwciążnawyposażeniublisko50państwświata(Rosja,Chiny,państwab.UkładuWarszawskiego,wielekrajówAfryki)102.Oznaczałobytopojawieniesiębezpośrednionowejwykładniart.57PDIwzakresiedokładnościśrodkówwalki,atakżeustanowiłobywyraźnie, gdzie kończy się zakres legalnegobombardowaniaartyleryjskiegowmyślart.51regulacjiz1977roku.Wydajesię,żeutrzymaniestandardu 200 metrów niemogłobypo-zostaćniezauważoneprzezpodręcznikiwojskowewzakresieprawamiędzynarodowego,stądteżbyćmożewielepaństwadoptowałobytenstandardwprost.Doprowadziłobytotrudnychdoprzewidzeniaskut-ków.Popierwszenależypamiętać,żewpewnychwarunkachkryteriumwynikającegozorzeczeniaGotovinaniedasięwsposóbobiektywnyprzestrzegać,wskutekuwarunkowańtechnicznychwalczących(takiewnioskinasuwająsięzopiniiekspertówpowołanychwIIinstancji).Podrugie,reguła200metrówmożebyćwpewnymsensiemodelemozbytdużymzakresieswobodywzakresieoperacjibojowych(niejestwykluczone,iżwpewnychokolicznościach,możnauzyskaćdokładnośćowielewiększą).Tukryjesiępoważneniebezpieczeństwo–wprowadzeniesztywnej

iwąskiejregulacjimożewpłynąćnaprzyzwolenie,bywjegoramachniedokonywać szacowanianiebezpieczeństwamogącegopowstaćdlaludnościcywilnej,abyoderwaćtenmodelodogólnychwymagańprawahumanitarnego.Zdrugiejstrony,zazdaniemsędziegoAgiusa,niemożnabyłoustalićwżadeninnysposóbustalić,czywokolicznoś-ciachsprawyGotovinafaktyczniedoszłodoatakubezrozróżniania.Wtejżesytuacjiutrzymaniestandardu200metrów(lubjakiekolwiekinnego)musiałobybyćuprzedzonekomentarzemIzbyApelacyjnej,zawężającejwykładnie izakres stosowania reguływpóźniejszychsprawach.Bardziejracjonalnewprzedmiotowejsprawie,gdyblisko95%pociskówbyłowycelowanychwobiektywojskowe,byłobyodejście


ododpowiedzialnościopierającejsięnadziałaniubezrozróżnianianarzecznaruszeniaprzezwojskachorwackie4i5sierpnia1995regułostrożnościwzakresieprawidłowodobranychśrodków.Moim zdaniem, skupienie ognia artyleryjskiego na legalnych

obiektachwojskowychwtakiejskalimusinegowaćsiłąrzeczyzamiardziałaniawcelu jednoczesnego atakuna celemilitarne icywilne.Obombardowaniu„bezrozróżnienia”możnamówićwprzedmiocieostrzałurezydencjidowódcyserbskich jednostek,aleniezpowodujegoniedokładności,lecznaruszeniazasadyproporcjonalnościwyra-żonejaart.57ust.2pkt.a(III)PDI(cozostałozauważoneprzezIzbęOrzeczniczą,alenastępnieodrzuconeprzezIIinstancję).TakaocenastanufaktycznegoIzbyApelacyjnejdoprowadziłabydowydaniawyro-kureformatoryjnegozjednoczesnymutrzymaniemskazaniaGotovinyoznaczniezmniejszonymwymiarzekary,copozwoliłobyzmniejszyćzakreskrytykiorzeczeniawydanegoprzezIIinstancjeMTKJ.

Podsumowanie

Wyrok IzbyApelacyjnejMTKJwsprawieGotovina toprzykład

100 “Thelawdoesnotrequireanyparticularstandardofaccuracy,butitdoesrequirecombatantstodotheirbestwithintheirtechnical,tactical,andintelligencelim-itations.Advancedtechnologyhasnoteliminated(andcannot,fortheforeseeablefuture,eliminate)civiliancasualtiesfromwarfare”W.BHufmann,dz. cyt.,s.21.101 W tymwzględzie istnieją pewne kontrowersje co do roli orzeczeńMTKJwsystemie źródeł prawamiędzynarodowego. (zob.M.Ajevski:Judicial Law-making in International Criminal Law: The Legitimacy Conundrum.www.esil-en.law.cam.ac.uk/Media/Draft_Papers/Agora/Ajevski.pdf,s.15–19;“However,especiallytheUNadhoctribunals,mostlytheICTY,havehadalargeimpactontheformationofinternationalcriminalnorms,justliketheNurembergtribunalhadhalfacenturypreviously.TheICTYhasinvokeditsownprecedentsasevidenceofemergedcustomarynorms.Thus,thedecisionsandopinionsofthejudgesareusedasasourceofevidenceofthestateofcustomaryinternationallaw.Theacceptanceofthedecisionsoftheinternationaltribunalsonthecurrentstatusofcustomaryinternationallawasanauthoritativeexpressionofopinioiuriscouldinducestatepracticeintothedesireddirectionandthusfundamentallyaffectthecompliancebythestateswithanewcustomarynorm”N.Arajärvi, The Role of the International Criminal Judge in the Formation of Customary International Law, “EuropeanJournalofLegalStudies”,Vol.1,Issue.22007,s.30;V.DDegan:On The Sources of International Criminal Law, “ChineseJournalofInternationalLaw” 2005/4(1),s.45-83.102 DotyczyrównieżzestawówbudowanychnapodstawiewyrzutniBM–21www.army-guide.com/eng/product1373.html.


jednejzbardziejradykalnychdecyzjiwzakresiepostępowaniaodwo-ławczegowhistoriiTrybunału103.Zjednejstronyuznajesię,żereguła200metrówprzyjętaprzezIzbęOrzecznicząwIinstancjibyłabłędnymstandardemipowinnazostaćuchylona.Konsekwencjątegobłędu,byłozałamaniecałegoskazaniawzględemGotoviny.Wtymmiejscuczęśćskładuorzekającego,jakiikomentatorzywyrażająswojągłębokąkry-tykęiniezadowolone,uznając,żeIzbaApelacyjnaniemiałaprawaod-rzucićwswymwyrokucałościmateriałudowodowego,zaśzaniechaniepowtórnegojegoprzeanalizowania,uważasięzapoważnenaruszeniestandardówIzbywzakresiekompetencji„poprawczych”104.SprawaGotovinytotakżeprzykładtego,jakietrudnościwpraktycesądowejnapotykaanalizowaniepojęćprawakonfliktówzbrojnychiodniesienieichdostanufaktycznego.Okazujesię,żetworzenienowejwykładni,czyteżwyostrzonychstandardów,niepopartegoprzekonywującymiuwarunkowaniamitechnicznymi,jakrównieżwzględamipolawalkiorazprzesłankamikoniecznościwojskowej,możebyćmodelemniedoutrzymaniaizastosowaniawwarunkachbojowych,prowadzącdoosłabieniafunkcji„niezbędnegominimum”prawahumanitarnego.

103 CJICLBlog,The ICTY Appeals Judgement in Prosecutor v Gotovina and Markač: Scratching Below the Surface,www.cjicl.org.uk/index.php/cjicl-blog/prosecutor-v-gotovina-and-markac#comments.104 EJIL:Talk!-The Gotovina OmnishamblesbyMarkoMilanovic.www.ejiltalk.org/the-gotovina-omnishambles/.


Martyna Bucholc

TENDENCJE ROZWOJU WSPÓŁCZESNYCH ŚRODKÓW WALKI

W KONTEKŚCIE MINIMALIZACJI STRAT UBOCZNYCH – WYBRANE ZAGADNIENIA

Z ZAKRESU TEORII

TRENDS IN THE DEVELOPMENT OF MODERN MEANS OF WARFARE IN THE CONTEXT OF

MINIMIZING COLLATERAL DAMAGE DURING MILITARY OPERATIONS - SELECTED ASPECTS

OF THE THEORY

Summary

Impactonmilitaryobjectivesaresometimespaidforadverseeffectsintheformoflossordamagetothecivilianpopulationandproperty.Thegreatestthreattothecivilianpopulation,duetotheproximityofpotentialmilitaryandcivilianobjects,areontheairforcescarriedoutunderthedirectairsupportandstrategyattack.Thenatureofmodernwarfareasitwereforcedtofocusmoreeffortonavoidingcivilianlossesanddamages.Althoughmostofthemeansofwarfareandhowtousethem,stillcomestopropertydamageandpersonalonthesideofthecivilianpopulation.Becausewearenotalwaysabletocorrectlypredictalltheeffectsofhostilities,butthecommanderindecision-makinghavenotonlyadvancedtechnology,butthesupportandinvolvementofspecialistsinvariousfields.Muchprecisionofmeansofwarfareusebyoneofthepartiestotheconflict,suchasunmannedaerialvehiclesandthewaytheycarriedouttheattack,canbettermeettheobligationsimposedonthebelligerentsbytheprinciplesofproportionality anddistinction. It canbeassumed thatahighlevelofcommitmentandawarenessofcommandersandotherdecision-makersassociated,combinedwithaccesstothebesttechnicalandtechnologicalimpactonminimizingoreliminatingadverseeffectsofafuturemilitaryoperationsinthelossordamageeffects.

key words:collateraldamageandcasualties,internationalhumanitarianlaw,armedconflict,unmannedaerialvehicles


Wprowadzenie

Osiągnięciezwycięstwazapomocąwalkizbrojnejmożepowodo-waćstratyzwiązanezutratążyciaprzezosobycywilnei/lubszkodywmieniucywilnym.Współczesnepostrzeganiesztukiwojennejwska-zujejednaknakoniecznośćosiąganiazwycięstwaprzyjednoczesnympowodowaniuminimalnych strat po obu stronach konfliktu1. Na początkuXXwiekusądzono,żeprzyczynąpowstawaniaznacznychstratwynikającychzdziałańwojennychbyłostosowanienowoczes-nychśrodkówwalki.WedługA.Czupryńskiegobyłatobłędnateza,gdyż„opoziomiestratniedecydująbowiemstosowaneurządzenia,atylkoczłowiekpoprzezdobórodpowiednichmetodstosowaniatychśrodków”2.Ówczesnerozumieniesztukiwojennejoznaczałozadanieprzeciwnikowi jaknajwiększych strat. Ideaużywania istosowaniaśrodkówwalkiuległa ewolucji–odunicestwieniaprzeciwnikadowyłączeniażołnierzaczasowozwalkibezpozbawianiagożyciaibezniszczeniadóbrmaterialnych.Obecnieparadygmatemsztukiwojennejstajesięosiągnięcieceluprzyminimalnychstratachpoobustronach,anowoczesność środkówwalki iprecyzja ich użycia jest jednymzczynnikówwpływającychnaobniżeniepoziomustrat.Wynika tozinnychcelówwspółczesnychkonfliktówzbrojnych,którewymagajązastosowanianowychśrodkówimetoddziałania.Koncepcjawojnynadystans-obecnaodzawszewsztucewojen-

nej–wyrażałasięwnowoczesnychśrodkachwalkicharakterystycz-nychdladanejepoki (począwszynp.od łukuażdowspółczesnychbezzałogowychaparatówlatających).Obecnietrwawyścigzczasemijakościąprzekazywanej informacjiwstosunkudo czasupodjętejdecyzji, cozkoleiwpływanaczasprecyzyjnegodziałania.Dążysiędostworzeniatakichsystemówbroni3,którebędąchronićnietylko1 Należyjednakpamiętać,żestosowanieśrodkówwalkizbrojnejpowodujestraty/szkody,ponieważczęstoniemożnapokonaćprzeciwnika(adotegowłaśniedążąstronykonfliktu)bezpowodowaniajakichkolwiekuszczerbkównadobrachchro-nionych.2 A.Czupryński,Współczesna sztuka wojenna a humanitaryzm działań zbroj-nych,Prawne ograniczenia środków walki,red.nauk.B.Janusz-Pawletta,„ZeszytProblemowyTWO”2010,nr3,s.9.3 „Systemstanowiącypołączeniewjednąfunkcjonalnącałośćróżnychurządzeńozróżnicowanychfunkcjach,postaciachistrukturachwceluichwzajemnegowspół-działania,dlaprecyzyjnej, skutecznej iniezawodnej realizacji zadaniabojowego–prowadzeniaskutecznegoognia.Rozróżniasiętrzypodstawowesystemybroni:


ichużytkowników,alezdołająprecyzyjniewyeliminowaćprawidłowozidentyfikowanegoprzeciwnika4.Chodziwięcocoraznowocześniejszeibardziejzaawansowanewswymdziałaniu,aprzytymoznacznymstopniuautonomiczności-środkiwalki,kładącszczególnynacisknato,abybyłatobrońprecyzyjna,któraniszczytylkodanyobiektbezpowodowaniaskutkówubocznych.Wymóg pogodzeniawzględówhumanitarnych ikonieczności

wojskowej,chociażbypoprzezdopuszczalność,ograniczenie,czyteżzakaz5 stosowanianiektórych środkówwalki,posiadabezpośredniwpływnalegalnośćiskutecznośćprowadzonychdziałańzbrojnych,atymsamymna skutecznąochronę ludności cywilnejorazmieniacywilnego, jak iosiągnięcie zakładanegoceluwojskowego.Poniżejzostałyprzedstawionewybraneaspektyteoretycznetegozagadnienia.

