MEWA SIWA -...

Dariusz Bukaciński i Monika Bukacińska

MEWA SIWALarus canus

MONOGRAFIA


MEWA SIWALarus canus

MONOGRAFIA

Kluczowe gatunki ptaków siewkowych na środkowej Wiśle: biologia, ekologia, ochrona i występowanie

Tom 1

Warszawa 2015

Recenzja naukowa dr hab. Patryk Rowiński

Tekst, tabele, wykresy Dariusz Bukaciński i Monika Bukacińska Instytut Ekologii i Bioetyki, Wydział Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Redaktor prowadzący Ewa Kominek

Redakcja, korekta Adam Chęć, Małgorzata Zygmont

Fotografie na okładce: Ewa Kominek w treści: Arkadiusz Buczyński – s. 14, 18 (u dołu), 19, 20, 22, 24 (u góry); Dariusz Bukaciński – s. 15, 16, 21, 23 (u dołu), 30; Paweł Kaczorowski – s. 42; Grzegorz Leśniewski – s. 23 (u góry), 27; Marcin Łukawski – s. 8; Marek Sawicki – s.7 (u dołu), 18 (u góry), 24 (u dołu); Maciej Szymański – s. 9, 10; Artur Tabor – s.7 (u góry)

Ilustracje Katarzyna Skakuj, Michał Skakuj

Mapy Alina Gerlée

Oprawa graficzna, skład oraz druk Lotos Poligrafia Sp. z o.o., www.lotos-poligrafia.pl

© Copyright: Miasto Stołeczne Warszawa. All rights reserved.

Warszawa 2015

ISBN: 978-83-941363-1-4, 978-83-941363-7-6

Publikacja została wydana przez Stowarzyszenie Stołeczne Towarzystwo Ochrony Ptaków w ra-mach projektu „Ochrona kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej” (WislaWarszawska.pl), dofinansowanego z Instru-mentu Finansowego LIFE+ Wspólnoty Europejskiej oraz ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Stowarzyszenie Stołeczne Towarzystwo Ochrony Ptakówul. Czeska 15a/5, 03-902 Warszawa, www.stop.eko.org.pl

Zalecany sposób cytowania pracyBukaciński D., Bukacińska M. 2015. Kluczowe gatunki ptaków siewkowych na środkowej Wiśle: biologia, ekologia, ochrona i występowanie. T. 1. Mewa siwa, Larus canus. Monografia. STOP, Warszawa, 44 s.

3

SPIS TREŚCI

Mewa siwa Larus canus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Opis gatunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Cechy gatunku, tryb życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Środowisko życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Biologia rozrodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Wzorce socjalne i zachowania rozrodcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Wędrówki i zimowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Pokarm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Stan populacji, zagrożenia i ochrona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Rozmieszczenie i liczebność w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Zagrożenia i ochrona w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

5

MEWA SIWA Larus canus

Mewa siwa objęta jest ochroną ścisłą na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 1348). Do niedawna oficjalna polska nazwa tego gatunku brzmiała mewa pospolita. Było to tłumaczenie nazwy angielskiej common gull. Paradoksalnie jednak w naszym kraju ni-gdy nie był to gatunek pospolity. W Polsce mewy siwe występują bardzo nielicznie i są jed-nym z najbardziej zagrożonych wyginięciem krajowych gatunków mew. Nazwę gatunku na obecnie obowiązującą zmieniono w 2011 roku. Jest to bezpośrednie tłumaczenie nazwy z języka łacińskiego, w którym słowo canus oznacza kolor szary.

Ryc. 1. Mewa siwa Larus canus: A – sylwetka ptaka dorosłego w szacie godowej; B – sylwetka w locie ptaka w szacie godowej; C – górna część ciała ptaka dorosłego w szacie spoczynkowej; D – górna część ciała ptaka w upierzeniu młodocianym (I szata zimowa = w drugim kalendarzowym roku życia)

6

OPIS GATUNKU

Ogólna charakterystykaMewa siwa to ptak średnich rozmiarów, wyraźnie mniejszy niż mewa srebrzysta Larus argentatus i większy niż śmieszka Chroicocephalus ridibundus. Osiąga wymiary: długość ciała 40–46 cm, rozpiętość skrzydeł 110–130 cm, masa 280–580 g. Samce są średnio o 10–15% większe niż samice. Głos mewy siwej jest specyficzny. Brzmi jak nosowe „keał” lub wysokie „kii-jaa”. Zaniepokojony ptak odzywa się szybko powtarzanym „glił”.

Stojąca mewa siwa ma charakterystyczny elegancki wygląd ze względu na mały i smukły dziób, zaokrągloną głowę oraz stosunkowo długie nogi i skrzydła. Jej lot jest lekki i zgrabny. Pytającym o charakterystyczne cechy wyglądu mewy siwej zazwyczaj odpowia-damy pół żartem, pół serio, że jeśli zobaczą mewę bez wyraźnych charakterystycznych cech upierzenia, będzie to z dużym prawdopodobieństwem mewa siwa. Obie płcie są jed-nakowo ubarwione.

Podstawowe cechy szatUpierzenie ostateczne (szata ostateczna) pojawia się u mewy siwej po pierzeniu całkowi-tym, które następuje w trzeciej zimie życia ptaka (od sierpnia do marca).

W szacie godowej (od marca do września/października) głowa, szyja, spód ciała i ogon ptaków są białe, a grzbiet i wierzch skrzydeł niebieskopopielate. Końce skrzydeł są czarne, z owalnymi białymi plamkami na dwóch zewnętrznych lotkach. Wokół oka występuje czer-wona obrączka powiekowa, a tęczówka jest ciemnobrązowa. Dziób ma żółty lub żółtozie-lony kolor, czasami z szarawą nasadą i (lub) słabo widoczną ciemną plamką lub paskiem przy końcu. Nogi są jasnożółte lub żółtozielone (Grant 1985, Jonsson 1998, Svensson 2012).

Ubarwienie ostateczne ptaków w szacie spoczynkowej (od sierpnia/września do mar-ca/kwietnia) wygląda podobnie jak w szacie godowej, z tym że tył głowy i kark są ciemno nakrapiane (strychowane), a dziób jest żółtozielony z szarym odcieniem, z wyraźniejszym ciemnym paskiem przy końcu (Grant 1985, Jonsson 1998, Svensson 2012).

W szacie młodocianej (lato i jesień w pierwszym roku życia) policzek i ciemię są gęsto pokryte popielatobrązowymi plamkami, tworzącymi niewyraźny, częściowy kaptur. Czoło i podgardle są białe; poniżej i powyżej oka tworzy się biały wzór w kształcie wąskich sier-pów. Nasada karku i boki ciała są pokryte popielatobrązowymi cętkami i (lub) prążkami. Na piersi często obserwujemy szeroką przepaskę. Brzuch i podbrzusze są białe. Skrzy-dła z wierzchu – brązowawe, od spodu zaś jasne z brunatnym łuskowaniem. Zewnętrzne lotki pierwszorzędowe są czarniawe. Ogon jest biały, z szeroką, czarnobrązową pręgą na końcu. Dziób czarniawy, nogi zaś szarawe lub cielistoróżowe (Grant 1985, Jonsson 1998, Svensson 2012).

7

Para dorosłych mew siwych w upierzeniu godowym. Z lewej samica, z prawej samiec

Ptak dorosły w locie, w szacie godowej

8

Ptak dorosły w locie, w szacie spoczynkowej (również na zdjęciu poniżej)

W szacie I zimowej (od września do marca/kwietnia) na głowie i tułowiu mew występują przydymione plamki, jednak znacznie mniej licznie niż w szacie młodo-cianej. Wierzch ciała jest jednolicie popie-laty. Ubarwienie skrzydeł i ogona jest takie jak w szacie młodocianej, koniec dzioba czarny, a nogi szarawe (Grant 1985, Buka-ciński i Bukacińska 2003).

W szacie I wiosennej (od marca/kwiet-nia do października) ubarwienie ptaków jest podobne jak w szacie I zimowej, z tym że głowa i tułów stają się jaśniejsze, a wzór na skrzydłach spłowiały, kontrastujący z niebieskopopielatym wierzchem ciała. Nasada dzioba jest żółtocielista, czasami zielonawa lub szarawa. Nogi są niebiesko-szare lub cielistoszare (Grant 1985, Buka-ciński i Bukacińska 2003).

W szacie II zimowej (od lipca/sierpnia do marca/kwietnia następnego roku) gło-wa ptaków jest nadal pokryta licznymi, ale mniejszymi i słabiej widocznymi ciemnymi plamkami. Skrzydła są jednolicie popiela-

9

Ptak dorosły w szacie spoczynkowej (zimowej)

te, z czarnym końcem rozciągającym się wzdłuż całego przedniego brzegu. Lotki pierw-szorzędowe mają białe zakończenia (ale nie u wszystkich osobników). Dziób jest z reguły niebieskoszary lub szarozielony, z ciemnym końcem lub paskiem. Nogi niebieskoszare lub cielistoszare (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003).

W szacie II wiosennej (od marca/kwietnia do października) ptaki są ubarwione podob-ne jak w szacie II zimowej, z tym że głowa jest biała lub bardzo delikatnie plamkowana.

Pisklęta mają jasne, płowożółte upierzenie z licznymi czarnymi plamkami na głowie, grzbiecie i piersi. Spód ciała jest bardzo jasny, kremowy lub biały. Tęczówka oka ciemno-brązowa, a nogi jasnocieliste (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003).

Z jakimi gatunkami możemy pomylić mewę siwą?Przy identyfikacji mewy siwej zwracajmy uwagę przede wszystkim na wielkość i kształt dzioba, ubarwienie głowy i odcień szarej barwy wierzchu ciała.

