Mariusz Grygianiec

Genidentyczność a metafizykapersystencji : endurantyzm,perdurantyzm i eksdurantyzmFilozofia Nauki 13/2, 87-102

2005

Filozofia Nauki Rok XIII, 2005, Nr 2(50)

Mariusz Grygianiec

Genidentyczność a metafizyka persystencji: endurantyzm, perdurantyzm i eksdurantyzm1

W STĘP

Endurantyzm,2 perdurantyzm3 i eksdurantyzm (stage theory)4 są standardowymi teoriami metafizycznymi, które dostarczają opisu i wyjaśnienia ontycznych relacji

1 Niniejsza praca stanowi fragment projektu badawczego Genidentyczność i persystencja po­święconego historii i analizie metafizycznych dociekań nad problematyką identyczności i zmiany przedmiotów trwających w czasie.

2 Teorii endurantystycznych dostarczają m.in. prace: T. Merricks, Endurance and Indis- cernibility, Journal o f Philosophy 91(1994), s. 165-184; T. Merricks, On the Incompatibility o f En­during and Perduring Entities, Mind 104(1995), s. 523-31; T. Merricks, Fission and Personal Iden­tity over Time, Philosophical Studies 88(1997), s. 163-186; T. Merricks, Persistence, Parts, and Presentism, Noûs 33(1999), s. 421-438; T. Merricks, Realism About Personal Identity Over Time, Philosophical Perspectives 15(2001), Metaphysics, s. 173-187; T. Merricks, There Are No Criteria o f Identity Over Time, Noûs 32(1998), s. 106-124; M. Rea, Sameness without Identity: An Aristote­lian Solution to the Problem o f Material Constitution, Ratio 11(1998), s. 316-328; M. Rea, Four- dimensionalism, [w:] Michael J. Loux and Dean W. Zimmerman (red.), The Oxford Handbook o f Metaphysics, Oxford University Press, Oxford 2003, s. 246-280; S. Haslanger, Endurance and Tem­porary Intrinsics, Analysis 49(1989), s. 119-125; S. Haslanger, Persistence, Change, and Explana­tion, Philosophical Studies 56(1989), s. 1-28; S. Haslanger, Humean Supervenience and Enduring Things, Australasian Journal o f Philosophy 72(1994), s. 339-359; P. van Inwagen, Temporal Parts and Identity Across Time, The Monist 83(2000), s. 437-459; P. van Inwagen, Four-Dimensional Objects, Noûs 24(1990), s. 245-55; P. van Inwagen, The Doctrine o f Arbitrary Undetached Parts, Pacific Philosophical Quarterly 62(1981), s. 123-137; E. J. Lowe, Substantial Change and Spatio- temporal Coincidence, Ratio 16(2003), s. 140-160; E. J. Lowe, Coinciding Objects: In Defence o f the 'Standard Account', Analysis 55(1995), s. 171-178; E. J. Lowe, Lewis on Perdurance Versus Endurance, Analysis 47(1987), s. 152-154; E. J. Lowe, Tense and Persistence, [w:] Le Poideyin

88 Mariusz Grygianiec

trwania i zmiany. Owe opisy i wyjaśnienia stanowią zarazem tzw. warunki prawdzi­wości dla twierdzeń o identyczności przedmiotów trwających i zmieniających się w czasie; próbują one odpowiedzieć na pytanie, jak to możliwe, by prawdziwe było zdanie stwierdzające, że jakiś przedmiot* w chwili i ’jest identyczny z przedmiotem x w chwili późniejszej t ”, przy założeniu, że przedmiot x w chwili t ’ — w obliczu zmian w czasie — posiada własności inne niż przedmiot x w chwili t ”.

Teorie te w różny sposób odpowiadają na postawione pytanie. Jest to zrozumiałe, jeżeli uwzględni się okoliczność, że w komplementarnym opisie trwania i zmiany trze­ba już rozporządzać z góry określoną ontologią, tj. określoną koncepcją czasu (etemalizm, prezentyzm), określoną teorią cech (bundle theory, substratum theory, tro­pe theory) czy ogólną teorią rzeczywistości (ewentyzm, reizm, four-dimensional ism).

Wbrew tym okolicznościom sądzę, że ogólny opis relacji identyczności przed­miotów trwających i zmieniających się w czasie jest możliwy również na poziomie niewymagającym silnego zaangażowania w wymienione wyżej stanowiska. Dlatego też nie chcąc faworyzować któregokolwiek z nich, ograniczę się jedynie do ich do­kładnego sformułowania i uwydatnienia różnic pomiędzy nimi.5 Co prawda wątpię w to, by pełny opis mógł się bez tego obyć, ale uważam, że podstawowe formalne i metafizyczne własności genidentyczności są możliwe do uchwycenia już na «po­ziomie niezaangażowanym».

(red.) Questions o f Time and Tense, Oxford University Press, Oxford 1998, s. 43-59.3 Perdurantyzm rozwijają rn.in.: Y. Balashov, Enduring and Perduring Objects in Minkowski

Space-Time, Philosophical Studies 99(2000), s. 129-166; Y. Balashov, Relativity and Persistence, Philosophy o f Science 67(2000), s. 549-562; Y. Balashov, Relativistic objects, Noûs 33(1999), s. 644-662; J. Butterfield, Spatial and temporal parts, The Philosophical Quarterly 35(1985), s. 32- 44; M. Jubien, Ontology, Modality and the Fallacy o f Reference, Cambridge University Press, Cam­bridge 1993; M. Heller, Varieties o f Four-Dimensionalism, Australasian Journal o f Philosophy 71(1993), s. 47-59; M. Heller, Things Change, Philosophy and Phenomenological Research 52(1992), s. 695-704; M. Heller, Temporal Overlap is not Coincidence, Monist 83(2000), s. 362- 380; M. Heller, Temporal Parts o f Four Dimensiolal Objects, Philosophical Studies 46(1984), s. 323-334; H. Hudson, Temporal Parts and Moral Personhood, Philosophical Studies 93(1999), s. 299-316; H. Hudson, Universalism, Four-Dimensionalism and Vagueness, Philosophy and Phe­nomenological Research 60(2000), s. 547-60; H. Hudson, A Materialist Metaphysics o f the Human Person, Cornell University Press, Ithaca 2001; R. Le Poidevin, Change, Cause and Contradiction, Macmillan, Basingstoke 1991; H. Noonan, Objects and Identity, Nijhoff, The Hague 1980; H. Noo­nan, A Flawed Argument fo r Perdurarne, Analysis 63(2003), s. 213-215.