Strata/szkoda uboczna w sytuacji konfliktu zbrojnego: aspekty prawne

Obecniestratywśródludnościcywilnej,powstałenaskutekdzia-łaństronwalczącychwczasiekonfliktówzbrojnych,określasięjako„straty/szkodyuboczne” (z ang.collateral damage).WsłownikuterminówidefinicjiSojuszuPółnocnoatlantyckiegopojęcietozosta-łozdefiniowanejako„przypadkoweofiaryizniszczeniawobszarach

artyleryjskie,rakietoweibombardierskie.Działaniesystemubroniobejmuje:wykry-cie,wybórobiektuuderzenia,kierowaniaogniemiostrzelanieobiektu”,P.Makowski,W.Marud,Wybór i ocena obiektów uderzeń (targeting) w planowaniu działań bojowych lotnictwa sił powietrznych na operacyjnych szczeblach dowodzenia. Studium operacyjne,AON,Warszawa2003,s.32.4 Szerzej:A.Czupryński,Współczesna sztuka wojenna…,dz. cyt.,s.7-19.5 Wart.36PDIznajdujeodniesieniedonowychbroni,którezobowiązująwysokąumawiającąsięstronędoustalenia,czyprowadzeniabadań,pracrozwojowych,na-bywaniulubwprowadzaniunowejbroni,nowegośrodkaprowadzeniawojny,czyichzastosowaniebyłobywpewnychlubwewszelkichokolicznościachzakazane.Jesttopewnegorodzajumechanizmbędącyzobowiązaniempaństw-strontegoProtokołudoprzeprowadzaniakontrolinowychrodzajówbronipodwzględemichlegalności,wtymzgodnościm.in.zzasadąhumanitaryzmu,rozróżniania,proporcjonalnościczy teżkonicznościwojskowej.Wświetle tychpostanowieńkażdepaństwo jestodpowiedzialnezarealizacjętychpostanowień,alesamopodejmujedecyzjęotym,czydanabrońpowinnabyćdozwolona,czyteżnależyzakazaćjejużycia.Zob.:Pro-tokółdodatkowydokonwencjigenewskichz12.08.1949r.,dotyczącyochronyofiarmiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych(protokółI),Genewa,8.06.1977r.(Dz.U.z1992r.,nr41,poz.175,załącznik).


cywilnych,spowodowanedziałaniamimilitarnymi”6.Definicjatanieprecyzuje jednak jakiego rodzajudziałańmilitarnychdotyczy.Dlarozróżnieniawartopodkreślić,iżdziałaniomsiłzbrojnychtowarzy-szązarównostraty(zang.casualties),jakiszkody(zang.damage)uboczne.Takwięcwśródniepożądanychefektówdziałańzbrojnychnależywyróżnićofiary(zabitych,rannych,chorych)orazzniszczenia(wmieniuprywatnymlubpublicznym).Międzynarodoweprawohumanitarnekonfliktówzbrojnych,jako

wyodrębnionysystemnormprawnych,opierasięnakilkucharaktery-stycznychdlaniegozasadach:rozróżnienia–działaniazbrojnemusząbyćskierowanetylkoprzeciwkoobiektomiosobom,którestanowiąuzasadnionycelataku,natomiastosobyniebiorącebezpośredniegoudziałuwtychdziałaniachpodlegająochronie;koniecznościwojsko-wej–użyteśrodkiimetodyniemogąwykraczaćpozaśrodkikoniecznedoosiągnięciazamierzonegocelu;proporcjonalności–spodziewaneskutkiubocznedziałańniemogąbyćwiększeniżkonkretna ibez-pośredniakorzyśćwojskowawynikającazataku.Normytemająnacelupogodzeniewramachprowadzonychwspółcześniekonfliktówzbrojnych,wydawałobysięsprzecznychzesobązasadhumanitary-zmuikoniecznościwojskowej,zczymwiążesięograniczenieskutkówdziałańzbrojnychdlaludnościcywilnejiobiektówcywilnych.

Zasada rozróżnienia

Jednąznajważniejszychzasadmiędzynarodowegoprawahuma-nitarnegokonfliktówzbrojnych jest zasada rozróżnienia.Zgodniezjejtreściąwtrakcieprowadzeniadziałańzbrojnychnależyzawszedokonywaćrozróżnieniamiędzyludnościącywilnąakombatantamiorazmiędzydobramiocharakterzecywilnymaobiektamiwojskowy-mi.Prowadzonedziałaniazbrojnepowinnybyćskierowanejedynieprzeciwkokombatantomiobiektomwojskowym.Skutecznaochronaludnośćimieniecywilneodskutkówdziałańwojennych,jestwynikiemm.in.prawidłowegookreślenia,kto7ico8możebyćcelemataku.6 AAP-6(2008),Polska edycja,www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/N_20130808_AAP6PL.pdf(5.09.2013).7 Zaosobęcywilnąnależyuznaćkażdąosobęniezależącądożadnejzkategoriisiłzbrojnych.Wraziewątpliwościistniejedomniemanieprawne,iżdanaosobajestosobącywilną.Korzystająonezogólnejochronyprzezniebezpieczeństwamiwyni-kającejzoperacjiwojskowych.8 Obiektycywilne(odnosisiędowszystkichobiektów,któreniesącelamiwojsko-


Artykuł52ust.2PDIzawieradefinicjęobiektuwojskowego,namocyktórejobiektmusispełniaćłączniedwakryteria,abybyćobiek-temwojskowym.Popierwsze,obiektmaskutecznieprzyczyniaćsiędodziałańwojskowychwroga. Jest towprzypadkuobiektu jego:charakter,lokalizacja,celzastosowania,którywskazuje,żenietylkoobiektyocharakterzewojskowymsącelamiwojskowymi.Podrugie,jegozniszczenie,zdobycielubneutralizacjamadozaoferowaniaokre-ślonąkorzyśćwojskowądladrugiejstrony.Obawarunkimusząbyćspełnionewdanychokolicznościachiczasie.Beztegoograniczeniadobieżącejsytuacjistrony,zasadarozróżnieniabyłabynieważna,akażdyobiektmógłbywramachmożliwościprzyszłegorozwoju,naprzykładjeślizostałbyużytyprzezprzeciwnikadowspieraniadziałańzbrojnych,staćsięobiektemwojskowym.Zkoleiobiektyopodwójnymzastoso-waniu,służązarównodocelówcywilnychiwojskowych.Szczególniewczasiekonfliktuzbrojnego,wojskoużywacywilnejinfrastruktury,telekomunikacjiilogistykitakżedocelówwojskowych.Jeżeliwyko-rzystanietakiegoobiektuoznaczanadmierneszkodydlacywilów,ataknatakiobiektpodwójnegozastosowania,możebyćniezgodnyzzasadąproporcjonalności.Zgodniezartykułem44PDIposiadaniestatusukombatantawią-

żesięzobowiązkiemodróżnianiasięodludnościcywilnej.Uznającjednak,żeistniejąwkonfliktachzbrojnychsytuacje,gdziezewzglę-dunacharakterdziałańkombatant,niemożesięwyróżniaćswoimumundurowaniem,zachowujeonstatuskombatantapodwarunkiem,żewtakich sytuacjachnosiotwarciebrońpodczaskażdego starciazbrojnegoiwczasie,gdyjestonwidocznydlaprzeciwnika,podczaszaangażowaniawewdrażaniepoprzedzającerozpoczęcieatakuwoj-skowego,wktórymmauczestniczyć.Wzmiankaozasadzie rozróżnianiapojawiła się jużwDeklaracji

wsprawiepociskówmałegokalibru,zwanadeklaracjąpetersburskąz1868roku.Dokumenttenstanowi,iż„jedynymuprawnionymcelem,jakipaństwawinnysobiestawiaćwczasiewojny, jestosłabieniesiłzbrojnychnieprzyjaciela”9.Dozasadyrozróżnieniaodwołujesięrów-

wymi)niemogąbyćatakowane.Wraziewątpliwościdanyobiektnależyuznaćzacywilnyiniemożebyćatakowany,chybażedowódcajestprzekonany,żejestinaczej.9 Deklaracjaw sprawiepociskówwybuchającychmałegokalibru,Petersburg,11.12.1868roku,M.Flemming,Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Zbiór dokumentów,uzup.ired.M.Gąska,E.Mikos-Skuza,Warszawa2003,s.173.


nieżRegulamindotyczącyprawizwyczajówwojnylądowej10.Artykuł25regulaminustanowi,iżzabronionejestatakowanielubbombardowaniewjakikolwieksposóbniebronionychmiast,wsi,domówmieszkalnychibudowli11.Zkoleiart.27wskazujenazobowiązaniestronwalczącychdooszczędzaniawczasieoblężeńibombardowańświątyń,pomnikówhistorycznychibudynkówpoświęconychnauce,sztuce(takichjakza-bytkiarchitektury,muzea,bibliotekiipomnikikultury),szpitaliorazmiejsc,gdziezgromadzenisąchorzyiranni,podwarunkiem,żeobiektyteimiejscaniesłużąjednocześniecelomwojennym12. RegulacjeprawnesprzedIwojnyświatowejodnosząsięjedyniedo

ochronyprzedatakamiobiektówcywilnychorazobiektówmającychszczególneznaczeniereligijneikulturalne.Istotneregulacjedotyczącerozróżnieniamiędzykombatantamialudnościącywilnąorazmiędzyobiektamiocharakterzewojskowym13aobiektamicywilnymipojawiłysiędługopozakończeniuIIwojnyświatowej.NazasadęrozróżnieniawskazująobaProtokołydodatkowez1977roku14:„Stronykonfliktupowinnyzawszedokonywaćrozróżnieniamiędzyludnościącywilnąakombatantamiorazmiędzydobramiocharakterzecywilnymace-lamiwojskowymiiwzwiązkuztymkierowaćswojeoperacjejedynieprzeciwkocelomwojskowym”(art.48PDI,art.13PDII)15. Zasadarozróżnieniawykluczaponadtodokonywanieatakówbez

rozróżnienia, zktórymimamydo czynienia, gdydochodzido sto-

10 Konwencjadotyczącaprawizwyczajówwojnylądowej(IVkonwencjahaska),Haga,18.10.1907r.(Dz.U.z1927r.,nr21,poz.161),Załącznikdokonwencji:Regulamindotyczącyprawizwyczajówwojnylądowej.(Regulaminhaskiz1907r.),Haga,18.10.1907,www.pck.org.pl/pliki/mph/1907_Haga_-_IV_KH%20_Regulamin.pdf(16.09.2013).11 Tamże,art.25.12 Tamże,art.27.13 Obiektamiwojskowymizkolei,sądobra,którezpowoduswejnatury,swegoroz-mieszczenia,przeznaczenialubwykorzystaniawnosząistotnywkładdodziałalnośćwojskowąiktórychcałkowitelubczęściowezniszczenie,zajęcielubzneutralizowaniedajeokreślonąkorzyśćwdanejsytuacji.Dobramicywilnymizaśsąwszystkiedobra,któreniesącelamiwojskowymi.14 Zasadarozróżnieniamacharaktermiędzynarodowegoprawazwyczajowego,któreznajdujezastosowanierównieżwkonfliktachocharakterzeniemiędzynarodowym.15 Protokółdodatkowydokonwencjigenewskichz12.08.1949r.,dotyczącyochronyofiarmiędzynarodowychkonfliktówzbrojnych(PDI), dz. cyt., art. 48.Zob.także:Protokółdodatkowydokonwencjigenewskichzdnia12.08.1949r.dotyczącyochronyofiarniemiędzynarodowychkonfliktówzbrojnychGenewa,8.06.1977r.(Dz.U.z1992r.,nr41,poz.175,załącznik),art.13.


sowaniaśrodkówwalki,któreniesąskierowanejedynieprzeciwkookreślonemucelowiwojskowemu,acozatymidziemogągodzićbezrozróżnieniawcelewojskoweiwosobycywilne lubwdobraocha-rakterze cywilnym.Wświetleprzepisówmiędzynarodowegoprawahumanitarnego konfliktów zbrojnych trudno jest jednoznacznieokreślić, które środkiwalki rzeczywiściedziałająwsposóbnieroz-różniający.Jeśliwprzypadkuwszystkichrodzajówbronimasowegorażeniamożnastwierdzić, iżsą tobronienieprecyzyjne, towprzy-padkubronikonwencjonalnychniejestjużtakoczywiste.Dotyczytotychrodzajówbronikonwencjonalnych,którezpowodukonstrukcjilubsposobudziałaniaumożliwiająjedynieczęściowąkontrolęużyt-kownikanadskutkamiichzastosowanialubteżpowodującierpieniawiększeniżniezbędnedouzyskaniakorzyściwojskowych.Chodzipopierwszeobronie,którychprecyzyjneskierowanieprzeciwkookre-ślonemucelowiwojskowemujestniemożliwe16.Dodrugiejkategoriinależąbronie,którychskutkidziałanianiemogąbyćograniczonedookreślonegoceluwojskowego.Międzynarodoweprawohumanitarnekonfliktówzbrojnychodnosizakazdziałańnierozróżniającychprzedewszystkimdoregulacjimetodisposobówużywaniaśrodkówwalki17,arzadziejdośrodkówjakotakich.W tym celumiędzynarodoweprawohumanitarne konfliktów

zbrojnychwprowadzam.in.obowiązekpodejmowaniaszczególnychśrodkówostrożności zarównoprzed jegoprzeprowadzeniem, jakiwczasietrwaniaataku.Normyteprzewidują,iżplanującylubdecy-dującyoataku,powinniprzedsięwziąćwszystkiepraktyczniemożliweśrodkiostrożnościwceluuniknięcia,aprzynajmniejsprowadzeniadominimum,niezamierzonychstratwżyciuludnościcywilnej,ranieniaosóbcywilnychorazpowodowania szkódwdobrachocharakterzecywilnym.Jeśli zachodziprawdopodobieństwonadmiernych stratcywilnych,atakmusibyćzaniechanylubzawieszony.Wtokuprzy-gotowańdooperacjiwojskowychpowinnybyćpodjęteróżneśrodkiostrożności18.Dotyczy toataków,kiedy tokonieczne jestuzyskanie16 TakąbroniąbyłypociskiV1iV2używanewczasieIIwojnyświatowejprzeciwkometropoliom,czyteżrakietySCUDstosowaneprzezIrakwpierwszejwojniewZatocePerskiejw1991roku.17 Każdabowiembrońmożezostaćwykorzystanawsposóbsprzecznyzwymogamimiędzynarodowegoprawahumanitarnegokonfliktówzbrojnych.18 Szerzej:Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z dnia 12.08.1949 r. dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych…, dz. cyt.,art.57i58.


informacjicodoewentualnejobecnościchronionychosóbcywilnychiobiektówcywilnych.Jednakżeniewymagasięoddowódcyrzeczynie-możliwych.Decyzjepowinnybyćpodejmowanenapodstawieinformacjirzeczywiściedostępnychwdanejchwili,anieinformacjipóźniejszych.

Zasada proporcjonalności

Zasadaproporcjonalnościmazapewnićrównowagęmiędzydwomaróżnymi,częstopozostającymizesobąwkonflikcieinteresami-zjed-nejstronykoniecznościąuwzględnieniapotrzebwojskowych,azdru-giejstronykoniecznościąuwzględnieniawymogówhumanitaryzmu.Zgodnieztązasadądziałanieproporcjonalnemamiejscewtedy,gdyniepowoduje,iżniezamierzonestratyiszkodycywilnesąnadmiernewstosunkudooczekiwanejkonkretnejibezpośredniejkorzyściwoj-skowejwwynikuatakuprzeprowadzonegonadanyobiekt.Dozasadyproporcjonalnościodnosisięm.in.art.51ust.5(b)PDI,

któryokreślazakazdokonywaniaataków,codoktórychmożnaprzy-puszczać,żespowodująniezamierzonestratywśródludnościcywilnej,ranienieosóbcywilnych,szkodywdobrachocharakterzecywilnymlubtakiestratyiszkodyłącznienadmiernewporównaniuzoczekiwanąkonkretnąibezpośredniąkorzyściąwojskową19.

Zasada proporcjonalności: szkoda uboczna a korzyść wojskowa

Zasadaproporcjonalnościopartajestnadwóchdopełniającychsięideach:korzyściwojskowejinadmiernejszkodzieubocznej.Jeśli korzyśćwojskowa zostanie zidentyfikowana iuznana jako

wystarczającokonkretnaibezpośrednia,wówczasdowódcawojskowymaobowiązekrozważyć,czyatakniespowodujenadmiernychszkódubocznychwstosunkudo tej korzyści.PDIpoprzezodwoływaniesiędo„oczekiwanych”korzyściwojskowychi„oczekiwanych”szkódubocznychwskazuje,żenapodstawiedostępnychinformacji ioko-licznościprzed rozpoczęciem, jak iwczasie trwaniadanejoperacjiwojskowej20-proporcjonalnośćniemożebyćrozpatrywanapofakcie.19 Tamże,art.51ust.5(b).20 L.R.Blank,The Application of IHL in the Goldstone Report: A Critical Com-mentary, 12Yearbookof InternationalHumanitarianLaw (2009), s.29,www.