Z większej odległości, kiedy różnice wielkości i ubarwienie części nieopierzonych (nogi, dziób, obrączka powiekowa) są trudne do zauważenia, możemy pomylić ten ga-tunek z mewą srebrzystą. Ubarwienie ich szat ostatecznych jest podobne, mewa siwa ma jednak zaokrągloną głowę, proporcjonalnie mniejszy i zgrabniejszy dziób, a wierzch ciała przybiera ciemniejszy odcień niż u mewy srebrzystej. Skrzydła mewy siwej są węż-sze, z wyraźnie większymi białymi plamkami na końcach lotek. Gatunek ten wyróżnia też zgrabna, smukła sylwetka i lekkość poruszania skrzydłami w locie. Odróżnianie szat nie-dojrzałych osobników jest trudniejsze. Mewa siwa ma jaśniejszy brzuch, biały kuper, ciem-ny pasek na końcu ogona oraz znacznie bardziej kontrastowy wzór na skrzydłach (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

10

Ptak w upierzeniu nieostatecznym, szata II zimowa (w trzecim kalendarzowym roku życia) – sylwetka w locie

Ptak w upierzeniu nieostatecznym, szata II zimowa. Uwaga – niektóre ptaki jeszcze w czwartym roku życia (I spoczynkowa szata ostateczna) mogą mieć upierzenie podobne do tego na zdjęciu

11

W porównaniu ze śmieszką mewa siwa jest większa, ma ciemniejszy wierzch ciała i mniej zaostrzone skrzydła, bez białej barwy na ich przedniej krawędzi. Na głowie w szacie godowej (od wiosny do lata) nie ma czekoladowego kaptura, a w szacie spoczynkowej (od jesieni do wiosny) – plamki usznej. Co więcej, nogi i dziób nie są czerwone jak u śmieszki, lecz żółte (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

W szatach pierwszorocznych można pomylić mewę siwą również z mewą czarnogłową Larus melanocephalus. Ta druga jest jednak mniejsza, ma potężniejszy dziób, wyraźnie od-graniczoną czarną smugę za okiem i jaśniejszy wierzch ciała. Skrzydła młodej mewy czarno-głowej są od spodu jaśniejsze, a na wierzchu wyróżnia je bardziej kontrastowy wzór niż u mło-docianych mew siwych. Podczas lotu mewa czarnogłowa wydaje się bardziej krępa. Jej lot jest wyraźnie cięższy (Grant 1985, Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

Oczywiście, jeśli obserwowana przez nas mewa odezwie się, nie będziemy mieć wąt-pliwości co do jej przynależności gatunkowej. Porównywane wyżej gatunki wydają charak-terystyczne i odmienne głosy godowe oraz głosy zaniepokojenia, a więc te, które najczę-ściej mamy okazję usłyszeć.

Podgatunki, rozmieszczenie geograficzneWyróżniamy kilka podgatunków mewy siwej.

Podgatunek nominatywny mewy siwej Larus canus canus, czyli ten, na podstawie któ-rego gatunek został pierwszy raz opisany naukowo, gnieździ się w Europie. Najczęściej jest spotykany w krajach skandynawskich, w północnej części Rosji i w Szkocji. Północ-na granica zasięgu przebiega w okolicach 70–75°N. Znacznie mniej licznie, ale regular-nie występuje też w zachodniej i środkowej Europie. Poniżej 52 równoleżnika spotkać go można w okresie lęgowym jedynie na izolowanych stanowiskach we Francji, Szwajcarii, na Węgrzech oraz w Rumunii. Południowa granica zasięgu podgatunku przebiega w oko-licach 45–47°N. L. c. canus zimuje głównie w zachodniej i południowej części swojego zasięgu lęgowego, od Bałtyku do Bretanii, wyjątkowo również wzdłuż wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego i u wybrzeży północno-zachodniej Afryki (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bu-kacińska i Bukaciński 2004).

Podgatunek Larus canus heinei gnieździ się bardziej na wschód i północ, na półwyspie Kanin, w rejonie moskiewskim, na Syberii na wschód od rzeki Leny oraz w Kazachstanie. Zimuje głównie nad Morzem Czarnym i Morzem Azowskim oraz na wschodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Zimą sporadycznie spotyka się go również na wybrzeżu Morza Śród-ziemnego oraz wzdłuż wybrzeży Bałtyku i w Europie Zachodniej. W naszym kraju notowa-ny jest bardzo rzadko, niemal wyłącznie zimą (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Po 2000 roku kilkakrotnie był obserwowany w okresie wiosenno-let-nim w koloniach podgatunku L. c. canus na wyspach środkowej Wisły (Bukaciński i Buka-cińska, mat. niepublikowane).

Podgatunek Larus canus kamtschatschensis, uznawany czasami za odrębny gatunek, gnieździ się w północno-wschodniej Syberii, wyjątkowo również wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego, zimuje zaś na wybrzeżach wschodniej i południowo-wschodniej Azji aż do Korei, Japonii i południowych Chin (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

Podgatunek Larus canus brachyrhynchus zasiedla północno-zachodnie obszary Ameryki Północnej. Zimuje wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego do Zatoki Kalifornijskiej na południu (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

12

CECHY GATUNKU, TRYB ŻYCIA

Mewa siwa prowadzi dzienny tryb życia. Równie często spotyka się ją pojedynczo, jak i w stadach jedno- i wielogatunkowych. Chociaż jest gatunkiem długowiecznym, to jed-nak śmiertelność ptaków w pierwszych dwóch latach życia jest stosunkowo wysoka. W pierwszym roku życia ginie ok. 55–60%, zaś w drugim ok. 25–30% ptaków. Dojrzałość płciową (pierwsze próby lęgów) mewa siwa osiąga w trzecim lub czwartym, wyjątkowo w drugim roku życia, przy czym samce podejmują pierwszą próbę lęgową średnio wcze-śniej niż samice. Średnia śmiertelność ptaków lęgowych wynosi 20–25% w trzecim roku życia i 10–20% w kolejnych latach. Pomimo że najstarsze ptaki dożywają wieku ponad 25 lat, jedynie ok. 20–30% ptaków gniazduje dłużej niż osiem sezonów lęgowych. Jest to związane przede wszystkim z negatywnym wpływem różnych czynników zewnętrz-nych (drapieżnictwo, wypadki itp.). Zgony z powodu starości (naturalnej śmierci) sta-nowią nie więcej niż 5–7% wszystkich zgonów. W grupie starszych ptaków (powyżej 10. roku życia) średnia roczna przeżywalność samców (ok. 85–90%) jest wyższa niż samic (ok. 75–85%; Rattiste i Lilleleht 1986, 1995, Bukaciński i Bukacińska 2003, Seather i inni 2004).

Mewa siwa wykazuje silne przywiązanie do miejsca urodzenia (filopatrię) – po osią-gnięciu dojrzałości płciowej ptaki te wracają do miejsc, w których się wykluły. Skłonność ta jest silniejsza u samców niż u samic. Jeszcze większe przywiązanie niż do miejsca urodzenia gatunek ten wykazuje w stosunku do miejsc gniazdowania. Ptaki wracają naj-częściej nie tylko na te same tereny, ale w bezpośrednie sąsiedztwo miejsc gniazdowania z poprzedniego roku. Co więcej, często tworzą też stałe pary (Bukaciński i Bukacińska 2003, Seather i inni 2004). Obserwując mewy siwe w wiślanych koloniach, podobnie jak nasi koledzy badający mewy w morskich koloniach w Estonii, stwierdziliśmy, że na stałość pary w kolejnym sezonie rozrodczym mają wpływ zarówno sukces lęgowy w bieżącym se-zonie, jak i wiek ptaków (Rattiste i Lilleleht 1987, 1990, Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Seather i inni 2004). Ptaki młodsze (z doświadczeniem lęgowym od roku do czterech lat) „rozwodzą się” po jednym roku bycia ze sobą wyraźnie częściej (ok. 17–23% wszystkich par) niż ptaki z dłuższym stażem rozrodczym (6–12% par; Bu-kaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Seather i inni 2004). Im wyższy jest sukces lęgowy w danym roku, tym bardziej rośnie prawdopodobieństwo, niezależnie od doświadczenia ptaków, że w kolejnym sezonie będą wspólnie dbać o jaja i pisklęta. Po-mijając jednak wpływ wieku i sukcesu lęgowego, trzeba podkreślić, że przywiązanie do partnera u mewy siwej jest zdecydowanie większe niż u wielu innych gatunków mew.

13

ŚRODOWISKO ŻYCIA

Okres rozroduRóżnorodność zajmowanych przez mewę siwą siedlisk lęgowych jest większa niż u wielu innych gatunków mew i obejmuje praktycznie wszystkie rodzaje wymieniane dla tej rodzi-ny ptaków, z wyjątkiem pustyń. Mewa siwa zasiedla półpustynie i stepy w strefie od umiar-kowanej do borealnej i subarktycznej. Spotykana jest równie często w głębi kontynentu, jak i na wybrzeżach oraz położonych blisko lądu morskich wyspach. Gnieździ się głównie na nizinach, chociaż notowano lęgi na wysokości 900 m w Szkocji i ponad 1300 m na wyspach na górskich jeziorach w Norwegii. Rzadziej zajmuje wyspy na otwartym morzu. Lęgnie się zarówno na skałach, kamienistym brzegu, słonych mokradłach, wydmach i tor-fowiskach, jak i na stawach, jeziorach, a czasami również na dachach domów, konstruk-cjach budowlanych w portach i na palach (Bukaciński i Bukacińska 2003).

Chociaż w granicach zasięgu zasiedla właściwie wszystkie możliwe siedliska, w ob-rębie mniejszych jednostek geograficznych zajmuje jedynie wybrane miejsca, pomimo dostępności wielu innych, które z powodzeniem wykorzystuje w innych częściach areału. I tak w Polsce gnieździ się niemal wyłącznie na wyspach w nurcie nieuregulowanych rzek, gdzie zajmuje przede wszystkim miejsca z kępowo rozmieszczoną roślinnością zielną. Nieco rzadziej lęgnie się na piaszczystych plażach i w miejscach łanowo porośniętych tra-wami (Bukaciński i Bukacińska 2007, Wilk i inni 2010). Preferuje miejsca wzdłuż brzegów wysp, gdzie terytorium graniczy z wodą (Bukaciński i Bukacińska 1994, Bukaciński 1998, Bukacińska 1999).

Okres polęgowyJesienią i zimą mewa siwa jest znacznie częściej i liczniej spotykana w miastach, zwłasz-cza dużych, gdzie znajduje bogate źródło pokarmu. To samo dotyczy wybrzeża, gdzie gro-madzi się na otwartych przestrzeniach nadmorskich i w portach (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

14

BIOLOGIA ROZRODU

Ptaki przylatują na miejsca lęgowe na początku kwietnia, wyjątkowo pod koniec marca. Na wyspach w korycie Wisły składanie jaj rozpoczyna się w trzeciej dekadzie kwietnia i trwa do końca maja, ze szczytem w dniach 1–10 maja (Bukaciński i Bukacińska 1994, Różycki 2014). Jako pierwsze do rozrodu przystępują najstarsze samice, później te w sile wie-ku, na końcu najmłodsze, często składające jaja po raz pierwszy w życiu. Pomimo różnic w okresie składania jaj między różnymi koloniami ptaków tego gatunku, w obrębie jednej kolonii jest to proces zsynchronizowany. 80–90% samic rozpoczyna lęgi w ciągu 10 dni (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Różycki 2014).