Eksdurantyzm (stage theory) rozwijają m.in. Katherine Hawley i Theodore Sider. Por. К. Hawley, H ow Things Persist, Clarendon Press, Oxford 2001; T. Sider, A ll the Worlds a Stage, Australasian Journal o f Philosophy 74(1996), s. 433-453; T. Sider, Four-Dimensionalism, Philo­sophical Review 106(1997), s. 197-231; T. Sider, The Stage View and Temporary Intrinsics, Analy­sis 60(2000), s. 84-88; T. Sider, Four-Dimensionalism: An Ontology o f Persistence and Time, Cla­rendon Press, Oxford 2001. Nazwa „eksdurantyzm” pochodzi od Sally Haslanger — por. S. Haslan- ger, Persistence Through Time, [w:] M. J. Loux, D. W. Zimmerman (red.), The Oxford Handbook . .., s. 318-319.

5 Z tego też powodu w pracy nie pojawia się w ogóle analiza argumentów na rzecz tych stanowisk.

Genidentyczność a metafizyka persystencji 89

Celem niniejszego szkicu jest, po pierwsze, wyraźne sformułowanie wyżej wy­mienionych doktryn metafizycznych, po drugie zaś, ogólny opis relacji genidentycz- ności w ramach tych doktryn: podanie jej podstawowych cech formalnych i metafi­zycznych oraz określenie jej kryteriów. U podstaw motywów skłaniających do pod­jęcia tej tematyki leży silne przekonanie, że metafizyczne wyjaśnienia dotyczące problematyki genidentyczności i zmiany przedmiotów trwających w czasie mogą po­siadać zasadnicze znaczenie zarówno dla badań naukowych, jak i dla lepszego ro­zumienia codziennych, potocznych czynności.6

GENIDENTYCZNOŚĆ ENDURANTYSTYCZNA

Persystencję (trwanie) przedmiotu można określić jako bycie zlokalizowanym w dwóch różnych od siebie chwilach czasu.7 Endurantyzm standardowo głosi, iż przedmioty trwają w ten sposób, że: a) nie posiadają części czasowych; b) są „w ca­łości i zupełnie obecne” (wholly present) we wszystkich, różnych od siebie, chwilach swojego trwania; c) genidentyczność jest identycznością numeryczną sensu stricto,8

Skoro genidentyczność jest tu relacją ścisłej identyczności, musi posiadać jej własności formalne. Jest więc ona, po pierwsze, relacją zwrotną, po drugie — relacją symetryczną, po trzecie — relacją przechodnią. Zatem genidentyczność jest relacją równoważnościową.

W ramach endurantyzmu pojawia się potrzeba wyjaśnienia, w jaki sposób twier­dzenia o zmianie własności przedmiotów mogą być bezkolizyjnie zestawione z wła­snościami relacji genidentyczności. Na pierwszy rzut oka wydaje się to niemożliwe — trudno bowiem zarazem uznawać trzy następujące zdania: „Pomidor jest zielony

6 Por. D. Parfit, Tożsamość nie je s t ważna, [w:] P. Gutowski, T. Szubka (red.), Filozofia brytyj­ska u schyłku X X w., TN KUL, Lublin 1998, s. 437-466. Por. także: tegoż, Reasons and Persons, Oxford University Press, Oxford 1984; D. Wiggins, Identity and Spatio-Temporal Continuity, Basil Blackwell, Oxford 1967; H. W. Noonan, Personal Identity, Routledge, London — New York 1991; T. Penelhum, The Importance o f Self-Identity, The Journal o f Philosophy, 68(1972), s. 667-678; J. Perry, Personal Identity, Memory and the Problem o f Circularity, [w:] J. Perry (red.), Personal Identity, University o f C alif m ia Press, Berkeley — Los Angeles — London 1975, s. 135-155; S. Shoemaker, Self-Knowledge and Self-Identity, Cornell University Press, Ithaca — London 1963; B. Garrett, Personal Identity and Self-Consciousness, Routledge, London — New York 1998.

7 Taką ogólną interpretację proponuje Neil McKinnon — por. N. McKinnon, The Enduran- ce/Perdurance Distinction, Australasian Journal o f Philosophy 80(2002), s. 288. Por. również E. J. Lowe, A Survey o f Metaphysics, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 49-50.

8 Por. M. J. Loux, Metaphysics. A Contemporary Introduction, Routledge, London — New York 1998, s. 203-204. Na temat rozumienia pojęcia „zupełnej obecności” por. np.: T. Merricks, Persistence, Parts and Presentism, Noûs 33(1999), s. 428-430; T. Sider, Four-Dimensionalism, Philosophical Review 106(1997), s. 210; M. Rea, Temporal Parts Unmotivated, Philosophical Review 107(1998), s. 230-235; H. Hudson, A Materialist Metaphysics o f the Human Person, Cor­nell University Press, Ithaca 2001, s. 63.

90 Mariusz Grygianiec

w chwili t ”, „Pomidor jest czerwony w chwili t2”, „Pomidor w chwili t\ jest nume­rycznie identyczny z pomidorem w chwili t2”.

