Metafizyczny idealizm obiektywny i spór o uniwersalia

Andrzej Łukasik Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasiklukasik@bacon.umcs.lublin.pl

Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego z problematyką epistemologiczną

Zagadnienie źródeł poznania wersja psychologiczna (genetyczna):

Czy istnieje wiedza wrodzona czywszelka wiedza pochodzi z doświadczenia?

Aprioryzm (natywizm) istnieje wiedza wrodzona

[np. Platon, Descartes, Leibniz]

Empiryzm genetycznyumysł jest tabula rasa:

nihil est in intellectu, qod nonprius fuerit in sensu

[np. Arystoteles, Locke, Hume, Condillac]

Związek zagadnienia idealizmu metafizycznego z problematyką epistemologiczną

zagadnienie źródeł poznania wersja metodologiczna (epistemologiczna)

aprioryzm metodologiczny

empiryzm metodologiczny

skrajnyumiarkowany:

istnieją twierdzeniasyntetyczne a priori

skrajnyumiarkowany:

tylko twierdzeniaanalityczne są

a priori

Idealizm obiektywny Platon (427–347 p.n.e.)

Problem: zagadnienie przedmiotu wiedzy pojęciowej

• „Według mojego zdania, należy wyróżnić następujące problemy: czym jest to, co wiecznie trwa i nie zna urodzin; czym jest to, co się zawsze rodzi i nigdy nie istnieje. Pierwszą rzecz może pojąć tylko intelekt, bo istnieje zawsze jako ta sama (identyczna). Przeciwnie, druga jest przedmiotem mniemania w połączeniu z nierozumowym poznaniem zmysłowym, bo rodzi się i umiera, lecz nie istnieje nigdy realnie” (Platon, Timajos, 28 a).

Esencjalizm: istnieją istoty i wiedza o nich jest możliwa

• „Geniusz Platona kazał mu poszukiwać zrozumienia istoty w najprostszych przypadkach. Nic dziwnego, że skierował go ku geometrii (nie bez wpływów filozofii pitagorejskiej). Gdzie, na przykład, szukać istoty kuli? Nie wśród rzeczy materialnych, bo w dziedzinie materii można znaleźć tylko «podobieństwa kul», a nie «kule idealne», o jakich mówi geometria. Mimo to idealne kule geometryczne istnieją, wszak geometria wykrywa prawa ich istnienia. Tu ma swe źródło Platońska doktryna o świecie idei, czyli form” (M. Heller, Filozofia świata, s. 20-21).

• Platon w poznaniu wyróżnia:

1) nazwę przedmiotu (np. „koło”)2) definicję3) obraz4) umysłową wiedzę o przedmiocie5) ideę

• „Każdy poszczególny przedmiot posiada trzy przedstawienia, na których wiedza o nim bezwarunkowo opierać się musi; czwartym jest właśnie ona — owa wiedza o przedmiocie. Jako coś piątego należy przyjąć to, co jest samym przedmiotem poznania i rzeczywistą istnością” (Platon, List VII, 342 a)

Idealizm obiektywny (gr. ίδέα – kształt, postać)

• Niezależnie od świata przedmiotów jednostkowych (samoistnie) i niezależnie od ludzkiej świadomości (obiektywnie) istnieje świat bytów ogólnych (uniwersaliów), niezmiennych i wiecznych

• Idealny sposób istnienia: aczasowy, nieprzestrzenny • Do świata bytów idealnych należą m.in. dobro samo w

sobie, piękno samo w sobie, człowiek w ogóle, przedmioty matematyki

• Idee istnieją w sensie podstawowym• Idee są poznawalne wyłącznie rozumem• Przedmioty zmysłowe są jedynie „cieniami” świata idei

Spór o uniwersalia

zagadnienie istnienia uniwersaliów(przedmiotów pojęć ogólnych)

nominalizm realizm powszechnikowy

skrajnyistnieją tylkonazwy ogólne

Berkeley, Kotarbbiński

umiarkowany(konceptualizm)istnieją pojęcia

ogólneLocke, Kant

umiarkowanypowszechniki

istnieją niesamoistnie

Arystoteles

skrajnypowszechniki

istnieją samoistnie

Platon

Współczesna postać sporu o uniwersaliaontologia matematyki

W jaki sposób istnieją przedmioty matematyczne?