Wzwiązkuztymkoncepcjaproporcjonalnościzakłada,żeatakującyposiadaopcję.Dowódca,dokonującocenyszkódubocznych,dokonujejednocześnieocenykorzyścimilitarnych,któremogąbędąrezultatempodjęciadanegoatakuwojskowego.Możepodjąćokreślonedziałania,uzyskującpełnąkorzyśćwojskowąlubmożezrezygnowaćzczęścitejkorzyściwceluznacznegoograniczeniaszkódwzględemludnościi/lubdóbrcywilnych.Skonfrontowanaztymwyboremzasadapropor-cjonalnościwymagaodatakującegowyborudrugiejopcji.Wrzeczywi-stościjednak,jakiekolwiekoperacjewojskowebardzorzadkooferująjednoznacznywybór.Wwiększościprzypadkówbowiemrodzajczycharakterzagrożenia,jakipotencjałpolabitwypozostająniedokońcaprzewidywalne21. Wwyniku rozwojumiędzynarodowego prawahumanitarnego

konfliktówzbrojnychpo IIwojnie światowej,m.in.wobszarze re-gulacjiśrodkówwalki,naczelnązasadąstałsięzakazpowodowanianadmiernegocierpieniawczasiedziałańzbrojnychorazwywoływaniazbędnychszkódmaterialnych. Zgodniezzasadąproporcjonalności, straty iszkodyuboczne

sądopuszczalne tylkowtedy,gdynie sąnadmiernewstosunkudoprzewidywanejkonkretnej ibezpośredniejkorzyściwojskowej.Po-nadto,należyprzedsięwziąćśrodkiostrożnościzarównoprzezstronęatakującą,jakiatakowaną,nawetjeśliatakzostałpowziętyzgodniezprawem,wceluuniknięcia (lubprzynajmniej zminimalizowania)skutkówdziałańzbrojnychdlaludnościcywilnejiobiektówcywilnych.Obowiązekokreślonywart.57(2)(a)(i)PDIwymaga,abyci,którzyplanują ipodejmujądecyzję oataku zrobiliwszystko, comożliwewcelusprawdzeniaipotwierdzeniastatusuobiektuataku.Przepistenmanaceluzapewnienie,żeoperacjemilitarnebędąukierunkowaneściślenacelewojskowe,atymsamymprzyczyniąsiędozachowaniaimmunitetuzarównoludnościcywilnejiobiektów.Obowiązekwery-fikacji charakterucelu,którymazostać zaatakowanywymaga,abyszczególnąuwagęzwrócićnaobieg,gromadzenie,ocenę iszybkośćinformacjiposiadanąnatematpotencjalnychcelów.Działaniatesą

ngo-monitor.org/data/images/File/The%20Goldstone%20Report%20Reconsid-ered.pdf(26.09.2013).20A.Cohen,Proportionality in the Modern Law of War: An Unenforceable Norm, or the Answer to our Dilemma?PerspectivesPaperNo.20,August15,2006,s.3,besacenter.org/perspectives-papers/proportionality-in-the-modern-law-of-war-an-unenforceable-norm-or-the-answer-to-our-dilemma/(28.09.2013).21 Tamże.


oczywiścieuzależnioneoddostępnościijakościtechnicznejzasobówwalczącychstron.Niemajednakwymagania,abynajbardziejefektyw-ne,nowoczesneczyracjonalniedostępneśrodkibyłysystematyczniewykorzystywanewceluuzyskaniamożliwienajbardziejwiarygodnychinformacjiprzedatakiem.Dlategoatakmożebyćpowzięty jedyniewtedy,kiedydowódcajestprzekonany,napodstawiewszystkichin-formacji,którymidysponuje,żecelmacharakterwojskowy.Ponadtoinformacjedotycząceobiektuatakumusząbyćgromadzone,wszcze-gólnościwjegobezpośrednimsąsiedztwie,wceluuzyskaniajasnegoobrazuwarunków, którepowodują obowiązek stosowania zasadyproporcjonalności22. Wsprawieśrodkówwalkikonkretniegłównyproblempodniesiony

przezartykuł57(2)(a)(ii)PDIodnosisiędoobowiązkuwalczącychstrondokorzystania znajbardziejprecyzyjnych środkówwalki (wszczególnościuzbrojonychwamunicjęprecyzyjną).Wybórśrodkawal-kijestpozostawionywgestiistronywojującej,wedługjejszczególnychinteresówwojskowych,politycznych,gospodarczych,itp.iokolicznościkażdejoperacji.Choćmiędzynarodoweprawohumanitarnekonfliktówzbrojnychokreślaktolubcomożebyćuzasadnionymcelemataku,nieregulujerodzajubroni,któremuszązostaćużytewdanymatakunaposzczególnecele.Zasadniczympytaniemjestjednakto,czystronaprzeprowadzająca

atakwydałaodpowiednieostrzeżenieprzedtymatakiem,któreskutkimogąmiećwpływnaludnośćimieniecywilne.Trudnojestudzielićtutajjednoznacznejodpowiedzi.Praktykapokazuje,żepaństwazazwy-czajspełniajątenobowiązekwydającogólneostrzeżeniedlaludnościcywilnejprzezkomunikaty radiowe lubnp. zrzucanieulotek.Abyoszczędzićludnościcywilnośćwmiejscupracyprecyzyjneostrzeżeniamusząbyćwydawanejaknajszybciej23.Tojednakniezwalniadowódcyodprowadzeniaatakuzgodniezprawem.Zgodniezzasadąproporcjonalnościużyciesiły iwynikającestąd

zniszczenianiemogąbyćnieproporcjonalnedozamierzonegoceluikorzyściwojskowej.Należyunikaćkażdegopozbawieniażycia lubmienia,któreniejestkoniecznedoosiągnięcialegalnegoceluwojsko-wego.Możliwościniszczeniapowinnybyćwykorzystanejedynietam,

22 J-F.Que´guiner,Precautions under the law governing the conduct of hostilities, “InternationalReviewoftheRedCross”,Vol.88nr864December2006,s.797-798.23 Tamże,s.809.


gdziejesttokoniecznezwojskowegopunktuwidzenia,aiwtedytylkozgodniezprawemwabsolutnieniezbędnymrozmiarze.

Nowoczesne środki walki i precyzja ich działania na przykładzie bezzałogowych aparatów latających

JużnapoczątkuXXwiekudostrzeżononową jakośćwzakresieoddziaływanianaprzeciwnika, jakiedawałoużycie lotnictwawoj-skowego.Pojawieniesięsamolotuzdecydowaniezmieniłocharakterprowadzeniawojnyiprzyniosłozesobądużemożliwości,zwłaszczaniszczycielskie.Zdolnośćdowykonywaniauderzeńnaodległośćspra-wiła,żesamolotystałysiępotężnymorężemwrękachdowódców.Dozaletmaszynzałogowychzaliczyćmożnaelastycznośćwadaptowaniusiędozmiennejsytuacjinapoluwalkiorazrealizacjęzadańtaktycz-nych.Wadytychsystemówwynikajągłówniezograniczeńzwiązanychzwydolnością ludzi, gdzieprzyjmuje się, żepookoło8godzinachzałogajestwyczerpana.Ograniczonawytrzymałośćzałogiwpływanazdolnośćpodejmowaniaszybkichdecyzjiwobliczunieprzewidzianychokoliczności.Dodatkowekosztygenerowanesąwzwiązkuzprzysto-sowaniemmaszynydosterowaniaprzezczłowieka.Kolejnymczyn-nikiemznajczęściejrozpatrywanychpodczasplanowaniawszelkiegorodzajudziałańjestakceptowalnypoziomstrat.Ryzykoutratyzałogijestnajbardziej istotnymograniczeniemstosowaniakonwencjonal-nychsamolotów,ponieważutrataludzijesttymdotkliwsza,imwyższekoszty zostałyponiesionena ichprofesjonalnewykwalifikowanie.Ponadto,kiedytowspółczesnekonfliktyzbrojnerozgrywająsię„naoczachświata”(dziękiśrodkommasowegoprzekazu)stratyponoszonewśródżołnierzy,mogązachwiaćopiniąpublicznąispowodowaćbrakpoparciaspołeczeństwadlaprowadzeniadalszychdziałańwdanymrejonie.Odnajdawniejszychczasówczłowiekposzukiwałnowychśrodków

walki,któredałybymuprzewagęnadprzeciwnikiemnapoluwalki.Równieżiwprzypadkubezpilotowychaparatówlatającychtawłaśniepotrzebabyła głównaprzyczyną ichpowstania.Postępwrozwojutego typuobiektów latających jestkonsekwencjąwielu czynników.Najistotniejszetozpewnościąpoziomzaawansowaniakonstrukcyjno--technologicznego,kosztyeksploatacji,bezpieczeństwo,atakżenowekoncepcjeprowadzeniadziałańbojowychzużyciemsprzętulatającegonapoluwalki.


Obecnieświatwkroczyłwerę,gdzienajcenniejszymdobremstałasię informacja.Stąd,obserwujesiębardzoszybkirozwój technolo-giiumożliwiających jejpozyskiwanie,przetwarzanie iprzesyłanie.Szczególniedużynaciskkładziesięnawdrażanienowychsystemówzdobywania igromadzeniaoraz integracjidanychrozpoznawczych.Nawspółczesnympoluwalkizakresprowadzonychdziałańbojowychwzrastaproporcjonalniedostopniawyposażeniasiłzbrojnychwm.in.najnowocześniejsześrodkirozpoznania24.Kolejnekonfliktyzbrojnepotwierdziłyogromneznaczeniewiarygodnegoiterminowegorozpo-znaniawpodejmowaniuprawidłowychdecyzji,awefekciewosiągnię-ciuzałożonychcelówoperacji.Wtymkontekściewartozwrócićuwagęnawykorzystaniebezzałogowychaparatówlatającychwdziałaniachmilitarnych.Rozwójbezzałogowychaparatów latających25 to jeden zwieluprzykładówzastosowaniaosiągnięćnaukowychwdziedzinietechnikilotniczej,mającejnaceluzaspakajaniepotrzebwspółczesnegopolawalki.Wyposażaniewszystkichrodzajówsiłzbrojnychwsystemybezzałogowejestjużoddługiegoczasujednymzistotniejszychzagad-nieńdyskutowanychwśrodowiskuwojskowym.Koncepcjawykorzystaniabezzałogowychaparatówlatającychnie

jestnowa.Używasięichdozadańwojskowychjużodkilkudziesięciu

24 Funkcjonowaniewsiłachzbrojnychsprawnegosystemurozpoznaniawojsko-wego,dysponującegonowoczesnymiśrodkamizdobywania,analizy,przekazywaniaigromadzeniainformacji,stajesiękoniecznością,gdyżtylkoszybkiobieginforma-cji,przynawetmniejszympotencjalemilitarnym,zapewniprzewagęlokalnąnadprzeciwnikiem.25 Bezzałogowyaparatlatający(BAL)tostateklatającytostatekpowietrzny(aerody-nalubaerostat)znapędemibezzałoginapokładzie.Doutrzymaniasięwpowietrzumożewykorzystaćsiłęnośnąwytwarzanąwskutekdziałaniaprawaerodynamiki,na stałych (skrzydła) lub ruchomychpowierzchniachnośnych (wirnik)albo siłęwyporuaerostatycznego(aerostat).Możebyćsterowanyzapomocąsystemówau-tonomicznychlubzdalnieprzezoperatora(zziemi,powietrzalubokrętu).Zostałzaprojektowanytak,abymógłpowrócićibyćponownieużyty.Możebyćstatkiempowietrznym jednorazowegoużytku”,J.Karpowicz,K.Kozłowski,Bezzałogowe statki powietrzne i miniaturowe aparaty latające,Wyd.AON,Warszawa2003,s. 11.WedługujęciaNATO-wskiego, elementami systemuBAL są: samaparat,ładunki(obserwacyjny,komunikacyjny,uzbrojenieśmiercionośnei inne–prze-noszonewewnątrzlubnazewnątrz),elementludzki(czylipersoneltroszczącysięouzbrojenieisprzęt,sterującyBALiinny),elementdowodzenia(wtymten,gdziefizycznieznajdujesiępilotczyoperatoraparatu),zob.:NATO,Strategic Concept of Employment for Unmanned Aircraft Systems in NATO,TheJointAirPowerCompetenceCentre, s. 5 inast.www.japcc.de/fileadmin/user_upload/projects/nato_flight_plan_for_uas/NATO_UAS_CONEMP_Final.pdf(26.09.2013).


lat.Początkowoprocesichwdrażaniazwiązanybyłzzapotrzebowa-niemnabezpieczneśrodkirozpoznaniawprowadzonychoperacjachwojskowych.Obecnietendencjadoprojektowaniajednostekrozpo-znawczychnabaziebezzałogowychaparatówlatającychjestwidocznana całymświecie.Popierwsze, ryzykowanie życiapilota26 i utraty kosztownego samolotu/śmigłowca dla prowadzenia rozpoznaniaprzestałobyćkoniecznością27.Podrugie, zekonomicznegopunktuwidzenia28cenabezzałogowegoaparatulatającegostanowiniewielkączęśćwartościspecjalistycznegosamoloturozpoznawczegoczybojo-wego(bezzałogoweaparatylatającesąstalemodernizowane,główniewzakresiezwiększeniaichzasięgu,precyzjirozpoznaniaorazzdolnościoperacyjnych,wtymprecyzjirażenia).Ponadto,przekazywaniedanychwczasierzeczywistymzpokładubezzałogowegoaparatulatającego,skracaczasnapodjęciedecyzjiowykorzystaniuzasobówlotniczychczywłaściwych jednostek lądowychnp.wceludokonaniaatakunawykryteobiektymilitarne29.Wiarygodnedanerozpoznawczedostar-czonezbezzałogowychaparatówlatającychwczasiebliskimrzeczy-wistemumogąbyćczynnikiemdecydującymowynikuwalki.Szybkieprzetworzenie idostarczenie tychdanychdoodbiorcówwpostaciwiarygodnej informacji,pozwolina reakcjęwłaściwądozaistniałejsytuacji.Posiadanieprzewagiinformacyjnejwwynikudysponowaniaodpowiednimisystemamirozpoznaniaspowodujewzrostpotencjałubojowego,zwiększenieszybkościreakcjiwdowodzeniu,zwiększenie26 Bojowymibezzałogowymi aparatami latającymi sterują operatorzy, którychstanowiskapracy z reguły sąoddaloneo tysiącekilometrówod teatrudziałań.Najprawdopodobniejwprzyszłościbezzałogoweaparatylatającebędąwwysokimstopniuautonomiczne–zostaniezminimalizowanalubwyeliminowanaingerencjaoperatora.27 Bezzałogoweaparatylatająceniewymagająinstalowanianaichpokładzieapara-turyumożliwiającejfunkcjonowaniepilota,aparaturydokatapultowaniaitp.Mogąoneprzebywaćwpowietrzubezlądowaniaznaczniedłużejniżnatopozwalaorga-nizmludzki.Ponadto,mogąbyćrównieżużytewwarunkach,wktórychżadenpilotniejestwstanieprzeżyć,naprzykładwśrodowiskuskażonymbojowymiśrodkamichemicznymilubwstrefachskażeńpromieniotwórczych.28 Dlategoteżczynnikekonomicznyobecniejestjednymzpowodówdeterminują-cychdynamicznyrozwójtakichśrodkówwalki,jakwszelkiegorodzajubezzałogo-weurządzeniairoboty,któremożemypodzielićnatakie,któredziałająnalądzie,wpowietrzulubpodwodą.29 Bezzałogowesystemylatającewłączonewsiećrazemzinnymisystemamizarównozałogowymi,jakibezzałogowymilądowymimająprzedewszystkimbyćźródłamiinformacjitworzącymiwspólnyobrazsytuacjibojowej.