Jedną ze strategii usunięcia kolizyjności jest uznanie, że zmieniające się własno­ści przedmiotów to de facto relacje zachodzące pomiędzy przedmiotami a chwilami czasu.9 W przypadku pomidora „bycie zielonym” to pewna relacja Rz, która zachodzi pomiędzy nim a chw ilą /ь „bycie czerwonym” zaś to relacja Rc, zachodząca pomię­dzy pomidorem a chwilą t2. Takie rozwiązanie ma pewne nieintuicyjne konsekwen­cje. Po pierwsze, w ramach tego stanowiska trzeba uznać, że pomidor jest «zarazem» zielony, jak i czerwony. Po drugie, trzeba uznać, że relacje zachodzące pomiędzy przedmiotami a chwilami same nie są (nie mogą być!) indeksowane czasowo. Po trzecie, jeżeli wszystkie zmieniające się w czasie własności są w rzeczywistości po­dobnymi relacjami, to rozważana tu zmiana nie jest zmianą w zwykłym sensie — równie dobrze można byłoby powiedzieć, że ze zmianą nie mamy tu w ogóle do czynienia. Rozwiązanie to ma jednak również pewną zaletę. Otóż takie wyjaśnienie zmiany ratuje formalne cechy genidentyczności jako identyczności ścisłej.

Innymi strategiami wyjaśniającymi w ramach endurantyzmu problem zmiany i identyczności są m.in.: adwerbalizm,10 SOFizm11 i traktowanie wyrażeń typu !rr0 t\” jako deskrypcji określonych.12 W obu przypadkach mamy do czynienia z bar­dzo wysoką ceną, którą endurantyzm musi płacić za «uratowanie» genidentyczności1 zmiany.

Tak czy inaczej, genidentyczność endurantystyczna jest ścisłą identycznością13 i dziedziczy jej własności formalne. Czy jednak w ramach endurantyzmu można zi­dentyfikować jakieś interesujące własności metafizyczne tej relacji? Wydaje się, że nie jest to trudne. Po pierwsze zatem, polem relacji genidentyczności są przedmioty konkretne, czasoprzestrzennie zlokalizowane. Pole to jest jednak poważnie ograni­czone. Endurantyzm odrzucając koncepcję części czasowych, musi uznać, że w każ­dym przypadku relacja genidentyczności zachodzi tylko pomiędzy przedmiotami, które już wcześniej zostały wyróżnione przez relację ścisłej identyczności (no entity without identity). Genidentyczność ma zatem charakter ontycznie wtórny względem ścisłej identyczności. Zobrazować to może następujące rozumowanie. Ponieważ Jan jest identyczny ze sobą, to Jan jest z konieczności ze sobą genidentyczny. Z kolei, ponieważ Jan nie jest identyczny z Piotrem, to Jan jest z konieczności niegeniden-

9 Por. P. van Inwagen, Four-Dimensional Objects, Noûs 24(1990), s. 245-255.10 Por. E. J. Lowe, Lewis on Perdurance versus Endurance, Analysis 47(1987), s. 152-154; te­

goż, A Survey..., s. 47-49; M. Johnston, Is there a Problem about Persistence?, Proceedings o f the Aristotelian Society, sup. vol. 61(1987), s. 107-135.

11 Por. S. Haslanger, Persistence Through Time, [w:] M. J. Loux, D. W. Zimmerman (red.), The Oxford H andbook..., s. 342-346.

12 Por. J. Odrowąż-Sypniewska, Zmiana, trwanie i nieostrość, Filozofia Nauki 3— 4(2002), s. 65-83.

13 Taki pogląd wyraża np. T. Merricks w: T. Merricks, Endurance, Psychological Continuity..., s. 987.

Genidentyczność a metafizyka persystencji 91

tyczny z Piotrem. Zatem, ponieważ tylko Jan może być identyczny z Janem, a Piotr z Piotrem, to Jan jest banalnie genidentyczny z Janem, a Piotr — banalnie geniden- tyczny z Piotrem. Po drugie, relacja genidentyczności nie ma dla tych przedmiotów znaczenia konstytutywnego: genidentyczność nie konstytuuje przedmiotów, nie de­cyduje o ich jednostkowieniu i różnicy ontycznej pomiędzy nimi. Po trzecie, gein- dentyczność jest związana z czasem, ale w specyficzny sposób. Otóż genidentycz­ność endurantystyczna faworyzuje prezentystyczną14 jego teorię: twierdzenie, że ist­nieje tylko to, co jest teraźniejsze. Prowadzi to do swoistego «odczasowienia» relacji genidentyczności: zachodzi ona pomiędzy czymś, co je s t teraz, a tym, czego ju ż nie ma. Ta cecha metafizyczna genidentyczności jest bodajże jej cechą najciekawszą: by z jednej strony «zachować jakoś» realność zmian przedmiotów w czasie, z drugiej zaś — «uratować» prawdziwość zdań identycznościowych, trzeba uznać specyficzną irrelewantność czasową genidentyczności.

GENIDENTYCZNOŚĆ PERDURANTYSTYCZNA

Perdurantyzm standardowo głosi, że przedmioty trwają w ten sposób, iż: a) nie są „w całości i zupełnie obecne” we wszystkich, różnych od siebie, chwilach swoje­go trwania; b) w różnych chwilach swojego trwania posiadają różne części czasowe; c) genidentyczność zachodzi pomiędzy częściami czasowymi trwających przedmio­tów i nie jest identycznością numeryczną sensu stricto.

Perdurantyzm jest silnie motywowany przez przekonanie, że wszechświat jest czasoprzestrzenną strukturą, w której wszystkie przedmioty stanowią jej zawartość: są czasoprzestrzennie rozciągłe, a więc zarówno przestrzennie, jak i czasowo rozcią­głe (four-dimensionalism). Czasowa rozciągłość (ujęta przez analogię do rozciągłoś­ci przestrzennej) jest podstawą metafizycznego poglądu, że przedmioty posiadają części czasowe. Trwanie przedmiotów to nic innego jak posiadanie części w różnych momentach czasu. Okoliczność, że różne części czasowe komponują przedmioty co­dziennego doświadczenia, zagwarantowane jest przez zachodzenie pomiędzy tymi częściami określonych relacji czasoprzestrzennych, przyczynowych15 oraz samej ge­nidentyczności.

