METODOLOGIA JAKOŚCIOWA W BADANIACH WSPÓŁCZESNEJ

NAUKI O INFORMACJI

Sabina CisekInstytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ

Konferencja

Nauka o informacji (informacja naukowa) w okresie zmian

4-5 kwietnia 2011, Warszawa

1

Spis treści Spis treści Co to jest metodologia i dlaczego

warto się nią zajmować? Charakterystyka metodologii

jakościowej w naukach społecznych (a zatem także w nauce o informacji)

Metodologia jakościowa w nauce o informacji w XXI wieku – wyniki badań własnych

Implikacje dla praktyki informacyjnej i bibliotekarskiej

Wybrana literatura przedmiotu

2

Co to jest metodologia Co to jest metodologia i dlaczego warto się nią i dlaczego warto się nią zajmować? zajmować?

3

Co to jest metodologia? Co to jest metodologia? Termin niejednoznaczny Tutaj używany na określenie sposobu

poznawania świata, akceptowanego w danej dyscyplinie naukowej i obejmującego m.in.: ◦ paradygmat, podstawowe wytyczne, założenia, ◦ metody badawcze, ◦ techniki gromadzenia danych/materiału

empirycznego, ◦ techniki analizy zgromadzonych danych

empirycznych, ◦ formy i standardy prezentacji wyników, ◦ reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelności

i intersubiektywnej sprawdzalności badań. 4

Co to jest metoda? Co to jest metoda? Metoda = sposób lub schemat postępowania,

wzorcowy dobór i układ elementarnych czynności – ◦ określony przez pewne dyrektywy, reguły,

wytyczne, ◦ powtarzalny, systematyczny, ◦ stosowany celowo i świadomie (nakierowany

na realizacje jakiegoś celu) , ◦ wyuczalny, ◦ zawierający element normatywny,

wartościujący (jak należy postępować).

(Hajduk, 2001, s. 104-107), (Kamiński, 1992, s. 201), (Nowak, 1985, s. 19)

5

Co to jest metoda Co to jest metoda naukowa? naukowa? Metoda naukowa = „sam tok

operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński, 1992, s. 202)

6

Dlaczego warto zastanowić się nad Dlaczego warto zastanowić się nad metodologią badań nauki o metodologią badań nauki o informacji? informacji? Naukowcy badają świat, metodolog

docieka (m.in.): ◦ jak to robią, ◦ czy ich sposoby postępowania poznawczego

prowadzą do uzasadnionych wyników. Wiedza na temat uwarunkowań

metodologicznych prowadzi do podniesienia jakości, w tym wiarygodności oraz intersubiektywnej sprawdzalności (= wiedza naukowa poddaje się kontroli) badań.

7

Dlaczego warto …? C.d. Dlaczego warto …? C.d. Jeżeli badania nie są intersubiektywnie komunikowalne

i sprawdzalne, to nie są w ogóle naukowe (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31).

Intersubiektywna sprawdzalność pojawia się w wyniku jasnego określenia: ◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych

stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy, słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,

◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura.

Nie da się spełnić tych wymogów, gdy brakuje samoświadomości metodologicznej.

8

Charakterystyka Charakterystyka metodologii jakościowej w metodologii jakościowej w naukach społecznych (a naukach społecznych (a zatem także zatem także w nauce o informacji) w nauce o informacji)

9

Typy metodologii w naukach Typy metodologii w naukach społecznych i w nauce o społecznych i w nauce o informacji informacji Metodologia ilościowa (pozytywistyczna),

badania ilościowe = Quantitative research Metodologia jakościowa (interpretatywna),

badania jakościowe = Qualitative research Metodologia mieszana = MMR = Mixed

Methods Research ◦ Na podstawie literatury z zakresu nauk

społecznych i z zakresu nauki o informacji, m.in.: (Cibangu, 2010), (Fidel, 2008), (Johnson and Christensen, 2007), (Pickard, 2007)

10

Silna polska tradycja Silna polska tradycja metodologii jakościowej w metodologii jakościowej w naukach społecznych naukach społecznych Twórcy metodologii jakościowej w

ogóle (w skali nauki światowej)◦Bronisław Malinowski (badania

etnograficzne)

◦Florian Znaniecki (badania społeczne, współczynnik humanistyczny)