efektywności rażeniawwynikuuzyskiwaniabardziejprecyzyjnychdanychorazwzrostodpornościnauderzeniaprzeciwnikaizwiększeniesynchronizacjidziałań.Dotychczasowedoświadczenia zoperacjimilitarnych,wktórych

zostałyużytebezzałogoweaparatylatające,wykazałyzasadnośćichwykorzystanianawspółczesnychpoluwalki.Bezzałogowesystemyrozpoznaniapowietrznegoułatwiałyprowadzenierozpoznaniawbez-pośredniejstycznościzprzeciwnikiem,eliminowałypotencjalneza-grożenieorazzwiększałyświadomośćsytuacyjną30.Wciąguostatnichkilkudziesięciu lat ichmożliwości znaczniewzrosły, główniedziękibardzoszybkiemupostępowitechnologicznemuikomputeryzacji.Rolabezzałogowychaparatówlatającychewoluowałaześrodkaprzeznaczo-nego jedyniedowykonywaniamisjiobserwacyjno-rozpoznawczychwkierunkuwielozadaniowejplatformyzdolnejrównieżdowykony-waniazadańogniowych.Zastosowanieuzbrojonychbezzałogowychaparatów latających31

wzrosłoznaczącozewzględunaichzdolnośćdoprzenoszeniaizasto-sowaniabroniodużymstopniuprecyzyjności32,przyzwiększonychmożliwościachrozpoznania,nawetwczasietrwaniaoperacjiwojsko-wej.Fakt,żebezzałogoweaparaty latająceniestanowiązagrożeniadlazałógsamolotów,zwiększazakresichzastosowaniawśrodowiskuwysokiego zagrożenia, zwiększającprecyzję samegoataku ipodej-mowaniaewentualnychatakównaalternatywnecele,któremogłybybyćopłacalne.Istotnącechąbezzałogowychaparatówlatającychjestichmodułowość iwszechstronność,pozwalającanadostosowanieichdoróżnegorodzajuzadań,od typoworozpoznawczychpoprzezlogistyczneażpouderzeniowe,wzależnościodmodelu,wersjiorazzastosowanegowyposażenialubteżuzbrojenia.Szerokizasóbnarzędzidoprowadzeniarozpoznaniaorazmożliwośćobserwacjiprzezdłuższyczas,wpływanaichzdolnośćdoprawidłowejidentyfikacjicelu,copo-

30 Czyliaktualną,rzeczywistąiszerokąwiedzęosiłachprzeciwnika,jegopołożeniu,wykonywanychmanewrach,potencjalei innychistotnychzpunktuprowadzeniaokreślonychdziałańprzezsiływłasne.31 Jakoprzykładwykorzystaniabezzałogowychaparatówlatającychdozadańbojo-wych,możnawskazaćtutajmisjeokreślanejako„Hunter-Killer”zwykorzystaniemuzbrojeniaznajdującegosięnajegopokładziewsposóbwysoceprecyzyjny.32 Skutecznośćbezzałogowychaparatówlatającychzależyodwyposażeniawod-powiednieśrodkiwalki.Uwzględniającdążeniadoograniczanianiezamierzonychstratubocznych,należysądzić,żewiększośćprzenoszonegoprzeznieuzbrojeniajestibędzienależaładogrupyśrodkówprecyzyjnegorażenia.


zwalazminimalizowaćprawdopodobieństwoewentualnegoatakunaosobyczyobiektycywilne.Ponadto,dowódcamożedokonaćwyboruśrodkawalki,wjakizostanąuzbrojonebezzałogoweaparatylatające(np.wbrońprecyzyjnegorażenia),comożeprowadzićdominimali-zacjiszkódcywilnychistratwludnościcywilnej.Ataki precyzyjne zdominowaływspółczesnąwojnępowietrzną.

„Wojnęprecyzyjną” (zang.precision warfare)możnazdefiniowaćjakozdolnośćpołączonychsiłdopodejmowania,wewszystkichro-dzajachoperacjiwojskowych,następującychdziałań:umieszczania,nadzorowania,odróżniania iśledzeniaplanóworazcelów;wyboru,organizacjiorazużywaniaodpowiednichsystemów;osiąganiazamie-rzonychcelów;ocenyrezultatów;ponownegowłączaniasięwprocesydecyzyjnezniezbędnąprędkościąoperacyjną33.Precyzjajestzależnatakżeoddowodzenia, kontroli, systemów łączności,wywiadu,ob-serwacjiizdolnościrozpoznania.Istotnejestchociażbyrozpoznanieśrodowiska,wktórymatakzpowietrzabędziemiałmiejsce,ponieważmożemiećonowpływchociażbynadokładnośćsystemubroni,któryzamierzamywykorzystaćwataku.Naprzykładnoc lubniepogodaogranicza skutecznośćdziałanianiektórych systemówuzbrojenia.Dziękipostępowitechnologicznemu,tzw.„wojnaprecyzyjna”miałastać siępanaceumna straty spowodowaneprzezdziałania zbrojnewśródludnościcywilnej.Wprzyszłościwzrastaćbędziezapotrzebowanienazastosowanie

precyzyjnychsystemówrażenia.Oczekiwaniaspołecznościmiędzyna-rodowejcodomożliwościwojnyprecyzyjnejstalerośnie.KampanieprzeciwpartyzanckiewIraku iAfganistanie zwiększyłyoczekiwanianabardziejrestrykcyjnewzakresiestratiszkódwżyciuczymieniuludnościcywilnej.Dodatkowo,pojawieniesiębezzałogowychaparatówlatających,któreoferująznaczniewiększemożliwościprecyzyjnegora-żeniawczasieprowadzeniadziałańzbrojnych,będziedalejwzmacniaćoczekiwania,abyzminimalizowaćstratyiszkodycywilne.

Zakończenie

Zmianywteoriiwalki, gwałtownypostępcywilizacji, rozwójna-uki itechniki-oddziałująnakażdąsferęfunkcjonowaniapaństwa,33 M.Schmitt,Precision attack and international humanitarian law,„InternationalReviewoftheRedCross”,vol.87,nr859,September2005,s.446,www.icrc.org/eng/assets/files/other/irrc_859_schmitt.pdf(26.09.2013).


wtymrównieżmilitarną.Pojawiająsięnoweśrodkiwalki,zwiększa-ją sięmożliwości, rozpoznania iprecyzyjnego rażeniaprzeciwnika,zmniejszeniuulegająstanyliczebneliczącychsięarmiiświata.Dążysiędopodniesieniapoziomuprofesjonalizmu tych „małych”armiiiwyposażeniaichwśrodkiojaknajwyższympoziomiezaawansowa-niatechnologicznegoiinformatycznego.Ztransformacjąstruktursiłzbrojnychściślewiążesięaktualnie trwającyproceswprowadzanianawyposażeniesiłzbrojnychnowoczesnychsystemówwalki.Istotnejest,abysprzęttencharakteryzowałsięokreślonymiwłaściwościamiimożliwościamibojowymiadekwatnymidowyzwańwspółczesnegopolawałki.Corazczęściejwdziałaniachtaktycznychwojskużywasiębezzałogowychaparatówlatających.DoświadczeniazIiIIwojnyświatowejdowiodły,żestratedzynie

poświęcaliwiększej uwagi ochronie ludności czydóbr cywilnych.Najważniejszebyłycelepolityczno-wojskowe,osiąganebezwzględunakosztyhumanitarne.Charakterwspółczesnychdziałańzbrojnychniejako „wymusił” skupieniewiększegowysiłkunaunikaniu stratiszkódcywilnych.Jednakżeprzeniesienieciężaruwalkwzurbanizo-waneigęstozaludnioneśrodowiskowalkiorazimplementacjaprzezprzeciwnika,niekonwencjonalnychmetoddziałania,utrudniamini-malizacjęstratpostronieludnościcywilnej.Rażenieobiektówwojskowychjestniekiedyokupioneniepożąda-

nymiefektamiwpostaci strat iszkódwzględem ludności imieniucywilnym.Zachowaniedużej szybkości imanewrowościwtrakcierealizacjiróżnorodnychmisji,atakżeilośćorazsiłarażeniaprzeno-szonychśrodków,mogąmiećnegatywnywpływnaprecyzjęwykonaniazgodnegozprawematakunadanyobiekt.Corazwyraźniejartyku-łowane jestoczekiwanie społecznościmiędzynarodowejwzakresieminimalizacji,bądźcałkowitegowyeliminowania szkódubocznychbędących skutkiemdziałań zbrojnych.Doświadczenia zkolejnychoperacjiwojskowychwskazują,żeoczekiwanietojestwyidealizowa-ne.Aczkolwiekudawało sięograniczać liczbęofiarwśród ludnościcywilnej,tojednakdziałaniaprzeciwników(celowedziałaniewsku-piskachludnościcywilnej,stosowanieżywychtarcz)lubniesprawnośćsystemównawigacyjno-celowniczych,czyusterkilotniczychśrodkówbojowych,powodowałypowstawanieniezamierzonychszkódubocz-nychorazofiarywśródludnościcywilnej.Mimonajnowocześniejszychśrodkówwalkiisposobówichwyko-

rzystania,wciążdochodzidostratmaterialnychiosobowychpostronie


ludnościcywilnej.Niezawszebowiemjesteśmywstaniepoprawnieprognozowaćwszystkie efekty działań zbrojnych, choć dowódcywprocesiepodejmowaniadecyzjidysponująnie tylkonowoczesnątechnologią,alewsparciemizaangażowaniemspecjalistówzróżnychdziedzin.Nawetnajlepszeprocedury itaktykadziałania,czyudziałróżnychdecydentówwprocesiepodejmowaniadecyzji,mogąniewystarczyćdozredukowaniastratiszkódubocznychdozerowegolubminimalnieakceptowalnegopoziomu.Należyjednakpamiętać,żesto-sowanieśrodkówwalkizbrojnejpowodujestraty,ponieważniemożnapokonaćprzeciwnikabezpowodowaniajakichkolwiekuszczerbkównadobrachchronionych.Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych

uwzględnia,żewlegalnychoperacjachwojskowych(szczególniewra-machwspółczesnychkonfliktówzbrojnych)będąofiarywśródludnościcywilnejiszkodywmieniucywilnym.Wrazieoperacjinaobszarze,gdziemożnaoczekiwaćobecnościosóbcywilnychiobiektówcywilnych(cowewspółczesnychkonfliktachzbrojnychmamiejscenagminnie),dowódcywojskowipowinnizawszebraćpoduwagęproporcjonalnośćmożliwychszkódwyrządzonychosobomcywilnymdoprzewidywanejbezpośredniejikonkretnejkorzyściwojskowej.Postępnaukowo-technicznysprawił,iżtechnologiabezzałogowych

aparatówlatającychuległatakżeznacznemurozwojowiwostatnichdziesięcioleciach,stanowiącjedenznajbardziejdynamicznychobsza-rówwzrostuwprzemyślezbrojnym.Rozwójbezzałogowychaparatówlatającychpostępowałbędzieprawdopodobniewkierunkudalszejminiaturyzacji, jak równieżkonstruowaniaplatformwielozadanio-wych, które swoimimożliwościami zaczynajądorównywaćdużymstatkompowietrznym.Ichminiaturyzacjabędziewiązaćsięzezmianąsposobówużycia.Wzwiązkuztym,iżminiaturowyaparatwprzeci-wieństwiedowiększegoniebędziemógłzabraćtakiejilościaparatury,stądniejednokrotniebędziepotrzebawysłaniakilkuaparatówzróż-nymiurządzeniami lubuzbrojeniem.Wwyniku zauważenia takiejpotrzeby rodząsię równieżkoncepcje tworzenia „rojów”złożonychzminibezzałogowychaparatówlatających,wktórychkażdystatekmaokreślonąfunkcjędowypełnieniaróżnąodinnych.Zwizjątąwiążesięwieleproblemówdorozwiązania,ponieważnaobecnąchwilępomimotego,żesystemy latającedysponująmożliwościązaprogramowaniaich lotu isterowaniaautomatycznego towrzeczywistości cały czasodbywasiętopodkontroląpilotów(operatorów)ioperatorówsteru-


jącychsensoramiznajdującymisięnaplatformie.Ponadto,nachwilęobecnąautomatycznylotjestmożliwywwarunkachprzewidywalnegośrodowiska,czyokreślonegodziałania.Możnaprzypuszczać, iżwysokipoziomzaangażowania iświado-

mościdowódcóworaztowarzyszącychiminnychdecydentów,wpołą-czeniuzdostępemdonajlepszychrozwiązańtechnicznychitechnolo-gicznych,wpłynąnaznaczącąminimalizacjęniepożądanychskutkówwczasieprzyszłychoperacjimilitarnych.Jednakocenaskutecznościuderzeń lotniczychbyła iprawdopodobniepozostanie trudniejszaniż samozwalczanieobiektówuderzeń.Znacznaprecyzja środkówwalkistosowanychprzezjednązestronkonfliktu,takichjakchociaż-bybezzałogoweaparatylatająceisposóbprzeprowadzeniaprzeznieataku,pozwala lepiejwypełnićprzezstronywalczącezobowiązaniawynikającezzasadproporcjonalnościczyrozróżnienia.


