Media – prof. M.Jachimowski.pdf

RAPORT

MEDIA PERIODYCZNE W PRZESTRZENI WOJEWDZTWA LSKIEGO

Rezultaty dziaalnoci prasy polskiej na Grnym lsku s najwikszymi tryumfami doniosego zawodu dziennikarskiego.Stefan Gorski, 1905 rok

Autor: Marek Jachimowski Wsppraca: Damian Guzek, Micha Raszka

Katowice 2010 1Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

Spis treci

Wprowadzenie............................................................................................................................ 3 I. Zarys historyczny ksztatowania si kultury mediw periodycznych Grnego lska.. 6 II. Zmiany w stanie mediw periodycznych wojewdztwa lskiego ................................ 27 III. Przestrze mediw periodycznych wojewdztwa lskiego miejscem dyskursu kulturowego i spoecznego.............................................................................................. 49 IV. Wnioski i postulaty kocowe........................................................................................... 65 V. Bibliografia.......................................................................................................................... 66 VI. Wycig z katalogu mediw periodycznych regionu medialnego wojewdztwa lskiego w opracowaniu stan: lato 2010. .................................................................. 72 6.1.Prasa ............................................................................................................................... 72 6.1.1. Prasa subregionu bielskiego ................................................................................... 72 6.1.2. Prasa subregionu czstochowskiego ...................................................................... 83 6.1.3. Prasa subregionu katowickiego.............................................................................. 92 6.2. Radio ........................................................................................................................... 141 6.2.1. Stacje radiowe subregionu bielskiego .................................................................. 141 6.2.2. Stacje radiowe subregionu czstochowskiego ..................................................... 142 6.2.3. Stacje radiowe subregionu katowickiego ............................................................. 143 6.3. Telewizja ..................................................................................................................... 146 6.3.1. Stacje telewizyjne subregionu bielskiego ............................................................ 146 6.3.2. Stacje telewizyjne subregionu czstochowskiego................................................ 147 6.3.3. Stacje telewizyjne subregionu katowickiego ....................................................... 147 6.4. Internet ........................................................................................................................ 150 6.4.1. Serwisy internetowe subregionu bielskiego......................................................... 150 6.4.2. Serwisy internetowe subregionu czstochowskiego ............................................ 162 6.4.3. Serwisy internetowe subregionu katowickiego.................................................... 173 VII. Media periodyczne regionu medialnego wojewdztwa lskiego w statystykach ......... 200 VIII. Mapy przestrzennego rozmieszczenia mediw periodycznych regionu medialnego wojewdztwa lskiego................................................................................................... 203

2Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

Wprowadzenie

Komunikacja spoeczna zdaniem Georga Herberta Meada jest najbardziej uniwersalnym z procesw spoecznych, bardziej uniwersalnym od zjawisk religijnych, od procesw ekonomicznych, poniewa stanowi podstaw jednych i drugich. Jej mechanizmy prowadz do porozumienia lub osigania konsensusu, co pozwala czowiekowi na przeksztacanie naturalnych stanw z rnych dziedzin ycia. W konsekwencji kada z tych dziedzin wymaga komunikacji i dlatego wyksztaca wasne media od medium sowa do medium pienidza. Komunikacja stanowi podstaw wyksztacania si kultur zbierania danych, formowania ich w informacje, by te nastpnie przeksztaca w wiedz. Wiedza za od zawsze prowadzia do rozwoju kultury jednostki i spoeczestw, a take pozwalaa i pozwala racjonalnie y i dziaa. Przypominamy na pocztku naszego Raportu te oczywiste kwestie, aby podkreli znaczenie komunikacji na rnych poziomach funkcjonowania spoeczestwa.

W opracowaniu tym przyjmujemy paradygmat przestrzenny, gdy pozwala on opisa struktur mediw periodycznych na poziomach regionalnym i lokalnym konkretnego wojewdztwa. Struktury mediw nie maj jednak charakteru administracyjnego, poniewa s wytworem procesw kulturowych i cywilizacyjnych. Warto o tym pamita w kontekcie przedsiwzicia, jakim jest Kongres Kultury Wojewdztwa lskiego, na ktrym omawiane bd media komunikacji bezporedniej i poredniej jako wytwory kultury takiego regionu, jakim jest Grny lsk. Media regionu, ktre w cigu wiekw suyy ksztatowaniu wizi i tosamoci mieszkacw tego obszaru, a wic gwara, muzyka, pie, z czasem uzupenione zostay przez takie media jak: prasa, radio, telewizja, film czy wspczenie Internet. Media periodyczne poprzez wiksze lub mniejsze moliwoci multiplikacyjne upubliczniay, wywoyway dyskurs bd propagoway wartoci oraz problemy mieszkacw regionu w rnych okresach dziejw. Jednoczenie byy swoistym filtrem kulturowym dla treci zewntrznych, ktre docieray do naszego regionu. W prezentowanym opracowaniu zajmiemy si mediami periodycznymi. 3Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

Wymiar regionalny, a nie tylko administracyjny Raportu ma tym wikszy sens, e kryteria administracyjne s mao stabilne i zmienne. Warto przypomnie, e poprzedni Kongres Kultury dotyczy administracyjnie innego obszaru ni obecny. W naszym przypadku, kiedy mamy mwi o mediach periodycznych, trudno przyj kryterium administracyjne. Wszak media periodyczne zarwno w ukadzie przestrzennym, jak i kulturowym nie poddaj si ograniczeniom wynikajcym z granic administracyjnych. Brak Raportu o mediach periodycznych na poprzednim Kongresie wymaga, aby opracowanie to sigao duszego horyzontu czasowego ni cezura, ktr jest rok poprzedniego Kongresu Kultury (1998). Ponadto uksztatowana w naszym regionie w przeszoci struktura mediw periodycznych implikuje ich analiz w wymiarze regionalnym, a nie administracyjnym. Wszak by czas, kiedy byy one mediami kilku wojewdztw. Tworzyy, jak rwnie tworz wspczenie region periodycznej komunikacji medialnej. Media te bowiem byy mediami zbiorowoci szerszej, ni wynikaoby to z podziaw administracyjnych. Stanowiy wytwr regionu w znaczeniu, o jakim pisa Stanisaw Ossowski. Uczony ten umiejscawia wymieniony region midzy ojczyzn prywatn a terytorium narodowym. Tak te uksztatoway si media naszego regionu w swej strukturze. Wystpoway tu wic i wystpuj media oglnokrajowe, regionalne i lokalne. Ich ksztat strukturalno-przestrzenny jest bardziej pochodn uwarunkowa kulturowych i cywilizacyjnych ni administracyjnych czy ideologicznych. Raport skada si z piciu czci. Pierwsza z nich zawiera rys historyczny ksztatowania si struktury mediw periodycznych jako elementu kultury naszego regionu. Wskazujemy w tej czci, i media Grnego lska funkcjonoway w ukadzie wielokulturowym. Miao to znaczenie dla formowania si okrelonych typw prasy jako elementu kultury, szczeglnie polskiej, i to praktycznie we wszystkich okresach, kiedy prasa periodyczna stanowia element kultury Grnego lska. Trudno bowiem mwi o wspczesnych problemach mediw periodycznych bez ta historycznego i uwarunkowa, ktre wpyny na obecny ksztat mediw na lsku. Struktura tych mediw i uwarunkowania, ktre je ksztatoway, okrelaj ich systemowe zadania. W kolejnej czci opisujemy zmiany w stanie mediw periodycznych wspczesnego wojewdztwa lskiego. Przedstawiamy zmiany dotyczce stanu mediw w naszym regionie. W trzeciej czci staramy si pokaza, w jakim stopniu w obecnym ukadzie strukturalno-przestrzennym media 4Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

te s elementem kultury regionu oraz w jakim stopniu ich jako systemowa jest w stanie wspiera kultur regionu w nadchodzcej epoce kultury konwergencji. Raport kocz krtkie wnioski i postulaty. Cao raportu dopenia wycig z katalogu mediw periodycznych regionu medialnego wojewdztwa lskiego w opracowaniu stan: lato 2010 r.


W Poznaskiem walczy si o ziemi, na Grnym lsku o dusz. Dr P. Sonntag z Katowic na zebraniu rady naczelnej Hakaty w Berlinie, 1910 rok

I. Zarys historyczny ksztatowania si kultury mediw periodycznych Grnego lska

Omawiajc media periodyczne jako cz kultury Grnego lska, warto, przynajmniej w stopniu elementarnym, wspomnie, jak rodzia si kultura medialna w tym wielokulturowym regionie. Jej funkcjonowanie na omawianym terenie zainicjowaa prasa niemiecka. rodowiska inteligenckie nawyk czytania prasy periodycznej ksztatoway, abonujc pras berlisk lub wrocawsk. Czasopimiennictwo niemieckie rozwino si tu wczeniej ni polskie. Pojawienie si prasy periodycznej na obszarze obecnego wojewdztwa lskiego (istniejcego od 1999 roku) siga pocztkw XIX wieku. Miastami, w ktrych wwczas zaczto wydawa niemieck pras periodyczn, byy Racibrz i Pszczyna. Polska prasa periodyczna natomiast zacza pojawia si na Grnym lsku w poowie XIX stulecia. W dniu 1 lipca 1845 roku ukaza si w Pszczynie, z inicjatywy burmistrza tego miasta Krystiana Schemmela, Tygodnik Polski, pismo czasowe powicone wocianom. Odmiennie jednake przedstawiaa si sytuacja prasy polskiej i prasy niemieckiej. Ta ostania rodzia si przy wsparciu niemieckich wadz administracyjnych i kocielnych. Polskie inicjatywy za miay charakter oddolny, spoeczny. Wynikay one nie tylko z potrzeby informacyjno-edukacyjnej, ale rwnie z potrzeby obrony wasnej narodowoci, tosamoci ludu polskiego. Ta wanie potrzeba, pomimo represji niemieckich, ksztatowaa umiejtnoci redaktorskie, dziennikarskie, wydawnicze oraz czytelnicze polskiego ludu na Grnym lsku. W stosunku do innych ziem polskich wrd ludu lskiego nawyk czytania oraz wydawania wasnej prasy lokalnej i rodowiskowej zrodzi si wczenie. Prasa ta i jej czytanie stay si w XIX wieku skadow kultury polskiej ludnoci Grnego lska. Miao to swoje znaczenie dla rozwoju mediw periodycznych w kolejnych dziesicioleciach. Rodzaj prezentowanego opracowania niejako narzuca rozmiar opisu tradycji prasowo-wydawniczych naszego regionu. Wskazanie na kilka historycznie istotnych etapw 6Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

w rozwoju struktury przestrzennej jego mediw wydaje si niezbdne. Pozwoli bowiem w elementarnym zakresie wskaza cechy, miejsce i znaczenie mediw periodycznych regionu w poszczeglnych etapach wspczesnej historii. Warto przynajmniej wspomnie o mediach dwudziestolecia midzywojennego, w ktrym to okresie zacza si ksztatowa ich struktura przestrzenna w ramach wczesnego wojewdztwa lskiego. Jak wiadomo, by to okres wyksztacania si polskich mediw masowych na tym terenie prasy politycznej, oglnoinformacyjnej, czasopimiennictwa, jak i radiofonii. By to proces wielce zoony z wielu powodw. Do powiedzie, e nowe wojewdztwo czyo w jednym organizmie mieszkacw Grnego lska i lska Cieszyskiego, wychowanych w nieco innych tradycjach i uksztatowanych przez odmienne organizmy administracyjne pastw zaborczych. Ostatecznie prasa polska powstaego wojewdztwa lskiego adresowana bya do spoecznoci o podobnej przeszoci i podobnych tradycjach spoeczno-kulturowych, a take o tradycjach czytelniczych, ktre jak ju wspomniano sigay XIX wieku. Okres zaborw nie sprzyja rozwojowi na tych terenach rodowisk inteligenckich, dlatego tradycj tych ziem bya prasa dla ludu i to niejako ona staa si pierwowzorem ksztatowania formatu mediw powstaego wojewdztwa lskiego. Owe tradycje czytelnicze, wyksztacone wczeniej wrd polskiego ludu na Grnym lsku przez nieliczn tam inteligencj polsk, day podstawy do rozwoju rnych typw prasy1. Przestrze medialn wojewdztwa lskiego tamtego okresu tworzyy prasa polityczna i oglnoinformacyjna, czasopisma masowe, czasopisma spoeczno-kulturalne i literackie, czasopisma popularne oraz od 4 grudnia 1927 roku Rozgonia Polskiego Radia w Katowicach. W kadej z grup prasy mona wyszczeglni bardziej sprofilowane segmenty, ale nie wdajc si w tym miejscu w szczegowy opis poszczeglnych tytuw2 czy grup typologicznych, wskaemy ich podstawowe cechy obrazujce struktur przestrzeni medialnej tamtego czasu. Prasa polityczna, jak rwnie jej rozwj stanowi odzwierciedlenie aktywnoci wczesnych partii i ruchw politycznych, a zatem mona wskaza na pras o orientacjiW tym miejscu posuymy si typologi, ktra jest uywana w literaturze historyczno-prasowej do opisu tamtego okresu. Por.: A. Paczkowski: Prasa polska w latach 19181939. Warszawa 1980; A. MielczarekBober: Prasa wojewdztwa lskiego w dwudziestoleciu midzywojennym. W: 200 [Dwiecie] lat prasy polskiej na lsku. Pr. zbior. pod red. J. Glenska. Opole 1992, s. 5883. 2 Szerzej poszczeglne tytuy i grupy typologiczne omawiaj w swoich pracach m.in.: E. Dugajczyk: Oblicze polityczne i wasnociowe prasy polskiej w wojewdztwie lskim 19221939. Katowice 1990 oraz A. Mielczarek-Bober: Prasa wojewdztwa lskiego w dwudziestoleciu midzywojennym..., op. cit.1