Zagęszczenie gniazdZagęszczenie gniazd zmienia się w zależności od siedliska gniazdowania i miejsca w ko-lonii (na brzegu czy w centrum). Największe jest w centralnej części kolonii i w miejscach z wysoką roślinnością zielną (Bukaciński i Bukacińska 1994, Bukaciński 1998, Bukaciński

Nieduże wyspy w nurcie porośnięte trawami, krzaczastą wierzbą i pojedynczymi drzewami – charakterystyczne środowisko gniazdowania zwartych kolonii mewy siwej

15

Tereny porośnięte krótką, łanową trawą – typowe siedlisko gniazdowania małych sąsiedzkich grup mewy siwej

Niskie, piaszczyste łachy – typowe siedlisko gniazdowania mew siwych w korycie środkowej Wisły

16

Piasek z rzadką roślinnością zielną i niskimi podrostami wierzb i topól – typowe siedlisko gniazdowa-nia luźnych zgrupowań mewy siwej w korycie środkowej Wisły

Charakterystyczne środowisko gniazdowania pojedynczych par mewy siwej w korycie środkowej Wisły

17

i Bukacińska 2003). Na zagęszczenie gniazd wpływa również ogólna liczebność gatunku w danym miejscu. W Rosji i Estonii, gdzie mewa siwa gnieździ się licznie, zagęszczenie gniazd wynosi 15–32 gniazda/100 m2, podczas gdy na torfowiskach w Szkocji i wyspach wiślanych w Polsce wartości te są 10-krotnie niższe i wynoszą 0,3–3,6 gniazda/100 m2. Najmniejsze odległości między sąsiednimi gniazdami zanotowano w Szwecji (średnio 2,8 m), pośrednie w Holandii, Rosji i Estonii (średnio 4–5 m), a największe na wyspach wi-ślanych. Średnia odległość do gniazda najbliższego sąsiada wynosi tu 11–16 m (Rattiste i Lilleleht 1986, 1987, Bukaciński 1998, Bukaciński i Bukacińska 2003).

Gniazdo, jajo, pisklętaSamiec wybiera 2–4 miejsca na gniazdo, wygrzebując małe dołki w podłożu. Po zaak-ceptowaniu jednego z nich przez samicę oba ptaki budują gniazdo przez 2–7 dni, przy czym udział samca jest większy (Bukaciński 1998, Bukacińska 1999). Gniazda najczę-ściej umieszczane są na ziemi, czasami na pniach i leżących gałęziach, ewentualnie na pozostałościach różnych konstrukcji wystających z wody. Zdarza się też, że ptaki budują je na mostach lub dachach domów, wyjątkowo również na głowiastych, niskich wierz-bach (Bukaciński i Bukacińska 2003, 2007, Bukacińska i Bukaciński 2004). W latach, kiedy przybory Wisły są tak duże, że woda przykrywa wszystkie wyspy w korycie na dłuższy czas (nie krócej niż tydzień), mewy nie czekają, aż poziom wody pozwoli im gnieździć się na ziemi, i wybierają alternatywne, zupełnie im obce miejsca gniazdowania, jakimi są wysokie drzewa. Gniazda budowane są wówczas na bocznych grubych gałęziach, w okółku kona-rów lub tuż przy pniu, na wysokości sięgającej nawet 15–18 m nad ziemią. Gniazdowanie w takich miejscach może dotyczyć nawet kilkunastu procent par (Bukaciński i Bukaciń-ska, mat. niepublikowane). Pomimo iż większość z tych gniazd znajduje się na drzewach rosnących blisko brzegu rzeki (do 20–30 m), zdarzają się i takie, które są oddalone od wody o 150–250 m. Pojedyncze gniazda były znajdowane również na polu, w zbożu, poza wałami przeciwpowodziowymi, w odległości blisko 500 m od wody (Bukaciński i Bukaciń-ska, mat. niepublikowane).

Gniazdo ma formę dołka wysłanego suchymi trawami, z wyraźnie zaznaczoną kra-wędzią. W porównaniu z gniazdem śmieszki jest większe i głębsze, zazwyczaj też obfi-ciej wysłane roślinami, zwłaszcza na krawędziach. Rozmiary i kształt zależą od siedliska gniazdowania. Na piasku gniazda są większe, płytsze i z mniejszą ilością wyściółki niż te budowane na twardym podłożu. W miejscach wilgotnych są większe, ale i wyraźnie wyż-sze niż w miejscach suchych. W trakcie wysiadywania jaj gniazdo jest, w miarę potrzeby, rozbudowywane (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane).

Jaja są różnobiegunowe, owalne i mało wydłużone. Tło przyjmuje najczęściej barwę oliwkową lub gliniastą, z wyraźnym zielonym lub szarobrązowym odcieniem. Plamy na skorupie są średniej wielkości, dwojakiego rodzaju: głębokie są blade, popielatobrunat-ne, a powierzchniowe oliwkowobrunatne i czarne. Doświadczony obserwator może okre-ślić kolejność składania jaj po ich wyglądzie. Każde kolejne jajo w lęgu ma coraz więcej plam w kształcie kresek, przecinków i kropek o wyraźnie zaznaczonych konturach (Na-wrocki 1989, Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Bardzo rzadko spotykane są jaja błękitne, bardzo jasne, bez plam (tzw. cyjanistyczne), wyjątkowo występują również

18

Gniazdo mewy siwej z jajami. Na zdjęciu u góry – na pniu drzewa, na wysokości 2 m, przy samym brzegu Wisły. Na zdjęciu u dołu – na wyspie, na suchym pniu przyniesionym podczas wezbrania rzeki

19

Gniazdo mewy siwej z jajami. Na zdjęciu u góry – na elemencie konstrukcji pomostu promowego na Wiśle. Na zdjęciu u dołu - na piasku

20

Gniazdo mewy siwej wśród podrostu wierzbo-wego

Gniazdo w luźnej trawie na skarpie wyspy – ty-powe usytuowanie gniazda mewy siwej na wy-spach

Gniazdo na drzewiastej wierzbie na wysokości ok. 12-15 m, w odległości 70 m od brzegu rzeki, zbudowane w trakcie dużego wezbrania Wisły

21

jaja ciemnoczerwone (ciemnopurpurowe) bez plam lub z bardzo gęstym czarnym plamkowaniem, zwłaszcza przy szerszym biegunie (tzw. erytrystyczne; Bukaciński i Bukacińska 2003). Skorupa jaja mewy siwej jest matowa lub o nikłym połysku, gruba i delikatnie chropowata. Średni roz-miar jaja w koloniach na wyspach środko-wej Wisły waha się, jeśli chodzi o długość, między 57,1 a 57,4 mm (najkrótsze jajo miało 49,3 mm, a najdłuższe 69,0 mm), a jeśli chodzi o szerokość – między 41,0 a 41,3 mm (najwęższe jajo miało 34,3 mm, a najszersze 48,6 mm; Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003, Różyc-ki 2014). Ptaki wyprowadzają jeden lęg w roku. Jeśli dochodzi do jego straty, lęg może być powtarzany nawet kilka razy. Na wyspach środkowej Wisły taka sytuacja jest powszechna. Najbardziej zdetermi-nowane ptaki podejmują, po stracie wcze-śniejszych jaj, nawet czterokrotne próby gniazdowania (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Różycki 2014).

Pełne zniesienie liczy najczęściej trzy jaja. Rzadziej spotyka się dwa, a wyjątkowo – jedno. Składają je zazwyczaj ptaki mło-de bądź też bardzo stare lub powtarzające lęgi (Bukaciński i Bukacińska 2003, Różyc-ki 2014). Jeśli w gnieździe znajduje się cztery lub więcej jaj, znaczy to, że zostały złożone przez więcej niż jedną samicę. Mamy wtedy do czynienia z tzw. pasożytnictwem lęgowym (kiedy samica bez pary, ewentualnie z innej pary, dokłada jajo do obcego gniazda) lub lę-giem dwóch samic, kiedy gniazdem opiekują się dwie samice i każda składa do niego jaja (zazwyczaj powodem jest większa liczba samic niż samców na lęgowiskach; Bukaciński 1993, Bukaciński i Bukacińska 2003). Czasami dochodzi do lęgów mieszanych mewy siwej z innymi gatunkami. W takich przypadkach częściej jest ona „gospodarzem” (tj. inne ga-tunki składają jajo/jaja do jej gniazda) niż „gościem”. W koloniach wiślanych znajdowano lęgi mieszane ze śmieszką, rybitwą rzeczną Sterna hirundo, rybitwą białoczelną Sternula albifrons, ale też z krzyżówką Anas platyrhynchos, krakwą Mareca strepera i płaskonosem Spatula clypeata (Bukaciński 1993, Bukaciński i Bukacińska 2003).

Jaja w lęgu składane są najczęściej co drugi dzień, rzadziej codziennie, wyjątkowo co trzy dni (z reguły są to wówczas lęgi dwujajowe). Inkubacja rozpoczyna się zazwyczaj po złożeniu przez samicę ostatniego jaja w lęgu, rzadziej po złożeniu przedostatniego jaja. W latach, kiedy w trakcie rozpoczynania lęgów na wyspach środkowej Wisły występowały niskie temperatury, ewentualnie spadł śnieg, obserwowano mewy dogrzewające już pierw-

Zachowania lęgowe w koloniach mewy siwej – lęg dwóch samic złożony w jednym gnieź-dzie. Opiekę nad lęgiem w takich sytuacjach sprawują najczęściej obie samice, wyjątkowo również samiec, który nie zawsze jest ojcem wszystkich piskląt

22

Zachowania lęgowe w koloniach mewy siwej – wewnątrzgatunkowe pasożytnictwo lęgowe. Obca samica podłożyła jajo do gniazda z trzema jajami innej pary

Zachowania lęgowe w koloniach mewy siwej – lęg mieszany (pasożytnictwo międzygatunkowe) mewy siwej (dwa jaja) i rybitwy rzecznej (jedno jajo), wysiadywany przez mewy

23

Dwudniowe pisklęta

Lęg w trakcie wykluwania się piskląt

24

Młodociana mewa siwa, krótko po uzyskaniu zdolności do lotu

Dwutygodniowe pisklę

25

sze złożone jajo (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane). Wysiadywanie, w którym uczestniczą zarówno samica, jak i samiec, trwa 24–31 dni, średnio 24–27 dni (w zależności od rejonu; Bukaciński i Bukacińska 2003).