Odrodzenie tej tradycji – w XXI wieku

(Podemski, 2009) 11

Badania jakościowe – Badania jakościowe – charakterystyka ogólna i problemy charakterystyka ogólna i problemy terminologiczne terminologiczne „Badanie jakościowe jest usytuowaną aktywnością,

która umieszcza obserwatora w świecie. (…) badania jakościowe to interpretatywne, naturalistyczne podejście do świata. Oznacza to, że badacze jakościowi badają rzeczy w ich naturalnym środowisku, próbując nadać sens lub interpretować zjawiska przy użyciu terminów, którymi posługują się badani ludzie.” (Denzin, Lincoln, 2009, s. 23)

„Terminy jakościowe i ilościowe mają znaczenie wyłącznie symboliczne, ponieważ w badaniach jakościowych stosuje się także pewne obliczenia, a w ilościowych dokonuje jakościowej analizy danych … .” (Pilch, Bauman, 2001, s. 267)

12

Badania jakościowe – Badania jakościowe – charakterystyka ogólna i problemy charakterystyka ogólna i problemy terminologiczne terminologiczne Badanie jakościowe ≠ badanie

jakości (np. serwisów WWW, usług bibliotecznych etc.)

Badanie jakościowe ≠ badanie „bez liczenia”

13

Badania ilościowe i jakościowe – Badania ilościowe i jakościowe – porównanie porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa

Paradygmat

Pozytywistyczny, post-pozytywistyczny

Interpretatywny

Założenia epistemolo-giczne i ontologicz-ne

Badacz i rzeczywistość badana są „zewnętrzne” wobec siebie, niezależne od siebie – albo – przynajmniej – można przyjąć takie założenie na użytek dociekań.

Badacz dąży do obiektywności, aczkolwiek wie, iż nie jest to w pełni osiągalne.

Badacz i rzeczywistość badana są nierozerwalnie powiązani, warunkują się wzajemnie – i to DOBRZE, bo tylko dzięki temu badacz jest w stanie zrozumieć badanych (np. wspólny język, kontekst kulturowy).

Badacz zgadza się na istnienie elementu subiektywnego i stara się go kontrolować np. poprzez jawną autoanalizę własnych uwarunkowań różnego typu. 14

Badania ilościowe i jakościowe – Badania ilościowe i jakościowe – porównanie porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa

Założenia metodologiczne

Zjawiska społeczne być może różnią się od fizycznych, ale wszystkie mogą być badane takimi samymi metodami.

Zjawiska społeczne różnią się od fizycznych, dlatego muszą być badane odmiennymi metodami.

Cel badań Opis, wyjaśnienie, przewidywanie

Uchwycenie zależności (najchętniej przyczynowo-skutkowych), sformułowanie generalizacji dotyczących CAŁEJ badanej populacji, a najlepiej – odkrycie praw i stworzenie teorii

Opis, eksploracja, odkrycie

Zrozumienie ludzi działających w swoim naturalnym środowisku, interpretacja ich motywacji, potrzeb, zachowań.

„Bogaty”, wieloaspektowy opis, narracja, historia.

15

Badania ilościowe i jakościowe – Badania ilościowe i jakościowe – porównanie porównanie Aspekt

Metodologia ilościowa

Metodologia jakościowa

Główna metoda

Hipotetyczno-dedukcyjna

Zaczyna się od sformułowania hipotezy, następnie się ją operacjonalizuje i testuje (potwierdza lub obala).

Badacz zakłada, że wie co jest istotne, o co warto pytać (a priori formułuje zmienne zależne i niezależne).

Indukcyjna

Zaczyna się od ogólnego, roboczego (nieostatecznego) sformułowania problemu i gromadzenia materiału empirycznego.

Nie należy przystępować do badań z gotową hipotezą lub siatką pojęć, dlatego, by: - nie narzucać badanym swoich kategorii, obrazu świata (to ich wizja rzeczywistości jest ważna) - zminimalizować niebezpieczeństwo samopotwierdzania się teorii, to jest sytuacji, w której odpowiedź (wynik dociekań) jest już de facto zawarta w zadawanym pytaniu.

Materiał empiryczny decyduje o ostatecznej treści, zakresie i wyniku badań. Formułowanie problemu ma charakter iteracyjny, jest a posteriori. Hipoteza może (ale nie musi) pojawić się w rezultacie badań.