Stanowiska w filozofii matematyki

Logicyzm przedmioty matematyczne

istnieją obiektywniejako obiekty abstrakcyjne

[platonizm]Frege, Russell, Penrose

Formalizmprzedmioty matematyczne

istnieją jako znaki[nominalizm]

Hilbert

Intuicjonizmprzedmioty matematycznesą konstrukcjami umysłu

[konceptualizm]Brouwer

Platonizm w filozofii matematyki

• Matematyka (czysta) bada byt w pełni rzeczywisty, całkowicie niezależny od poznającego umysłu.

• Przedmioty matematyczne istnieją obiektywnie i są w ludzkim poznaniu odkrywane, a nie konstruowane. Zajmują one pozycję pośrednią pomiędzy hierarchicznie uporządkowanym światem inteligibilnym a światem doświadczenia zmysłowego.

• Przedmioty matematyki różnią się od rzeczy zmysłowych „tym, że są wieczne i niezmienne, a od Idei tym, że jest ich wiele podobnych, podczas gdy każda Idea jest zawsze jedna” (Arystoteles, Metafizyka, I, 987 b).

• Przedmioty matematyczne nie są idealizacjami przedmiotów świata materialnego, lecz przedmioty świata materialnego są aproksymacjami („cieniami”) przedmiotów matematycznych (o tyle, o ile „uczestniczą w ideach”).

Współczesne postaci platonizmuTrzy światy Karla R. Poppera

• W1 – świat przedmiotów lub stanów fizycznych

• W2 – świat stanów psychicznych (wiedzy subiektywnej)

• W3 – świat obiektywnej treści myślenia (świat ducha obiektywnego, świat wiedzy obiektywnej)

Współczesne postaci platonizmu:Trzy światy Karla R. Poppera

• „Wśród obiektów wypełniających mój „trzeci świat” są przede wszystkim systemy teoretyczne; ale również ważnymi obiektami są problemy i sytuacje problemowe. Będę starał się udowodnić, że najistotniejszymi mieszkańcami tego świata są argumenty krytyczne i to, co przez analogię do stanów faktycznych lub stanów świadomości można nazwać stanami dyskusji lub stanami krytycznej argumentacji; oraz oczywiście zawartość czasopism, książek i bibliotek” (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 149-150)

Wiedza w sensie subiektywnym i wiedza w sensie obiektywnym

• „[…] (1) istnieje wiedza lub myśl w sensie subiektywnym, składająca się ze stanów umysłu lub świadomości lub z dyspozycji do działania czy reakcji, oraz (2) istnieje także wiedza lub myśl w sensie obiektywnym, składająca się z problemów, teorii i argumentów jako takich. Wiedza w tym obiektywnym sensie jest całkowicie niezależna od czyjejkolwiek wiedzy. Jest ona także niezależna od czyjejkolwiek wiary, dyspozycji do stwierdzenia, uznawania czy działania. Wiedza w sensie obiektywnym jest wiedzą bez poznającej istoty: jest to wiedza bez podmiotu poznającego” (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 152).

• Frege: myśl = obiektywna treść

Wiedza w sensie subiektywnym i wiedza w sensie obiektywnym

• W3 jest produktem człowieka• W3 jest w znacznej mierze autonomiczny• W3 i W2 oddziałują na siebie• „[…] istnieje coś w rodzaju Platońskiego (lub

Bolzanowskiego) trzeciego świata ksiąg samych w sobie, teorii samych w sobie, problemów samych w sobie, sytuacji problemowych samych w sobie, argumentów samych w sobie i tak dalej. Twierdzę, że nawet chociaż ten trzeci świat jest wytworem ludzkim, istnieje wiele teorii samych w sobie i argumentów samych w sobie, które nigdy nie zostały stworzone czy zrozumiane i być może nie zostaną stworzone czy zrozumiane przez człowieka” (K. R. Popper, Epistemologia bez podmiotu poznającego, [w:] idem Wiedza obiektywna, s. 162).