Z tej perspektywy zdania: „Pomidor jest zielony w chwili „Pomidor jest czer­wony w chwili t { \ „Pomidor w chwili t\ jest numerycznie identyczny z pomidorem w chwili t2" nie mogą być łącznie uznawane — trzecie z nich jest fałszywe, o ile traktuje się je literalnie. Jeżeli jednak w trzecim zdaniu zastąpimy wyrażenie „nume­

14 Prezentystyczną koncepcję czasu rozwijają np. D Zimmerman i T. Merricks w: D. Zimmer­man, Temporary Intrinsics and Presentism, [w:] P. van Inwagen, D. Zimmerman (red.), Metaphysi­cs, the B ig Questions, Blackwell, Oxford 1998, s. 206-219; T. Merricks, Endurance and Indiscerni- bility, Journal o f Philosophy 91(1994), s. 165-184.

15 Por. M. J. Loux, M etaphysics..., s. 215.

92 Mariusz Grygianiec

rycznie identyczny” wyrażeniem „genidentyczny”, genidentyczność zaś potraktuje­my np. jako czasową ciągłość, to zdanie to okaże się banalnie prawdziwe.

W ramach perdurantyzmu trwanie przedmiotów nie polega byciu „w całości obecnym” w różnych chwilach, lecz na posiadaniu różnych czasowych części w tych chwilach. W związku z tym zmiana przedmiotów trwających w czasie sprowadzona zostaje do posiadania przez przedmioty różnych czasowych części o niekompatybil­nych własnościach.16

Metafizyka perdurantyzmu sprzyja silnej interpretacji genidentyczności. Relacja genidentyczności ma znaczenie konstytutywne dla przedmiotów trwających w cza­sie. O ile bowiem w przypadku endurantyzmu relacja ta nie ma większego znaczenia,0 tyle w perdurantzmie jest relacją przesądzającą o tożsamości i ontycznej różnicy pomiędzy trwającymi przedmiotami.17 Jest to szczególnie widoczne w przypadku nierestrykcyjnej doktryny o częściach czasowych. Jeżeli bowiem przyjmiemy, że struktura czasoprzestrzenna wszechświata jest wypełniona częściami przestrzennymi1 czasowymi (np. materii), to musimy wyjaśnić, w jaki sposób wymienione części «komponują się w» przedmioty codziennego doświadczenia — innymi słowy: co sprawia, że jakieś czasowe części zawartości czasoprzestrzennej świata «komponują się w» pomidory, ludzi, molekuły itd. Jedną z odpowiedzi jest powołanie się na rela­cję genidentyczności zachodzącą pomiędzy częściami czasowymi przedmiotów.

Relacja genidentyczności perdurantystycznej posiada te same własności formalne, co identyczność numeryczna: jest zwrotna, symetryczna i przechodnia, a zatem jest równoważnościowa. Niemniej jednak — w przeciwieństwie do genidentyczności endu- rantystycznej — polem jej nie jest zbiór przedmiotów trwających w czasie, lecz zbiór części czasowych przedmiotów. Co do samych części czasowych nie zakłada się tu ani ich rozciągłości, ani nierozciągłości w czasie. Genidentyczność perdurantystyczna ma dla przedmiotów trwających w czasie znaczenie podstawowe — decyduje ona o tożsa­mości ontycznej tych przedmiotów oraz o odróżnieniu ich od innych przedmiotów. Ge­nidentyczność ta faworyzuje etemalistyczną koncepcję czasu, wedle której przedmioty przeszłe i przyszłe istniejąw taki sam sposób, jak przedmioty teraźniejsze.18

GENIDENTYCZNOŚĆ EKSDURANTYSTYCZNA

Eksdurantyzm (stage theory) głosi, że przedmioty trwają w ten sposób, iż: a) nic19 nie jest „w całości i zupełnie obecne” w więcej niż w jednym momencie;20 b) w róż­

16 Por. S. Haslanger, Persistence..., s. 318.17 Powołuję się tutaj na pogląd Z. Augustynka. Por. tegoż, Ewentyzm punktowy, [w:] tegoż, Cza­

soprzestrzeń. Eseje filozoficzne, WFiS UW, Warszawa 1997, s. 177.18 W ontologii ewentyzmu punktowego pogląd ten nazywany jest realizmem temporalnym global­

nym. Por. Z. Augustynek, Realizmy: temporalny ispacjalny, [w:] tegoż, Czasoprzestrzeń..., s. 66-87.19 Tutaj ‘nie’ znaczy tyle, co ‘żaden przekrój czasowy’.20 Por. K. Hawley, How Things..., s. 41.

Genidentyczność a metafizyka persystencji 93

nych chwilach swojego trwania przedmioty21 posiadają różne przekroje czasowe po­zbawione trwania ;22 c) genidentyczność zachodzi pomiędzy przekrojami czasowymi trwających przedmiotów i nie jest identycznością numeryczną sensu stricto', d) geni­dentyczność ta jest zasadniczo sprowadzalna do szeregu relacji pomiędzy przekro­jami, spośród których najważniejsze to powiązania kauzalne i stosunki czasoprze­strzenne.23

Jak łatwo zauważyć, eksdurantyzm podziela z perdurantyzmem podstawowe za­łożenie metafizyczne: przekonanie o czasoprzestrzennej strukturze przedmiotów (four-dimensionalism). Różnica w stanowiskach dotyczy poglądów na: (i) rozcią­głość czasową części przedmiotów trwających w czasie; (ii) trwanie przedmiotów ;24

(iii) interpretację dziedziny przedmiotowej dyskursu temporalnego.25

O ile perdurantyzm nie zajmuje wyraźnego stanowiska w kwestii rozciągłości części czasowych trwających przedmiotów, o tyle eksdurantyzm stwierdza wyraźnie ich czasową nierozciągłość. Według eksdurantyzmu części czasowe przedmiotów są pozbawionymi trwania przekrojami (stages, cross-sections, time-slices).26 Trwanie przedmiotów polega tu na posiadaniu — w różnych chwilach — różnych odpowied­ników przekrojów czasowych27 powiazanych ze sobą określonymi, niesuperwenien- tynymi relacjami. Jednakże owe odpowiedniki są już same pozbawione trwania. Zwolennicy eksdurantyzmu utrzymują też, że przedmiotami dyskursu temporalnego (przynajmniej w odniesieniu do tzw. predykatów rodzajowych) są właśnie owe prze­kroje czasowe — według nich nawet przedmioty, do których odnosimy się w mowie potocznej, są takimi przekrojami.