16

Badania ilościowe i jakościowe – Badania ilościowe i jakościowe – porównanie porównanie Aspekt Metodologia ilościowa Metodologia jakościowa

Kogo badamy, kogo dotyczą wyniki

Pewna populacja, zbiór złożony z „jednorodnych” – pod jakimś względem – elementów.

Bada się albo całą populację, jeżeli jest skończona i niewielka, albo dobraną losowo próbę reprezentatywną. Wyniki się generalizuje na całą populację.

Niewielkie grupy, jednostki, context-limited studies

Bada się konkretne przypadki dobrane celowo (reprezentują tylko siebie).

Wyników nie można generalizować, ewentualnie można w innej, niebadanej sytuacji zastosować rozumowanie przez analogię (ostrożnie).

Miejsce badania

Środowisko naturalne lub sztuczne

Środowisko naturalne

17

Badania ilościowe i jakościowe – Badania ilościowe i jakościowe – porównanie porównanie Aspekt Metodologia

ilościowa Metodologia jakościowa

Preferowane metody badań

Badania sondażowe Metody statystyczne

Badanie w działaniu (Action research) Etnografia Metoda historyczna Metoda Sense-Making Studium przypadkuTeoria ugruntowana

Preferowane techniki gromadzenia materiału empirycznego

AnkietaWywiad Obserwacja

Gromadzimy dane – wartości zmiennych

Obserwacja uczestnicząca Materiały audiowizualne Pamiętniki Wywiady – grupowy, narracyjny, pogłębiony, zogniskowany (fokusowy)

Gromadzimy opowieści, słowa, obrazy, kategorie

18

Badania ilościowe i jakościowe – Badania ilościowe i jakościowe – porównanie porównanie Aspekt Metodologia

ilościowa Metodologia jakościowa

Uzasadnia-nie

Uzasadnione jest to, co jest zgodne z rzeczywistością

Uzasadnione jest to, co jest dokładnie i przekonująco opowiedziane.

Rzetelność, wiarygod-ność badań

Intersubiektywna sprawdzalność

osiągnięta poprzez powtarzalność metod i wyników

Intersubiektywna sprawdzalność

osiągnięta poprzez pozostawienie ścieżki sprawdzenia (audit trial), czyli rygorystyczne i szczegółowe opisanie własnego postępowania badawczego

19

Metodologia jakościowa Metodologia jakościowa w nauce o informacji w w nauce o informacji w XXI wieku – wyniki badań XXI wieku – wyniki badań własnychwłasnych

20

Prekursorzy Prekursorzy badań/metodologii badań/metodologii jakościowej w nauce o jakościowej w nauce o informacji w XX wieku informacji w XX wieku Brenda Dervin (zob. np. Cisek,

2008)Tom Wilson – zob. np. artykuł

„Recent trends in user studies: action research and qualitative methods” (2000)

21

Wyszukiwanie publikacji Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią związanych z metodologią jakościową jakościową Baza LISTA, dostawca – EBSCO

Publishing, wyszukiwanie w dniu 2011-03-17, 40 rekordów w rezultacie ◦Wyrażenie wyszukiwawcze

(DE "QUALITATIVE research") AND ((DE "INFORMATION behavior") OR (DE "INFORMATION science") OR (DE "INFORMATION science -- Research"))

Lata 2001-2011 22

Wyszukiwanie publikacji Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią związanych z metodologią jakościową jakościową Baza LISTA, dostawca – EBSCO Publishing,

charakterystyka deskryptora „QUALITATIVE RESEARCH” w tezaurusie ◦ „Here are entered works on research methods that seek

insights through loosely structured data, written or spoken, rather than specific measurements, resulting in analysis that is interpretative, subjective, impressionistic and diagnostic. Works on specific strategies used in service of qualitative research are entered under such narrower terms as "Conversation analysis" or "Interviews".

◦ Works on research methods that examine phenomenon through the numerical representation of observations and statistical analysis are entered under "Quantitative research."