Wojciech Bieńkowski

ZAKAZ STOSOWANIA AMUNICJI ZE ZUBOŻONEGO URANU JAKO NOWE

WYZWANIE DLA MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA HUMANITARNEGO

THE ELIMINATION OF DEPLETED URANIUM WEAPON IN THE LIGHT OF INTERNATIONAL

HUMANITARIAN LAW

Summary

Theapplicationofthedepleteduraniumweaponhasraisedmanycontroversiesthroughoutthelatterhalveofthe’90.Ononehand,itisaveryeffectivearmour-piercingweapon.Ontheotherhand,thegraveaftermathofitsusageincludesvarioushealthproblemsofthosewhocameintocontactwithradioactiveortoxicexplosionleftovers.Thisinformationhasbeenwidelyreportedbythemediaandconfirmedbymanyindependentexperts.TheInternationalHumanitarianLaw regulations donot imply that the depleted uraniumweapon can becategorizedas inhuman.Neitherdotheypermit itsusage.Theinternationalcommunityrepresentedbynon-governmentalorganisationsiscurrentlytakingtheinitiativewithaviewtointroducingaworldwidebanontheapplicationofthedepleteduraniumweapon.Thepaperdelineatesalreadyestablishedlegalramificationswhichmayimplythatthiskindofweaponshouldbeclassifiedasinhuman.Furthermore,thestepstakenbyinternationalinstitutionsandnon-governmentalorganisationsaiming for theeliminationofdepleteduraniumweaponfromthearsenalofcontemporaryarmiesareanalysed.

key words: Depleteduraniumweapon,InternationalHumanitarianLaw,ExcessivelyInjuriousWeapons


Wprowadzenie

Odlatosiemdziesiątychubiegłegowiekunastąpiłwzrostznaczeniaorganizacjipozarządowych(Non-governmental organization, NGO),które zaczęłydostrzegać różnorodneproblemyglobalne, zwłaszczawzakresiestosowaniaszczególnieokrutnychśrodkówwalki,określa-nychmianembroniniehumanitarnych.PowszechnewykorzystanieInternetupozwoliłonakonsolidacjęspołecznościmiędzynarodowejwokółważnychproblemówwspółczesnościiutworzenieinstytucjonal-negowsparciadlaprzeciwstawieniasięrozwojowizbrojeńkonwen-cjonalnych.WkrótkimczasieNGOstałysię„czynnikiemsprawczym”rozwojuprawahumanitarnego.Pierwszymdokumentem,któryzostałprzyjętyipotwierdziłskutecznośćnowychmetodtworzeniamiędzy-narodowegoprawahumanitarnegobyłaKonwencjaottawska,którazabroniłastosowaniaminprzeciwpiechotnych.KolejnymaktemprawahumanitarnegobyłaKonwencjaozakazieamunicjikasetowejprzyjęta30maja2008r.1„Przetarcieszlaku”ipotwierdzenieskutecznościtejformydziałalnościspowodowało,żeNGOzaczęłyanalizowaćinfor-macjenapływającezkrajów,natereniektórychtoczyłysiękonfliktyzbrojne. Licznenegatywne informacje dotyczącepogarszania sięstanuzdrowia żołnierzybiorącychudziałwwalkachorazpopulacjizamieszkującejteterenysprawiły,żepodjętopróbyustaleniaprzyczynzjawiska.Wwynikuprzeprowadzonychbadaństwierdzono,żenajbar-dziejprawdopodobnąprzyczynąchoróbbyłypozostałościamunicjizezubożonegouranu(ZU)użytejpodczaswalk.

1. Amunicja ze zubożonego uranu jako problem światowy

Stosowanieamunicji zrdzeniemze zubożonegouranuwzbudzalicznekontrowersjeodpołowylatdziewięćdziesiątychubiegłegowieku.Zjednejstrony jest tobowiemuznana,bardzoskutecznaamunicjaprzeciwpancerna,zdrugiejjednakwtórnymefektemjejużyciasązło-żoneprzypadkichoróbwśródosób,któremiałybezpośrednikontaktzamunicją, aprzedewszystkimzproduktamipowstałymipodczastrafieniapociskuwcel.Informacjetebyływielokrotniepotwierdzaneprzezniezależnychekspertów,awostatnimczasiezjawiskotobyło

1 Konwencjaweszławżycie01.08.2010r.


kilkakrotnieprezentowaneprzezmedia.Napodstawie zebranychizaprezentowanychprzezNGOinformacji,światowaopiniapublicznanabrałaprzeświadczeniaonegatywnychskutkachstosowaniazubo-żonegouranupodczasdziałańwojennych.

2. Wybrane właściwości zubożonego uranu2

ZubożonyuranU238 (depleted uranium –DU) jest odpadempowstającymwwynikuprocesuwytwarzaniauranuU235,wyko-rzystywanegojakopaliwowreaktorachatomowych.WporównaniuzU235odznaczasięmniejsząpromieniotwórczością(ok.40%uranunaturalnego),niemniejposiadaszczególnewłaściwościfizycznepre-destynującegodoróżnorodnychzastosowań.Zubożonyurannależydometaliciężkich,jegogęstośćwynosi19g/cm3cooznacza,żejestonaokoło1,7większaodgęstościołowiuiprawie2,5większaniżstali.OpróczwymienionychwłasnościZUnależyzaznaczyć,żezmielonynapuder zapala się samoistniewatmosferzepowietrza,natomiastrozgrzanypodwpływemuderzeniawtwardyprzedmiotłatwoulegazapaleniu, anastępniepodczas spalaniawydziela toksyczne tlenkiorazpowodujeskażeniepromieniotwórczeterenu.Czaspółrozpaduwynosi4,5mldlat.Właściwości fizyczneZU spowodowały, żemateriał ten znalazł

wielezastosowańzarównowbranżycywilnej,jakiwojskowej.Wza-stosowaniach cywilnychwykorzystywany jest jakowbalastdowy-równoważeniasamolotówijachtów.Znaczniewięcejprzykładówjegowykorzystaniamożnaznaleźćwtechnologiachwojskowych.Dziękiswoimwłasnościomfizycznymnadajesięondoskonaledoproduko-waniaamunicjiprzeciwpancernej,bomblotniczychorazwzmacnianiapancerzyczołgów.

3. Właściwości militarne amunicji ze ZU

OprzydatnościZUwzastosowaniachwojskowychzadecydowałajegopodstawowacecha,czylidużagęstość.Dziękiniejmożnawytwa-rzaćpociskimającedużąmasęprzystosunkowoniewielkiejobjętości.PociskzeZUwykonanywpostacizaostrzonegordzenia,rozpędzony

2 A.Gut,B.Vitale,Depleted Uranium, Deadly, Dangerous, and Indiscriminate – The Full Picture,wyd.Spokesman,Nottingham2003,s.42.


dodużejprędkościuzyskujeznacząenergiękinetyczną,umożliwiającąprzebiciewiększościpancerzywspółczesnychczołgówiwozówbojo-wych.Abyograniczyćopórpowietrzapodczaslotupocisku,amunicjawykonywanajestwpostacipociskówpodkalibrowych3,copowoduje,żeprędkośćpociskuzmniejszasiętylkonieznacznie4.Pouderzeniuwpancerzpociskprzebijagoinagrzewasiędowysokiejtemperaturyprzyczymrozpadasięnadrobnefragmenty5,któreulegająsamozapa-laniupowodujączapaleniepaliwaorazwybuchamunicjiznajdującejsięwpojeździe.StandardowoamunicjazeZUstosowanajestdostrze-laniazarmatwczołgachtypuAbramsorazwozachbojowychBradley.SkutecznośćtegotypuamunicjipotwierdzonopodczaswojnywZatocePerskiej,kiedytozniszczono1400irackichczołgów6.OpróczUSAczoł-giAbramsposiadająEgipt,Kuwejt,ArabiaSaudyjska7.AmunicjęzeZUposiadarównieżRosja,którastosujejewczołgachT808.OpróczwojsklądowychamunicjęzeZUużywarównieżlotnictwo.AmerykańskiesiłypowietrzneużywajątejamunicjiwsamolotachA-10,którezgodniezeswoimprzeznaczeniemnazywanesąniszczycielamiczołgów.Donisz-czeniacelówopancerzonychstosująamunicjęuranowąkal.30mm.Opróczamunicjiprzeciwpancernejzubożonyuranzpowodzeniem

wykorzystywanyjestdoprodukcjibomblotniczych.Ichdużamasapowoduje,żedoskonalenadająsięonedoburzeniasilnychumocnieńorazkonstrukcjiżelbetonowychtakich,jakbunkryischrony.Praw-dopodobniesiłypowietrzneUSAstosująZUwbombachkierowanychGBU-28omasieok.2ton,któresąprzenoszonezapomocąsamolotówF-1119.KolejnymwojskowymzastosowaniemZU jestwykorzystaniego

dowzmacnianiapancerzyczołgów.Wcelu zwiększeniaodpornościnaprzebiciepancerzewspółczesnychczołgówwykonywanesą jako

3 Pociskipodkalibrowesąrodzajemamunicjiprzeciwpancernej,któremająśred-nicęznaczniemniejsząniżkaliberlufy.Wykonywanesąwkształciewalcowategozaostrzonegordzenialubstrzałystabilizowanejbrzechwowo.Uwagaautora.4 Dotyczytoprzedewszystkimamunicjistosowanejwarmatachczołgowych.5 Częśćpociskuulegarozbiciunacząstkiwielkościmikrometrów,copowoduje,że łatwomogąonetworzyćaerozole iprzemieszczaćsięwrazdymemniesionymwiatrem.6 A.Gut,B.Vitale,Depleted Uranium…, dz. cyt., s.50.7 Tamże,s.51.8 Zob.www.bandepleteduranium.org/en/3vbm-13-125mm-apfsds-t-round.Po-brano18.06.2013r.9 A.Gut,B.Vitale,Depleted Uranium…, dz. cyt.,s.51.


wielowarstwowe.UżycieZUjakojednejzwarstwpowoduje,żepancerzstajesiębardziejodpornynadziałaniepociskówprzeciwpancernych.Istotnąwadą takiego rozwiązania jest to, żewprzypadku trafieniaczołgu,anastępniezapaleniasiędochodzidowydzielaniatoksycznychproduktówspalaniaZU.

4. Skutki stosowania amunicji ze zubożonego uranu

Używaniezubożonegouranudocelówmilitarnychwzbudzasze-reg sprzeciwówmiędzynarodowejopiniipublicznej, którapoprzezorganizacjepozarządowewielokrotniezwracałauwagęnanegatywneskutkistosowaniategorodzajuamunicjipodczasdziałańzbrojnych.Obecnie,napodstawiewieloletnichobserwacjimożnawyróżnićnastę-pująceszkodliweskutkidziałaniaZU:skażeniechemiczne,skażeniepromieniotwórczecowkonsekwencjiprzekładasięnadestrukcyjnywpływzubożonegouranunazdrowieludzkieinaśrodowiskonatu-ralneczłowieka.Jakwiększośćmetaliciężkichzubożonyuranjestmetalemdziała-

jącymtoksycznienaorganizmyżywe.Skażeniechemicznenastępujenajczęściejwwynikuzapaleniasięuranupodczasuderzeniapociskuwtwardyobiekt,któremutozjawiskutowarzyszywydzielanieaero-zoluzawierającegotoksycznetlenki.Powstawanietlenkównastępujebezwzględuto,czypocisktrafiłwobiektbędącycelemwojskowym10,czywinnytwardyprzedmiot,np.wskałę.Wytworzonywtensposóbaerozoltrafiadopłucżołnierzybezpośrednionapoluwalki,osiadanapowierzchnigruntu,albopodwpływemwiatruprzemieszczasięnadużeodległości.WiększecząstkiZUwpostacipyłupozostająnaskórzeorazprzenikajądoorganizmówżołnierzyprzez rany.Częśćtoksycznegokurzuosiadanasprzęciebojowym,powodując,żeżołnie-rze,którzygoobsługująsąbezpośrednionarażeninakontaktznimiwkonsekwencjinazatrucieorganizmu11. Destrukcyjnywpływuzubożonegouranunaorganizmludzkinie

następujenatychmiastwchwili kontaktu człowieka zproduktamipowstałymipoużyciuamunicji, adopiero znaczniepóźniej.Część

10 Zob.PDIArt.52ust.2:Celwojskowy–dobra,którezpowoduswojejnatury,swegorozmieszczenia,swegoprzeznaczenialubwykorzystaniawnosząistotnywkładdodziałalnościwojskowejiktórychcałkowitelubczęściowezniszczenie,zajęcielubzneutralizowaniedajeokreślonąkorzyśćwdanejsytuacji.11 A.Gut,B.Vitale,Depleted Uranium…, dz. cyt.,s. 21.


tlenkówpowstałychpodczas spalaniauranudobrze rozpuszcza sięwwodzie, ztegopowodu łatwoprzenikająonezpłucdonarządówwewnętrznych człowieka,powodując ich zatruwanieapopewnymczasieoddziałujątoksycznienacałyorganizm.Wdychaniepyłuza-wierającegotlenkiuranujestprawdopodobnienajczęstsząprzyczynąchoróbwśródweteranów.Oprócz skażenia chemicznegozubożonyuranpowodujeskażeniepromieniotwórcze,którejestzjawiskiemty-powymdlabronijądrowej.Liczneprzypadkichoróbczęstookreślanesąmianem„SyndromuWojnywZatoce”iwystępująuznacznejczęściweteranów,którzybraliudziałwoperacji„PustynnaBurza”owyzwo-lenieKuwejtuw1991r12.Zpunktuwidzeniazagrożeńzdrowiaznaczniegorszajestsytuacja

miejscowej ludności, którawzasadzieniemamożliwości zmianymiejscazamieszkania,aponadtoniezawszezdajesobiesprawęzist-niejącychniebezpieczeństw,gdyżproblemyzdrowotneniepojawiająsięnatychmiastpoużyciupociskówuranowych,alenastępująznaczniepóźniej,coutrudniapowiązaniezesobąfaktówstosowaniaamunicjiZUzezdrowiempopulacjizamieszkującejterendawnychwalk.Spo-śródcałejludnościszczególniezagrożonesądzieci,którebawiącnaterenachbyłychwalk,wdychająskażonykurzorazwykorzystujądozabawyodłamkiamunicjizezubożonegouranu.KolejnymskutkiemstosowaniaamunicjizeZUjestskażenieśrodo-

wiska.Wprzypadku,gdypocisknietrafiawcelizagłębiasięwgrunt,towówczasnieulegaonspaleniu,jednakpopewnymczasienaskutekkorozjipokrywasiętlenkami,którepowodująskażeniegleby.Rozpusz-czonewwodzietlenkiprzemieszczająsiędogłębszychwarstwgruntuawkonsekwencjidowódgruntowychpowodującichskażenie13.

5. Wpływ ZU na organizm ludzki

Związkiuranu,którewniknęłydoludzkiegoorganizmuwywierajądestrukcyjnywpływnajegozdrowie.Mogąonedostawaćsiędrogąwziewną,poprzezranyorazprzezskórę.Metabolizmuranuworgani-zmieczłowiekazależyodwieluczynnikówm.in.oddrogiwniknięciaZU.Różnicewsposobiereakcjiorganizmunauranwynikajązjego

12 Tamże, s.79.Wedługszacunkowychdanychz2000r.,spośród133000amery-kańskichweteranówwalkoKuwejt,80%znichwykazywałosymptomy„SyndromuWojnywZatoce”.13 Tamże, s. 21.


lokalizacjiwciele,wrażliwościorganizmunasubstancje toksyczne,którewtymprzypadkumająpodwójnedziałanietoksyczne,tj.che-miczne ipromieniotwórcze.Wzajemne interakcje związkówuranumogąwywieraćdziałaniasynergicznepowodujące,żeichdestrukcyjnywpływnaorganizmczłowiekajestznaczniesilniejszyniżmogłobytowynikaćzdziałania substancji tylko jednego rodzaju.WliteraturzeprzedmiotuwskazujesięnawielowymiaroweniszczycielskieskutkidziałaniaZUnaorganizmludzki14.Uzyskanedotychczasdanejedno-znaczniewskazują,żezubożonyuranpowodujenietylkouszkodzeniepłucinerek,alerównieżdziałaniszcząconaukładnerwowy,układwydzielaniawewnętrznego,uszkadzaDNA,przyczyniasiędozmianstrukturychromosomów,odkładasięwkościach15.Opoważnymza-grożeniuświadczyznaczącywzrostzachorowańnanowotworywśródosób,któremiałykontaktzproduktamiprzemianychemicznejZU.Szczególnienegatywnymprzykłademdziałaniazubożonegouranujestznacznaliczbaurodzinzdeformowanychdzieciorazuszkodzeńpłodównaterenach,gdziestosowanoamunicjętegorodzaju.InformacjetepotwierdzajądanemedycznezrejonuZatokiPerskiej16.