Pisklęta okryte są z wierzchu płowożółtym lub szarokremowym puchem z brunatnymi i czarnymi plamami, a na brzuchu białym puchem. Dziób jest szary z niebieskim nalotem, z białą końcówką. Młode wykluwają się zazwyczaj asynchronicznie. Między pojawieniem się pierwszego i ostatniego pisklęcia w lęgu w koloniach wiślanych mija średnio od 1,5 do 2,5 doby (najmniej 0, najwięcej 6 dni), przy czym pisklęta z lęgów dwujajowych klują się bardziej synchronicznie niż te z trzyjajowych. W lęgach trzyjajowych niemal regułą jest, że pierwsze dwa pisklęta wykluwają się w ciągu jednej doby, ostatnie zaś wyraźnie później (Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003, Różycki 2014).

Sukces klucia się piskląt w koloniach na wyspach środkowej Wisły jest związany z datą składania jaj (im później ptaki rozpoczynają lęgi, tym mniej piskląt się kluje) oraz z wielko-ścią lęgu i wiekiem ptaków (im więcej jaj w lęgu i im starsi są rodzice, tym więcej piskląt się wykluwa; Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003). Podczas gdy wielkość terytorium nie wpływała na liczbę wykluwanych piskląt, to już miejsce położenia gniazda miało duże znaczenie (Bukaciński 1998, Bukacińska i Bukaciński 1999, 2000, Bukaciński i Bukacińska 2003). Najwięcej piskląt wykluwało się w gniazdach blisko brzegów wyspy (z dostępem do wody) i (lub) w łanowej trawie, mniej w gniazdach na piasku z kępowo rozmieszczoną ro-ślinnością zielną i (lub) w centrum kolonii, najmniej zaś na piasku bez roślinności i (lub) na peryferiach kolonii (Bukacińska 1999, Bukacińska i Bukaciński 1999, Bukaciński i Bukaciń-ska 2003). W połowie lat 90. XX wieku, zanim w Dolinie Środkowej Wisły pojawiły się maso-we wyroje meszki i drastycznie wzrosła presja drapieżnych ssaków, pisklęta wykluwały się z 65–70% gniazd; po 2000 roku odsetek ten był już bliski zeru i nie przekraczał 3–5%. W re-zultacie w ciągu pierwszej dekady XXI wieku niemal wszystkie lęgi kończyły się stratą (Buka-ciński i Buczyński 2005, Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2012).

Po 30–40 dniach od wyklucia się (najczęściej między 33. a 37. dniem życia) pisklęta w pełni opierzają się i uzyskują zdolność do lotu. Największy sukces liczony liczbą piskląt w tym wieku mają zazwyczaj mewy zakładające gniazda najwcześniej oraz te najstarsze i najbardziej doświadczone (Rattiste i Lilleleht 1987, 1990, Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003). Mimo że młode potrafią już latać i same zdobywają pokarm, przez kolejne 2–4 tygodnie pozostają przy rodzicach, próbując, czasami nawet z sukcesem, że-brać u nich o pokarm.

Spośród skrzydlatych drapieżników największe straty lęgów powodują duże gatunki mew, przede wszystkim mewa srebrzysta i mewa siodłata Larus marinus, ewentualnie błot-niak stawowy Circus aeruginosus oraz (tak jak w dolinie Wisły) krukowate Corvidae, przede wszystkim wrona Corvus corone i sroka Pica pica. Lokalnie zagrożeniem, już nie tyle dla lęgów z jajami, co dla ptaków dorosłych i piskląt, jest jastrząb Accipiter gentilis, sokół wę-drowny Falco peregrinus i puchacz Bubo bubo (Bukaciński i Bukacińska 2003). Spośród drapieżników lądowych praktycznie na całym obszarze występowania gatunku największym obecnie zagrożeniem jest norka amerykańska Neovison vison. Lokalnie wysoka śmiertel-ność ptaków dorosłych na lęgowiskach i (lub) straty w lęgach mogą być też związane z dużą presją borsuka Meles meles, gronostaja Mustela erminea, szopa pracza Procyon lotor lub (tak jak w dolinie Wisły) jenota Nyctereutes procyonoides i lisa Vulpes vulpes (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

26

WZORCE SOCJALNE I ZACHOWANIA ROZRODCZE

Mewa siwa jest generalnie gatunkiem monogamicznym, chociaż obie płcie uczestniczą regularnie w kopulacjach pozapartnerskich. Pomimo że w koloniach wiślanych aż blisko 20% takich prób kończy się z sukcesem (tj. następuje kontakt kloak), to zazwyczaj nie więcej niż połowa z nich prowadzi do zapłodnienia (Bukacińska i inni 1998, Bukaciński 1998, Bukacińska 1999).

Mewa siwa może gnieździć się pojedynczo, w małych grupach po kilka gniazd lub w koloniach, liczących dziesiątki, setki, a nawet tysiące par. Procent par gniazdujących pojedynczo jest bardzo zmienny w zależności od miejsca i roku. W Kanadzie i na Alasce od 80 do blisko 100% mew zakłada gniazda pojedynczo, w krajach skandynawskich jest to 15–50%, podczas gdy w Szkocji jedynie do 2% (Bukaciński i Bukacińska 2003). Na wyspach w korycie środkowej Wisły mewy siwe najchętniej gnieżdżą się w małych kolo-niach liczących od 3–4 do 30–40 par, przy czym kolonie liczące mniej niż 20 par stanowią 60–80% wszystkich. Największe kolonie na wyspach wiślanych, obserwowane w drugiej połowie XX wieku, liczyły 200–500 par. Udział par gnieżdżących się pojedynczo waha się, w zależności od roku i miejsca, w granicach 1,5–12,0% (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane, Seather i inni 2004, Kot i inni 2009).

Prowadzone przez nas badania genetyczne mew z kolonii wiślanych wykazały, że ptaki bardziej ze sobą spokrewnione osiedlają się bliżej siebie, tworząc sąsiedzkie grupy krew-niacze (Bukaciński i inni 2000). Być może dlatego zachowania agresywne między doro-słymi ptakami w koloniach są generalnie rzadsze i częściej zrytualizowane (tj. przybierają formę póz straszących) niż w koloniach innych gatunków mew (Bukaciński 1998, Buka-ciński i Bukacińska 2003).

Zachowania agresywne i terytoriaMewy siwe zasiedlające tereny otwarte, np. piasek bez roślinności, i gnieżdżące się w cen-trum kolonii częściej prezentują zachowania agresywne niż osobniki zajmujące siedliska izolowane typu wysokie trawy lub mające gniazda na peryferiach kolonii. Niezależnie od siedliska najmniej agresywne są ptaki w trakcie inkubacji, a najbardziej przed złożeniem jaj i po wykluciu się piskląt. Ogólnie samce są agresywniejsze niż samice (Bukacińska i Bukaciński 1996, Bukaciński i Bukacińska 1996, 2003, Bukaciński 1998).

Na wyspach wiślanych największe terytoria zajmują ptaki gniazdujące na piasku bez roślinności. W łanowej trawie obszar bronionego terytorium jest o ponad połowę mniejszy. Ptaki zasiedlające piasek z kępowo rozmieszczoną roślinnością mają terytoria pośredniej wielkości (Bukaciński 1998, Bukaciński i Bukacińska 2003). Zdarza się, że ptaki (zwłasz-cza najmłodsze) bronią określonego obszaru, ale nie przystępują do rozrodu. Wyjątko-wo obserwowano też sytuacje, kiedy samce (a nawet pary) broniły dwóch terytoriów na różnych wyspach, oddalonych od siebie nawet o 2–3 km (Bukaciński i Bukacińska, mat.

27

niepublikowane). Wykorzystywały je zamiennie w obrębie jednego sezonu lęgowego, kie-dy powtarzały zniesienie, bądź w kolejnych latach (zasiedlanie raz jednego, raz drugiego miejsca; Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane).

Zachowania w obrębie paryOd razu po przylocie z zimowisk na miejsca gniazdowania ptaki zaczynają toki. Jednym z charakterystycznych zachowań jest wówczas karmienie zalotne samic przez samce. Zaczyna się ono ok. 2–3 tygodni przed złożeniem jaj i kończy po skompletowaniu lęgu, ewentualnie w pierwszych dniach inkubacji (Bukaciński 1998, Bukacińska 1999). W trak-cie karmienia zalotnego lub bezpośrednio po nim samce próbują kopulować z partnerką. W warunkach środkowej Wisły do kopulacji, które rozpoczynają się w pierwszej dekadzie kwietnia, najczęściej dochodzi na terytorium zajętym przez parę, wyjątkowo w „klubach” ptaków odpoczywających na terenach przylegających do lęgowisk (Bukaciński i Bukaciń-ska, mat. niepublikowane). Największą aktywność seksualną wykazują ptaki rano (do ok. 9.00–10.00) oraz w godzinach późnopopołudniowych i przedwieczornych (16.00–19.00), a najmniejszą w środku dnia (11.00–14.00). Kopulacja trwa od 25–30 do 90–120 s, ale zdarza się, że samiec nie schodzi z samicy nawet przez 250–300 s. W trakcie każdego parowania może następować nawet 8–10 kontaktów kloak, najczęściej jednak dzieje się tak 1–3 razy (Bukaciński 1998, Bukacińska 1999, Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane).

Zachowania lęgowe w koloniach mewy siwej – para ptaków na terytorium. Samiec informuje kon-kurentów o swojej obecności zrytualizowanym zachowaniem terytorialnym o niskim nasileniu agresji – poza „long call”

28

Relacje rodzinne w obrębie lęguPrzez pierwsze dwa dni po wykluciu się pisklęta głównie pozostają w gnieździe, gdzie są okresowo dogrzewane przez rodziców. Jednak już po 3–5 godzinach od wyklucia się mogą samodzielnie opuszczać gniazdo i chować się, w razie nagłego zagrożenia, w odległości do 5 m od niego (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Po pierwszym tygodniu życia mobilność piskląt gwałtownie wzrasta. Rodziny niemające dostępu do wody czasa-mi opuszczają wtedy swoje terytoria i przenoszą się w pobliże brzegów wysp.