W eksdurantystycznym ujęciu trwania — podobnie zresztą jak poprzednio — relacja genidentyczności odgrywa rolę podstawową: stanowi ona zasadniczą relację zachodzącą pomiędzy sukcesywnie następującymi przekrojami czasowymi przed­miotów czasoprzestrzennie rozciągłych (space-time worms).2*

Genidentyczność eksdurantystyczna, podobnie zresztą jak genidentyczność per- durantystyczna, faworyzuje etemalistyczną koncepcję czasu: przekonanie, że istnieją (aktualnie) wszystkie przedmioty (przekroje) zarówno przeszłe, jak i teraźniejsze oraz przyszłe.29

21 Tutaj ‘przedm iot’ znaczy tyle, co ‘zbiór przekrojów’.22 Por. K. Hawley, How Things..., s. 41-48.23 К. Hawley nazywa je niesuperwenientnymi, „odpowiednimi relacjami” (suitable relations).

Por. К. Hawley, How Things..., s. 69-72.24 Por. S. Haslanger, Persistence..., s. 319.25 Por. К. Hawley, How Things..., s. 51-62.26 Por. T. Sider, A ll the Worlds a Stage, Australasian Journal o f Philosophy 74(1996), s. 446.27 Por. S. Haslanger, Persistence..., s. 334.28 Por. T. Sider, The Stage View and Temporary Intrinsics, Analysis 60(2000), s. 86-87.29 Pewien sceptycyzm wobec takiego ujęcia prezentuje K. Hawley, która sugeruje, że eksdu­

rantyzm nie jest zobowiązany ontologicznie do przyjęcia etemalizmu. Por. K. Hawley, How Things..., s. 52-53.

94 Mariusz Grygianiec

GENIDENTYCZNOŚĆ EWENTYSTYCZNA

Jedyną znaną mi współczesną polską doktryną ontologiczną, w której szczegó­łowo omawia się zagadnienie genidentyczności, jest ewentyzm punktowy Zdzisława Augustynka.30 Moim zdaniem, pojęcie „genidentyczności” rekonstruowane w ra­mach ewentyzmu punktowego posiada w gruncie rzeczy znaczenie typowe dla eks- durantyzmu. Dla Augustynka, podobnie jak dla adherentów stage view , polem relacji genidentyczności są momentalne przekroje czasowe rzeczy (lub procesów) — cza­sowo nierozciągłe zbiory zdarzeń punktowych. Różnica pomiędzy Augustynkiem a eksdurantystami uwydatnia się w rozumieniu wspomnianych przekrojów: o ile eksdurantyści nie analizują ontycznej «zawartości» przekrojów czasowych, o tyle ewentyzm punktowy dostarcza jednoznacznej ich charakterystyki.31

Augustynek przyjmuje, że eksplikacja pojęcia genidentyczności może dokonać się na dwu drogach: definicji równoważnościowej (normalnej) oraz definicji aksjo- matycznej (w uwikłaniu). Sam wybiera tę drugą możliwość: buduje system aksjo- matyczny, w którym genidentyczność (G) jest uwikłana w określone stosunki z in­nymi relacjami — identycznością logiczną (/), niegenidentycznością ((/*), separacją czasową (Ä* — dopełnienie relacji guaW-równoczesności R), separacją przestrzenną (L * — dopełnienie relacji gwasj-kolokacji L) oraz powiązaniem kauzalnym (Я ),32

zmienne nazwowe zaś przebiegają zbiór wszystkich przekrojów czasowych.33

Podstawowe cechy formalne relacji genidentyczności (G) są takie same, jak ce­chy identyczności logicznej (/); jest to więc relacja zwrotna, symetryczna i prze­chodnia, a co za tym idzie — równoważnościowa.

30 Wcześniej równie doniosłej analizy dostarczał tekst Tadeusza Czeżowskiego: zob tegoż, Identyczność a indywiduum i jego trwanie, [w:] tegoż, Odczyty filozoficzne, Wyd. TNwT, Toruń 1958, s. 160-168. Czeżowski wyróżnił trzy rozumienia genidentyczności: mnogościową, mereolo- giczną oraz istotową. Innymi, współczesnymi polskimi pracami, częściowo zahaczającymi o pro­blematykę genidentyczności, są: T. Bigaj, Identyczność, nieodróżnialność i kwanty, [w:] tegoż, Kwanty, liczby, abstrakty. Eseje popularne z filozofii nauki, Semper, Warszawa 2002, s. 223-240; J. Odrowąż-Sypniewska, Vague Identity o f Quantum Particles, [w:] M. Tałasiewicz (red.), Logic, Methodology and Philosophy o f Science at Warsaw University, Semper, Warszawa 2002, s. 143- 153; J. Odrowąż -Sypniewska, Zm iana..., s. 65-83; P. Garbacz, Relatywna identyczność i nieodróż­nialność, Filozofia Nauki 3— 4(2002), s. 53-64.

31 Według ewentyzmu punktowego przekroje czasowe przedmiotów są niepustymi, nierozcią- głymi czasowo, ale rozciągłymi przestrzennie zbiorami mnogościowymi zdarzeń punktowych

32 Odpowiednie charakterystyki niniejszych relacji znaleźć można np. w: Z. Augustynek, Iden­tyczność genetyczna, Studia Filozoficzne 2(219) 1984 s. 32-34. Dodać tu należy, iż z punktu widze­nia szczególnej teorii względności są to relacje absolutne, czyli nie zrelatywizowane do jakiegoś układu odniesienia.

33 W ujęciu Augustynka panuje dość duża swoboda w interpretacji tych zmiennych: raz jest on skłonny polem analizowanych relacji objąć zbiór zdarzeń punktowych, innym zaś razem — zbiór przekrojów czasowych rzeczy.