prawicowej, centrowej i lewicowej. Po przewrocie majowym ten typ prasy mona byo podzieli na pras prorzdow i opozycyjn, przy czym obie grupy typologiczne byy wewntrznie zrnicowane. Zoono sytuacji politycznej tamtego okresu i swego rodzaju dramatyzm dziaaczy lskich znajdoway odzwierciedlenie wanie w prasie politycznej wojewdztwa lskiego. Prasa ta bya pluralistyczna. Tak strukturalnie, jak i tematycznie odzwierciedlaa rne pogldy zarwno na temat regionu, jak te spraw oglnopolitycznych. Pozostae skadowe przestrzeni medialnej tego okresu wskazyway na sukcesywne osiganie przez rodowiska intelektualne i wydawnicze takiego poziomu dojrzaoci, e dostrzegay one potrzeb upublicznienia okrelonych treci z zamiarem dotarcia do szerokich krgw czytelniczych bd to ze wzgldw ideowych, bd te komercyjnych. Przykadem pisma masowego (masowym adekwatnie do okresu historycznego) by Go Niedzielny, wydawany przez Kuri Diecezjaln, a skierowany do rodzin katolickich. Jego nakad waha si od 36 do 45 tys. egzemplarzy. By to nakad znaczcy nie tylko w warunkach lskich, ale w skali caego kraju. Pamita wszak naley, i w roku 1924 czasopism, ktre mogy poszczyci si takim nakadem, byo w Polsce 7, a w 1936 roku 31, natomiast przekroczenie 50 tys. egzemplarzy nakadu odnotowano w roku 1924 w przypadku 2 czasopism, za w 1936 roku 223. W przestrzeni medialnej wczesnego wojewdztwa lskiego znalazy si rwnie czasopisma popularne, a wic pisma satyryczne i humorystyczne, popularne czasopisma traktujce o zdrowiu czy prasa sportowa, a take prasa dla dzieci i modziey. Naley te odnotowa w tej przestrzeni czasopisma spoeczno-kulturalne, naukowe oraz fachowe. W tamtym czasie okrelone miejsce w przestrzeni medialnej miaa prasa zwizkw zawodowych, jak te prasa urzdowa i samorzdowa. Znaczce miejsce w omawianej przestrzeni medialnej zajmowaa take prasa w jzyku niemieckim. Stanowia ona blisko 25 proc. czasopism wydawanych w wojewdztwie lskim. Bya odzwierciedleniem specyfiki wielokulturowoci regionu, ale zarazem wynikiem przemylanej i dugofalowej polityki kulturalnej Niemiec (midzy innymi plan Haertleina, plan Winklera), ktra wspomagaa wydawnictwa prasy niemieckiej, nie tylko na lsku.

3

A. Paczkowski: Prasa polska w latach 19181939..., op. cit., s. 421.


Naley ponadto odnotowa, e w przestrzeni medialnej wczesnego wojewdztwa lskiego znajdoway si te nieliczne czasopisma ydowskie. Kolejn cech prasy w przestrzeni medialnej wojewdztwa lskiego bya jej efemeryczno. Wiele przedsiwzi miao zbyt mao stabilny charakter. Wynikao to z dynamiki zmian politycznych i spoecznych rnych rodowisk, ktra przejawiaa si wanie w aktywnoci wydawniczej. A ta zawsze jest efektem innych aktywnoci czy to politycznych, gospodarczych, czy te spoecznych. Prasa wojewdztwa lskiego w okresie midzywojennym wykazywaa charakter zdecydowanie lokalny i rodowiskowy, a ten typ prasy w warunkach rynkowych charakteryzuje si wysokim stopniem efemerycznoci. Jest niejako zjawiskiem naturalnym w systemach medialnych opartych na zasadach rynku. Dynamik rozwoju prasy i kultury medialnej przedwojennego wojewdztwa lskiego dobrze ilustruj dane z pocztku lat trzydziestych minionego stulecia. Na jego terenie mieszkao wwczas okoo 4 proc. ludnoci Polski, a wydawano tu okoo 6 proc. ogu periodykw ukazujcych si w tamtym okresie w naszym kraju. Z przedstawionego przegldu typw prasy drukowanej w przestrzeni medialnej wojewdztwa lskiego wida, e w okresie midzywojennym w regionie tym zaznaczaa si dua aktywno medialna wielu grup i rodowisk. Aktywno ta, szczeglnie w ukadzie horyzontalnym, budowaa trwae podstawy kultury medialnej, ktre uwidoczniy si w kolejnych rozdziaach historii mediw naszego regionu, midzy innymi w okresie tak zwanego realnego socjalizmu. Zanim przejdziemy do charakterystyki tamtego okresu, naley wspomnie o prasie konspiracyjnej na Grnym lsku, lsku Cieszyskim oraz w Zagbiu Dbrowskim w okresie II wojny wiatowej i hitlerowskiej okupacji. Jak bowiem wiadomo, na terenach tych Niemcy prowadzili tak zwan polityk narodowociow. Jej cel najlepiej oddaj sowa regenta katowickiego, gauleitera Fritza Brachta. Mwi on: [...] tym, ktrym si roj jeszcze sny o Polsce, owiadczamy, e nie ma takiego ducha na Grnym lsku, a wszystko, co straszy tu jeszcze polskoci, zostanie raz na zawsze wymazane, wypalone elazem4. Mimo konsekwentnej realizacji tej zapowiedzi, na ziemiach tych duch polski dawa zna o sobie wanie poprzez inicjatywy wydawania prasy konspiracyjnej. Wrd badaczy nie

4

K .M. Pospieszalski: Hitlerowskie prawo okupacyjne w Polsce. Wybr dokumentw. Pozna 1952.


ma zgodnoci co do liczby tytuw tej prasy5. W czasie caego okresu okupacji niemieckiej liczba ta oscyluje w granicach 50 tytuw. Nakady, sposb rozpowszechniania, jak i ywot tych pism by typowy dla tego rodzaju prasy. Periodyki konspiracyjne wydaway rne rodowiska i grupy. Na terenach, gdzie ludno polska bya pozbawiona dostpu do prasy, ksiek, radia w jzyku ojczystym, prasa konspiracyjna staa si wan form walki o kultur narodow. Okres II wojny wiatowej by czasem walki z okupantem niemieckim na wielu poziomach. Wiara w zwycistwo wywoywaa aktywno w zakresie prac koncepcyjnych i przygotowania struktur w wielu obszarach, ktre na nowo miay odbudowa pastwo polskie jako dobro wsplne. W tych kategoriach prowadzono prace szczeglnie w ramach Delegatury Rzdu RP na Kraj w Pastwie Podziemnym. Sprawy biece zwizane z walk z okupantem byy prowadzone rwnolegle z opracowywaniem metod przejcia spod okupacji do niepodlegoci. Kontynuowano przedwojenn myl budowania i tworzenia. W tym celu powoywano specjalne komrki. W strukturze Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rzdu RP na Kraj dziaaa Sekcja Zachodnia. Oprcz prac zwizanych z informacj wojenn, przygotowywano plany odbudowy zasobw kulturalnych. Utworzono zespoy do spraw ksiki, filmu, prasy oraz zesp radiowy. Kierowali nimi midzy innymi Stanisaw Ziemba (prasa sprawy programowo-koncepcyjne) i Zbyszko Bednorz (radio), przed II wojn wiatow zwizani z pras lska. W ramach Sekcji Zachodniej na przeomie 1943/1944 roku Edmund Mclewski z udziaem Alojzego Targa i Zbyszka. Bednorza opracowali Memoria w sprawie reformy i odbudowy prasy na Ziemiach Zachodnich i Postulowanych. W dokumencie tym zawarto koncepcj dziaa informacyjno-propagandowych na lsku. Zwracano uwag,

e w pierwszym okresie po wyzwoleniu dziaania te musz obj cao polskich poczyna na ziemiach zachodnich. Musz one by jednolite, konsekwentne, dostosowane do miejscowych warunkw. Zakadano, i w odrodzonym pastwie polskim bdzie Ministerstwo Informacji z Departamentem Prasy koordynujcym dziaania prasowe, wsppracujce z dziennikarzami, wydawcami, drukarzami, kolporterami, zgodnie z wymogami polskiej racji stanu. Okrelono wymagania kwalifikacyjne dla dziennikarzy, a take wskazano na potrzeb zrzeszania siSzerzej na ten temat pisali: J. Jarowiecki: Prasa podziemna w latach 19391945 na lsku i w Zagbiu Dbrowskim. W: 200 [Dwiecie] lat prasy polskiej na lsku..., op. cit., s. .85100; S. Lewandowska: Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 19391945. Warszawa 1982.5


rodowisk dziennikarskich i wydawcw. Projektowano utworzenie samorzdu prasowego w formie Naczelnej Izby Prasowej oraz terytorialnych izb prasowych. Tworzono niejako zrby polityki medialnej i informacyjnej dla przyszego pastwa. Autorzy memoriau w planach dla lska doceniali tradycje prasy polskiej tego regionu. Proponowali wznawianie pism polskich o tradycyjnych nazwach. W planach prasowo-wydawniczych uwzgldniali zarwno ludno polsk, jak i niemieck. Za konieczne uznawali wydawanie oddzielnie prasy polskiej, jak te niemieckiej. Szczegowo i wariantowo opracowali lokalizacj gwnych orodkw prasowych. W tym miejscu, z oczywistych wzgldw, syntetyczna prezentacja dokona rodowisk intelektualnych mylcych w kategoriach niezalenego pastwa polskiego i spraw narodowych obrazuje, jak bardzo tworzone plany byy przemylane i przenikliwe oraz charakteryzoway si gbokim przekonaniem o powrocie lska do Polski. Ponadto wiadczyy o dobrej znajomoci tego wielokulturowego regionu. Pokazuje, jak wag do koncepcji i zaoe strukturalno-organizacyjnych mediw, w tym wydawniczych

i dziennikarskich na lsku przywizywaa Delegatura Rzdu RP na Kraj w planach ramowych przygotowa do przejcia wadzy po wyzwoleniu. Jak wiadomo, losy wojny potoczyy si tak, e nie byo moliwoci realizacji tych planw. Wraz z wkroczeniem armii radzieckiej zaczto realizowa now filozofi polityki, ktra bya wzorowana na rozwizaniach totalitarnego systemu stalinowskiego. W ramach tej polityki w okresie PKWN zostay rwnie wytyczone kierunki polityki medialno-propagandowej. Ju w okresie lubelskim zainicjowano tworzenie podstaw organizacyjnych nowego systemu medialno-propagandowego, ktry mia znaczenie nie tylko w pierwszych latach powojennych, w czasie utrwalania tak zwanej wadzy ludowej w Polsce, ale odcisn swoje pitno na kolejnych etapach rozwoju mediw zarwno oglnokrajowych, jak i w poszczeglnych regionach, w tym na lsku. Zacza dominowa filozofia likwidacji starego porzdku i organizowania struktur medialnych sucych wczesnej partii wadzy PPR, a nastpnie PZPR. Mediom periodycznym doktrynalnie nadano wymiar ideologicznopropagandowy, a nie kulturowy. Podjto dziaania prowadzce do monopolizacji przestrzeni medialnej. Z tego za wynikay okrelone konsekwencje dla wszystkich typw ksztatujcych si mediw. Mona powiedzie, e wiadomie dono do tego, aby nowo formujc si przestrze medialn przeksztaci w obszar oddziaywania ideologicznego. 11Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