Duża ruchliwość piskląt sprawia, że często gubią się lub same opuszczają rodzime terytorium, szukając lepszego (pewniejszego) miejsca do przeżycia. W trakcie obserwa-cji rodzin w koloniach na wyspach środkowej Wisły stwierdziliśmy, że blisko 25% piskląt w wieku 3–13 dni (najczęściej do 7. dnia życia) opuszcza swoje terytoria (Bukaciński 1998, Bukacińska 1999). Blisko 50% obserwowanych przez nas par adoptowało przynajmniej raz pisklę z obcego gniazda (Bukacińska 1999, Bukaciński i inni 2000). Czy jednak na pewno są to pisklęta obce? Analizy genetyczne pokazały, że stopień podobieństwa gene-tycznego między adoptowanymi pisklętami i przybranymi rodzicami jest wysoki i istotnie wyższy niż między pisklętami odrzucanymi i dorosłymi, które ich nie przyjmowały (Buka-ciński i inni 2000). Wynik ten wskazuje, że fenomen adopcji, wyjątkowo rzadkiej w świecie zwierząt, a obserwowanej w koloniach mewy siwej w korycie środkowej Wisły, można wy-jaśnić jako zachowanie, u którego podstaw kryje się altruizm krewniaczy.

Innym ciekawym zachowaniem spotykanym w koloniach tego gatunku w ekstremal-nych warunkach nieuregulowanej rzeki jest tworzenie przez ptaki tzw. żłobków. W okre-sach przyboru wody, a także w czasie dużych upałów rodziny dwóch, czasami nawet trzech par łączą się w jedno „stado”. Żłobek jest wówczas broniony przez każdego do-rosłego z takiego stada; podobnie też każdy dorosły karmi wszystkie pisklęta z tej grupy, bez względu na to, z której rodziny one pochodzą (Bukaciński i Bukacińska 2003, mat. niepublikowane).

29

WĘDRÓWKI I ZIMOWANIE

Mewa siwa wędruje w dzień, w stadach. Osobniki młodsze rozpoczynają wędrówkę później niż starsze. Ptaki z centralnej Europy zaczynają wędrować bezpośrednio po lęgach (koniec lipca), ze szczytem przelotów w sierpniu i we wrześniu (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Zdarza się jednak, choćby regularnie w populacji wiślanej, że po kilku nie-udanych próbach lęgu, ewentualnie przy przeciągających się niekorzystnych warunkach po-godowych (powodzie w drugiej połowie sezonu lęgowego) ptaki rozpoczynają wędrówkę już w połowie czerwca (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane). Koniec jesiennej wędrówki przypada na koniec października, rzadziej na listopad (Bukaciński i Bukacińska 2003).

Ptaki przemieszczają się wolno wzdłuż wybrzeży Bałtyku, Morza Północnego i Atlan-tyku; coraz częściej wędrują też przez kontynent, docierając do wybrzeży Morza Śród-ziemnego. Duża część duńskiej i brytyjskiej populacji jest osiadła. Bywa również, że pta-ki gniazdujące w Polsce zimują w kraju, po przemieszczeniu się do miast, ewentualnie na polskie wybrzeże (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004). Wędrówka wiosenna jest znacznie szybsza niż jesienna i najczęściej odbywa się w marcu, rzadziej w pierwszej dekadzie kwietnia.

Miejscem największych zimowych koncentracji ptaków są wybrzeża Morza Północnego w Niemczech i południowo-zachodniej Norwegii, cieśnina Skagerrak oraz polskie wybrzeże Bałtyku. Mewy siwe są też licznie spotykane zimą w Holandii, Danii i Wielkiej Brytanii. W cią-gu ostatnich 30 lat gatunek ten coraz częściej zimuje na śródlądziu środkowej Europy (Pol-ska, Austria, Szwajcaria), rzadziej w Belgii i we Francji, sporadycznie również we Włoszech, w Hiszpanii i Portugalii (Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

Ptaki gniazdujące na środkowej Wiśle zimują najczęściej w Holandii i w Niemczech, regularnie, ale w mniejszej liczbie w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Belgii i we Francji (Breta-nia). Coraz częściej mamy też wiadomości o ptakach zimujących w Austrii i we Włoszech (Wenecja). Informacje o pojedynczych przypadkach docierają również z doliny Wisły. Ptaki zimują tam jednak w dużej odległości (nie mniej niż 150–200 km) od swoich lęgowisk (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane).

Obrączkowanie mew siwych na wyspach środkowej Wisły pozwoliło stwierdzić jeszcze jed-no niezwykle ciekawe ich zachowanie. Okazuje się, że są one równie mocno przywiązane do miejsc zimowania, jak do swoich lęgowisk. Ponad 90% wiadomości powrotnych od ptaków obserwowanych (złapanych) zimą więcej niż jeden raz pochodziła z tego samego terenu. Do-tyczyło to zarówno obserwacji odległych czasowo z jednego roku (np. z różnych miesięcy), jak i z kolejnych lat. Rekordziści byli obserwowani ponad 30 razy w tym samym miejscu w cią-gu kolejnych siedmiu zim (Niemcy), 14 razy w ciągu kolejnych siedmiu zim (Niemcy), sześć razy w ciągu kolejnych trzech zim (Francja) i pięć razy w ciągu kolejnych dwóch zim (Austria, Niemcy). Małą mobilność zimujących ptaków potwierdzają też wiadomości powrotne o na-szych ptakach z Holandii. Ponad 50% z nich w kolejnych latach obserwowano w miejscach oddalonych od siebie o mniej niż 40 km (Bukaciński i Bukacińska, mat. niepublikowane).

30

POKARM

Mewa siwa jest wszystkożerna, ale częściej odżywia się pokarmem zwierzęcym niż ro-ślinnym. Równie chętnie żeruje w głębi lądu, wzdłuż wybrzeży, jak i na otwartym morzu, podążając za statkami przetwórniami i kutrami. Nad wodami wypatruje zdobyczy, latając lub pływając. Może nurkować do głębokości 1 m. Na płyciznach zdobywa pokarm, chodząc lub pływając z zanurzoną głową. Z dala od wody często żeruje na polach i łąkach; nie unika śmietnisk i ferm zwierząt futerkowych oraz drobiu. Lokalnie w maju i czerwcu jest czę-stym bywalcem w sadach i na polach, gdzie żywi się czereśniami, wiśniami i truskawka-mi, rzadziej również ogórkami (Bukaciński i Bukacińska 2003). W dolinie środkowej Wisły, w pobliżu wsi, podstawowym pokarmem oferowanym pisklętom w pierwszym tygodniu ich życia są dżdżownice oraz właśnie owoce, przede wszystkim czereśnie i truskawki. Mewa siwa potrafi być też skutecznym drapieżnikiem – rabuje jaja i pisklęta, głównie in-nych gatunków mew i rybitw. Jest to zachowanie rzadkie, choć zdarza się regularnie. Cza-sami zabiera też pokarm (ryby, odpadki) innym ptakom, głównie mewom lub krukowatym (Ostrowska 1995, Bukaciński i Bukacińska 2003).

Wypluwka mewy siwej z pestek czereśni. Wiśnie i czereśnie są typowym pokarmem, którym rodzice karmią pisklęta, dostarczając im w ten sposób wodę

31

Tabela 1. Procentowy udział wypluwek zawierających poszczególne kategorie pokarmu zbieranych w okresie lęgowym na wyspach środkowej Wisły; n – liczba wypluwek, (+), (-) lub (0) – odpowiednio wzrost, spadek lub brak zmian w czasie trwania sezonu (między okresami: przed złożeniem jaj, inkubacją i po wykluciu się piskląt; za Bukaciński i Bukacińska 2003, zmodyfikowane)

Rodzaj ofiary Wypluwkin = 1075

BEZKRĘGOWCE

Ślimaki 1

Skąposzczety (głównie dżdżownice) 47 (+/0)

Owady 47 (-)

KRĘGOWCE

Ryby 9 ( +)

Ptaki 4 (0)

Skorupki jaj 2 (0)

Ssaki 7 (+)

Inne 2 ( 0)

MATERIAŁ ROŚLINNY

Trawa 50 (-)

Owoce (głównie wiśnie i czereśnie) 42 (+)

Zboże 9 (-)

POKARM POCHODZENIA ANTROPOGENICZNEGO (odpadki) 12 (-)

W sezonie lęgowym największy udział w diecie mają wodne i lądowe bezkręgowce (mięczaki, pierścienice, stawonogi), małe ryby, pokarm pochodzenia antropogenicznego (ze składowisk odpadów, masarni, śmietnisk) i małe ssaki, a lokalnie również jaja ptaków. Pokarm roślinny stanowią nasiona zbóż i owoce (czereśnia, wiśnia, truskawka; Ostrow-ska 1995, Bukaciński i Bukacińska 2003). Wypluwki zawierające trawę wskazują na obec-ność dżdżownic w diecie (często trudno jest bowiem odnaleźć szczecinki w wypluwkach; tab. 1).

W okresie polęgowym zwiększa się udział ryb i pokarmu pochodzenia antropoge-nicznego, zmniejsza się natomiast udział pokarmu roślinnego (Bukaciński i Bukacińska 2003).

32

STAN POPULACJI, ZAGROŻENIA I OCHRONA

W ciągu ostatnich dwóch stuleci nastąpił wyraźny wzrost liczebności mewy siwej w Euro-pie. W XIX wieku skolonizowała ona Wyspy Owcze, a począwszy od połowy XX wieku zasie-dliła również Francję, Belgię, Czechy, Słowację, Węgry i Mołdawię. W latach 90. XX wieku jej liczebność w Europie szacowano na ok. 450 000–550 000 par, z czego ponad 80% gnieździło się w Skandynawii i w Rosji (Heath i Evans 2000, BirdLife International 2004, 2015, Bukacińska i Bukaciński 2004). Jednak w ciągu ostatnich trzech dekad na więk-szości zajmowanego areału notuje się wyraźny (nie mniejszy niż 30–40%) stały spadek liczebności. Jest on związany przede wszystkim z drapieżnictwem norki amerykańskiej i lisa (Niemcy, Holandia, Szkocja, Finlandia, Polska), masowym pojawieniem się meszek (muchówki z rodziny Simulidae; Polska) oraz przekształcaniem (osuszanie, zalesianie) dogodnych siedlisk lęgowych (Dania, Szkocja; Bukaciński i Bukacińska 2003, Bukacińska i Bukaciński 2004).