Genidentyczność a metafizyka persystencji 95

System aksjomatyczny Augustynka składa się z czterech następujących aksjo­matów:

(A 1 ) Ух,у {I(x, у ) -» [G(x, у) л R(x, 7 )]} ;(А2) Ух,у {[G(x, у ) л R(x, у)] L(x, у)} ;(A3) Ух,у {[(?(*, у) л R*(x, у)] -> Н(х, у)};(A4) Ух,у [Н(х, у ) -> R *{х, у)].34

Aksjomat pierwszy powiada, że jeżeli dwa dowolne przekroje czasowe przed­miotu są identyczne logicznie, to są genidentyczne i quasi-równoczesne. Według drugiego aksjomatu, jeżeli dwa dowolne przekroje przedmiotu są genidentyczne i quasi-TÓwnoczesne, to są one gwas/'-kolokalne. Zgodnie z aksjomatem trzecim, jeżeli dwa przekroje przedmiotu są genidentyczne i czasowo odseparowane, to są powią­zane kauzalnie (albo pierwszy jest przyczyną drugiego, albo jest odwrotnie). Aksjo­mat czwarty natomiast dodaje, że jeżeli dwa przekroje są kauzalnie powiązane, to są one odseparowane czasowo.

W innym miejscu35 Augustynek podaje nieco zmieniony system aksjomatyczny:

(A’ 1 ) Ух,y {I(x, у ) [G{x, у ) л R(x, у) л L(x, у )]};(А’2) Ух,у {[G(x. у) л R(x, у)} -> L(x, у)} ;(А’З) Ух,у {[<3(х, у) л Н(х, у)] R*(x, у)};(A 4) Ух,у {[G(jc, у) л R*(x, 7 )] -> Н(х, у)}.

Systemy te generują kilka ciekawych konsekwencji. Jedną z nich jest twierdze­nie, że jeżeli coś jest identyczne, to jest genidentyczne, ale nie odwrotnie:

(T l) У х ,у [ І (х ,у )^ С (х ,у ) ] ;(T2) ~ y x ,y [ G ( x ,y ) ^ I ( x ,y ) l

Inną konsekwencją jest uznanie, że jeżeli coś jest identyczne, to jest quasi- równoczesne oraz że jeżeli coś jest identyczne, to jest дисш-коіокаіпе:

(T3) y x ,y [ I (x ,y ) -> R (x ,y ) \ ,(T4) У х ,у [ І ( х ,у ) ^ Ц х ,у ) ] .

Na podstawie (A’3) i (A’4) uzyskujemy twierdzenie następujące:

(T5) Ух,y {[G(x, у) -» [Щх, y) = R*(x, у)]}.

Głosi ono, że jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu są genidentyczne, to są one powiązane kauzalnie zawsze i tylko wtedy, gdy są czasowo odseparowane.

Dowód twierdzenia (T5) wygląda następująco:

34 Por. Z. Augustynek, Identyczność..., s. 34-35. Por. też Z. Augustynek, Relacje czasoprze­strzenne, Filozofia Nauki 4(1996), s. 16-17.

35 Por. Z. Augustynek, Substancja — przyczynowość — przestrzeń — czas, [w:] tegoż, Czaso­przestrzeń..., s. 101.

96 Mariusz Grygianiec

( 1 ) V x ,yG {x ,y) zał.(2) \/x ,y {[G(x, у) л H(x, _y)] -> R*(x, y)} (A3)(3) Ух,y {[G(x, у) л R*(x, у)] - 4 H(x, у)} (A4)(4) G (x,y ) OV, (1)(5) [G(x, y ) A H ( x ,y ) ] ^ R * ( x ,y ) OV, (2)(6) Η(χ, у ) -> R*(x, у) {[(р л q) -> г] л р } -> (q -> r), (5) i (4)(7) [G (x ,y )A R * (x ,y )] -> H (x ,y ) OV, (3)(8) R*(x, y ) -> H(x, y) {[(p л g) —> r] a p} -» (<7 -> r), (7) i (4)(9) y) = R *(x, y ) ( p -> q) л ( q p ) (p = q), (6) i (8), qed.

Augustynek — w ramach swojego systemu aksjornatycznego — rozważa ponadto dwa dodatkowe pojęcia genidentyczności: genidentyczność podświetlną (dla obiek­tów, które nie mogą poruszać się z prędkością światła) oraz genidentyczność świetl­ną (dla obiektów poruszających się z tą prędkością).36 Z punktu widzenia ontologii fizyki są to rozróżnienia bardzo istotne. Ponieważ jednak moje wywody mają mieć walor ogólny, pozwolę sobie na pominięcie tych dociekań. Dodatkowym motywem uzasadniającym to posunięcie jest fakt, iż dotychczasowe dane całkowicie wystar­czają do eksplikacji pojęcia genidentyczności ewentystycznej.

KRYTERIA

Gdy rozważa się kryteria czegoś, zazwyczaj ma się na myśli jakieś warunki wy­starczające tego czegoś. Owe warunki wystarczające interpretuje się zwykle na dwa sposoby: ontycznie lub epistemicznie. Kryteria ontyczne to po prostu warunki wy­starczające zachodzenia czegoś, kryteria epistemiczne zaś to warunki wystarczające rozpoznania tego czegoś. To, czy warunki wystarczające w poszczególnych przy­padkach są zarazem warunkami koniecznymi, nie ma w tym miejscu większego zna­czenia.

Stosowalność kryteriów epistemicznych ma zawsze określone ograniczenia. Po pierwsze kryterium stwierdzalności zachodzenia czegoś nie jest równoznaczne z określeniem istoty tego czegoś. Po drugie, każde kryterium ma swój określony za­sięg, a zasięg ten nigdy nie jest nieograniczony. Po trzecie wreszcie, kryteria bywają zawodne z wielu powodów. Najczęstszym powodem zawodności jest fakt, iż kryteria są uzależnione od władz poznawczych podmiotu, które bywają przecież omylne. By uchronić się od błędów, najczęściej stosujemy jednocześnie kilka kryteriów.

Jeśli chodzi o stwierdzalność genidentyczności, to stosuje się tu przeważnie dwie grupy kryteriów. Pierwszą grupę można określić mianem kryteriów stricte empirycz­nych. Odwołują się one bowiem do spostrzeżeń (jednorazowych lub wielokrotnych), obserwacji (krótkotrwałych lub długotrwałych spostrzeżeń kierowanych zadaniami) i sprawozdań ze «śladów pamięciowych». Niekiedy kryteria genidentyczności opie­

36 Por. Z. Augustynek, Substancja — przyczynowość..., s. 104-107.

Genidentyczność a metafizyka persystencji 97

rają się też na wybranych uogólnieniach empirycznych — potwierdzonych doświad­czalnie hipotezach naukowych.