Dla jasnoci wywodu naley wskaza pewne mechanizmy oglne, zwizane z ksztatowaniem si struktur medialnych w przestrzeni medialnej. Przestrze medialna jest zawsze pochodn strukturalno-przestrzennego pluralizmu mediw periodycznych. Oznacza to, e ksztatuj j swobodnie rne niezalene podmioty pod wzgldem wasnoci, idei czy wiatopogldu, jak rwnie terytorialnie (na poziomach: lokalnym, regionalnym,

oglnokrajowym). Na ksztat przestrze medialnej wywieraj wpyw mechanizmy demokratyczne, natomiast obszary oddziaywania perswazyjnego s pochodn

zawaszczania i monopolizacji, a nastpnie centralizacji przestrzeni medialnej przez podmioty dominujce, na przykad. partie wadzy lub wskie grupy interesw oraz ich klientel. Podmioty te poprzez rozwizania polityczne, prawne i mechanizmy ekonomiczne (przejcia) eliminuj media periodyczne, ktre przeszkadzaj im w dominacji ideologicznej, politycznej lub innej. W ich miejsce wprowadzaj wasne media wysokozasigowe, jednolite treciowo, propagujce okrelone ideologie lub systemy wartoci suce danej ideologii bd grupie interesw. Poddane s one cenzurze prewencyjnej lub represyjnej, a nierzadko take ekonomicznej (najskuteczniejszej). Tak ksztatowane media rni si tylko co do formy gatunkw dziennikarskich oraz zasigu przestrzennego i spoecznego. Nie maj one charakteru dyskursywnego. Strukturalnie su jedynie rnym formom perswazji i manipulacji. Nie wdajc si w tym miejscu w gbsze dywagacje, gdy piszemy o tym dalej6, chcemy zwrci uwag przede wszystkim na zmiany systemowe w mediach, jakie zachodziy po roku 1945 w Polsce, a nie tylko na zmiany w ich treciach. Niewtpliwie musiao to wpyn na mechanizmy oraz zasady dziaania instytucji medialnych i okoomedialnych, a w konsekwencji na ksztatowanie si kultury medialnej w czasie, take w naszym regionie. Po tych wyjanieniach powrmy do uwarunkowa historycznych, ktre miay wpyw na powstawanie mechanizmw ksztatujcych i formujcych struktury, a w lad za tym nowy rodzaj kultury medialnej Polski, jak rwnie naszego regionu. Jednake innej kultury medialnej ni ta, ktra zacza wyksztaca si w okresie midzywojennym. Protoplast tych mechanizmw po roku 1945 by czonek Biura Politycznego PPR, Jakub Berman, ktry z ramienia partii obj kierownictwo nad jej pras. Koncepcja mediw scentralizowanych wywodzia si czciowo z tradycji KPP (na przykad Centralna RedakcjaSzerzej na temat przestrzeni medialnej piszemy w innym miejscu; M. Jachimowski: Regiony periodycznej komunikacji medialnej. Studium prasoznawczo-politologiczne o demokratyzacji komunikacji medialnej. Katowice 2006, s. 5560.6


itd.), a ponadto z dowiadczenia ludzi, ktrzy w czasie okupacji nie byli w kraju i nie brali udziau w konspiracyjnej pracy wydawniczej PPR, a po zakoczeniu wojny redagowali pras tej partii. Byli to midzy innymi Leon Kasman, Roman Werfel, Tadeusz Zabudowski, Juliusz Burgin, Roman Kornecki, ktrzy przybyli z ZSRR, oraz Franciszek Fiedler i Ostap Duski, ktrzy przybyli z Francji7. Nie wchodzc w szczegowy opis tamtego okresu, naley powiedzie, e po zjednoczeniu partii robotniczych w 1948 roku ostatecznie zwyciya PPR-owska koncepcja prasy. Od tego czasu wywieraa ona wpyw na ksztat caego systemu medialnego w Polsce, w tym rwnie na tak zwane media terenowe i to przez kolejne dziesiciolecia. Opieraa si na trzech filarach: centralizacji, cenzurze prewencyjnej i tak zwanej. rekomendacji partii wadzy. Po zakoczeniu II wojny wiatowej oraz w nastpnych latach media na lsku rwnie podlegay tym mechanizmom. Katowice naleay do najwaniejszych orodkw wydawania prasy partyjnej. W tydzie po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej, 2 lutego 1945 roku, ukaza si tu kolejny numer, dotychczas konspiracyjnej, Trybuny lskiej (organu PPR), ktra ju od 11 marca tego roku nosia tytu Trybuna Robotnicza. Dziennik ten od pocztku peni wan rol propagandow na rzecz partii, ktrej by organem. Jego redni nakad w 1945 roku wynosi 77 tys. egzemplarzy, w roku nastpnym ju 273 tys., by w 1948 roku osign nakad 550 tys. egzemplarzy. W tworzonej siatce prasowej PPR by to najwikszy dziennik terenowy. Redaktorami naczelnymi Trybuny Robotniczej w pierwszych latach powojennych byli dziaacze partyjni bezporednio zwizani z Jakubem Bermanem, a mianowicie Leon Bielski (w okresie 19451946) i Stefan Staszewski (od roku 1947). W 1948 roku za, to jest w roku zjednoczenia ruchu robotniczego, funkcj t penili Stanisaw Ludkiewicz i Karol Martel. Naley zaznaczy, e w tamtym okresie dziennik ten mia najwiksz liczb mutacji w Polsce 16 w 1948 roku8 (od Poznania do Rzeszowa), ktre w pewnych okresach peniy rol organw partyjnych w innych wojewdztwach. Drugim pismem, ktre pojawio si w Katowicach w 1945 roku, by Dziennik Zachodni (6 lutego 1945 roku). Skupiao ono gwnie dziennikarzy przedwojennej Polonii. Byo to rodowisko, ktre opierao swoje dziaania na ideaach uksztatowanych

J. Jakubowski: Niektre problemy kierowania pras PPR. W: Materiay Pomocnicze do Historii Dziennikarstwa Polski Ludowej. Z. 2. Pod red. A. Somkowskiej. Warszawa 1973, s. 4860. 8 J. Jakubowski: Prasa Polskiej Partii Robotniczej. W: Materiay Pomocnicze do Historii Dziennikarstwa Polski Ludowej. Z. 1. Pod red. J. Centkowskiego, A. Somkowskiej, J. Wegnera. Warszawa 1971, s. 22.

7


przed wojn i w czasie jej trwania. Postrzegao sw prac jako misj suebn wobec pastwa i narodu polskiego. Pierwszy okres pracy redakcji Dziennika Zachodniego tak opisa Stanisaw Ziemba: Jego pierwszy numer ukaza si 5 lutego z dat 6 lutego. wychodzi codziennie, bez przerw, 6 razy w tygodniu z wyjtkiem niedziel, pocztkowo jako pismo poudniowe. O tytule rozstrzygn Penomocnik Rzdu, gen. Aleksander Zawadzki, godzc si z koncepcj redakcji, e tytu powinien nawizywa do sprawy powrotu Polski na stare piastowskie ziemie zachodnie, a samo pismo nie ogranicza si do spraw lokalnych, lecz zaj si problematyk tych ziem, wspdziaa w odbudowie ycia polskiego, tworzenia polskiej pastwowoci na tych terenach [...] Dziennik Zachodni od swych pierwszych numerw, oprcz biecej informacji i publicystyki, zamieszcza materiay problemowe o ziemiach zachodnich i pnocnych, przygotowane wczeniej przez konspiracyjne Zrzeszenie Dziennikarzy Zachodnich na terenie krakowskim []9. W marcu 1945 roku Dziennik Zachodni zosta przejty przez Spdzielni Wydawnicz Czytelnik. Skupiaa ona pisma, ktre wedug Jerzego Borejszy, kierujcego t Spdzielni miay by pomostem midzy dawnym a nowym dziennikarstwem. Trzecim katowickim dziennikiem bya Gazeta Robotnicza organ instancji wojewdzkiej PPS. Pismo to stanowio kontynuacj przedwojennego organu PPS na lsku o tym samym tytule. Jego wydawanie wznowiono 29 marca 1945 roku. Rwnie Diecezja Katowicka wznowia swoje pismo Gocia Niedzielnego z zachowaniem cigoci, a take Maego Gocia Niedzielnego oraz miesicznik Nasza Droga. Instytut lski, wznawiajc swoj dziaalno, nawiza do przedwojennej tradycji i zacz wydawa kwartalnik spoeczno-kulturalny Zaranie lskie. Ponadto pojawiy si takie czasopisma jak: Dziennik Gospodarczy (wydawany w Bytomiu w latach 19461947), Odra (pismo spoeczno-kulturalne redagowane przez Wilhelma Szewczyka), Kocynder, Sport. Izba Przemysowo-Handlowa i Zwizek Stowarzysze Kupcw Polskich wznowiy wydawanie swojego organu pt. lskie Wiadomoci Gospodarcze. Ponownie te ukazay

9

S. Ziemba: Prasa polska na lsku w pierwszych latach Polski Ludowej. W: Materiay Pomocnicze do Historii Dziennikarstwa Polski Ludowej. Z. 2.. Pod red. A. Somkowskiej. Warszawa 1973, s. 161162.


si wydawnictwa zwizkowe i branowe: Przegld Grniczy, Przegld Przemysu Chemicznego, wiat Grnika, Hutnik, Grnik, Metalowiec. Zaczo rwnie w tym czasie wychodzi pismo modzieowe. Jego pierwszy numer nosi tytu Mody lsk, a nastpnie Czyn Modych. Okres ywioowego rozwoju prasy na lsku trwa przez pierwsze dwa lata po wojnie. Odbudowana nowa prasa, jak pokazalimy, nierzadko nawizywaa do tradycyjnych tytuw, a czasami take szaty graficznej bd kontynuowaa numeracj przerwan przez wojn (na przykad Go Niedzielny). Organizowana bya przez dziennikarzy o rnych orientacjach politycznych, przybyych po wyzwoleniu z rnych stron, o odmiennych dowiadczeniach. Sprzyjao to rozwijaniu, w wytworzonej przestrzeni medialnej, polemik i dyskursu medialnego o przyszoci regionu i kraju, obejmujcych rne dziedziny ycia spoecznego oraz politycznego. By to krtki okres niedoskonaego wprawdzie, ale jednak pluralizmu mediw, ktry ujawni nie tylko istniejce zaplecze czytelnicze dla odradzajcej si i to zrnicowanej prasy, ale take potencja intelektualny, techniczno-redakcyjny oraz dziennikarski w naszym regionie. Po wyborach w 1947 roku, kiedy walka o wadz zakoczya si po myli partii wadzy, jak bya wwczas PPR, rozpocza si likwidacja pluralistycznego dziennikarstwa i reorganizacja mediw periodycznych w caej Polsce. Zmiany w prasie szy w kierunku komasacji i centralizacji. Zaczyna si okres totalnej wadzy jednej orientacji ideologicznej w pastwie. Kolejne dwa lata (1948 i 1949) to jak wiadomo okres kongresw zjednoczeniowych partii robotniczych i ludowych, co oznaczao podporzdkowanie caej sceny politycznej jednej ideologii marksistowsko-leninowskiej. Wizao si to z totalnym zawaszczeniem wszystkich instytucji pastwa dla celw tej ideologii. Uczyniono z pastwa swego rodzaju parawan dla partii rzdzcej. Pastwo i nard przestay by nadrzdnym celem polityki, chronicej jednostk i spoeczestwo. Instytucje pastwa stay si instrumentem represyjnym, wymuszajcym posuszestwo dla realizacji zaoe doktrynalnych jednej ideologii, obcej dla wikszoci spoeczestwa. Wskutek zawaszczenia instytucji pastwa przez PZPR, w czasie kolejnych dziesicioleci spoeczestwo przestao postrzega pastwo jako nadrzdne dobro wsplne. Z upywem lat w instytucjach pastwa zaczto postrzega tylko instytucje represyjne. Wynikao to z nadmiernego wykorzystywania instrumentw represji, ale nie do obrony obywateli przed patologi, lecz patologicznego ich uywania 15Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

przeciw jednostce czy organizacjom, ktre kwestionoway wadz komunistyczn. Narzucona ideologia, chocia odwoywaa si do ideaw socjalistycznych, nie dopuszczaa nawet podstawowych wartoci, ktre cenia i propagowaa PPS. W miejsce ideaw: wiedzy, owiaty, rywalizacji, wyrwnywania szans wprowadzono ideay walki, eliminacji, marginalizacji jednostki, czynu rewolucyjnego, kolektywizmu10. Nastpowaa ideologizacja podstawowych sfer ycia spoeczestwa, a media traktowane byy przez parti wadzy jako centralnie sterowany instrument walki ideologicznej. Midzy innymi wic dlatego wykluczono moliwo dysponowania mediami periodycznymi przez podmioty prywatne. Przez cae 45 lat istnienia PRL pras mogy wydawa tylko partie i stronnictwa polityczne, spdzielnie wydawnicze, organizacje spoeczne i religijne, stowarzyszenia naukowe bd instytucje pastwowe. Wydawa by si mogo, i byo to znaczce zrnicowanie podmiotw majcych prawo do wydawania prasy. Forma instytucjonalna tych podmiotw, ktre systemowo byy uzalenione od instytucji pastwowych zawaszczonych przez wczesn parti wadzy (w pierwszych latach po wojnie przez PPR, a nastpnie przez PZPR), nie pozwalaa na legalne funkcjonowanie mediw podwaajcych dominacj teje partii. Inaczej mwic, decydujcy wpyw na tre i organizacj przestrzeni medialnej tak na poziomie oglnokrajowym, jak rwnie regionalnym i lokalnym miaa partia, ktra zawaszczya struktury pastwa, czyli PZPR. Dlatego stosunkowo wczenie zaczto eliminowa nie tylko legaln pras opozycyjn, (co stao si definitywnie po 1947 roku), ale take te tytuy, w ktrych przypadku nie byo pewnoci co do moliwoci penej kontroli nad nimi. Dokonywano tego przez likwidacj lub komasacj. Na lsku pierwsze likwidacje tytuw nastpiy ju w 1946 roku, kiedy przestao ukazywa si pismo modzieowe, gdy poczono je z centralnymi organami modzieowymi. W roku 1947 za zlikwidowano pismo Kocynder, a w ramach dokonujcej si konsolidacji tytuw wydawany w Bytomiu Dziennik Gospodarczy przeniesiono w tyme roku do Warszawy i poczono z Rzeczpospolit, ktra w 1950 roku przestaa si ukazywa. W sfer kultury dziaalnoci medialnej zaczto wprowadza metody ideologicznej, politycznej i ekonomicznej (reglamentacja papieru, pozbawianie pracy w zawodzie dziennikarza niepokornych ideologicznie) eliminacji. Po zjednoczeniu ruchu

Dobrze ilustroway to amy wczesnej prasy modzieowej Walki Modych zwizanej z PPR oraz pisma modziey zwizanego z PPS Modzi id.