Liczebność podgatunku nominatywnego na zimowiskach w Europie i północnej Afryce ocenia się na 1 300 000–2 000 000 osobników, zaś ptaków należących do podgatun-ku L. c. heinei zimujących w południowo-wschodniej Europie oraz nad Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim na 100 000–1 000 000 osobników (BirdLife International 2004, 2015, Bukacińska i Bukaciński 2004).

Pomimo że mewa siwa nie jest na razie gatunkiem globalnie zagrożonym, w Euro-pie, którą zasiedla 80–90% całej światowej populacji, prowadzone są działania ochronne (bierne i czynne) mające na celu zwrócenie uwagi na trudną sytuację gatunku. Obecnie mewa siwa ma na naszym kontynencie status gatunku zagrożonego z racji zmniejszania się liczebności, a na Wyspach Brytyjskich została włączona na listę Amber List of Spe-cies, obejmującą gatunki zagrożone (Bukaciński i Bukacińska 2003, BirdLife International 2004, 2015). Jest również wymieniona w załączniku II do Dyrektywy 79/409/EWG w spra-wie ochrony dzikich ptaków, zwanej dyrektywą ptasią, i w załączniku III do Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, zwanej konwencją berneńską. W 2009 roku Unia Europejska podjęła też próbę czynnej ochrony mewy siwej na kontynencie, publikując projekt międzynarodowego programu ochrony tego gatunku (European Communities 2009).

33

ROZMIESZCZENIE I LICZEBNOŚĆ W POLSCE

Okres rozroduW okresie lęgowym mewa siwa zasiedla głównie śródlądzie, gdzie związana jest przede wszystkim z dolinami rzek. Tam najczęściej zajmuje wyspy w nurcie; znacznie rzadziej występuje w bocznych odnogach rzek lub na starorzeczach. Jej kluczowym lęgowiskiem jest dolina Wisły, gdzie najliczniej zasiedla środkowy odcinek rzeki. Poza doliną Wisły spo-tykana jest w dużym rozproszeniu we wszystkich rejonach kraju (Bukaciński i Bukacińska 2007, 2015, Bukaciński 2010, Wilk i inni 2010).

Do połowy lat 50. XX wieku mewa siwa gnieździła się w Polsce sporadycznie, głównie nad Bałtykiem i na Pojezierzu Mazurskim. Dopiero po zasiedleniu Wisły jej liczebność za-częła gwałtownie wzrastać. W połowie lat 80. XX wieku ustabilizowała się i przez następną dekadę utrzymywała się na poziomie ok. 3200–3500 par, z których ok. 90% zasiedlało dolinę Wisły. Najliczniej mewa siwa występowała na środkowym odcinku rzeki, między uj-ściem Sanu a Płockiem, gdzie liczebność szacowano na ponad 3000 par lęgowych. W dol-nym i górnym biegu rzeki była wyraźnie mniej liczna i rozmieszczona mniej równomiernie (Luniak 1971, Wesołowski i inni 1984, Bukaciński i inni 1994, Chylarecki i inni 1995).

Od drugiej połowy lat 90. XX wieku następuje stały i wyraźny spadek liczebności tego gatunku, zwłaszcza na lęgowiskach w dolinie Wisły. Jest to związane z bardzo niską udat-nością lęgów i wysoką śmiertelnością ptaków dorosłych (Bukaciński i Bukacińska 2001, 2009, 2011, Bukaciński i Buczyński 2005). W latach 1998–2004 liczebność mewy siwej w kraju nie przekraczała 2300–2600 par, z których 2200 w latach 1998–1999 i nie więcej niż 2000 w 2004 roku zasiedlało środkową Wisłę między ujściem Sanu a Płockiem (Chy-larecki i inni 1998a, b, Keller i inni 1998, 1999, Keller i Bukaciński 2000, Kot i inni 2009). Spadek liczebności notuje się też na większości innych stanowisk lęgowych, w tym na zaporze we Włocławku, przy ujściu Wisły i na jeziorach przybrzeżnych, gdzie niektóre lę-gowiska wygasły zupełnie. Wzrost populacji lęgowej mewy siwej w pierwszej dekadzie XXI wieku obserwowano jedynie w izolowanych i niezbyt licznych koloniach na Śląsku i w Ma-łopolsce. Wówczas też zanotowano pierwsze próby gniazdowania we wschodniej Polsce (Bukacińska i Bukaciński 2004, Bukaciński i Bukacińska 2007).

Obecnie (lata 2011–2013) liczebność krajowej populacji tego gatunku prawdopodob-nie nie przekracza 1700–1800 par, z których ok. 80–85% zasiedla wyspy środkowej Wisły. Nadal najliczniej gnieździ się on na wyspach w nurcie rzeki między Zawichostem a uj-ściem Pilicy oraz od ujścia Narwi do Płocka (Bukaciński 2008, Bukaciński i Bukacińska 2015, mat. niepublikowane).

Na odcinku Wisły między Wyspami Świderskimi a Pieńkowem (488.–538. km szlaku żeglownego Wisły), gdzie miasto stołeczne Warszawa i Stowarzyszenie Stołeczne Towa-rzystwo Ochrony Ptaków (STOP) wspólnie realizują projekt LIFE+ pt. „Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji

34

Ryc. 2. Liczebność i rozmieszczenie mewy siwej Larus canus w latach 2012–2013 na odcinku Wisły między 488. a 538. km szlaku żeglownego Wisły, gdzie realizowany jest projekt LIFE+ 09/NAT/PL/000264 pt. „Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w wa-runkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej”. Obramowaniem zaznaczono obszar Wisły w granicach administracyjnych Warszawy (498.–528. km rzeki). Wyniki przedstawiono jako liczeb-ności na 5-kilometrowych odcinkach rzeki, podając na osi OX pierwszy kilometr każdego z odcin-ków. Wypełniona część słupka określa liczebność minimalną, niewypełniona – liczebność maksy-malną na danym odcinku rzeki

40

30

20

10

0

100

80

60

40

20

0

488 493 498 503 508 513 518 523 528 533

Kilometraż rzeki

Licz

ba p

ar

488 493 498 503 508 513 518 523 528 533

538

538

Kilometraż rzeki

Licz

ba p

arrok 2012

rok 2013

35

aglomeracji warszawskiej”, w 2012 roku gniazdowało 49 par, a w 2013 roku 75–93 pary mewy siwej (ryc. 2). Ptaki rozmieszczone były skrajnie nierównomiernie, zasiedlając nie-mal wyłącznie południowy fragment, głównie wyspy w rezerwacie Wyspy Świderskie mię-dzy 488. a 490. km szlaku żeglownego Wisły, i w dużo mniejszym stopniu również wyspy w graniczącym z Wyspami Świderskimi, rezerwacie Wyspy Zawadowskie, między 490. a 497. km szlaku żeglownego rzeki. W obrębie administracyjnych granic Warszawy mewa siwa gniazdowała w dolinie Wisły jedynie w 2013 roku (dwie pary między 499. a 500. km rzeki). Na północ od miasta jej gniazdowanie stwierdzono z kolei w 2012 roku (jedna para w rezerwacie Ławice Kiełpińskie, między 535. a 536. km rzeki; ryc. 2).

36

Ryc. 3. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych mewy siwej Larus canus w latach 2012–2013 na odcinku między 487. a 537. km szlaku żeglownego Wisły; patrz również ryc. 2

Okres polęgowyJesienią i zimą mewa siwa pojawia się w całym kraju. Może wówczas tworzyć duże kon-centracje. Największe stada, liczące 10 000–20 000 ptaków, obserwuje się na wybrzeżu (Hel, Zatoka Gdańska, Zalew Wiślany). Na śródlądziu mewa siwa zimuje regularnie w licz-bie od kilku do kilkudziesięciu tysięcy osobników w całym kraju (w zależności od surowości zimy), najliczniej nad dużymi rzekami i w dużych miastach (np. na wysypiskach śmieci; Bukacińska i Bukaciński 2004, Wilk i inni 2010).

37

ZAGROŻENIA I OCHRONA W POLSCE

Podsumowanie zagrożeń i propozycje zarządzania terenami kluczowymi dla mewy siwej przedstawiliśmy już wcześniej w Poradniku ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 (Bu-kacińska i Bukaciński 2004). Pomimo że minęło 10 lat od jego publikacji, podstawowe zagrożenia pozostały bez zmian. Wciąż najbardziej niepokojącymi i mającymi długofa-lowe skutki (mała liczba ptaków osiągających dojrzałość płciową i tym samym rozpo-czynających lęgi w dolinie Wisły) zjawiskami są bardzo niska udatność lęgów i wysoka śmiertelność ptaków dorosłych spowodowana przez drapieżniki czworonożne, głównie norkę amerykańską i lisa oraz w mniejszym stopniu jenota (Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2012). Nadal też jednym z ważnych zagrożeń pozostają masowe wyroje meszek. Nie są one już tak częste i intensywne jak w pierwszej dekadzie XXI wieku (Buka-ciński i Bukacińska 1997, 2000, 2009), ale kiedy wystąpią, są czynnikiem krytycznym dla ptaków będących wówczas w trakcie rozrodu (Bukaciński i Buczyński 2005, Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2012). Cały czas potencjalnym zagrożeniem nie tylko dla tego gatunku, ale dla całego zespołu ptaków rzeki jest bezpowrotna utrata siedlisk lę-gowych w wyniku przekształcania roztokowego charakteru koryta środkowej Wisły (Chy-larecki i inni 1995, Bukaciński i inni 2011, 2013).

Postępujące zmiany w rolnictwie, w tym zaprzestanie powszechnego utrzymywania małych stad krów, owiec, kóz i koni, spowodowały zmniejszenie zagrożenia związanego z niekontrolowanym wypasem tych zwierząt na wyspach i masowym rozdeptywaniem przez nie gniazd i piskląt (Bukaciński i Bukacińska 1994, 2001). Dzisiaj jest to problem wyłącznie lokalny, a obecność zwierząt gospodarskich na wyspach jest w wielu miejscach wręcz pożądana. Zgryzając trawę oraz krzaczaste wierzby i topole, zwierzęta skutecznie przygotowują (odnawiają) siedliska pod przyszłe tereny lęgowe (Bukaciński i Bukacińska 2004, 2009).