6. Szacunkowa ilość amunicji ze ZU użytej podczas konfliktów zbrojnych

Dokładnailośćużytejamunicjizezubożonegouranuniejestznana.Napodstawiedostępnychdanych(Tab.1),którepodajeMiędzyna-rodowaKoalicjanaRzeczZakazuAmunicjizeZubożonegoUranuwposzczególnychkonfliktach zbrojnychużytonastępującą ilośćamunicji.Ponieważdanesąniepełne,możnaprzypuszczać,żecałkowitamasa

użytejamunicjijestznaczniewiększaniżwskazująnatozaprezento-wanewtabeliliczby.

14 Zob.K.Furitsu,Workshop:Towards a Uranium Weapons Treaty,April2,2008PalaisdesNations,Genevawww.bandepleteduranium.org/en/docs/50.pdf,pobrano03.04.2013r.15 Zob.Oprac.zbior.,InternationalPhysiciansforthePreventionofNuclearWar, Depleted Uranium Weapons and Acute Post-War Health Effects:An IPPNW As-sessment,www.ippnw.org/pdf/mgs/7-1-ippnw-depleted-uranium.pdf, pobrano17.06.2013r.16 Zob.www.mapw.org.au/files/downloads/factsheet%207%20cluster%20bombs%2C%20landmines%20and%20DU.pdf,pobrano03.04.2013r.


Tabela 1.Użycieamunicjizezubożonegouranuwkonfliktachzbrojnych

Kraj Lata Użytaamunicja(kg)

Irak

1991 290000

2003 brakdanych

2004 140 000

Bośnia 1994 12 000(31000)pociskówkal.30mmKosowo 1999

Źródło:www.bandepleteduranium.org/en/overview#3

7. Kryteria uznania broni za niehumanitarne

Pomimopowszechnegostosowaniaokreślenia„bronieniehumani-tarne”jakdotądnieokreślonowprawiemiędzynarodowymkryteriówpozwalającychuznaćokreśloneśrodkiszkodzenianieprzyjacielowizaniehumanitarne.Pojęciebroniniehumanitarnychjestsynonimemtzw.bronipowodującychnadmiernecierpienia.Ponieważistotawalkizbrojnejsprowadzasiędozadawaniabólu,niezmiernietrudnojestwskazać,które środkiwalkipowodującierpienia zbędne.Znawcaprawahumanitarnego,RemigiuszBierzanekokreśliłjejako–cier-pienia, które nie wspierają celu danego działania wojennego17. Na tejpodstawiemożnauznać,żeistniejąpewneśrodkiwalki,którychużycieniewpłyniedecydująconakońcowywynikdziałańbojowych,natomiastprzysporzy rannymuczestnikomwalki znacznychcier-pień,któresąniewspółmiernewiększeniżgdybytychśrodkówniezastosowano.Ouznaniubroni zaniehumanitarnądecydowały różnekryteria,

które formułowanonapodstawie ichbezpośredniegodziałanianaorganizmludzki,przyczymniezawszebyłytobroniezabijające.Ztegopunktuwidzenia zaniehumanitarneuznanobronie:działającebezrozróżnienia,powodującerozległeitrudnogojącesięrany,powodu-jącetrwałeuszkodzeniewzrokuorazte,którepowodująwywieranienegatywnychskutkównawarunkiżycia istanzdrowia ludnościnaterenachbyłychkonfliktówzbrojnych.Dotychczasprawohumanitarne

17 R.Bierzanek,Wojna a prawo międzynarodowe,wyd.MON,Warszawa1982,s.205.


zatakieuznało:pociskipowodującerozległeobrażenia,minyprze-ciwpiechotne,amunicjękasetową,brońzapalającą,brońoślepiającą(laserową).Cechąwspólnąwszystkichtychbronijestto,żeskutkiichdziałanianastępująnatychmiastpoichużyciuwdziałaniachmilitar-nych(Tab.2).

Tabela 2. Kryteriauznaniabronizaniehumanitarne

Kryterium Brońspełniającakryterium

Działaniebezrozróżnienia.• minylądowe,• amunicjakasetowa.

Powodowanierozległychitrud-nogojącychsięran.

• pociski powodujące rozległeobrażenia;

• odłamki niewykrywalne pro-mieniamirentgena,

• brońzapalająca.

Trwałeuszkodzeniewzroku. • brońoślepiająca(laserowa).

Negatywny wpływ na warunkiżyciaistanzdrowialudnościnaterenach,naktórychtoczyłysięwalki.

• miny,• amunicjakasetowa;• UXO, ERW (wybuchowe pozo-stałościwojny).

• amunicja ze zubożonego uranu

(amunicjataspełniakryteria,alenie została uznana za broń nie-humanitarną-przyp.autora).

Źródło:Opracowaniewłasne

Odmiennieprzedstawiasięproblemwynikającyzużyciaamunicjizezubożonegouranu.Zniszczeniecelunastępujenatychmiastpojegotrafieniu,alenegatywneskutkidziałaniazubożonegouranuuwidocz-niająsięznaczniepóźniej.


8. Czy amunicję ze ZU można uznać za broń niehumanitarną?

DokumentyMPHniewskazująbezpośrednio,żeamunicjazezubo-żonegouranustanowikategoriębroniniehumanitarnych,alerównieżniezabraniająjejstosowania.NiemniejwróżnychzapisachPrawahumanitarnegomożnaznaleźćodniesienia,któreuzasadniająuznanietakiejamunicjizabrońniehumanitarną.Sąnimipowszechnezasadywalkiwynikającezprawazwyczajowego.Jedną zpodstawowych zasadMPHKZ jest zasada rozróżnienia,

któranakazujeprzedpodjęciemdecyzji oatakuprzeprowadzenieoceny,czyatakowaneosobymająstatuskombatantainiesącywilamiorazczyatakowaneobiektysącelamiwojskowymiaichzniszczenieprzyniesiekonkretnąkorzyśćwojenną.Zasadarozróżnianiapomię-dzyosobamicywilnymiakombatantami(Zasada1)mówi,żeStronykonfliktupowinnyzawszerozróżniaćosobycywilneikombatantów.Atakimogąbyćkierowanejedynieprzeciwkokombatantom.Atakówniewolnokierowaćprzeciwkoosobomcywilnym18.ObecniezasadatapodtrzymanajestwPDIwart.48.Podobniewyglądakwestiarozróżnianiapomiędzydobramicywil-

nymi19acelamiwojskowymi.Zasada7prawazwyczajowegomówi,iżstronykonfliktupowinnyzawszerozróżniaćpomiędzydobramiocha-rakterzecywilnymacelamiwojskowymi.Atakimogąbyćkierowanejedynieprzeciwko celomwojskowym.Atakówniewolnokierowaćprzeciwkodobromcywilnym20.Wokreślonych sytuacjach zasadyprawazwyczajowegozabraniająatakowaniabezrozróżnienia.Zasada12wpkt.c)zakazujeprowadzeniaataku,gdyprzewidujesięużyciemetodiśrodkówwalki,którychskutkiniemogąbyćograniczonedookreślonegoceluwojskowego,iktóremogągodzićwosobycywilneidobraocharakterzecywilnym21.

18 J.M.Henckaerst,Studium poświęcone zwyczajowemu międzynarodowemu prawu humanitarnemu: wkład w zrozumienie i poszanowanie zasad dotyczących konfliktu zbrojnego,OśrodekUpowszechnianiaMiędzynarodowegoPrawaHuma-nitarnegoprzyZarządzieGłównymPolskiegoCzerwonegoKrzyża,Warszawa2006,s.30.19 Zob.PDIArt.52ust.1:Dobramiocharakterzecywilnymsąwszystkiedobra,któreniesącelamiwojskowymi.20 J.M.Henckaerst,Studium…,s.30.21 Tamże,s.31.


Opróczdwóchwymienionychgrup zasadprawa zwyczajowegodotyczącychprzygotowanieatakupodkątemzgodności zMPHKZ,dochodzi jeszczeproblemzastosowania środkówostrożnościpod-czasprowadzeniaataku.Działaniazbrojnezregułycechująsiędużądynamikąiwichtrakciemożedojśćdosytuacji,wktórychwsposóbniezamierzonyzagrożonezostanieżycieizdrowieosóbcywilnych.NagruncieprawazwyczajowegokwestiętęprecyzujeZasada15,którawy-raźnieokreśla,żewtokuprowadzeniaoperacjiwojskowychnależystaletroszczyćsięooszczędzenieludnościcywilnej,osóbcywilnychorazdóbrocharakterzecywilnym.Należyprzedsięwziąćwszystkieprak-tyczniemożliweśrodkiostrożnościwceluuniknięcia,aprzynajmniejsprowadzeniadominimum,niezamierzonychstratwżyciuludzkimwśród ludności cywilnej, ranieniaosóbcywilnej iszkódwdobrachocharakterzecywilnym22.Wodniesieniudoamunicjizezubożonegouranunastępujenaruszeniewszystkichwymienionychzasad,gdyżzewzględunaznacznyobszardyspersjisubstancjitoksycznychnie-możliwe jestdokonanierozróżnieniapomiędzyosobamicywilnymiakombatantami.PonadtopośrednimiofiaramistosowaniaamunicjizeZU staje się ludność cywilna, afakt skażenia zamieszkiwanegoprzezniąterenuświadczyocałkowitymbrakumożliwościzachowaniaostrożnościwczasieataku.

9. Prawo traktatowe a amunicja ze zubożonego uranu

Wdokumentachprawatraktatowegoniewystępujązapisyzabra-niającejednoznacznestosowaniaamunicjizezubożonegouranu,coniezmieniafaktu,żenapodstawieniektórychznichmożnasądzić,iżwspomnianaamunicjaniepowinnawogólebyćużywana.JaksłusznietwierdziRemigiuszBierzanek:Byłoby (…) absurdem sądzić, że każda nowa broń dopiero wówczas jest zakazana, gdy zostanie zawarta specjalna konwencja w tym względzie23. Pierwszymdokumentem,któryzabroniłstosowaniabroniniehu-

manitarnej, za jakąuznanopociskiwybuchająceomasiepowyżej400g.byłaDeklaracjapetersburskaz11grudnia1868r.Wpreambuleumieszczonozapis,że jedynym uprawnionym celem jaki państwa winny sobie stawiać w czasie wojny, jest osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela. Następstwawynikające zzastosowaniaamunicji ze

22 Tamże,s.31.23 R.Bierzanek,Wojna…, s.220.


zubożonegouranuzaprzeczajątemuzapisowi,ponieważopróczosła-bieniasiłzbrojnychnieprzyjacielaodnotowujesięznacznąliczbęofiarwśródludnościcywilnejorazskażenieśrodowiska.WprzypadkuużyciaamunicjizeZUnastępujewydzielaniedużej

ilościtoksycznychaerozoli.PierwszymdokumentemMPH,któryza-broniłstosowanianawojnietoksycznychgazówbyłProtokółdotyczącyzakazuużywanianawojniegazówduszących,trującychlubpodobnychorazśrodkówbakteriologicznychprzyjętywGenewie17czerwca1925r.Pomimo,żezasadniczymcelemstosowaniaamunicjizeZUniejestwytwarzaniegazówtrującychaprzedewszystkimzniszczeniewozubojowego,tobezspornyjestfakt,iżubocznymzjawiskiemjestdużailość toksycznychaerozoli, które stanowiąpoważnezagrożeniedlaosóbznajdującychsięnapoluwalkilubwjejpobliżu.NależyzatemuznaćargumentacjęRemigiuszaBierzankaże:Obowiązujące prawo wojenne zabrania „gazów duszących, trujących lub podobnych oraz wszelkich cieczy, materiałów lub sposobów analogicznych” (protokół genewski z 1925 r.) i trudno przyjąć, by zakazy te nie obejmowały broni później wynalezionej o podobnym charakterze i o skutkach uwielokrotnionych24. Przytoczonaargumentacjajestsłusznarównieżwkwestiilegalnościstosowaniaamunicjiuranowej,niemniejwprak-tyceniejeststosowana.Odnoszącsiędorozwiązańprawatraktatowegonależyzaznaczyć,

żeproblemstosowaniaamunicjizeZUpowinienbyćrozpatrywanywaspektachnaruszaniapodstawowychzasadprawahumanitarnego,tj.: ochrony ludności cywilnejpodczaswojny,ochrony środowiskanaturalnego,wprowadzanianowychrodzajówbroni.KwestięzasadpodstawowychregulujeArt.35PDI.Wust1zawarta

jestpodstawowanormaprawahumanitarnegomówiąca,żewkażdymkonflikciezbrojnymprawoStronkonfliktudodoborumetodiśrodkówprowadzeniawojnyniejestnieograniczone.Wustępie2znajdujesięzapiszabraniającystosowaniabroniniehumanitarnych,jednakprzyobecnymstanieprawnymamunicjazezubożonegouranuniezostałazatakąuznana.Ustęp3wsposóbogólnyodnosisiędozakazustoso-waniabroni,którewywołująrozległeipoważneszkodywśrodowiskunaturalnym.Zapisyart.35sąuniwersalneidotycząkażdegorodzajubroni,wtymrównieżamunicjizezubożonegouranu.Analizując szczegółowo rozwinięciemyśli zawartych zzasadach

podstawowychnależywskazaćnaistotęprawahumanitarnego,któ-24 Tamże,s.220.


rejjednymzcelówjestzapewnienieochronyludnościcywilnej.Art.51ust. 1wskazuje, żeLudność cywilna iosoby cywilnekorzystajązogólnejochronyprzedniebezpieczeństwamiwynikającymizopera-cjiwojskowych.Wdalszejczęścidokumentuwyraźniewskazano,żecelematakówniemogąbyćaniludnośćcywilnajakotaka,aniosobycywilne.Womawianymdokumenciezostałszczegółowosprecyzowanyzakazdotyczącyatakówbezrozróżnienia.Zgodnieznimobowiązujezakazprowadzeniaataków,któreniesąskierowaneprzeciwkookre-ślonemucelowiwojskowemu.Ponadtozabronionejestprowadzenieataków,wktórychstosujesięmetodyiśrodkiwalki,jakieniemogąbyćograniczonedookreślonegoceluwojskowego.Ust.5omawianegoartykułudoprecyzowujepojęcie atakubez rozróżnienia iwyraźnieokreślawpunkcieb), żeataki, codoktórychmożnaprzypuszczać,żewywołająrównieżstratywżyciuludzkimwśródludnościcywilnej,ranieniaosóbcywilnych,szkodywdobrachocharakterzecywilnymlubpołączenieobutychstratiszkód,oilebyłybyonenadmiernewpo-równaniuzoczekiwanąkonkretnąibezpośredniąkorzyściąwojskowąsązabronione.Bezwątpieniastosowaniezubożonegouranunaruszapowyższezapisy.