10


robotniczego w grudniu 1948 roku metody te stay si ju staym elementem zasad kierowania mediami periodycznymi. W Katowicach zostay poczone organy prasowe PPR (Trybuna Robotnicza) i PPS (Gazeta Robotnicza). W ich miejsce za powstaa Trybuna Robotnicza jako pismo PZPR. Tytu organu PPS natomiast zosta wykorzystany przy tworzeniu nowego dziennika PZPR we Wrocawiu. Trybuna Robotnicza na poziomie regionu, ale rwnie na poziomie lokalnym staa si skutecznym instrumentem partii, sucym do likwidacji lub zatrzymania oddolnych inicjatyw wydawniczych w ramach dokonujcej si centralizacji mediw periodycznych. Warto wspomnie, e w 1947 roku dziennik ten mia 6 mutacji, natomiast w roku 1948 jak pisalimy wczeniej ju 16. Byy to midzy innymi: Bielsko-Bialska Trybuna Robotnicza, Bytomska Trybuna Robotnicza, Chorzowska Trybuna Robotnicza, Cieszyska Trybuna Robotnicza, Czstochowska Trybuna Robotnicza, Grnolska Trybuna Robotnicza, Gliwicko-Zabrzaska Trybuna Robotnicza, Opolska Trybuna Robotnicza, PszczyskoRybnicka Trybuna Robotnicza, Zagbiowska Trybuna Robotnicza, Zachodnia Trybuna Robotnicza. Pozostae mutacje kierowane byy poza lsk, w inne regiony Polski , gdzie PZPR nie w peni opanowaa przestrze medialn (na przykad Kielce, Radom, Rzeszw, Pozna). Wydawc tego dziennika bya Robotnicza Spdzielnia Wydawnicza Prasa. Dla penego zrozumienia ksztatowania kultury medialnej11 przez 45 lat powojennych, nie tylko w naszym regionie, trzeba choby w zarysie przedstawi to przedsibiorstwo wydawnicze.. Zostao ono utworzone na mocy uchway Sekretariatu KC PPR z dnia 25 maja 1947 roku. W ramach koncepcji tej partii, majcej na celu centralizacj prasy, scalao ono istniejce ju wydawnictwa PPR (14 wydawnictw), by w nastpstwie wydarze politycznych przej w 1948 roku pras czterech organizacji modzieowych (ZWM, OMTUR, ZMW, UMD), pras Wydawnictwa PPS Ksika, a w roku 1951 pras Spdzielni Wydawniczej Czytelnik. Naley doda, i Robotnicza Spdzielnia Wydawnicza Prasa miaa struktur scentralizowan; w poszczeglnych wojewdztwach do 1957 roku dziaay tak zwane. delegatury.

Szerzej na temat kultur medialnych zob.: M. Jachimowski: Regiony periodycznej komunikacji medialnej...., op. cit., s. 370.

11


W wyniku tych dziaa przedsibiorstwo bdce w dyspozycji PZPR stao si gwnym wydawc prasy w Polsce. W konsekwencji tych przedsiwzi drugi dziennik na lsku, jakim by Dziennik Zachodni, sta si rwnie pismem PZPR. W ten sposb przestrze medialna naszego regionu zostaa zdominowana w segmencie dziennikw przez pras partii wadzy. Dokonujcy si proces centralizacji, poprzez zmniejszanie liczby tytuw prasowych obejmujcych ca pras, spowodowa likwidacj wielu tytuw czasopism spoeczno-kulturalnych rwnie na lsku, midzy innymi tygodnika Odra redagowanego przez Wilhelma Szewczyka. Polityka likwidacji i zawieszania pism obja rwnie pisma katolickie. Katowicki tygodnik Go Niedzielny przeja Spka Wydawnicza PAX . Jakie byy wwczas efekty tej polityki dla naszego regionu, dobrze pokazuj dane statystyczne. W 1947 roku w Katowicach wydawano 57 periodykw, a w roku 1951 ju tylko 2412. Ograniczajc liczb tytuw prasy regionalnej, tworzono ujednolicony system dziennikw terenowych PZPR, wydawanych przez RSW Prasa. Dzienniki bdce organami terenowymi partii (na przykad Trybuna Robotnicza) czy pismami terenowymi (Dziennik Zachodni) miay wysokie nakady, co w poczeniu z prenumerat zakadow czynio z tej prasy narzdzie propagandy wczesnej wadzy. Zagszczanie przestrzeni medialnej periodykami ideologicznie i politycznie podobnymi, przy eliminacji prasy opozycyjnej, powodowao, e przestrze medialna tracia swj regionalny charakter. Odgrne ksztatowanie struktury mediw wedug wczesnych wojewdztw przeksztacao

t przestrze w obszar oddziaywania propagandowo-ideologicznego, gdzie nie byo miejsca na prezentacj w mediach problemw rnych rodowisk, widzianych z ich perspektywy czy te na dyskurs medialny pozwalajcy osign konsensus w sprawach istotnych na rnych poziomach ycia spoecznego. Brak byo miejsca na zwykle dochodzenie do prawdy spoecznej w dyskursie medialnym i w debacie publicznej. Odgrnie wyznaczano funkcje prasy i oczekiwano jej zaangaowania si w realizacj polityki partii wadzy. W latach pidziesitych minionego stulecia uzupenienie prasy wojewdzkiej stanowia prasa zakadowa. Jej znaczcy rozwj ilociowy by sterowany odgrnie i pozostawa pod kontrol

A. Somkowska , Z. Grabowski: Etapy rozwoju prasy w 45-leciu a ewolucja dziennikarstwa na lsku. W: 200 [Dwiecie] lat prasy polskiej na lsku..., op. cit., s. 114.

12


partyjnych organizacji zakadowych. Jednake jej ywot stosunkowo szybko si zakoczy. Nie zastpia ona te prasy lokalnej i rodowiskowej, ktrej brak w krajobrazie prasy lskiej stawa si coraz bardziej widoczny, zwaszcza jeli wzi pod uwag wczeniejsze tradycje jej funkcjonowania. Nie dopuszczajc do rozwoju prasy regionu, jak te prasy lokalnej i rodowiskowej, partia wadzy systemowo zabezpieczaa si przed inicjatywami oddolnymi, nad ktrymi trudno byoby zapanowa. Kolejnym zabiegiem dziaa propagandowych tamtego okresu by ruch

korespondentw robotniczych, ktry znaczco rozwin si na lsku. Ruch ten skupia si wok wiodcych pism partyjnych. W caej Polsce przodowaa katowicka Trybuna Robotnicza. Akcja ta miaa zaktywizowa rodowiska robotnicze do wykrywania rnych nieprawidowoci oraz wzmocnienia interwencyjnej roli prasy. Bya to swoista prba zastpienia dyskusji publicznej nad rzeczywistymi przyczynami nieprawidowoci

w funkcjonowaniu wielu sektorw pastwa kierowanych przez wczesn parti wadzy. Uciekano od dyskusji nad niewydolnoci tworzonych przez t parti instytucji, a poprzez udostpnianie kolumn gazetowych do prezentowania konkretnych, ale czsto

spersonalizowanych nieprawidowoci starano si ukaza wraliwo partii wadzy na sprawy ludzkie. W ten sposb, obciajc struktury pastwa rnych sektorw za niepowodzenia w realizacji programu partii bd personalizujc patologi, pozwalano wskazywa na skutki, a przyczyn nieprawidowoci szuka w cechach jednostki lub niewydolnoci pastwa jako instytucji administracyjnej. Dano moliwo szukania wroga ludu wrd samego ludu, a nie w sferze wadzy ideologicznej i politycznej. Nie wolno byo dyskutowa o partii i systemie sprawowania wadzy politycznej, ktry ona stworzya. Propagandowy mechanizm zrzucania odpowiedzialnoci na pastwo, a nie na parti, ktra przeja wadz w pastwie i ksztatowaa poszczeglne kierunki polityki pastwa, okaza si przez wiele lat bardzo efektywny. Z czasem przestano postrzega pastwo jako dobro wsplne, a widziano je tylko jako instytucj represji i manipulacji. Wyrobiono w spoeczestwie przekonanie, e co pastwowe, to ze. Nie bya to ju filozofia pastwa z okresu midzywojennego, jako instytucji sucej dobru wsplnemu i bdcej wartoci dla narodu. Pastwo sprowadzono do administracji, ktrej aktywici z ruchu korespondentw robotniczych mogli wytyka bdy. 19Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

Celem wadzy totalitarnej nie byo, poprzez inspirowanie ruchu korespondentw robotniczych, wyzwolenie aktywnoci obywatelskiej, a w konsekwencji podmiotowoci poszczeglnych rodowisk do samodzielnej aktywnoci medialnej, decentralizujcej dziaalno prasy. Wrcz odwrotnie, chodzio o swego rodzaju skupienie rnych aktywistw wspierajcych dziaalno propagandow partii i jej wysokonakadow pras terenow, poprzez nadsyanie korespondencji, ktre byy mocno osadzone w realiach poszczeglnych rodowisk. Cay ruch korespondentw dziaa z inspiracji i pod kontrol wadzy centralnej dopty, dopki partii wadzy to suyo. Z perspektywy ksztatowania si kultury medialnej regionu instytucja korespondentw robotniczych miaa okrelone znaczenie. Wielu aktywistw tego ruchu przenikno do rodowiska dziennikarskiego, stajc si ideologicznie zdeterminowanymi pracownikami aparatu partyjnego w mediach. Wielu z nich znalazo miejsce w powstaej w drugiej poowie lat pidziesitych prasie lokalnej wojewdztwa katowickiego. Wsptworzyli oni pewien model prasy sprawozdawczo promujcej parti wadzy na poziomie lokalnym. Polityka medialna partii wadzy konsekwentnie ukierunkowana bya na zwikszenie centralizacji mediw i instytucji medialnych. Prasa terenowa miaa peni tylko funkcje transmisyjne od partii wadzy do mas. Ograniczano liczb tytuw prasowych w regionach, a jednoczenie prowadzono intensywne dziaania, aby przeksztaci Warszaw w orodek centralny dla caej prasy. Strukturalnie i materialnie budowano system mediw centralnych. Skupienie bazy materialnej i organizacyjnej w jednym miejscu przesdzao o roli innych orodkw prasowych kraju. Media jednego orodka medialnego, mocno zwizanego z wadz centraln, staway si systemowo dominujce. W tak ksztatowanym systemie mediw, media regionw mogy i mog mie do dnia dzisiejszego tylko charakter uzupeniajcy. Okresem penej realizacji centralizacji systemu medialnego, ktry uksztatowa na kolejne dziesiciolecia struktur mediw w Polsce, by pocztek lat pidziesitych. W tamtym okresie, jak ju wspomniano, nie zwikszano liczby tytuw prasy, lecz zwikszano nakady. Podejmowano rnego rodzaju przedsiwzicia, majce na celu wiksze zagszczenie przestrzeni medialnej egzemplarzami prasy wydawanej przez RSW Prasa. Takie dziaania czyniy je powszechnie dostpnymi, co miao wpyn na wyrobienie nawyku czytania prasy szczeglnie wysokonakadowej, bdcej w dyspozycji partii wadzy. W tym