Zagrożeniem, którego znaczenie zauważalnie wzrosło w ciągu ostatniej dekady, jest turystyka (Bukaciński i Bukacińska 1994, 2001, 2009, Bukaciński i inni 2012). Rozwój infrastruktury, wzrost zamożności społeczeństwa i coraz większa moda na „ucieczkę z miasta” (a może i potrzeba) spowodowały, że ludzie pojawiają się w pobliżu lęgowisk mew znacznie częściej niż w latach 90. XX wieku. Co więcej, niedogodnością dla ptaków żyjących na wyspach w korycie rzeki jest już nie tylko niepokojenie ich przez spacerowi-czów, wędkarzy i miłośników sportów wodnych, lecz przede wszystkim gwałtowny rozwój sportów motorowych. Masowa obecność ludzi na brzegach i w korycie rzeki na quadach, motorach i w samochodach terenowych uniemożliwia mewie siwej wyprowadzenie lęgów w coraz większej liczbie miejsc. Nie dość, że ptaki są płoszone przez hałas i samo poja-wienie się ludzi, to ich gniazda są rozjeżdżane przez pojazdy, a i pisklęta coraz częściej giną pod kołami (Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2011, 2012). Jest to poważny problem zarówno mew wyprowadzających lęgi, jak i tych, które w okresie letnim

38

i jesiennym zbierają się w stada na przybrzeżnych wyspach i plażach na odpoczynek. Od-działywanie to jest szczególnie niebezpieczne przed wieczorem, kiedy ptaki gromadzą się na noclegowisku (Bukacińska i Bukaciński 2004).

Zdając sobie sprawę, że bez specjalnych czynnych działań trudno byłoby zapewnić mewie siwej wyższą udatność lęgów i mniejszą śmiertelność ptaków dorosłych, a w kon-sekwencji zahamować spadkowy trend liczebności, jaki od wielu lat obserwujemy na wy-spach w korycie środkowej Wisły, w 2004 roku rozpoczęliśmy aktywne zabiegi ochronne. Od 10 lat nieprzerwanie chronimy ten gatunek wspólnie z Ogólnopolskim Towarzystwem Ochrony Ptaków (OTOP). Przez większość czasu partnerem OTOP-u przy realizowaniu programu była Polska Akademia Nauk Centrum Badań Ekologicznych w Dziekanowie Le-śnym. Obecnie, po jej rozwiązaniu, rolę tę przejął Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyń-skiego w Warszawie. W pierwszych latach wsparcia finansowego udzielały nam Global Environment Facility – UNDP i EkoFundusz. Od 2011 roku OTOP chroni cały zespół ptaków koryta rzeki, w tym mewę siwą, w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Śro-dowisko, realizując projekt pt. „Czynna ochrona zagrożonych gatunków awifauny wysp na obszarze OSOP Dolina Środkowej Wisły: kontynuacja”. Jest on współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach V Osi Priorytetowej oraz dofinansowywany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW). W ramach czynnej ochrony redukujemy li-czebność norki amerykańskiej i lisa w pobliżu lęgowisk mew, chronimy lęgowiska, grodząc wybrane miejsca (niekiedy całe wyspy!) pastuchami elektrycznymi, czasowo chronimy lęgi w inkubatorach. Odnawiamy siedliska lęgowe poprzez organizowanie kontrolowane-go wypasu krów, kóz i owiec oraz prowadzenie selektywnej i łanowej wycinki podrostu na wyspach. Próbujemy również zwiększyć różnorodność genetyczną w obrębie kolonii mewy siwej, co wydatnie polepsza sukces klucia się, a później odporność piskląt. Tych, którzy chcieliby poznać w szczegółach stosowane zabiegi, odsyłamy do literatury przedmiotu (np. Bukaciński i Buczyński 2005, Bukaciński i Bukacińska 2009, Bukaciński i inni 2012).

Drugi projekt, na który chcielibyśmy zwrócić uwagę, nosi nazwę „Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej”. Jest on realizowany przez miasto stołeczne Warszawa oraz STOP, dzięki wsparciu udzielonemu ze środków pochodzących z dofinansowania Komisji Europejskiej w ramach instrumentu finansowego LIFE+ oraz z dotacji NFOŚiGW. Głów-nym celem działań, które rozpoczęto w 2011 roku, jest stworzenie dogodnych warunków do gniazdowania mew i rybitw w korycie Wisły na warszawskim odcinku rzeki. Tych, któ-rzy mieszkają w stolicy, zachęcamy do baczniejszego zwrócenia uwagi na zmiany, jakie w najbliższym czasie zajdą w obrębie koryta. W ramach projektu planowane jest utworze-nie sztucznych miejsc, które mewy będą mogły zaadaptować jako lęgowiska. Trzymajmy kciuki za powodzenie tej akcji.

39

LITERATURA

BirdLife International 2004 – Birds in Europe: population estimates, trends and conservation sta-tus. BirdLife Conservation Series No. 12, Cambridge, UK.

BirdLife International 2015. Species factsheet: Larus canus. [dostęp: 19.02.2015]. http://www.birdlife.org.

Bukacińska M. 1999. Wpływ opieki rodzicielskiej na sukces lęgowy u mewy pospolitej (Larus canus). Rozprawa doktorska, Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny.

Bukacińska M., Bukaciński D. 1996. Funkcje i sposoby wyrażania agresji u mew i rybitw. Kosmos 45, s. 511–521.

Bukacińska M., Bukaciński D. 1999. The effect of territory placement within a colony on the territo- riality, parental care and breeding success of Common Gulls (Larus canus) [w:] Abstracts of 23th Annual Meeting of Waterbird Society. Grado, Italy.

Bukacińska M., Bukaciński D. 2000. Does the territory size and aggression of territory holders im-pact the breeding success in the Common Gull (Larus canus) [w:] Abstracts of 8th Congress of International Society for Behavioural Ecology. Zurich, Switzerland.

Bukacińska M., Bukaciński D. 2004. Larus canus (L., 1758) – mewa pospolita [w:] Gromadzki M. (red.). Ptaki. Cz. 2. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodycz-ny. T. 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, s. 166–170.

Bukacińska M., Bukaciński D., Epplen J. T., Sauer K. P., Lubjuhn T. 1998. Low frequency of extra-pair paternity in Common Gulls (Larus canus) as revealed by DNA fingerprinting. Journal für Orni-thologie 139, s. 413–420.

Bukaciński D. 1993. Intra- and interspecific brood parasitism in Charadriiformes colonies at Vistula River islands [w:] Abstracts of XXIII International Ethological Conference. Torremolinos, Spain.

Bukaciński D. 1998. Adaptacyjne znaczenie terytorializmu u mewy pospolitej Larus canus. Rozpra-wa doktorska. Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny.

Bukaciński D. 2008. Inwentaryzacja awifauny lęgowej w obszarze Natura 2000 PLB140004 Dolina Środkowej Wisły na odcinku pomiędzy 406–446 km rzeki w roku 2008. Raport dla Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie.

Bukaciński D. 2010. Dolina Środkowej Wisły [w:] Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki, s. 297–299.

Bukaciński D., Buczyński A. 2005. Ochrona mew na środkowej Wiśle: źródła zagrożeń i propozycje form czynnej ochrony na przykładzie mewy pospolitej [w:] Ptaki siewkowe dolin Biebrzy i Narwi. Wydawnictwo WWF Polska, s. 1–5.

Bukaciński D., Bukacińska M. 1994. Czynniki wpływające na zmiany liczebności i rozmieszczenie mew, rybitw i sieweczek na Wiśle środkowej. Notatki Ornitologiczne 35, s. 79–97.

Bukaciński D., Bukacińska M. 1996. Uwarunkowania agresji u mew i rybitw w okresie lęgowym. No-tatki Ornitologiczne 37, s. 97–111.

Bukaciński D., Bukacińska M. 1997. Masowy pojaw meszek Simulidae przyczyną strat w lęgach w kolo-niach mewy pospolitej Larus canus na środkowej Wiśle. Notatki Ornitologiczne 38, s. 167–168.

Bukaciński D., Bukacińska M. 2000. The impact of mass outbreaks of black flies (Simuliidae) on the parental behaviour and breeding output of colonial common gulls (Larus canus). Annales Zoologici Fennici 37, s. 43–49.

40

Bukaciński D., Bukacińska M. 2001. Zagrożenia ptaków gniazdujących na Wiśle środkowej [w:] Kot H., Dombrowski A. (red.). Ochrona fauny Niziny Mazowieckiej. Mazowieckie Towarzystwo Ochro-ny Fauny, Siedlce, s. 117–128.

Bukaciński D., Bukacińska M. 2003. Larus canus Common Gull [w:] Parkin D. (red.). Birds of the Western Palearctic Update 5. Oxford University Press, s. 13–47.

Bukaciński D., Bukacińska M. 2004. Ocena wpływu wypasu zwierząt gospodarskich na wyspach w nurcie środkowej Wisły na udatność lęgów ptaków gnieżdżących się na ziemi oraz propozycje form wspólnego realizowania celów ochronnych i gospodarczych na kluczowych terenach lęgo-wych dla rzadkich gatunków mew, rybitw i kaczek. Raport dla Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Puławach.

Bukaciński D., Bukacińska M. 2007. Mewa pospolita Larus canus [w:] Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 230–231.

Bukaciński D., Bukacińska M. 2009. Threatened bird species of the middle Vistula River islands: status, necessity for protection and proposed activities [w:] Uchmański J. (red.). Theoretical and applied aspects of modern ecology. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy-szyńskiego, Warszawa, s. 219–239.

Bukaciński D., Bukacińska M. 2011. Ptaki środkowej Wisły wołają o ratunek. Ptaki 1, s. 30–35.Bukaciński D., Bukacińska M. 2015. Mewa siwa Larus canus [w:] Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z.,

Chodkiewicz T. (red.). Podręcznik monitoringu ptaków lęgowych GIOŚ. Warszawa (w druku).Bukaciński D., Bukacińska M., Buczyński A. 2011. Awifauna wodno-błotna środkowej Wisły w okresie

lęgowym: wpływ działalności człowieka na rozmieszczenie, liczebność i bogactwo gatunkowe. Studia Ecologiae et Bioethicae 9, s. 67–86.

Bukaciński D., Bukacińska M., Buczyński A. 2012. Co zagraża ptakom środkowej Wisły: diagnoza, skutki i czynne działania ochronne [w:] Pająkowski J. (red.). Ochrona przyrody i dziedzictwa kul-turowego Doliny Dolnej Wisły. T. 1. Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślań-skiego, Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Świecie, s. 77–78.