23

Wyszukiwanie publikacji Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią związanych z metodologią jakościową jakościową Baza Social Sciences Citation Index (Web

of Science® – with Conference Proceedings), dostawca Thomson Reuters, wyszukiwanie w dniu 2011-03-17, 96 rekordów w rezultacie ◦ Wyrażenie wyszukiwawcze

Topic=(qualitative) AND Topic=(information science) Refined by: Subject Areas=( INFORMATION SCIENCE

& LIBRARY SCIENCE ) AND Document Type=( ARTICLE OR PROCEEDINGS PAPER ) AND Languages=( ENGLISH )

Timespan=2001-2011. Databases=SSCI. 24

Wyszukiwanie publikacji Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią związanych z metodologią jakościową jakościową Internet – Google, wyszukiwanie w

dniu 2011-04-03, ok. 768 000 rezultatów ◦Wyrażenie wyszukiwawcze

"information science" "qualitative research”

Internet – Google Scholar, wyszukiwanie w dniu 2011-04-03, ok. 9360 rezultatów ◦Wyrażenie wyszukiwawcze

"information science" "qualitative research"25

Wyszukiwanie publikacji Wyszukiwanie publikacji informatologicznych z XXI wieku informatologicznych z XXI wieku związanych z metodologią związanych z metodologią jakościową jakościową

Repozytorium E-LIS http://eprints.rclis.org/, wyszukiwanie w dniu 2011-04-03, 475 rezultatów◦Wyrażenie wyszukiwawcze

qualitative (method* OR research)

26

Serwisy www związane z Serwisy www związane z badaniami/metodologią jakościową badaniami/metodologią jakościową w nauce o informacjiw nauce o informacji

Qualitative Research in Information Systems http://www.qual.auckland.ac.nz/#Welcome

27

Tematyka artykułów związanych z Tematyka artykułów związanych z metodologią jakościową w nauce o metodologią jakościową w nauce o informacji w XXI wiekuinformacji w XXI wieku

Refleksja metodologiczna, np. ◦Suarez, Doug (2010). Evaluating

Qualitative Research Studies for Evidence Based Library and Information Practice. EBLIP, vol. 5, issue 2. http://ejournals.library.ualberta.ca/index.php/EBLIP/article/view/7418/6964

Badania użytkowników informacji – wiele (zob. Cisek, 2009b)

28

Stosowane metody i techniki Stosowane metody i techniki jakościowe jakościowe Analiza zawartości Badania długookresowe Etnografia Etnometodologia Mapowanie Meta-synteza Pamiętniki Studium przypadku Teoria ugruntowanaWywiady …

29

Implikacje dla praktyki Implikacje dla praktyki informacyjnej i informacyjnej i bibliotekarskiej bibliotekarskiej

30

Wdrożenie wyników badań Wdrożenie wyników badań jakościowychjakościowych

Wyniki dociekań prowadzonych metodami jakościowymi przypuszczalnie łatwiej – niż rezultaty badań ilościowych – zastosować w działalności informacyjnej (praktyce), zarządzaniu etc. ponieważ: ◦ z reguły dotyczą konkretnej, określonej grupy

ludzi (użytkownicy informacji, pracownicy) lub organizacji, usługi, systemu,

◦ niektóre z nich, np. badanie w działaniu (Action research) z definicji zawierają element wdrożeniowy.

31

Wybrana literatura Wybrana literatura przedmiotu przedmiotu

32

Wybrana literatura przedmiotu Wybrana literatura przedmiotu Cibangu, S. K. (2010). Paradigms, methodologies and methods. Library and

Information Science Research, vol. 32, p. 177-178. Cisek, S. (2008). Badanie zachowań informacyjnych użytkowników bibliotek:

metodologia „Sense-Making”. W: Kocójowa, M. (red.). Biblioteka: klucz do sukcesu użytkowników. [CD-ROM]. Kraków: Instytut INiB UJ. [Pełny tekst dostępny w repozytorium E-LIS http://hdl.handle.net/10760/13708]

Cisek, S. (2010). Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa w nauce o informacji i bibliotekoznawstwie w XXI wieku. Przegląd Biblioteczny t. 78 nr 3, s. 273-284.

Cisek, S. (2009a). Metoda delficka w badaniach nauki o informacji i bibliotekoznawstwa w XXI wieku. Zagadnienia Informacji Naukowej nr 1 (93), s. 25-32.