celu powoano w 1950 roku specjalistyczn instytucj zajmujc si kolportaem prasy, czyli Pastwowe Przedsibiorstwo Kolportau Prasy i Ksiki Ruch. Kolejnym krokiem, instytucjonalnie centralizujcym struktury medialne, byo poczenie zwizkw zawodowych dziennikarzy i poligrafw oraz powstanie 12 marca 1951 roku jednego Zwizku Zawodowego Pracownikw Przemysu Graficznego, Prasy i Wydawnictw do spraw produkcyjnych i socjalnych. Jednoczenie za, jako organizacj twrcz, powoano jedyn organizacj dziennikarsk, to jest Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich (12 marca 1951 roku) . W tamtym okresie dobiegao koca ksztatowanie prasy centralnej, kierowanej do poszczeglnych rodowisk jako organy organizacji centralnych bdcych w dyspozycji i pod kontrol PZPR. Byy to pisma wysokonakadowe i rozpowszechniane w caym kraju. Takimi periodykami byy na przykad: Sztandar Modych organ Zwizku Modziey Polskiej (od 1 maja 1950 roku), onierz Wolnoci centralny organ Ministerstwa Obrony Narodowej (od 22 lipca 1950 roku), Gos Pracy organ Centralnej Rady Zwizkw Zawodowych. W ten sposb stworzono z Trybun Ludu organem centralnym KC PZPR na czele grup pism, ktre centralnie dokonyway wykadni poprawnoci oraz interpretacji wydarze spoecznych i politycznych. Byy swoistym modelem dla pozostaych mediw, w tym prasy terenowej. Sia owego mechanizmu polegaa na tym, e te same treci powielano w rnej formie i w rnych gatunkach, za argumentacja dostosowana bya do adresatw poszczeglnych tytuw, co wzajemnie je uwiarygodniao, zwaszcza, e nie byo prasy opozycyjnej czy alternatywnej. Z czasem wczono w ten mechanizm programy Polskiego Radia i TVP. Praktyka nieco weryfikowaa w model, ale wyksztacono w kulturze medialnej kraju pewien mechanizm nadrzdnoci prasy centralnej nad terenow, jako lepiej poinformowanej, bardziej kompetentnej co do wanoci podejmowanych tematw, doskonalszej warsztatowo w sposobach ich prezentacji czy interpretacji zdarze, szczeglnie jeli chodzio o sprawy kontrowersyjne bd niepewne ideologicznie lub politycznie. By to mechanizm ksztatowania tak zwanego poprawnego mylenia ideologicznego i politycznego, ktry wszed prawie na stae do kultury medialnej i politycznej.


Mechanizm ten wynika nie tylko z oglnokrajowego zasigu i wysokoci nakadu oraz zagszczenia przestrzeni medialnej egzemplarzami prasy centralnej. Wspierany by rwnie si moliwoci wadz centralnych partii oraz istniejcej cenzury urzdowej i ideologicznej. Niejednokrotnie podejmowano skoordynowane dziaania perswazyjne i represyjne, potwierdzajce suszno lansowanych pryncypiw ideologicznych

czy politycznych. Pracownicy mediw, jak te innych zawodw, ktrzy nie miecili si

w propagowanym schemacie poprawnoci ideologicznej czy politycznej, ponosili okrelone konsekwencje (na przykad utrata stanowiska, ostracyzm towarzyski lub trudnoci ze zdobyciem pracy). Dc do tego, aby mechanizm by stale skuteczny i pod kontrol wadzy centralnej, ksztatowano struktur materialn i organizacyjn mediw w ukadzie przestrzennym tak, aby wszystkie orodki terenowe byy sabsze od centrum. Cel osignito stosunkowo szybko. Warszawa staa si gwnym orodkiem dyspozycyjnym dla caej prasy na pocztku lat pidziesitych minionego stulecia. Szczeglnie powstanie tam najwikszego obiektu poligraficznego w Polsce Domu Sowa Polskiego materialnie i przestrzennie ugruntowao pozycj orodka wadzy centralnej i mediw centralnych. Efekty takiej polityki medialnej byy od razu zauwaalne w liczbie tytuw wydawanych w stolicy. Jak pokazuj statystyki, w 1948 roku Warszawa skupiaa okoo 50 proc. tytuw, a w roku 1951 ju 70 proc.13 Tak uksztatowana struktura okazaa si niebywale trwaa. W kolejnych latach likwidacja prenumeraty zbiorowej oraz wprowadzenie sprzeday komisowej spowodoway, i wiele pism mao atrakcyjnych upadao. Zmieniajca si polityka partii wadzy w odniesieniu do prasy zmierzajca w kierunku jej uatrakcyjnienia, rozszerzenia zakresu tematycznego czy rde informacji w zasadzie nie spowodowaa zmiany ukadu strukturalno-przestrzennego prasy. W kolejnych latach i dziesicioleciach, w okresach tak zwanej odwily czy demokratyzacji ycia spoecznego i politycznego, pozwalano w orodkach terenowych (szczeglnie w drugiej poowie lat pidziesitych XX stulecia) powoywa regionalne pisma spoeczno-kulturalne (na przykad Przemiany, w latach 19561957 czy Pogldy, w latach 19621983) bd dzienniki popoudniowe (w Katowicach by to Wieczr, od 1 stycznia 1957 roku).13

A. Somkowska: Prasa w PRL. Szkice historyczne. Warszawa 1980, s. 78.


W Warszawie take powstaway oglnopolskie periodyki, takie jak na przykad tygodnik Polityka (od 27 lutego 1957 roku) czy dwutygodnik Prawo i ycie. Zwaszcza pierwszy z wymienionych tytuw otrzyma szczeglny status wrd czasopism. Mia bowiem przyzwolenie wadz partyjnych na rozszerzanie zakresu dyskusji w sprawach kontrowersyjnych ideologicznie, a jednoczenie w jakim stopniu je kanalizowa. Byy to tematy, ktre w innych pismach, nie tylko regionalnych, nie miay szans zaistnienia. Paradoksalnie tak zwane okresy liberalizacji wzmacnia centralny orodek wydawniczy oraz istniejcy ukad strukturalno-przestrzenny mediw. W orodkach terenowych utrwalona zostaa podstawowa struktura mediw o znaczeniu informacyjnym i perswazyjnym: dziennik PZPR, dziennik tak zwany czytelnikowski oraz terenowy Oddzia Polskiego Radia, a z czasem rwnie Oddzia TVP. Niektrym orodkom, takim jak Katowice, zostawiono dziennik sportowy Sport, a z biegiem czasu take oglnopolski popularny magazyn Panorama (od 1954 roku). Warto wspomnie, e procesy przeksztace w drugiej poowie lat pidziesitych XX stulecia dokonay zmian w funkcjonowaniu RSW Prasa. W 1957 roku zlikwidowano tak zwane delegatury, przeksztacajc je w wydawnictwa. Midzy innymi 1 sierpnia 1957 roku powstao lskie Wydawnictwo Prasowe RSW Prasa, ktre przejo obowizki wydawcy nad dotychczasowymi periodykami w naszym regionie. Jak ju zaznaczono, dokonujca si w kolejnych dziesicioleciach liberalizacja polityki medialnej nie naruszya konstrukcji strukturalno-przestrzennej systemu medialnego. W kilku okresach przeomowych siatka prasy partyjnej zostaa uzupeniona o nowe elementy. Warto tu wskaza na lata 19551960, kiedy rozpocz si okres odradzania si rnych typw prasy, w tym prasy lokalnej. Ten typ prasy w naszym regionie od tamtego okresu sta si trwaym elementem krajobrazu mediw. Odrodzi si przez aktywno rnych rodowisk. Pras t okrelano jako powiatow. W 1960 roku w naszym regionie zostaa ona przejta przez lskie Wydawnictwo Prasowe RSW Prasa. Naley jeszcze wspomnie, e w czasach dominacji PZPR na tym terenie ukazywao si wiele tytuw prasy zakadowej, fachowej oraz branowej. Poza strukturami lskiego Wydawnictwa Prasowego znaczc rol odgryway periodyki wydawane tu przez Koci katolicki. Wrd nich szczegln pozycj zajmowa Go Niedzielny, ktry by nie tylko pismem o innych treciach ni prasa pod nadzorem 23Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

partii wadzy, ale w okresie dziaalnoci opozycji politycznej stawa si alternatywnym miejscem pracy dla wielu dziennikarzy, dla ktrych nie byo moliwoci zatrudnienia w lskim Wydawnictwie Prasowym czy w innych mediach kontrolowanych przez sfer wadzy polityczno-ideologicznej. Z przedstawionego zarysu historycznego ksztatowania si systemu medialnego na lsku i w caej Polsce wida, jak powstaa centralistyczna konfiguracja strukturalno-przestrzenna mediw w minionych latach. Okazaa si ona niezwykle trwaa i odporna na rne zmiany zarwno w okresach tak zwanych odwily politycznych w dobie PRL-u, jak i wielkiego przeomu ustrojowego 1989/1990. Struktura ta ksztatowaa i nadal ksztatuje systemowe waciwoci mediw midzy innymi naszego regionu. Warto zwrci uwag na fakt, e w sprawozdaniu z prac podzespou ds. rodkw masowego przekazu Okrgego Stou (z 22 marca 1989 roku), pomimo e zawarto tam wiele propozycji majcych na celu demokratyzacj i pluralizacj systemu medialnego, nie dostrzeono problemu strukturalno-przestrzennego ukadu mediw, uksztatowanego na pocztku lat pidziesitych XX wieku. Z punktu widzenia formowania si kultury medialnej regionw uprawnione wydaje si stwierdzenie, i przeksztacenia ustrojowe, ktre dokonay si z kocem lat osiemdziesitych, prawie nie zmieniy ukadu strukturalnoprzestrzennego mediw, ani relacji mediw centralnych w stosunku do mediw regionw. Nie wdajc si w dalsze i bardziej dokadne opisy poszczeglnych okresw funkcjonowania mediw oraz ich typw, t cz rozwaa zakoczymy syntetycznym opisem stanu zamknicia mediw periodycznych naszego regionu w kocowych latach PRL. Tak zatem w 1989 roku lski region prasowo-wydawniczy obejmowa swoim zasigiem wojewdztwa: katowickie, bielskie i czstochowskie. By drugim po Warszawie orodkiem prasowym. Tutaj byy wydawane (chcc wskaza jedynie na najwaniejsze typy prasy) 2 regionalne dzienniki poranne (Trybuna Robotnicza i Dziennik Zachodni), popoudniwka Wieczr, dziennik sportowy o zasigu oglnopolskim Sport, tygodnik ilustrowany Panorama, regionalny tygodnik spoeczno-polityczny Tak i Nie, dwa tygodniki katolickie (Go Niedzielny i Niedziela) o zasigu oglnopolskim. Na tym obszarze ukazywao si 12 tygodnikw lokalnych, skoncentrowanych przede wszystkim (9 tytuw) w wojewdztwie katowickim. Tutaj take byo zlokalizowanych kilka tytuw (Grnik, Sprawy Chemikw, Przegld Hutniczy, Trybuna Lenika) zawodowo24Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

-branowych o zasigu oglnokrajowym. Caoci dopenia dobrze rozwinity, zwaszcza na Grnym lsku, system gazet zakadowych, ktrych liczba obejmowaa kilkadziesit tytuw. Naley take wspomnie o nielicznych wydawnictwach naukowych, modzieowych oraz hobbystycznych. Pras wydawano gwnie w wikszych, z reguy wojewdzkich orodkach miejskich. Wydawc zdecydowanej wikszoci tytuw by koncern RSW Prasa Ksika Ruch. Obok niego do znaczcych wydawcw naleay zakady przemysowe, zwizki zawodowe, a take Koci rzymskokatolicki. Bezsprzecznie jednak najwaniejszym i najwikszym wydawc prasy w naszym regionie do koca PRL-u byo lskie Wydawnictwo Prasowe RSW Prasa Ksika Ruch, a wic wydawnictwo zewntrzne obsugujce nasz region. lskie Wydawnictwo Prasowe naleao do najwikszych w Polsce. Zatrudniao 648 osb, w tym 303 dziennikarzy w 21 redakcjach. Wydawao 4 dzienniki (Dziennik Zachodni", Trybun lsk , Wieczr" i Sport"), l czasopismo oglnopolskie (Panoram), 11 tytuw lokalnych i 5 pism zleconych. W pierwszym proczu 1990 roku czny redni jednorazowy nakad dziennikw wynosi 602 tys. egzemplarzy, Panoramy 250 tys., a 11 tygodnikw lokalnych 378 tys. egzemplarzy14. Na majtek trway tego wydawnictwa, ktrego warto oceniano na 7,311 mln starych z, skaday si: magazyny papieru (4 tys. m2, z bocznic kolejow i zmechanizowanym sprztem rozadunkowym), stacja paliw o moliwoci zmagazynowania 40 tys. litrw paliwa, baza transportowa (warsztaty, garae, magazyn czci zamiennych, myjnia automatyczna, biura), 34 samochody oraz mikrokomputery do prac ewidencyjnych i redakcyjnych. W skad majtku wchodzio rwnie zaplecze socjalne pracownikw tego wydawnictwa: orodki kempingowe w Ustroniu, Goczakowicach-Zdroju i Strzybnicy-Pniowcu, a take dom wczasowy w Szczyrku i orodek kolonijny w Szczyrku-Buczkowicach. Do przedstawionego majtku naley doda jeszcze Prasowe Zakady Graficzne w Katowicach, ktrych majtek trway w 1990 roku wynosi 50 mld starych z.