10. Ochrona środowiska naturalnego

Prawohumanitarnenakazujezachowanienależnejtroskiośrodo-wiskonaturalne.Wspomnianyart.35wust.3odnosisiędopowyższejkwestii iwskazuje, że zabronione jest stosowaniemetod iśrodkówprowadzeniawojny,którychcelemjestwywołanierozległych,długo-trwałychipoważnychszkódwśrodowiskunaturalnym,lubpoktórychmożnaoczekiwać,żetakiestratywywołają.Rozwinięciemiuzupełnieniemzapisujestart.51PDI,którywust.1

stanowi,żepodczasdziałańwojennychnależytroszczyćsięoochronęśrodowiskanaturalnegoprzedszkodamirozległymi,długotrwałymiipoważnymi.Ochronaobejmujezakazstosowaniametodiśrodkówwalki,którezmierzają,alboktóremogązmierzaćdowywołaniata-kichszkódwśrodowiskunaturalnymiprzeztozagrożązdrowiulubprzetrwaniu ludności.Zatemnapodstawieprzytoczonych zapisówamunicjazezubożonegouranuniepowinnabyćużywanazewzględunapowodowanieszkódwśrodowiskunaturalnym.Należyodnotować,żepodobniebrzmiwskazaniezawartewDekla-

racjizRiozczerwca1992,którachociażnienależydokanonuprawa


humanitarnego,tojednakzalecarespektowanieprawamiędzynarodo-wegochroniącegośrodowiskonaturalnepodczaskonfliktuzbrojnego.Zasada24deklaracjimówiżedziałaniawojennesąnieodłączniezwią-zanezniszczeniemwarunkówdotrwałegozrównoważonegorozwoju.Dlategoteżpaństwapowinnyrespektowaćmiędzynarodoweprawo,którezapewniaochronęśrodowiskawczasiezbrojnegokonfliktu,orazwspółpracowaćprzyjegodalszymrozwoju,tamgdziejesttokonieczne.Pomimo,żewspółczesneprawohumanitarneszczegółowookreśla

katalogbroniuznanychzapowodującezbędnecierpienia,toczęstonowowprowadzaneśrodkiwalki„wyprzedzająpodwzględemtech-nologicznymlubomijają”obowiązującezakazy.Ztegopowoduwartykule36PDIdokonwencjigenewskichzawarto

wyraźnądelegację,któranakazujeprzeprowadzenierzetelnejanalizyioceny,czynowyśrodekwalkiniebędzienaruszałdotychczasowychpostanowieńMPHKZ.Wartykule tymwyraźniewskazano, żeprzyprowadzeniubadań,pracrozwojowych,nabywaniulubwprowadzaniunowejbroni,nowegośrodkalubmetodyprowadzeniawojnyWysokaUmawiającasięStronajestobowiązanaustalić,czyichzastosowaniebyłobywpewnychlubwewszelkichokolicznościachzakazaneprzezpostanowienianiniejszegoprotokołulubprzezjakikolwiekinnyprze-pisprawamiędzynarodowegoodnoszącysiędo tejWysokiejUma-wiającejsięStrony.Takwięcjużnaetapiepracprojektowychnależyprzeprowadzićwstępnąocenę,czynowyśrodekwalkiniepowiększykataloguuzbrojeniazakazanegoprzezprawohumanitarne.Wprzy-padkuamunicjizezubożonegouranunieprzeprowadzonodogłębnejanalizyefektówubocznych towarzyszącychużyciu tegouzbrojenia,którewistotnysposóbszkodząnietylkonieprzyjacielowi,alerównieżwojskomwłasnym,ludnościcywilnejiśrodowiskunaturalnemu.Obawydotyczącekonsekwencjistosowaniaamunicjizezubożonego

uranusąpowszechnewśródspołeczeństwkrajówUniiEuropejskiej.ŚwiadczyotymRezolucjaParlamentuEuropejskiegozdn.22maja2008r.,którawpisujesięwdziałaniaKampaniinarzeczzakazupo-ciskówzezubożonegouranuipopieraprojektkonwencjizakazującejstosowaniaomawianejamunicji25.Dokumentsugerujepaństwomunij-nymprzeprowadzenieanalizcelowościposiadaniabronidotychczas

25 Zob. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 22 maja 2008 r. w sprawie broni ze (zubożonym) uranem i jej wpływu na ludzkie zdrowie oraz środowisko naturalne — dążąc do wprowadzenia światowego zakazu stosowania takiej broni,DziennikUrzędowyUniiEuropejskiejnr009/C279E/18.


uznanychzaniehumanitarneorazzachęcapaństwa,któreposiadająamunicjęzezubożonegouranudorezygnacjizniej.Sugerujerównież,abydokategoriibroniniehumanitarnychwprowadzićamunicjęzezu-bożonegouranu.Rezolucjazalecapaństwomeuropejskimprowadzeniebadańterenówmisjiwojskowychorazostrzegaprzedrozmieszczeniemwojskipersonelucywilnegonaobszarach,gdziestosowanoamunicjęze zubożonegouranu.Podkreślając realność istniejących zagrożeń,dokumentzobowiązujepaństwadoinformowaniapersoneluprzeby-wającegonamisjachzagranicznychomożliwychniebezpieczeństwachwynikającychzzastosowaniawprzeszłościnatychterenachamunicjizezubożonegouranu,jakrównieżozagrożeniachmogącychzaistniećwprzyszłości,wsytuacjigdybydoszłodoużyciaamunicjitegotypu.Dokumentwzywapaństwadoudzielaniapomocyludnościmieszkają-cejnaterenachgdziestosowanoamunicjęzezubożonegouranu,jeżelizostanąpotwierdzoneinformacjeoskażeniu.Rezolucjazachęcastronydowzięciaudziałuwpracachnadtraktatemwprowadzającymzakazrozwijaniaprodukcji,składowania,transferu,testowaniaiskładowa-niabronizezubożonegouranuorazjejlikwidacji.ObecniemiędzynarodowaKampanianarzeczzakazuamunicjize

zubożonegouranuprezentujenaswojejstronieinternetowejprojektkonwencjiozakazierozwijaniaprodukcji,składowania,transferu,te-stowaniaiskładowaniabronizezubożonegouranuorazjejlikwidacji26. Dokumentijegoukładjestwzorowanynaprzyjętychjużkonwencjachdotyczącychbroniniehumanitarnych, tj.minprzeciwpiechotnychorazamunicjikasetowej.Wpreambuleautorzyprojektuodnieślisiędodotychczasowychaktówprawahumanitarnegouzasadniającychnielegalnośćstosowaniabroniuranowej ipodkreślili znaczeniedo-kumentudlaeliminacjizagrożeńwynikającychzjejużycia.Wramachogólnychdeklaracjikrajeczłonkowskieprzyszłegotrak-

tatumająsięzobowiązać,żeniebędąprowadziłypracwzakresieroz-wojubroniuranowej,produkcji,stosowania,składowania,jakrównieżjejprzekazywaniaitransferu.Zakazdotyczyzarównoamunicji, jakrównieżpłyturanowychstanowiącychwzmocnieniepancerzyczołgów.Dodatkowostronykonwencjimajązaprzestaćstosowaniazubożonegouranudocelówcywilnych.Projektwymuszalikwidacjęurządzeńsłużą-cychdoprodukcjiamunicjizeZU.Zgodniezideąkonwencjipaństwa

26 Zob:Draft Convention on the prohibition of development, production, stockpil-ing, transfer and use of uranium weapons and on their destruction,Źródło:www.bandepleteduranium.org/en/docs/100.pdf


będązobowiązanedo zutylizowaniaposiadanejamunicjiuranowejizapewnieniabezpiecznegoskładowaniaproduktówuzyskanychwjejwyniku.Każdepaństwozobowiążesiędolikwidacjiposiadanejamu-nicjiwciągupięciulatoddatywejściakonwencjiwżycie.Kolejnyzapisdokumentuzobowiązujeprzyszłychczłonkówkon-

wencji doprzeprowadzenia dekontaminacji skażonych obszarówiokreślapięcioletniokresczasu,wktórymczynnościtepowinnyzostaćprzeprowadzoneodchwiliwejściadokumentuwżycie27. Autorzy umo-wyprzewidująmożliwośćprzedłużeniaczasurealizacjiww.działańdo10latzazgodąpaństwczłonkowskichkonwencjipodczasspotkań,albokonferencjiprzeglądowych.Dokument zobowiązuje izachęcapaństwadowspółpracyiwymianyinformacjiwzakresieproblemówzwiązanychzlikwidacjąbronizezubożonegouranu.Projektzawierazobowiązania strondowzajemnegoudzielania sobiepomocywza-kresiedekontaminacjiskażonychterenówiwody.Podkreślarównieżrolę jakąpowinnaspełnićONZ iorganizacje regionalnewzakresieprzygotowaniaprogramówdekontaminacyjnych.Uwzględniającrozwiązaniaorganizacyjneiinstytucjonalnewprzy-

jętychdotychczasdokumentachdotyczącychbroniniehumanitarnych,projektkonwencjizobowiązujepaństwadoopracowaniaprogramówwzakresieudzielaniapomocymedycznejirehabilitacjiofiaromamuni-cjizebroniuranowej.ProgramypomocowepowinnybyćprowadzoneprzezorganizacjepozarządowepodpatronatemOrganizacjiNarodówZjednoczonych iMiędzynarodowegoKomitetuCzerwonegoKrzyża.Wceluzapewnieniaskutecznościkonwencjiprzewidujesięutworzenieinstytucjonalnychstrukturdlanadzorowaniawypełnianiajejpostano-wień.AutorzyproponująutworzenieCentrumBroniUranowej,którebędziefunkcjonowałopodauspicjamiONZ,adowypełnianiaswoichzadańbędziedysponowałogronemekspertów.Centrumbędzieposia-dałouprawnieniadoorganizowaniamisjiustalaniafaktów.Ponadtoplanowanejestutworzenieforumkonsultacyjnegodlarozstrzyganiaspornychkwestii,awprzypadkubrakuuzyskaniakonsensusuodwoła-niesiędoopiniiSekretarzaGeneralnegoONZlubMiędzynarodowegoTrybunałuSprawiedliwości.

27 Zapistenmożewzbudzaćpewnekontrowersjeibrakchęciratyfikacjidokumentuprzezpaństwazpowodukoniecznościprzemieszczeniadużychmasskażonejziemiizwiązanychztymznacznychkosztów.Problemmożestwarzaćokreśleniewymagańtechnicznych,jakiepowinnyspełniaćmiejsca,wktórychbędzieskładowanaziemiaisposóbjejprzechowywania.


Podsumowanie

Wprowadzenienowego środkawalkibudzi licznekontrowersjewynikającezpozytywnychopiniientuzjastównowegouzbrojenia,jakrównieżichprzeciwników,którzyuzasadniającswojeracjeposługująsięrzeczowymiargumentami,takjaktosiędziejewprzypadkuamu-nicjizezubożonegouranu.PrzyjętedotychczasdokumentyMPHKZwyraźnieokreślająrodzaje

broni,którezostałyuznanezaniehumanitarne.Problemempozostajebrakdefinicji,którawkompleksowysposóbobjęłabyswoimzakre-sempojęciebroniniehumanitarnych.Ztegopowoduuzasadnionejestprzyjęcieogólnejdefinicji,któraokreślałabycechypozwalająceuznaćdanytypuzbrojeniazapowodującyzbędnecierpienia.Doczasuprzyjęciauniwersalnejdefinicji(oilezostanieonaopracowana)wspól-notamiędzynarodowapowinnanapodstawieznanychjużskutkówstosowaniabronizezubożonegouranuuznaćjązabrońniehumani-tarną.Wprzypadkuinnychśrodkówwalki,którychnegatywneskutkidziałaniaujawniająsięznaczniepóźniejodchwiliichużycianależydomniemywać,żesąoneniehumanitarne.Uznanieokreślonejbronizaniehumanitarnąpowinnowynikaćnie tylko zjejpodstawowegoprzeznaczenia,alerównieżzmożliwychdoprzewidzenianegatywnychskutkówjejużycia,którepowinnybyćrozważonenaetapieprackon-cepcyjnychnadnowymirodzajamiuzbrojenia.Intencjąkonstruktorówamunicjizezubożonegouranubyłoopracowanieniezwykleskutecznejbronizdolnejdoprzebijaniepancerzywspółczesnychwozówbojowych.Podczasprackoncepcyjnychzapewneniepodejmowanodogłębnychanaliznastępstwstosowaniabroniuranowej,zwłaszczatych,którepo-jawiająsięznaczniepóźniejodchwilijejużycia.Napodstawieskutkówwynikającychzestosowaniategorodzajuamunicjinależyrozważyćmożliwośćuznaniazabrońchemicznąibrońjądrowąrównieżtychrodzajówamunicji,którychwtórnymiskutkamiużyciasąodpowied-nio:skażeniechemiczneiskażeniepromieniotwórcze.Brak regulacjiprawnychwMPHKZ, zabraniających stosowania

amunicji zezubożonego uranu, ajedynie zapisy, którewsposóbogólnymogąodnosićsiędokwestiistosowaniaamunicjiuranowej,sugerujekoniecznośćwprowadzeniapowszechnegozakazuużywaniawymienionegośrodkawalkipoprzezprzyjęciestosownejkonwencji.