Cisek, S. (2009b). Metodologia badań użytkowników informacji w XXI wieku w świetle anglojęzycznej literatury przedmiotu. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej 2009 nr 4 s. 3-11. [Preprint dostępny online http://www.slideshare.net/sabinacisek/metodologia-badan-uzytkownikow-inf-21-wiek]

Cisek, S. (2010). Metodologia mieszana w badaniach nauki o informacji i bibliotekoznawstwa. W: Kocójowa, Maria (red.). Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w 21. wieku. [CD-ROM]. Kraków: Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ. [Pełny tekst dostępny w repozytorium E-LIS http://hdl.handle.net/10760/15393]

Cisek, S. (2008 – ). Methodology and Philosophy of Information Science [online]. http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/ 33

Wybrana literatura przedmiotu Wybrana literatura przedmiotu

Cisek, S. (2007). Teoria ugruntowana w nauce o informacji – wybrane aspekty. W: Próchnicka, M.; Korycińska-Huras, A. (red.). Między przeszłością a przyszłością. Książka, biblioteka, informacja naukowa – funkcje społeczne na przestrzeni dziejów. Kraków: Wydaw. UJ, s. 233-239.

Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (red.). Metody badań jakościowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, t.1-2.

Eldredge, J. D. (2004). Inventory of research methods for librarianship and informatics [online]. Journal of the Medical Library Association, vol. 92, p. 83-90. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=314107#id2579454

Fidel, R. (2008). Are we there yet?: Mixed methods research in library and information science. Library and Information Science Research, vol. 30, p. 265-272.

Frankfort-Nachmias, Ch., Nachmias, D. (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.

Given, L. M. (ed.) (2008). The SAGE Encyclopedia of Qualitative Research Methods. SAGE.

Hajduk, Z. (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL. Johnson, B., Christensen, L. (2007). Educational Research: Quantitative, Qualitative, and

Mixed Approaches [online]. http://www.southalabama.edu/coe/bset/johnson/2lectures.htm, http://www.sagepub.com/bjohnsonstudy/

Kamiński, S. (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL.

34

Wybrana literatura przedmiotu Wybrana literatura przedmiotu Konecki, K. (2000). Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana.

Warszawa: PWN [fragmenty dostępne online http://qsr.webd.pl/KKonecki/publikacje/publikacja2.html/]

Myers, M. D. (1997 – ). Qualitative Research in Information Systems [online]. http://www.qual.auckland.ac.nz/#Welcome

Nowak, S. (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: PWN. Pickard, A. J. (2007). Research Methods in Information. London: Facet Publishing. Pilch, T., Bauman, T. (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i

jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

Podemski, K. (2009). Przedmowa do polskiego wydania. W: Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (red.). Metody badań jakościowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, t.1, s. XXI-XXVIII.

Soroko, E. (2008). Jak pisać dysertację jakościową? Wybrane zasady raportowania badań jakościowych [online]. http://www.staff.amu.edu.pl/~soroko/wp-content/uploads/2008/03/_art-jak-pisac-dysertacje-jakosciowa.pdf

Suarez, D. (2010). Evaluating Qualitative Research Studies for Evidence Based Library and Information Practice. EBLIP, vol. 5, issue 2. http://ejournals.library.ualberta.ca/index.php/EBLIP/article/view/7418/6964

Weber, R. (2004). The Rhetoric of Positivism Versus Interpretivism: A Personal View. MIS Quarterly, vol. 28 no. 1, p. iii-xiii.

35

Wybrana literatura przedmiotu Wybrana literatura przedmiotu

Inne prezentacje dotyczące metodologii i naukoznawstwa http://

www.slideshare.net/sabinacisek/badanie-zachowan-informacyjnych-uzytkownikow-bibliotek-metodologia-sensemaking

http://www.slideshare.net/sabinacisek/cfakepathcisek-metodologia-mieszana

http://www.slideshare.net/sabinacisek/co-to-jest-metoda http://www.slideshare.net/sabinacisek/co-to-jest-metodologia-nauk http://www.slideshare.net/sabinacisek/co-to-jest-nauka http://www.slideshare.net/sabinacisek/metodologia-badan-uzytkownikw-

informacji-w-xxi-wieku http://www.slideshare.net/sabinacisek/naukoznawstwo http://www.slideshare.net/sabinacisek/problem-prawdy-w-dziaalnoci-

informacyjnej-zarys-problematyki http://www.slideshare.net/sabinacisek/problematyka-metodologiczna-w-

internetowych-platformach-dzielenia-si-wiedz-knowledgesharing-communities-wybrane-aspekty-presentation

http://www.slideshare.net/sabinacisek/zagadnienia-filozoficzne-i-metodologiczne-nauki-o-informacji-w-bezpatnych-zasobach-www

36