Obliczenia wasne autora na podstawie danych z RSW. W obliczeniach nie uwzgldniono tygodnika Tak i Nie, gdy zosta zawieszony 20 czerwca 1990 roku.

14


Peniejsze przedstawienie kondycji lskiego Wydawnictwa Prasowego, w pocztkowym okresie likwidacji, ilustruj jego wyniki finansowe od stycznia do czerwca 1990 roku: - sprzeda gazet i ogosze - koszty wasne - zysk 38.522 mln starych z 34.717 mln starych z 3.884 mln starych z

Z pism, ktre wydawao lskie Wydawnictwo Prasowe, najwiksze zyski przynosi Dziennik Zachodni w cigu czterech miesicy pierwszego procza 1990 roku wynosiy one 2 mld starych z. Periodyki, ktre okrelano w tamtym czasie jako dostatecznie rentowne lub rentowne, to: Echo, Gos Zabrza, Gos Ziemi Cieszyskiej, Nowiny (Rybnik), Nowiny Gliwickie, ycie Bytomskie. Do grupy pism niskorentownych zaliczono: Trybun lsk, Sport, Kronik, Panoram, Gwarka. W grupie pism okrelonych jako deficytowe i o niezadowalajcej rentownoci znalazy si: Wieczr, Tak i Nie, Gazeta Czstochowska, Goniec Grnolski, Wiadomoci Zagbia. Spord 17 pism bdcych wasnoci lskiego Wydawnictwa Prasowego 5 tytuw nie przynosio zysku, natomiast pozostae w mniejszym lub wikszym byy dochodowe. redni nakad pism dochodowych stanowi 84 proc. cznego redniego nakadu pism wydawanych (wasnych) przez lskie Wydawnictwo Prasowe w pierwszym proczu 1990 roku15. Zamykajc zarys historyczny ksztatowania si kultury medialnej w naszym regionie, trzeba jeszcze doda, i w 1988 roku rozprowadzano tu 520 558 858 egzemplarzy prasy regionu i krajowej. Zwroty wynosiy wwczas rednio 4 proc.. Struktura rozprowadzanej prasy ksztatowaa si nastpujco: 65 proc. stanowiy dzienniki, a 35 proc. czasopisma. Natomiast na 1 tysic osb w naszym regionie przypadao 221 egzemplarzy dziennikw. Jak pokazuj przytoczone fakty i dane, kultura posugiwania si mediami periodycznymi na poziomach lokalnym i regionalnym na Grnym lsku, pomimo rnych skomplikowanych dziejw, uksztatowaa si na tyle, e w minionych okresach radzia sobie z problemem komunikacji medialnej w regionie i z otoczeniem zewntrznym.

15

Na podstawie Stanu zaawansowania planu przeksztace lskiego Wydawnictwa Prasowego z dnia 29 czerwca 1990 roku.


Niewtpliwie kady ma prawo wydawania gazety, bo to jest wolny proceder, podobnie jak przy skadach kolonialnych, skadach elaza, sklepach masa, sera itp. Rnica polega tylko na tym, e gdy ostatnie i podobne przedsibiorstwa maj na celu cile cele zarobkowe, to gazeta suy winna w pierwszej linii sprawie publicznej [...]. Gos lski 1907, nr 222

II. Zmiany w stanie mediw periodycznych wojewdztwa lskiego

W okresie poprzedzajcym transformacj ustrojow w Polsce na Grnym lsku oficjalnie wydawano 187 tytuw prasy, funkcjonoway 2 regionalne stacje radiowe (Katowice i Opole) i jeden orodek telewizyjny. Obok mediw funkcjonujcych zgodnie z wczesnym prawem (przed 1990 rokiem) istniao sporo pism drugiego, spontanicznego obiegu. W obiegu nieoficjalnym w latach 1976 1989 pojawio si okoo 400 periodykw i okoo 500 wydawnictw zwartych. Przedstawione dane pokazuj, i wydawnictwa nieoficjalne zaistniay na Grnym lsku czternacie lat przed zniesieniem cenzury. Trudno przeceni ich znaczenie, ale faktem jest, e region nasz dojrza politycznie do alternatywnej komunikacji medialnej. Po zniesieniu cenzury nastpi bardzo dynamiczny rozwj ilociowy prasy na Grnym lsku. Powstay nowe typy prasy, wzrosa liczba orodkw wydawniczych, uwidocznio si zrnicowanie wydawcw16. Liczby tytuw prasowych pojawiajcych si w przestrzeni medialnej naszego regionu w pierwszych latach zmian ustrojowych obrazuj, jak nowe mechanizmy wyzwoliy inicjatywy wydawnicze. W 1990 roku tytuw zarejestrowanych w sdach oraz pozostajcych poza rejestrem byo 150, w roku nastpnym 247, natomiast w 1992 roku 165. Nie oznacza to, e tyle pism co roku weszo na rynek prasowy. Wszak wiele byo efemeryd, a tylko cz tytuw zostaa zarejestrowana w sdach. Mechanizmy selekcji systemu komunikowania medialnego zadziaay tutaj z ca moc zarwno spoeczne, jak i ekonomiczne. Do powiedzie, e do koca 1992 roku zostaa na rynku prasowym, z poszczeglnych lat, nastpujca liczba tytuw: z przedsiwzi prasowych z 1990 roku utrzymao si na rynku 46 tytuw, z rokuSzczegowe dane na ten temat zob.: Katalog Prasy Radia Telewizji 91 wojewdztw: bielskiego, czstochowskiego, katowickiego, opolskiego. Pod red. M. Jachimowskiego. Katowice 1991.16


1991 38 tytuw, a z 1992 roku 37 tytuw. Z tytuw prasowych za, ktre ukazyway si przed zniesieniem cenzury, przetrwao 51. W liczbie inicjatyw prasowych wida du aktywno rnych rodowisk. Prby wydawania prasy podejmoway rodowiska polityczne, zawodowe, wyznaniowe, spoeczno-kulturalne, a take osoby prywatne, chcce wczy si w dyskurs spoeczny poprzez upublicznienie swego stosunku do rzeczywistoci. Wymogi systemu komunikowania spoecznego w spoeczestwie pluralistycznym okazay si w naszym regionie zbyt trudne dla prasy, ktra wywodzia si ze spontanicznego obiegu informacji (pisma ukazujce si w drugim obiegu nie zaistniay trwale w krajobrazie mediw lskich po 1990 roku), lub w jakim zakresie naladoway ich formu (prasa Komitetw Obywatelskich). Radykalizm polityczny, ideologiczny, przejaskrawianie

problemw publicznych, waciwe i akceptowane w komunikowaniu spontanicznym, w nowych warunkach zostay odrzucone. W konsekwencji tego typu prasa zostaa zweryfikowana negatywnie i to ju w pierwszym okresie transformacji ustrojowej. Drugim wanym weryfikatorem okaza si mechanizm rynkowy, ktry okrela wymogi zaistnienia na rynku prasowym. Minimalne wymagania tego mechanizmu to odpowiednie rodki finansowe oraz profesjonalizm wydawniczy i dziennikarski. One te okazay si niesprzyjajce dla prasy prbujcej funkcjonowa na zasadach obiegu spontanicznego. Cech wydawnictw ze spontanicznego obiegu informacji jest to, i nie kwestie ekonomiczne i warsztatowe s dla nich i dla ich czytelnika najwaniejsze, lecz treci, ktre byy alternatywne do przekazw ocenzurowanych przez wadze. Na sytuacj, szczeglnie mediw wysokozasigowych, wpyw miay dziaania pozaregionalne, zwizane z likwidacj RSW Prasa Ksika Ruch, a w jej ramach lskiego Wydawnictwa Prasowego. Z punktu widzenia kultury medialnej regionu warto przeledzi, jak proces ten przebiega w grupie pism obsugujcych cay region i spoecznoci lokalne. W naszym regionie dostrzeono w dekompozycji starego systemu potrzeb takich zmian w strukturze jego mediw, aby przynajmniej cz prasy po poprzednim systemie zwiza z podmiotami regionu i przeama dotychczasowy scentralizowany ukad strukturalny mediw w Polsce.


W pierwszym okresie likwidacji lskiego Wydawnictwa Prasowego wrd lskich politykw i dziennikarzy zrodzi si pomys powoania Grnolskiego Centrum Prasowego. Pisemny zapis Koncepcji... takiego Centrum nosi dat 25 lipca 1990 roku. Oficjalne pismo w tej sprawie przekazane zostao Przewodniczcemu Rzdowej Komisji Likwidacyjnej RSW, dr. Jerzemu Drygalskiemu 30 lipca tego roku. Wedug owej Koncepcji... Centrum tworzyyby redakcje: Trybuny lskiej, Dziennika Zachodniego, Panoramy, Echa, Nowin Gliwickich j Nowin (Rybnik). Wymienione pisma stanowiy 30 proc. tytuw wydawanych przez lskie Wydawnictwo Prasowe w 1990 roku.. Ich redni jednorazowy nakad stanowi 60 proc. redniego jednorazowego nakadu w tyme wydawnictwie. W Koncepcji... proponowano, aby do wydawania tych pism utrzyma kadr i majtek lskiego Wydawnictwa Prasowego. Sugerowano ponadto, aby w skad tworzonego Centrum wczy katowick drukarni prasow. Wedug twrcw Koncepcji... Centrum Prasowe pozwala ocali przed rozproszeniem latami zgromadzony potencja zaplecza wydawniczego, tworzcy infrastruktur, ktrej odtworzenie przez poszczeglne wydawnictwa w rozproszeniu bdzie niezwykle uciliwe i kosztowne [...]. Grnolskie Centrum Prasowe miao by jednoosobow spk Skarbu Pastwa, ktra w pniejszym terminie (na zasadzie ustawy z 13 lipca 1990 roku o prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych) podlegaaby prywatyzacji. Twrcy Koncepcji... spodziewali si, e do spki akcyjnej przystpiliby: Wojewoda Katowicki, Zarzd Regionu NSZZ Solidarno (gdyby do GCP nalea Dziennik Zachodni), Bank lski i Bank Kredytowo-Handlowy. Przewidywano rwnie udzia w Grnolskim Centrum Prasowym kapitau zagranicznego. Na ten temat w Koncepcji... jest nastpujcy zapis: [...] dziennikami i Panoram - zainteresowane s rwnie midzynarodowe spki prasowe Robertw: Hersanta i Maxwella, ktrych wejcie razem lub z osobna, w poczeniu z udziaem Skarbu Pastwa stanowi mog ukad politycznie zrwnowaony przy otwarciu GCP drogi na rynek europejski (ogoszeniowo-reklamowy), a take, po niezbdnej informatyzacji caego wydawnictwa, wczenie go w europejski obieg informacji, opinii oraz polityki europejskiej. W innej czci tego dokumentu zwraca si uwag, e koncepcja silnego zgrupowania na lsku stawia pras w korzystniejszej sytuacji w rozmowach z kapitaem zachodnim, ktrego obecno w rozsdnych granicach jest konieczna dla modernizacji prasy [...]. Powane zainteresowanie pras lsk przejawi koncern Hersanta i jego zwizanie z GCP 29Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

wydaje si korzystne, zwaywszy, e przejawia szczeglne zainteresowanie drukarni katowick z niedokoczon inwestycj. [...] Hersant umoliwia modernizacj prasy i druku, nowoczesn organizacj rynku reklamowo-ogoszeniowego, zainteresowany jest rwnie prawidowym funkcjonowaniem kolportau. Zwizanie si GCP z kapitaem francuskim, ktry na lsku jest ju tradycyjnym rwnowanikiem siy kapitau niemieckiego, zapewni prasie przeamanie elaznej kurtyny, ktra oddziela j od prasy europejskiej. Ostatecznie jednak nie doszo do utworzenia Grnolskiego Centrum Prasowego17. Starania o jego utworzenie w jakim stopniu spowolniy proces sprzeday tytuw majcych by czci skadow Centrum, w tym pism, ktrymi interesowa si kapita zagraniczny. Nie udao si zatem dokona w tym przeomowym okresie przeobrae strukturalnych w funkcjonowaniu mediw naszego regionu, jak rwnie zmiany dysponentw mediw wysokonakadowych o zasigu regionalnym i lokalnym z zewntrznych na regionalnych. O losie prasy naszego regionu zadecydoway podmioty centralne, ale z nowej konfiguracji politycznej. Komisja ds. Likwidacji Robotniczej Spdzielni Wydawniczej Prasa Ksika Ruch dopiero na 19 wrzenia 1991 roku zarzdzia komisyjne otwarcie ofert zakupu: Nowin (Rybnik), Echa (Tychy), Nowin Gliwickich, Trybuny lskiej i Dziennika Zachodniego. W dniu 26 wrzenia 1991 roku natomiast odbyo si posiedzenie Komisji Przetargowej, podczas ktrego nastpio rozstrzygnicie przetargu na 5 tytuw, ktre miay wchodzi w skad Grnolskiego Centrum Prasowego. Trybun lsk postanowiono sprzeda za kwot 23 mld 100 mln starych z spce Grnolskie Towarzystwo Prasowe, Panoram spce Fibak Sport za sum l mld 600 mln starych z, Nowiny (Rybnik) spce Gawinem z Rybnika za kwot 2 mld starych z , Nowiny Gliwickie spce M and S Ltd z Gliwic za sum l mld 100 mln starych z, tygodnik Echo spce Zarzdu Miasta i Przedsibiorstwu Inkom z Pszczyny18. Komisja wstrzymaa si z rozstrzygniciem przetargu na sprzeda Dziennika Zachodniego do czasu wydania opinii na temat oferty Prasy lskiej przez Urzd Antymonopolowy. Ostatecznie Dziennik Zachodni sprzedano (5 listopada 1991 roku) spce Prasa lska za 40 mld starych z. W dniu zakupu udziaowcami tej spki byli:Brak precyzyjnych danych, ktre pozwoliyby dokadnie opisa przyczyny i mechanizmy, ktre nie dopuciy do utworzenia Grnolskiego Centrum Prasowego. 18 Komunikat Komisji Przetargowej z dnia 26 wrzenia 1991 roku.17