Drugą grupę stanowią kryteria eksplanacyjne genidentyczności. Stwierdzenie genidentyczności następuje tu zazwyczaj na podstawie obserwacji oraz założenia ge­nidentyczności (lub/i jakichś innych relacji), które łącznie wyjaśniają określone zja­wiska. Sama genidentyczność rozpatrywana jest tu jako warunek sine qua non za­chodzenia wspomnianych zjawisk.

Nieco inaczej sprawa się ma z kryteriami ontycznymi. Przy ich formułowaniu nie musimy się troszczyć o to, czy wskazane warunki wystarczające zostaną jakoś roz­poznane, czy też nie. Istotne jest natomiast to, czy odnośne warunki są «rzeczywistymi reduktorami» rozpatrywanej kategorii ontycznej. W niniejszej anali­zie zamierzam skupić się przede wszystkim na tych właśnie kryteriach.

Jeśli chodzi o tzw. kryteria dla genidentyczności ewentystycznej, to wydaje się, iż w grę może wchodzić tu kilka możliwości. Rozpatrzmy propozycję, by takim kry­terium była relacja kolokacji (L). Otóż związek pomiędzy genidentycznością a kolo- kacjąjest dość silny, a w systemie Augustynka wysłowiony jest on przez twierdzenie (T4). Ma też on swój potoczno-intuicyjny odpowiednik. Otóż w codziennym do­świadczeniu jesteśmy skłonni przedmioty zastane w tych samych miejscach, ale o różnych czasach, identyfikować jako jeden i ten sam przedmiot. Powiemy zatem:

(K I) Jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu znajdują się w tym samym miejscu (są quasi-kolokalne), to są one genidentyczne.

Trzeba jednak wyraźnie stwierdzić, iż tak przedstawione kryterium jest reduk­cyjnym odwróceniem wspomnianego twierdzenia (T4): nie posiada ono w systemie Augustynka odpowiedniego uzasadnienia. Ponadto możliwość kolokacji różnych przekrojów w różnych czasach świadczy o poważnym ograniczeniu zakresu stoso­walności tego kryterium.

Sytuację może tu poprawić pewne — rozważane przez Augustynka w związku z poszukiwaniami wspólnej podstawy czasu i przestrzeni — twierdzenie. Głosi ono, że jeżeli dwa dowolne przedmioty (części czasowe, przekroje) są niegenidentyczne, to są one albo odseparowane czasowo, albo odseparowane przestrzennie. Formalnie:

(Тб) Ух,y {[G*(x, у ) -> [Я*(х, у ) V L *(х, ^)]} .37

Następnik tej implikacji dopuszcza trzy koniunkcje: a) R*(x, у ) л L*(x, y)·, b) R*(x, у ) a L(x, y)\ c) R (х, у ) л L*(x, y). Natomiast czwarta możliwość, czyli ko- niunkcja ,Д(х, y ) a L(x, у)" , jest tu wykluczona. Ta okoliczność pozwala przyjąć na­stępującą wersję twierdzenia (T6):

(Тб·) Ух,y {[G*(x, y) -> ~[Ä(JC, y) A L(x, y)]}.

37 Por. Z. Augustynek, Wspólna podstawa czasu i przestrzeni, [w:] tegoż, Czasoprzestrzeń... s. 52.

98 Mariusz Grygianiec

Z twierdzenia (T6 ’) wynika natychmiast — przez kontrapozycję — twierdzenie następujące:

(T7) Ух,у {[R(x, у) л L(x, 7 )] -> G(x, 7 )}.

Twierdzenie to wyraża pewne wzmocnienie poprzednio rozważanego kryterium genidentyczności. Głosi ono, że:

(K2) Jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu znajdują się w tym samym miejscu (są quasi-kolokalne) i są quasi-równoczesne, to są one genidentyczne.

Wymienione właśnie kryterium byłoby bardzo dobrym probierzem genidentycz­ności, gdyby nie okoliczność, że jego poprzednik stanowi nieznacznie zmodyfiko­wany definiens relacji identyczności numerycznej sensu stricto?* W takim świetle twierdzenie (T7) jest logicznie równoważnie twierdzeniu (T l), które jest banalną konsekwencją przyjętych aksjomatów.

Ostatecznie więc kryterium to — choć jest dość silne — ma poważnie ograni­czony zakres stosowalności: stosuje się jedynie do przypadków identyczności nume­rycznej i nie może mieć powszechnego waloru.

W poszukiwaniu kryteriów można próbować wykorzystać wszystkie relacje opi­sane w systemie Augustynka (/, R, L, H i ich konwersy). Przypuszczalnie jednak dowolne kryteria, sporządzone na podstawie odnośnych relacji, będą miały zawsze ograniczony zakres stosowalności.

Wydaje się zatem, że w przypadku genidentyczności ewentystycznej ograniczyć się trzeba do przywoływanego wielokrotnie przez Augustynka39 kryterium czasowej ciągłości:40

(КЗ) Jeżeli dwa przekroje czasowe jakiegoś przedmiotu należą do takiego zbioru przekrojów, który je s t czasowo ciągły, to są one genidentyczne.41

Od strony epistemicznej stwierdzenie zachodzenia czasowej ciągłości42 następuje przeważnie na drodze empirycznej (bezpośrednio lub pośrednio). Czasami jednak

38 Por. J. Tędziagolska, Identyczność. (Przyczynek do słownika filozoficznego), „Filozofia Na­uki” 1-2 (9-10) 1995, s. 103.

39 Z. Augustynek, Ewentyzm punktowy ..., s. 176-177; tegoż, Obiekty fizyczne, [w:] tegoż, Cza­soprzestrzeń..., s. 124; tegoż, Point Eventism. An Outline o f a Certain Ontology, [w:] Z. Augusty­nek, J. J. Jadacki, Possible Ontologies, Rodopi, Amsterdam — Atlanta 1993, s. 42.