Bukaciński D., Bukacińska M., Buczyński A. 2013. The impact of hydrotechnical facilities on island avifauna: a case study of the middle Vistula river. Studia Ecologiae et Bioethicae 11, s. 93–109.

Bukaciński D., Bukacińska M., Lubjuhn T. 2000. Adoption of chicks and the level of relatedness in com-mon gull, Larus canus colonies: DNA fingerprinting analyses. Animal Behaviour 59, s. 289–299.

Bukaciński D., Cygan J., Keller M., Piotrowska M., Wójciak J. 1994. Liczebność i rozmieszczenie pta-ków wodnych gniazdujących na Wiśle Środkowej – zmiany w latach 1973–93. Notatki Ornitolo-giczne 35, s. 5–47.

Chylarecki P., Bukaciński D., Dombrowski A., Nowicki W. 1995. Awifauna [w:] Gacka-Grzesikiewicz E. (red.). Korytarz ekologiczny doliny Wisły. Stan – funkcjonowanie – zagrożenia. IUCN Poland, Warszawa, s. 79–124.

Chylarecki P., Keller M., Zieliński P., Nowicki W. 1998a. Przyrodnicze podstawy opracowania opty-malnej koncepcji zagospodarowania obszaru doliny Wisły na odcinku od ujścia Narwi do stopnia Włocławek. Inwentaryzacja awifauny lęgowej w 1998 r. Ekspertyza dla Instytutu Geografii i Prze-strzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.

Chylarecki P., Nowicki W., Baiński W., Brauze T., Cenian Z., Półtorak W., Zieliński P. 1998b. Charaktery-styka poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego doliny Wisły na odcinku od stop-nia Włocławek do morza. Charakterystyka awifauny lęgowej w 1998 r. Ekspertyza dla Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.

European Communities 2009. Common Gull Larus canus. European Union Management Plan 2009–2011. Technical Report 2009-035.

Grant P. J. 1985. Mewy. Przewodnik do rozpoznawania. Notatki Ornitologiczne 25.Heath M. F., Evans M. I. 2000. Important Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation. Birdlife

Conservation Series No. 8. Cambridge, UK.

41

Jonsson L. 1998. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Muza, Warszawa.Keller M., Bukaciński D. 2000. Ocena zmian w zakresie fauny lądowej w warunkach realizacji wa-

riantów koncepcji programowo-przestrzennej zagospodarowania doliny Wisły na odcinku ujście Sanny – ujście Pilicy. Część: Ptaki. Dla Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.

Keller M., Bukaciński D., Piotrowska M., Wójciak J. 1999. Ocena stanu awifauny lęgowej doliny Wisły na odcinku od ujścia Pilicy do ujścia Sanu. Dla Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospo-darowania PAN.

Keller M., Chylarecki, P., Nowicki W. 1998. Przyrodnicze podstawy opracowania optymalnej koncepcji zagospodarowania obszaru doliny Wisły na odcinku od ujścia Pilicy do ujścia Narwi. Inwentary-zacja awifauny lęgowej w 1998 r. Dla Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.

Kot H., Bukaciński D., Keller M., Dombrowski A., Rowiński P., Błędowski W. 2009. Inwentaryzacja pta-ków w granicach Obszaru Specjalnej Ochrony Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły PLB 140004. Raport dla Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Warszawa.

Luniak M. 1971. Ptaki środkowego biegu Wisły. Acta Ornithologica 13, s. 17–113.Nawrocki P. 1989. Możliwość określenia kolejności znoszenia jaj w obrębie lęgu mewy pospolitej

(Larus canus) na podstawie cech plamkowania skorupy jaj. Notatki Ornitologiczne 30, s. 73–77.Ostrowska J. 1995. Ekologia żerowania mew na Wiśle w okresie lęgowym, ze szczególnym uwzględ-

nieniem mewy pospolitej (Larus canus). Praca magisterska. Instytut Zoologii i Ekologii, Uniwer-sytet Warszawski, Warszawa.

Rattiste K., Lilleleht V. 1986. Some aspects of the demography of the Common Gull Larus canus in Estonia. Vår Fågelvärld Suppl. 11, s. 179–186.

Rattiste K., Lilleleht V. 1987. Population ecology of the Common Gull Larus canus in Estonia. Ornis Fennica 64, s. 25–26.

Rattiste K., Lilleleht V. 1990. Breeding success and genealogical structure in Common Gull colonies. Proceedings of the Fifth Conference on the Study and Conservation of Migratory Birds of the Baltic Basin, Riga 1987. Baltic Birds 5, s. 88–97.

Rattiste K., Lilleleht V. 1995. Survival rates of breeding Common Gulls in Estonia. Journal of Applied Statistics 22, s. 1057–1062.

Różycki A. Ł. 2014. Fenologia rozrodu i produkcja jaj mew: uwarunkowania i konsekwencje w warun-kach środkowej Wisły. Rozprawa doktorska. Uniwersytet w Białymstoku, Białystok.

Seather B.-E., Engen S., Moller A. P., Weimerskirch H., Visser M. E., Fiedler W., Matthysen E., Lam-brechts M. M., Badyaev A., Becker P. H., Brommer J. E., Bukaciński D., Bukacińska M., Christensen H., Dickinson J., du Feu C., Gehlbach F. R., Heg D., Hotker H., Merila J., Nielsen J. T., Rendell W., Robertson R. J.,Thomson D., Torok J., Van Hecke P. 2004. Life history variation predicts stochas-tic effects on avian population dynamics. American Naturalist 164, s. 793–802.

Svensson L. 2012. Ptaki. Przewodnik Collinsa. Multico, Warszawa.Wesołowski T., Głażewska E., Głażewski L., Nawrocka B., Nawrocki P., Okońska K. 1984. Rozmieszcze-

nie i liczebność ptaków siewkowatych, mew i rybitw gniazdujących na wyspach Wisły środkowej. Acta Ornithologica 20, s. 159–185.

Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki.

Projekt LIFE+Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej

Liczne działania w ramach projektu mają na celu poprawę warunków życia ptaków, rzad-kich w skali europejskiej, a występujących nad Wisłą w obrębie aglomeracji warszawskiej, m.in. rybitw białoczelnych i rybitw rzecznych. Prowadzony jest także całoroczny monito-ring ornitologiczny, umożliwiający dokumentowanie życia ptaków nad Wisłą.

W ramach projektu powstało pięć sztucznych siedlisk lęgowych dla ptaków w postaci platform pływających o łącznej powierzchni 600 m2 oraz zostały oznakowane trzy nad-wiślańskie rezerwaty: Wyspy Świderskie, Ławice Kiełpińskie oraz Wyspy Zawadowskie. Stworzono także aplikację „Ptaki Wisły Warszawskiej”, a już niedługo na stronie projektu pojawi się monitoring (podgląd) wybranych siedlisk ptaków on-line.

Ważnym aspektem projektu jest zwrócenie uwagi mieszkańców Warszawy i gmin nadwi-ślańskich – przez różnorakie akcje edukacyjne i promocyjne – na bogactwo przyrodnicze obszaru Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły w obrębie aglomeracji warszawskiej. Nad rzeką powstaną m.in. miejsca służące edukacji przyrodniczej i wypoczynkowi oraz ścieżka dydaktyczna.

Strona internetowa www.wislawarszawska.pl oraz fanpage na Facebooku www.face-book.com/WislaWarszawska stanowią źródła informacji o działaniach projektowych oraz miejsca bezpłatnego udostępnienia multimediów i publikacji (m.in. niniejszej mo-nografii).

Stowarzyszenie Stołeczne Towarzystwo Ochrony Ptaków

Nasze stowarzyszenie istnieje od 2004 r. Skupia ludzi zaangażowanych w ochronę przyrody, ornitologów i miłośników ptaków. Staramy się pokazywać przyrodę ludziom, edukować i wzbudzać radość z kontaktu z naturą. Nasze działania koncentrujemy na obszarze aglomeracji warszawskiej, starając się angażować lokalną społeczność, z którą wspólnie chcemy chronić ptaki i rozpowszechniać ideę ich ochrony.

Chcesz wiedzieć więcej o działalności STOP-u, organizowanych przez nas wycieczkach, prelekcjach i innych bieżących wydarzeniach? Zajrzyj na stronę internetową oraz nasz fanpage na Facebooku.

stop.eko.org.pl

www.facebook.com/Stoleczne.Towarzystwo.Ochrony.Ptakow

Projekt „Ochrona kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej” (WislaWarszawska.pl) został dofinansowany z Instrumentu Finansowego LIFE+ Wspólnoty Europejskiej oraz ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej


ŚMIESZKAChroicocephalus ridibundus

MONOGRAFIA

Od autorów

Oddajemy w Państwa ręce sześciotomową publikację pt. „Kluczowe gatunki ptaków siewkowych na środkowej Wiśle: biologia, ekologia, ochrona i występowanie”. Składają się na nią monografie sześciu gatunków ptaków, dla których Dolina Środkowej Wisły jest bardzo ważnym miejscem lęgowym w kraju. Staraliśmy się przekazać wiedzę na ich te-mat możliwie przystępnie, nie pomijając przy tym istotnych aspektów ich biologii i eko-logii, szczególnie zagadnień związanych z behawiorem lęgowym. Ekologia behawioralna – poszukiwanie przyczyn, uwarunkowań i skutków wykorzystywanych przez ptaki taktyk i strategii rozrodczych – jest bowiem naszą specjalnością zawodową. W niniejszej publi-kacji zamieściliśmy również niepublikowane informacje z naszych badań prowadzonych w wiślanych koloniach ptaków siewkowych. W większości dotyczą one przystosowania zachowań lęgowych do silnie dynamicznych i niestabilnych warunków dużej nizinnej, roztokowej rzeki, jaką jest Wisła w środkowym biegu.„Mewa siwa, Larus canus. Monografia” stanowi pierwszy tom „Kluczowych gatunków ptaków siewkowych...”.

MONOGRAFIA


RYBITWA RZECZNASterna hirundo

MONOGRAFIA


RYBITWA BIAŁOCZELNASternula albifrons


SIEWECZKA RZECZNACharadrius dubius

MONOGRAFIA


SIEWECZKA OBROŻNACharadrius hiaticula

MONOGRAFIA

ISBN 978-83-941363-1-4, 978-83-941363-7-6

MEWA SIWA -...

Documents

Transcript of MEWA SIWA -...