Polska Presse (Hersant) 50 proc. udziaw, Regionalne Przedsibiorstwo Zwizkowe sp. z o.o. (Region lsko-Dbrowski NSZZ Solidarno 30 proc. udziaw, Spdzielnia Wydawnicza Czytelnik 20 proc. udziaw). Warto doda, e dla przeprowadzenia operacji kupna Dziennika Zachodniego koncern Hersanta udzieli Regionalnemu Przedsibiorstwu Zwizkowemu bezprocentowej poyczki na 5 lat. Ponadto udzieli take poyczki Spdzielni Wydawniczej Czytelnik w wysokoci niezbdnej do objcia udziaw w spce rwnie na 5 lat, a oprocentowanie wynosio 12 proc. w stosunku rocznym19 (w tym czasie kredyt w bankach by kilkakrotnie wyszy). Prasa lska bya jedyn spk kupujc pras lsk, gdzie 50 proc. udziaw mia kapita zagraniczny. W 1993 roku Hersant odkupi udziay Regionalnego Przedsibiorstwa Zwizkowego (Solidarno) w spce Prasa lska. Formalnie wic po tej transakcji Polska Presse miaa 80 proc. udziaw w spce Prasa lska. Zaznaczy trzeba, e Regionalne Przedsibiorstwo Zwizkowe, nie majc ju udziaw finansowych w spce Prasa lska, zachowao prawo wspdecydowania o obsadzie niektrych stanowisk kierowniczych w teje spce, w tym redaktora naczelnego Dziennika Zachodniego. Zastanawia jednak tak szybkie pozbycie si przez Zarzd Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ Solidarno udziaw finansowych w spce, wydajcej dziennik o najwikszym zasigu spoecznym na lsku. Fakt ten wywouje zdziwienie zwaszcza w kontekcie wczeniejszych dziaa tego Zarzdu, a wic pism kierowanych przeze do prasy, do penomocnika ds. likwidacji RSW czy te do wadz administracyjnych szczebla wojewdzkiego bd rzdowego. Ze wzgldu na wag dokonujcych si wwczas procesw przytoczymy w caoci tre dwch takich pism. Tak wic w dniu 25 padziernika.1990 roku Alojzy Pietrzyk Przewodniczcy Zarzdu Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ Solidarno skierowa do redaktora naczelnego Dziennika Zachoniego pismo nastpujcej treci: W zwizku z brakiem dostpu do prasy codziennej zwracamy si ze stanowczym daniem udostpnienia nam 3 kolumn w wydaniu sobotnio-niedzielnym Dziennika Zachodniego w celu autonomicznego redagowania ich przez Zarzd Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ Solidarno. Nastpnego dnia (26 padziernika 1990 roku) Zarzd Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ Solidarno wystosowa protest do Prezesa Rady Ministrw Tadeusza Mazowieckiego, Przewodniczcego

Z. Bajka: Kapita zagraniczny w polskich mediach. Zeszyty Prasoznawcze 1994, nr 12, s. 2; P. Gadzinowski: Jak panna S Niemcom daa. Nie 1995, nr 9, s. 3.

19


Komisji Likwidacyjnej RSW, Penomocnika Komisji Likwidacyjnej RSW ds. Likwidacji lskiego Wydawnictwa Prasowego, Wojewody Katowickiego, posw i senatorw OKP w wojewdztwie katowickim, a take Komisji Krajowej NSZZ Solidarno. Protest by nastpujcej treci: Zarzd Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ Solidarno protestuje przeciwko zmianie planw Komisji Likwidacyjnej RSW, dotyczcych prasy lskiej, a w szczeglnoci Dziennika Zachodniego, ktry ma zosta przekazany nomenklaturowej spdzielni. Stwierdzamy, e decyzja ta uniemoliwiaby Solidarnoci dostp do prasy codziennej w naszym regionie. Wobec tego, domagamy si respektowania dotychczasowych uzgodnie pomidzy Zarzdem Regionu a Komisj Likwidacyjn, ktre przewidyway utworzenie spki Skarbu Pastwa Dziennik Zachodni z udziaem lsko-Dbrowskiej Solidarnoci i Spdzielni Czytelnik. Ponadto stwierdzamy, e nie pogodzimy si z faktem zamknicia nam dostpu do prasy w samym rodku kampanii wyborczej. Zastrzegamy wic sobie moliwo podjcia wszelkich rodkw protestu, aby do tego nie dopuci. Tak zatem Zarzd Regionu lsko-Dbrowskiego NSZZ Solidarno, pozbywajc si akcji w spce Prasa lska, stworzy kapitaowi zagranicznemu moliwo uzyskania pakietu wikszociowego w tej spce. Hersant zainteresowa si rwnie drugim wielkim dziennikiem lskim, a mianowicie Trybun lsk (codzienny nakad okoo 120 tys., magazynowy okoo 700 tys. egzemplarzy). Tutaj strategia Hersanta bya odmienna ni w przypadku Dziennika Zachodniego, to znaczy nie kupiono tego dziennika bezporednio od Komisji Likwidacyjnej, ale poprzez dziaania rynkowe. Przetarg na Trybun lsk wygrao Grnolskie Towarzystwo Prasowe sp. z o.o. Udziaowcami tej spki byy: Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie (25 proc.), Zwizek Grnolski, Zwizek Gmin Grnego lska, Grnolskie Towarzystwo Gospodarcze, Regionalna Izba Gospodarcza z Katowic po 10 proc., spka z o.o. Progress oraz piciu udziaowcw prywatnych20. Wskutek zrcznych dziaa negocjacyjnych i biznesowych w marcu 1993 roku wikszo w Grnolskim Towarzystwie Prasowym miay trzy spki (76,5 proc. udziaw w jednakowej liczbie): Progress, Ksinica i Euromarket. Spki Euromarket i Ksinica kontrolowane byy przez dzk grup Tower, w ktrej wikszo udziaw20

Z. Bajka: Kapita zagraniczny w polskich mediach..., op. cit., s. 11.


naleaa do Hersanta. W ten sposb, w stosunkowo krtkim czasie, Francuzi zdobyli kontrol finansow nad dwoma najwikszymi dziennikami lska. Speniy si wic przewidywania twrcw koncepcji Grnolskiego Centrum Prasowego, e prasa lska rozproszona nie bdzie potrafia obroni si przed koncentracj kapitaow wydawcw zagranicznych. Podobna sytuacja wystpia w przypadku takich periodykw, jak Sport, Sport lski, Panorama, Nowe Echo, Dziennik Beskidzki, ktre zwizane byy z grupami kapitaowymi, gdzie funkcjonowa Wojciech Fibak. Przedsiwzicia Wojciecha Fibaka naley traktowa jako kapita zagraniczny. Biznesmen ten bowiem wwczas na stae mieszka w Monte Carlo, a angaowanie si kapitaowe na lsku i w Polsce stanowio wtedy jeden z fragmentw jego globalnej dziaalnoci na midzynarodowym rynku kapitaowym. Jego przedsiwziciami w prasie lskiej byy udziay w takich spkach, jak Fibak Sport S.A, nastpnie przeksztaconej w Fibak Noma Press S.A.. Warto zaznaczy, e spka Fibaka od marca 1993 roku zostaa wacicielem Prasowych Zakadw Graficznych w Katowicach. Majc kilka tytuw prasowych oraz drukarni, grupa kapitaowa, w ktrej funkcjonowa Wojciech Fibak, dokonywaa kolejnych zmian wasnociowych. Powstaa spka Fibak Marquard Press, w ktrej udziaowcami zostali Wojciech Fibak i przedstawiciel kapitau szwajcarskiego Jrgen Marquard. Mniejszym zainteresowaniem kapitau zagranicznego cieszya si popoudniwka Wieczr. W spce Akapit, wydajcej ten periodyk, miaa niewielkie udziay IBC International Consulting sp. z o.o., gdzie wystpuje kapita z Luksemburga. Do 1994 roku wysokonakadowe dzienniki regionalne, jak pokazalimy, zostay w wyniku dziaa polityczno-handlowych i handlowych przejte przez podmioty zagraniczne. Okrelone zachowania rodowisk politycznych i postrzeganie prasy regionalnej nie w kategoriach kulturowych, a tylko towarowo-rynkowych uatwio podmiotom zewntrznym cakowite przejcie kontroli nad dziennikami i sprowadzenie ich wartoci do jednego, tylko rynkowego wymiaru. Mechanizmy te w peni zadziaay w roku 1994. Rok ten jest wan cezur nie tylko przy analizie kapitau zagranicznego na lsku, gdy od tego roku rozpocz si nowy etap w zmianach strukturalnych funkcjonowania nie tylko dziennikw. Nastpiy bardzo istotne zmiany wasnociowe w spkach wydajcych najwaniejsze dzienniki lskie. Robert Hersant bowiem we wrzeniu 1994 roku sprzeda niemieckiemu 33Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

koncernowi prasowemu ze Wschodniej Bawarii Passauer Neue Presse, za 100 mln marek11, 8 dziennikw polskich, w tym Dziennik Zachodni i Trybun lsk. Po tej transakcji w spce Prasa lska pocztkowo gwnymi udziaowcami zostay Polska Press (Passauer Neue Presse) udziay wikszociowe oraz Spdzielnia Wydawnicza Czytelnik. Byli te nimi pracownicy (udziay tych ostatnich wynosiy okoo 8 proc.). Z biegiem czasu podmiot zagraniczny, poprzez mechanizmy rynkowe, przej wszystkie udziay w spce. Regionalne Przedsibiorstwo Zwizkowe, nie majc udziaw w spce Prasa lska przez jaki czas zachowao prawo powoania jednego z wiceprezesw tej spki oraz wspdecydowania o obsadzie redaktora naczelnego Dziennika Zachodniego. Jednake kolejne zmiany reorganizacyjno-prawne i rynkowe pozbawiy to Przedsibiorstwo wspomnianego przywileju. W spce Grnolskie Towarzystwo Prasowe, ktra wydawaa Trybun lsk, udziay wikszociowe take mia Passauer Neue Presse. Warto jeszcze doda, e koncernowi temu swoje udziay sprzeda nie tylko Hersant, ale take jeden z polskich udziaowcw. W spce tej sytuacja bya interesujca rwnie z innego powodu. Jak bowiem twierdz przedstawiciele polskiej strony pomimo udziau wikszociowego kapitau zagranicznego, decydujcy gos w sprawie Zarzdu i obsady redaktora naczelnego Trybuny lskiej mia przez jaki czas polski udziaowiec, ale w miar upywu czasu mechanizmy rynkowe skoniy go do sprzeday swoich udziaw podmiotowi z Bawarii. Wraz z wkroczeniem kapitau zagranicznego do tych dwch gwnych dziennikw naszego regionu, zacz si wielowymiarowy proces komercjalizacji nie tylko treci. Pierwszym przejawem tych dziaa bya prba zwikszania sprzeday Dziennika Zachodniego przez wprowadzenie konkursw z moliwoci wygrania w tamtych czasach atrakcyjnych nagrd (tak zwane zdrapki). To czas, kiedy jeszcze Dziennik Zachodni by w dyspozycji podmiotu francuskiego. Waciciel niemiecki, poszerzy te procesy przez zwikszanie liczby dodatkw tematycznych oraz lokalnych. Coraz wyraniej dostrzegalna jest zmiana zarwno zawartoci, jak i formy. Owe zmiany dokonywane s w czasie, zatem adresat tytuu nie musi si uczy na nowo korzystania z tego periodyku. Konsekwentnie jednak, acz stosukowo powoli, pismo upodabniao si do formuy tabloidu. W latach dziewidziesitych minionego stulecia, wraz z innymi mediami komercyjnymi,