Trzy światy Rogera Penrose

Świat idei

matematycznych

Świat materialnyŚwiat fizyczny

• „[…] cały świat fizyczny jest rządzony prawami matematycznymi. […] cały fizyczny wszechświat podlega w najdrobniejszych szczegółach regułom matematycznym, być może wyrażonym w formie równań […] a może w formie jakichś przyszłych pojęć matematycznych fundamentalnie różnych od tych, którym dzisiaj przypisujemy nazwę „równań”. Jeśli mam rację, to nawet nasze własne działania fizyczne winny podlegać regułom matematyki, przy czym, oczywiście, rozumiemy dopuszczalność zdarzeń losowych rządzonych ściśle probabilistycznymi zasadami” (R. Penrose, Droga do rzeczywistości, s. 18).

Platonizm we współczesnej filozofii przyrody

• Wprawdzie w czasach Platona nie było teoretycznej fizyki, ale to, o czym Platon mówi w Timajosie, możemy traktować jako odpowiednik dzisiejszej fizyki teoretycznej. Tak na przykład współczesna fizyka mówi o atomie wodoru. Co się za tym atomem kryje? Matematyczna forma, tak jak w przypadku okręgu

- Carl F. von Weizsäcker

• Mechanika kwantowa […] zmieniła cały system pojęć, jakich używamy do opisu przyrody: zamiast mówić o cząstkach z dobrze określonym położeniem i prędkością, mówimy teraz o funkcjach falowych i prawdopodobieństwach. Synteza teorii względności z mechaniką kwantową doprowadziła do powstania nowego obrazu świata, w którym materia nie odgrywa już głównej roli. Jej miejsce zajęły zasady symetrii, choć niektóre z nich w obecnym stanie wszechświata pozostają ukryte

- Steven Weinberg

• Jedną z zadziwiających cech zachowania świata stanowi jego nadzwyczajna zgodność z prawami matematycznymi. Im lepiej rozumiemy świat fizyczny, im głębiej poznajemy prawa natury, tym bardziej wydaje się nam, że świat fizyczny gdzieś wyparowuje i pozostaje nam tylko matematyka. Im głębiej rozumiemy prawa fizyki, tym dalej wkraczamy w świat matematyki i matematycznych pojęć

- Roger Penrose

• Załóżmy, że istnieje — w sensie Platońskim — pewna abstrakcyjna struktura, do której nie mamy bezpośredniego dostępu poznawczego. Możemy jedynie konstruować matematyczne struktury, które są „cieniami”, lub — używając mniej poetyckiego języka — reprezentacjami tamtej Platońskiej struktury.

- Michał Heller

• Pojęcie materii we współczesnej fizyce zdecydowanie przestało odpowiadać filozoficznemu lub potocznemu pojęciu materii. […] Okazuje się więc, że określenie fizyki jako „nauki o materialnym świecie”, lub krócej jako „nauki o materii”, jest niczym innym, jak tylko nawykiem myślowym, który utracił obecnie jakiekolwiek uzasadnienie. Termin „materia” nie występuje w słowniku fizyki. […] Znacznie bardziej zgodnym z „danymi” współczesnej fizyki byłoby wyobrażenie sobie nie materii, lecz czystej formy jako tworzywa świata. […] Jeśli nawet rzeczywisty świat zawiera coś oprócz formy, to metoda dzisiejszej fizyki nie jest w stanie sięgnąć do tego czegoś; to coś niezauważalnie przepływa przez oka sieci matematyczno‑empirycznej metody. W tym sensie świat fizyki jest czystą formą.

- Michał Heller