O AUTORACH

Wojciech Bieńkowski –dr,adiunktwStudiumEdukacjiObronnejUniwersytetuMedycznegowŁodzi

Martyna Bucholc – mgr,AkademiaObronyNarodowejwWarszawie

Kaja Kowalczewska – mgr,ZakładPrawaMiędzynarodowegoPublicznego,WydziałPrawaiAdministracji,UniwersytetJagielloński

Łukasz Kułaga – dr,KatedraPrawaMiędzynarodowegoiEuropej-ska,WydziałPrawaiAdministracji,UniwersytetKardynałaStefanaWyszyńskiegowWarszawie

Bogusław Kuźniar – mgr,absolwentWydziałuPrawaiAdmini-stracjiUMCSwLublinie

Tomasz Lachowski – mgr,doktorantwKatedrzePrawaMiędzy-narodowego i StosunkówMiędzynarodowychnaWydzialePrawaiAdministracjiUniwersytetuŁódzkiego

Marcin Marcinko–dr,ZakładPrawaMiędzynarodowegoPublicz-negoUniwersytetuJagiellońskiegoorazCentrumKształceniaSłużbMundurowychWyższejSzkołyHumanitaswSosnowcu,koordynatorOśrodkaMiędzynarodowegoPrawaHumanitarnegoiPrawCzłowiekaUniwersytetuJagiellońskiego

Joanna Markiewicz-Stanny –dr,adiunktwInstytuciePolitologii,WydziałHumanistyczny,UniwersytetZielonogórski

Mateusz Piątkowski – mgr,OkręgowaRadaAdwokackawŁodzi

Marta Szuniewicz – dr,adiunktwZakładziePrawaMorzaiBezpie-czeństwaMorskiegoPaństwa,InstytutBezpieczeństwaNarodowego,WDiOMAMW


INDEKS RZECZOWY (oprac. M. Szuniewicz)

A

Al-Kaida 147,152 zob. terroryzm

B

banderowcy 13,16,17,18,23,24,26,27,33,36,[patrz: Orga-nizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)]

bezpośredni udział w działaniach zbrojnych 128,229

bezzałogowe aparaty latające 239-241,244

broń (bronie) 17,20,33,35,37,45-47,49-52,65,72,117,120,122,133,159,163,194,221,217-222,224,227,228,230,232,235,239,240,245,249,251,254,255,257,258-260

-bronieniehumanitarne 253,254,261 -amunicjizezubożonegouranu 244,245,248-252,254,

255,257,258,260 zob. kasetowa amunicja

C

cel wojskowy (militarny) 199,222,248 zob. cywilne obiekty (dobra o charakterze cywilnym) zob. cywilna osoba/obiekt zob. rozróżnienie (zasada)


collateral damage/casualties (straty uboczne) 217, 221,226,228

cywilna osoba/obiekt -osobycywilne 39,45,49,170,171,177,227,229,232,253,

256 -dobra(obiekty)ocharakterzecywilnym 232,253 zob. cel wojskowy zob. rozróżnienie (zasada)

E

Europejska Konwencja Praw Człowieka (EKPC) 69 zob. prawa człowieka zob. Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC)

Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) 168,172 zob. prawa człowieka zob. Europejska Konwencja Praw Człowieka (EKPC)

G

Gotovina case 193-225

H

Hamas (Islamski Ruch Oporu) 150-152

humanitaryzm 51,64,119,212,218,227-229,233

I

interwencja humanitarna 102,106,107

IRA 147-149


ius ad bellum 46

ius cogens (jus cogens) 118,135

ius in bello 46,193,195,211,214,216,217

J

jeńcy wojenni 65,169,173,178,179,271,272 -status 230,253 zob. kombatant

K

Karta Narodów Zjednoczonych 100,105,106,110,112,114,115,122,161

zob. Organizacja Narodów Zjednoczonych

kasetowa amunicja 245,252,258,272

Katyń (zbrodnia katyńska) 10,168klauzula Martensa 51,64

kombatant 36,128,229-231,253,254 -nielegalnykombatant 49 zob. jeńcy wojenni zob. cywilna osoba/obiekt zob. rozróżnienie (zasada)

Komisja Prawa Międzynarodowego 73,118,141,170,190

komisje prawdy (truth commissions) 81-85,87-90,91,92-94,97,99,100

-pojednanie (reconciliation) 81,88,94 - transitional justice (sprawiedliwości okresuprzejściowe-

go) 81,83-86,90,94,96,101


konieczność wojskowa 194,195,218,225,228,229

korzyść wojskowa (wojenna) 195, 199,200,216,220,229,230,232-235,242,253,256

L

Lemkin 9,174,190

ludność cywilna 18,19,37,45,106,107,119,120,122,128,146,148,158,161,170,197,200,204,205,208,214-218,220,221,223,228-230,232-235,240-242,254-257

zob. cywilna (osoba) ludobójstwo 9-12,16,18,19,22,24,26-30,32,35,36,82,95,

102,104-106,110,111,113,115-118,121,123,124,129,130,134-138, 140, 141, 143-146, 152, 155-159, 163-169, 174-177,180-184,187-191

zob. zbrodnie zob. odpowiedzialność zob. trybunały (karne)

M

Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (MKCK) 65,71,73,76,80,222

Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK) [patrz: trybunały karne]

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) 55,56,111,115,138,145,180,259

N

niemiędzynarodowy konflikt zbrojny 65,66,70,79,80,121,171,231


Norymberga 64,166,176,177,217,222 -MiędzynarodowyTrybunałWojskowy [patrz: trybunały

karne] zob. zbrodnie zob. odpowiedzialność

NATO (Sojusz Północnoatlantycki) 49,107,120,121,197,219-221,228,237

zob. samoobrona zbiorowa (kolektywna)

nielegalny kombatant [patrz: kombatant]

NKWD 10,18,35,36

O

obóz 21,119,133,139,166-189,198-obózkoncentracyjny 166,167,168,170,172,173,176,177,179,189-łagry 172,,173,187

odpowiedzialność 48,87,97,99,102-107,109,111-123,139,176,177,206,212,213,219,222,223

-odpowiedzialnośćpaństwa 105,111,114,115,118,180 -odpowiedzialnośćkarna 68,97,171 -odpowiedzialnośćzaochronę(responsibility to protect,R2P)

87,102-115,117-123 zob. trybunały karne zob. zbrodnie

okupacja 13,16,20,24,28,29,126,152

Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) 22,43,68,73,77,88,90,91,103-107,109,112,114,119,120,125,131,142,150,161,178,198,259

zob. Rada Bezpieczeństwa zob. Karta Narodów Zjednoczonych


Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) 12-16,18-21,23-26,28-35,42

zob. banderowcy

Organizacja Wyzwolenia Palestyny (OWP) 149-151

P

prawa człowieka 43,44,68,69,73,82,88,90,96,103,105-108,110-113,115,120,121,142,143,170,182

zob. Europejska Konwencja Praw Człowieka zob. Europejski Trybunał Praw Człowieka

proporcjonalność (zasada proporcjonalności) 212,216,219,224,230,233-235,243

R

Rada Bezpieczeństwa 68,73,90,105-107,109,110,112-114,119-121,123,161,178,[patrz: Organizacja Narodów Zjednoczo-nych]

responsibility to protect [patrz: odpowiedzialność]

rozróżnienie(zasada) 51,197,229-231,253 zob. cele wojskowe (militarne) zob. cywilna osoba/obiekt zob. kombatant zob. Gotovina case

S

samoobrona 16,27,29,32-37,119


selektywna eliminacja (targeted killing) 49,200 zob. cel wojskowy zob. rozróżnienie (zasada) zob. terroryzm (wojna z terroryzmem)

Srebrenica 115,168,182,189

T

Tamilskie Tygrysy 147,148

targeted killing [patrz: selektywna eliminacja]

terroryzm 41-44,49, 124-134, 139, 146-150, 154, 160, 161,163-166

-ugrupowanie(grupa,organizacja)terrorystyczne 48,49,51,126,147,150

-ataki(akty,zamachy)terrorystyczne 46,124,125,127-140,146-149,151,153,154,156,160-163,165,166

-wojnazterroryzmem 41,49,165zob. Al Kaida

tortury 12,19,27,32,33,37,39,89,94,119,128,137,139,174,176,180,184,188

truth commissions [patrz: komisje prawdy]

trybunały karne 64,68,69,71,78,79,80,82,85,90,97-100,110,115,119,129,134,135,138,144-146,156,166-168,170,175-177,180,188,194,214,217,222

-MiędzynarodowyTrybunałWojskowy 64,166,176,195,217,222,271

-MiędzynarodowyTrybunałKarny dla byłej Jugosławii(MTKJ) 67-69, 78, 90, 98, 129, 134-136, 138, 141, 145,168-171,175-177,179,181,182,185,190,194-196,198-202,204-206,209,212,213,219,221,223,224

-MiędzynarodowyTrybunałKarnydlaRwandy(MTKR)129,134-136,140,141,144,170,175


-MiędzynarodowyTrybunałKarny 79,82,85,90,110,115,119,129,170,175

-SpecjalnyTrybunałdlaSierraLeone 70,170 zob. zbrodnie zob. odpowiedzialność (karna)

U

uchodźcy 115,120,139,142,169,173,182

Unmanned Aerial Vehicle (UAV) [patrz: bezzałogowe aparaty latające]

Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) 12,13,15-17,19,20,22-33,35,37

użycie siły 46,48,49,53,103,104,107,108,114,120,121,123,126,133,161,235

zob. samoobronazob. Karta Narodów Zjednoczonych

W Wołyń(zbrodnianaWołyniu) 10,13,24,26,27-30,32,33

wojna z terroryzmem [patrz: terroryzm]

Z

zbrodnie 9-11,19,22-24,26,29-33,35-37,44,68,81,82,84-86,90-94,96-101,104-106,111,113,115,120,123,124,128-130,134,135,137-139,143-145,156,158,159,161,164,165-168,170-176,179-185,188,189,191,204,208,213

-zbrodniewojenne 95,96, 104-106, 113, 119, 123, 128,135,166,169,170,177,181,194,195,200


-zbrodnieprzeciwkoludzkości 95,96,104-106,113,123,128,135,157,158,164,166,168-170,176,181,200

-zbrodnialudobójstwa [patrz: ludobójstwo] zob. odpowiedzialność (karna) zob. trybunały karne

zwyczaj 10,39,54-80,220 -zwyczajwojenny 64,181,194-196,214,231 -prawozwyczajowe 57,58,60,64-67,70-75,78-80,109,

135,175,231,253,254 -Studiumzwyczajowegomiędzynarodowegoprawahumani-

tarnego 61,71,72,80 zob. klauzula Martensa zob. ius cogens


WYKAZ AKTÓW PRAWNYCHMPH 2014

1863 InstrukcjadlaDowódcówArmiiStanówZjednoczonychwPolu.Zarządzenienr100PrezydentaLincolnaz24.04.1863r.(tzw.KodeksLiebera)

1907 IVKonwencjahaskadotyczącaprawizwyczajówwojnylądo-wejwrazzRegulaminemdotyczącymprawizwyczajówwojnyz18.10.1907r.

1925 Protokółdotyczącyzakazuużywanianawojniegazówduszą-cych,trującychlubpodobnychorazśrodkówbakteriologicz-nychz17.06.1925r.

1945 KartaMiędzynarodowegoTrybunałuWojskowegoz8.08.1945r. KartaNarodówZjednoczonychz26.06.1945r. StatutMiędzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości

z26.06.1945r.

1948 Konwencjawsprawiezapobieganiaikaraniazbrodniludobój-stwaz9.12.1948r.

1949 Konwencjaopolepszeniulosurannychichorychwarmiachczynnych(IKG)z12.08.1949r.

Konwencjaopolepszeniulosurannych,chorychirozbitkówsiłzbrojnychnamorzu(IIKG)z12.08.1949r.

Konwencja o traktowaniu jeńcówwojennych (III KG)z12.08.1949r.

Konwencjaoochronieosóbcywilnychpodczaswojny(IVKG)z12.08.1949r.

1966 MiędzynarodowyPaktPrawObywatelskich iPolitycznychz16.12.1966r.


MiędzynarodowyPaktGospodarczych,SpołecznychiKultu-ralnychz16.12.1966r.

1968 Konwencjadotyczącaniestosowaniaprzedawnieniawobeczbrodniwojennychizbrodniprzeciwludzkościz26.11.1968r.

1970 KonwencjaHaskao zwalczaniubezprawnego zawładnięciastatkiempowietrznymz16.12.1970r.

1977 Protokółdodatkowydokonwencjigenewskichz12sierpnia1949r.dotyczącyochronyofiarmiędzynarodowychkonfliktówzbrojnychz8.06.1977r.(tzw.ProtokółI)

Protokółdodatkowydokonwencjigenewskichz12sierpnia1949r.dotyczącyochronyofiarniemiędzynarodowychkon-fliktówzbrojnychz8.06.1977r.(tzw.ProtokółII)

1978 Konwencjawiedeńskao sukcesji państwwodniesieniudotraktatówz22.08.1978r.

1997 Konwencjaozakazieużycia,składowania,produkcjiiprzeka-zywaniaminprzeciwpiechotnychorazoichzniszczeniu(tzw.KonwencjaOttawska)z18.09.1997r.

1998 Rzymski StatutMiędzynarodowego TrybunałuKarnegoz17.07.1998r.

2008 Konwencjaozakazieamunicjikasetowejz30.05.2008r.

1993 StatutMiędzynarodowegoTrybunałuKarnegods.ZbrodniwbyłejJugosławiiz25.05.1993r.

1994 StatutMiędzynarodowegoTrybunałuKarnegodosprawRwan-dyz8.11.1994r.


Ogólne Wskazówki dla Autorówi warunki opublikowania artykułów

1.WMPHzostanąopublikowaneartykuły:–tematyczniezorientowanenaproblematykęjakwtytule,–oryginalne–niepublikowanedotądwinnychczasopismach.2.Objętośćartykułuniemożeprzekraczać20stronwydruku(łączniezrysunkamiitabelami).3.Układartykułuobejmuje:–stronętytułową,którapowinnazawierać:a)imionainazwiskaautorów(tytuł,stopieńnaukowy),b)afiliacjęiadreskażdegoznich,e-mail,c)tytuł,–streszczeniewjęzykuangielskim(około20wierszy,niewięcejniżjednastrona)wrazzesłowamikluczowymi,którezostanąopublikowanewMPHiCEJSH,–wstęp,–częśćzasadniczą,–wnioski(wyniki,podsumowanie),–wykazaktówprawnychwykorzystanychwpublikacjizpodziałemnaaktyprawamiędzynarodo-wego ikrajowego (jeżeli istnieje oficjalny tekst w języku polskim — podawać nazwę polską;wpozostałychprzypadkachwjęzykuoryginalnym;przykilkuoryginalnych—wjęzykuangielskim),–wykazliteraturywykorzystanejwartykule.4.Artykułpowinienbyćnapisanyzpodwójnąinterliniąimarginesami25mm.ZalecanymedytoremjestWordforWindows(format.doc;TimesNewRoman,12pkt).Wskazanesąpodtytułydzielącetekstnarozdziałyipodrozdziały.5.WzakresiesłownictwageograficznegostosowaćwpierwszejkolejnościnazwywjęzykupolskimwedługformyzalecanejprzezKomisjęStandaryzacjiNazwGeograficznychPozaGranicamiPolskiprzyGłównymGeodecie Kraju (www.gugik.gov.pl/komisja), a w przypadku ich braku— nazwywjęzykuangielskim.6.Stosowaćskrótyzawartewwykazieskrótów.7.Rysunkiiwykresy(wyłącznieczarno-białeoszerokoścido13cm)powinnybyćponumerowaneliczbamiarabskimiiwstawionewtekściewmiejscu,wktórymonichmowa.8. Tabele powinny być ponumerowane, ich szerokość nie może przekraczać 13 cm, tytuły nadtabelamiitekstwtabelachpowinnybyćzapisaneczcionką10pkt.9.Autorzymusządołączyćpodpisaneoświadczenieooryginalnościrysunkówiwykresów.Wprzypadkuzamieszczeniacytowanychrysunkównależydołączyćzgodęautorówlubwydawcy.10.WniektórychprzypadkachAutorzy artykułówprzyjętychdopublikacjimogąotrzymać tekstzpoprawkamidokorektyizobowiązanisąodesłaćgowciągusiedmiudni.11.Przyjmowanebędąartykuływyłączniewwersjielektronicznej—przesłanepocztąelektronicznąlubdostarczonenaCD.12.WMPHbędązamieszczoneartykuły,któreuzyskałypozytywnerecenzje.13.Zapisbibliograficznypowinienbyćujednoliconyjakniżej:J.Podracki,Słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa1999.J.W.Doerffer,Budownictwo okrętowe w latach od 1968 do 1988 i perspektywy na przyszłość,„BudownictwoOkrętowe”1989,nr12.B.Zalewski,Zimna wojna i jej wpływ na koncepcje militarne Układu Warszawskiego i NATO,[w:]A.Drzewiecki[red.nauk.],Konflikt zbrojny na Bałtyku w koncepcjach ideologii zimnowojennej po 1945 roku,Wyd.AMW,Gdynia2005.

MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE · MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE 2014 TOM 1 MIĘDZYNARODOWE...

Documents

Transcript of MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE · MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE 2014 TOM 1 MIĘDZYNARODOWE...