wspuczestniczyo w promowaniu nowej formuy mediw periodycznych i oczekiwa 34Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

publicznoci medialnej. W konsekwencji w sektorze komercyjnym zaczto dy do zamiany czytelnika mediw w odbiorc konsumenta mediw. Dziaania takie miay na celu ksztatowanie odbiorcy (ostatecznego konsumenta treci) oczekujcego i akceptujcego materiay dziennikarskie o charakterze informacyjno-sensacyjnym oraz rnego rodzaju relacje. Zmniejszaa si natomiast liczba publikacji o charakterze polemicznym bd dyskursywnym, inspirujcych debat publiczn. Z czasem, w podstawowym dzienniku naszego regionu coraz wyraniejsze stawao si podejcie marketingowe do pisma wydawcy. Mona to okreli jako neutralno komercyjn, nie pozwalajc okreli, jaki typ pogldw na istotne problemy regionu bd szersze prezentuje ten dziennik. Jest to cecha wikszoci komercyjnych mediw periodycznych, ktre pod wpywem bada typowo marketingowych staraj si zaspokoi oczekiwania konsumenta. W lad za tym nastpuje spycenie publicystyki. Tematy spoeczne, polityczne, gospodarcze, pomimo tak gbokich przeobrae politycznych i spoecznych, a szczeglnie gospodarczych, w regionie i pastwie bardziej s rejestrowane w wielu z tych mediw w atrakcyjnej formie ni dyskutowane czy szerzej omawiane. Media komercyjne nie dokonuj gbszej analizy aktualnych problemw i nie wywouj dyskursu, ktry w sposb krytyczny i zrozumiay umoliwiaby pokazanie wielu spraw przez pryzmat regionu. Nie wnikajc w tym miejscu gbiej w sygnalizowany problem i powracajc do segmentu dziennikw wydawanych w naszym regionie, mona postawi tez, i w wyksztaconej ostatnimi laty formule istniejcy dziennik zosta pozbawiony mechanizmu kreowania wasnych publicystw, ktrzy by sprostali trudnym tematom nie tylko z regionu, ale i szerszym, oglnokrajowym prezentowanym z perspektywy naszego regionu. Po roku 1994 w redakcji wyranie obserwuje si brak odwagi ksztatujcych polityk informacji do podejmowania trudnej publicystyki z podstawowych dziedzin, o ktrych wspominamy wczeniej. Wprowadzanie komentatorw czy publicystw zewntrznych, szczeglnie z centrum politycznego kraju, na amy dziennika regionu spycha ten dziennik do poziomu pisma prowincjonalnego bez wasnego oblicza, nie potraficego w swoim zespole wyksztaci publicystw. Wpywa to jednoczenie na obnienie poziomu kultury medialnej regionu. Proces ten bdzie si pogbia, gdy bdzie istnia tylko jeden dziennik zorientowany na sprawy zwizane z regionem. A problem staje si tym bardziej zoony, kiedy zwaymy,


i formua jedynego dziennika regionu zostaa przeksztacona z dziennika regionu w dziennik o charakterze hybrydalnym (realizowanym w projekcie wydawcy Polska. The Times). Jest to waki problem dla kultury medialnej regionu i nie tylko. Mechanizmy rynkowe i korporacyjne bowiem tak uksztatoway struktury medialne w naszym regionie na kocu obecnej dekady, e mamy jeden dziennik regionu o charakterze hybrydalnym. Dobrze pamita, e w naszym regionie w segmencie dziennikw regionu wczeniej istniay jeszcze Wieczr i Trybuna lska. Jednake najpierw mechanizmy rynkowe zweryfikoway negatywnie Wieczr, a w kilka lat pniej mechanizmy korporacyjne Trybun lsk. Likwidacje mediw naszego regionu, jak pokazuj wczeniejsze okresy historyczne, dokonuj si stosunkowo czsto. Trudniej natomiast wprowadzi w przestrze medialn nowy dziennik o zasigu regionalnym. Warto pamita, e takie prby byy podjte po 1990 roku. Nowe inicjatywy z lat dziewidziesitych XX stulecia, takie jak Kurier Zachodni, Dziennik lski czy Dziennik Beskidzki, okazay si przedsiwziciami nietrafionymi, std na krtko zaistniay w przestrzeni medialnej regionu. W konsekwencji w jednym z najwaniejszych segmentw mediw, stanowicych cz przestrzeni medialnej regionu, ktry decyduje o pewnej trwaoci przekazw medialnych (s one mniej ulotne ni przekazy w mediach elektronicznych), pozosta tylko jeden dziennik mocniej osadzony w tematyce regionalnej. Taki stan ogranicza jakikolwiek dyskurs medialny na tym poziomie mediw. Dodatki lskie dziennikw warszawskich, ze wzgldu na sw formu, maj ograniczony zakres penetracji dziennikarskiej i problemowej, a tym samym ograniczone moliwoci wczania si w debat medialn regionu. W pismach oglnokrajowych dodatki regionalne maj charakter uatrakcyjniajcy wydania podstawowe w danym regionie, a zawarte tam treci regionalne nie s podstawowymi, a tylko jednymi z wielu. Nie s one bowiem tak wielorako tematyzowane, jak w typowym pimie regionalnym. Czsto ograniczenia uwarunkowane bywaj szczupoci zespow dziennikarskich, jak te okrelon liczb stron na tematy z danego zakresu problemowego, co w pismach szczeglnie o charakterze centralnym jest zrozumiae. Pozostanie w przestrzeni medialnej regionu tylko jednego tytuu dziennika o tematyce regionalnej burzy zasady pluralizmu strukturalno-przestrzennego, a take obnia jako systemow warunkw do prowadzenia dyskursu medialnego na tematy rnych kultur ksztatowanych w regionie od kultury artystycznej po kultur polityczn. W takim regionie 36Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

jak nasz jeden dziennik (hybrydalny) o nastawieniu regionalnym moe co najwyej w dziennikarskich formach informacyjnych rejestrowa wydarzenia zgodnie z obecn formu tego dziennika. Takie uksztatowanie przestrzeni medialnej w segmencie dziennikw nie sprzyja rozwojowi form publicystycznych, skaniajcych do dyskursu czy debaty nie tylko w tych dziennikach. Osabiony jest bowiem tym samym jeden z mechanizmw w strukturze mediw nie tylko regionalnych, ale caego systemu. Wszak to wanie dzienniki o rnej proweniencji (w znaczeniu pluralizmu przestrzenno-strukturalnego, nie za formalnego), a nie media elektroniczne (ulotno treci) czsto s zaczynem dyskursu medialnego. Mechanizmy weryfikacji rynkowej i korporacyjnej wida byo rwnie w innych segmentach przestrzeni medialnej. Skuteczno dziaania mechanizmw rynkowych jako weryfikatorw najlepiej obrazuj dane dotyczce inicjatyw prasowych, pojawiajce si w sdowych rejestrach tytuw pism, jak rwnie faktyczna liczba periodykw funkcjonujcych w krajobrazie mediw w pierwszej dekadzie transformacji ustrojowej. Na terenie byych wojewdztw lskich (bielskiego, czstochowskiego, katowickiego

i opolskiego) w latach 19902000 zarejestrowano blisko 2500 tytuw prasowych. W roku 2000 za na obszarze wojewdztw lskiego i opolskiego wydawanych byo 409 tytuw. W cigu minionych dwch dekad w przestrzeni medialnej Grnego lska pozostali ci wydawcy (i tytuy), ktrzy wykazali rozeznanie w funkcjonowaniu rynku medialnego, wiedz z zakresu ekonomiki mediw oraz profesjonalizm zespow dziennikarskich. Nie bez znaczenia by rwnie kapita wyjciowy. Ponadto wane okazao si to, czy tytu wczeniej mia utrwalon pozycj w poprzednim systemie mass mediw. Wszak czytelnik nie odrzuci tytuw prasowych z minionej epoki, szczeglnie tych o treciach uniwersalnych. Jest to widoczne zwaszcza na przykadzie codziennej prasy regionalnej i tygodnikw lokalnych oraz oglnokrajowej prasy Kocioa rzymskokatolickiego naszego regionu. Dla badaczy tego typu prasy nie byo to zaskoczeniem. Prowadzone przez Zakad Dziennikarstwa Uniwersytetu lskiego badania w latach siedemdziesitych

i osiemdziesitych nad pras lokaln oraz w latach dziewidziesitych nad pras regionaln tak na lsku, jak i w caej Polsce jednoznacznie wskazyway motywy jej czytania. Prasa ta nie do koca bya postrzegana przez odbiorcw jako instrument dziaa propagandowych. Podawane przez adresatw powody jej czytania sprowadzay si do nastpujcych stwierdze: czytam o sprawach bliskich zaspokajaj moje potrzeby informacyjne 37Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

o miejscowociach z najbliszej okolicy czy te takie powody: w tym pimie mona spotka znajome nazwiska, miejscowoci, ulice, jest to dziennik mojego regionu. Pozostae motywy te skupiay si na sprawach lokalnych i regionalnych, konkretnych, ludziom bliskich, weryfikowalnych w spoecznociach lokalnych lub na poziomie regionu. Nie oznacza to bynajmniej, e czytelnicy ci nie dostrzegali mankamentw w wczesnym systemie prasowym. Domagali si, aby pisma lokalne czy regionalne gbiej wnikay w problematyk lokaln i poruszay rwnomiernie wszystkie tematy [...] zwaszcza zagadnienia spoeczne i obyczajowe lub stwierdzali: prasa nie powinna by jednostronna, nie powinna reprezentowa interesw i pogldw jakiejkolwiek organizacji czy grupy interesw [...], powinna dopuci na amach do gosu, na rwni, ludzi penicych jakiekolwiek funkcje i szeregowych obywateli. Z przedstawionych motyww widzimy, i czonkowie spoecznoci lokalnych sigali po te pisma jako rda informacji lokalnej i regionalnej. Tym bardziej, e wwczas byy to jedyne oficjalne rda informacji tego typu. Na lsku dochodziy jeszcze inne czynniki. Jednym z nich by fakt, i po II wojnie wiatowej na Grnym lsku wikszo pism lokalnych ukazywaa si ju od poowy lat pidziesitych XX wieku. Wiele lat trwajcy okres ukazywania si prasy lokalnej wyrobi nawyk i umiejtno czytania tych tytuw. Drugim czynnikiem historycznym, ktry wymaga uwzgldniania przy omawianiu prasy lskiej, s tradycje czytelnictwa prasy lokalnej na lsku, sigajce jak ju pisalimy drugiej poowy XIX wieku. Mona powiedzie, e w regionie grnolskim o czytelnictwie tego typu prasy w duym stopniu decydoway tradycje prasowo-wydawnicze. Wyniki naszych bada pozwoliy ponadto ustali, e samoutrwalanie tytuu prasowego wywouje reakcje motywacyjne prowadzce do tego, e jest on czciej brany do rki ni tytu nowo utworzony. Prawidowo taka potwierdzia si w czasie zmian zachodzcych na rynku prasowym w latach dziewidziesitych. Owe przesanki wzmacnia fakt, i zostay wyeliminowane mankamenty tych tytuw prasowych, ktre byy pochodnymi poprzedniego systemu politycznego. Odnosi si to nie tylko do prasy lokalnej, ale i regionalnej. Przeksztacenia, jakie nastpoway w kolejnych okresach transformacji systemowej w Polsce, potwierdziy to w caej rozcigoci. Podstawowymi elementami regionalnej przestrzeni medialnej w segmencie dziennikw i tygodnikw lokalnych na lsku pozostaj, w dwadziecia lat po zniesieniu cenzury, tytuy o wieloletniej tradycji: z dziennikw 38Zrealizowano ze rodkw Samorzdu Wojewdztwa lskiego Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury

Dziennik Zachodni (wczony przez wydawc zewntrznego w projekt Polska. The Times), a z tygodnikw m.in. Nowiny, Nowiny Gliwickie, Gwarek, Echo, Kronika Beskidzka, Gos Zabrza i Rudy lskiej, Gos Ziemi Cieszyskiej. Przeszy one pozytywnie czytelnicz weryfikacj w systemie mediw pluralistycznych, a ze wzgldu na relatywnie wysokie nakady i zasig spoeczny odgrywaj w porwnaniu z pozostaymi tytuami prasowymi wydawanymi w tym regionie rol podstawow, jeli chodzi o spoecznoci lokalne. Brak natomiast mediw, ktre mogyby w sposb cigy ledzi i niejako czy problemy poszczeglnych subregionw naszego regionu w formie dyskursu medialnego. Relacyjno tematyczna midzy poszczeglnymi tygodnikami lokalnymi a Dziennikiem Zachodnim czy mediami elektronicznymi w sensie dyskursywnym jest niewielka. Indywidualnie to, co pozwolio kademu z wymienionych tygodnikw lokaln

Media – prof. M.Jachimowski.pdf

Documents

Transcript of Media – prof. M.Jachimowski.pdf