40 Sceptycyzm wobec przywołanego kryterium wraża tekst Tomasza Bigaja — por. tegoż, Iden­tyczność, nieodróżnialność..., s. 233-235.

41 Filozofowie często wskazują tu nie na czasową ciągłość, lecz na ciągłość czasoprzestrzenną. Motywem takiego ujęcia jest chociażby — jak to określa Augustynek — okoliczność, że czasoprze­strzeń jest przecież bardziej podstawową «warstwą» rzeczywistości niż czas lub przestrzeń. W ra­mach problemu tożsamości osobowej w czasie filozofowie odwołują się do tzw. ciągłości psychicz­nej. Por. E. T. Olson, PersonaI Identity (Stanford Encyclopedia o f Philosophy: http://plato.stanford. edu/Personal Identity.htm).

42 Ciągłość czasowa jest cechą odpowiednich zbiorów zdarzeń; wg Augustynka czasowo cią-

Genidentyczność a metafizyka persystencji 99

ciągłość tę wobec rozpatrywanych obiektów się po prostu zakłada — bez jej założe­nia straciłyby sens niektóre ważne procedury badawcze. W takim wypadku możemy powiedzieć, że warunek czasowej ciągłości ma charakter mieszany, empiryczno-eks- planacyjny.

W ujęciu endurantystycznym — podobnie jak w koncepcji istotowej Czeżow- skiego — kryterium genidentyczności przekrojów czasowych przedmiotu opiera się bądź na tzw. ich cechach istotnych bądź na jednostkowej istocie przedmiotu (haecceitas, thisness):

(K4) Jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu posiadają te same własności istotne (niezmienne w czasie), to są one genidentyczne;

(K5) Jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu posiadają tą samą haecceitas (zespół trwałych cech, które decydują o tym, że przedmiot je s t tym, czym jest), to są one genidentyczne.

Z genidentycznością istotową (a zarazem endurantystyczną) wiążą się liczne trudności. Po pierwsze, trudno za każdym razem wskazać, które spośród cech przedmiotu są cechami istotnymi. Po drugie, wątpliwą jest rzeczą czy w świecie fi­zycznym mogą występować jakieś cechy, które są «generalnie zabezpieczone» przed zmianami. Po trzecie, pojęcie istoty samo okazuje się tu zbędne. Otóż nic nie stoi na przeszkodzie, by uznać, że za każdym razem rolę istoty odgrywa jakaś jedna, wybra­na cecha przedmiotu, która w rozpatrywanym okresie czasu akurat zmianom nie ule­ga .43 Po czwarte, prezentystyczna koncepcja czasu jest nie do utrzymania.44

Koncepcja ta ma jednak wiele zalet. Po pierwsze, zwraca się uwagę, że enduran­tyzm najbardziej ze wszystkich metafizycznych teorii trwania i zmiany odpowiada po­tocznym intuicjom. Potwierdza to również nasza praktyka językowa: niewiele wska­zuje na to, że w typowych, językowych wypowiedziach o świecie, referencje wyra­żeń odsyłały do jakichś momentalnych przekrojów łub części czasowych. Tymi refe­rencjami zdają się być raczej arystotelejskie substancje lub fakty, których składnika­mi są takie substancje. Po drugie, metafizyczne wyjaśnienie możliwości zmiany przed­miotów w czasie przy zachowaniu genetycznej identyczności, uzyskuje tu bardzo proste i czytelne rozwiązanie: genidentyczność pokrywa się z identycznością logicz­ną, zdania tożsamościowe zaś są za każdym razem egzemplifikacjami praw Leibniza.

głymi są te zbiory zdarzeń, które: (i) są uporządkowane przez relację absolutnej wcześniejszości (W); (ii) żaden ich przekrój (w sensie Dedekinda) nie jest ani skokiem, ani luką. Por. Z. Augustynek, Ew entyzmpunktow y ..., s. 176.

43 Kryterium istotowe może być sprowadzone do tzw. kryterium niezmiennika: (K4*) Jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu posiadają co najmniej jedną cechę wspólną, która w rozpatrywanym interwale czasowym nie uległa zmianie, to są one genidentyczne.

44 Argumentacje przeciwko prezentyzmowi rozwija Sider w: T. Sider, Presentism and Ontologi­cal Commitment, Journal o f Philosophy 96(1999), s. 325-347. Niezależność sporu endurantyzm — perdurantyzm od sporu prezentyzm — eternalizm wykazuje Ned Markosian w: N. Markosian, The 3D/4D Controversy, and Non-present Objects, Philosophical Papers 23(1994), s. 243-249.

100 Mariusz Grygianiec

Wreszcie endurantystyczna koncepcja zmiany i identyczności przedmiotów dosko­nale wpisuje się w problematykę kryteriów tożsamości osobowej w czasie; właściwie tylko przy tym ujęciu zachowane zostają wszystkie najistotniejsze własności osób qua osób.45

W przypadku perdurantystyzmu — podobnie jak w koncepcji mereologicznej Czeżowskiego — kryterium genidentyczności przekrojów czasowych polega na by­ciu częściami czasowymi tego samego agregatu:

(K6) Jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu są czasowymi częściami tego same­go (trwającego) agregatu, to są one genidentyczne.

Według tego kryterium Jan trwający od t ’ do t ” (czasowa część Jana od i ' do t ”) jest genidentyczny z Janem trwającym od t ’" do t ”” (czasowa część Jana od t ”' do t ”"), gdy czasowa część Jana od t ’ do /" oraz czasowa część Jana od t ”’ do t ”” są częściami tego agregatu, mianowicie trwającego w czasie Jana.

Wobec ujęcia perdurantystycznego zgłasza się zazwyczaj zarzut nieuzasadnione­go wykorzystywania koncepcji części czasowych46 jako wątpliwego rozwiązania metafizycznego. Wskazuje się, że pojęcie ‘części czasowych’ ma charakter idealiza- cyjny, teoretyczny,47 analogia zaś pomiędzy częściami przestrzennymi przedmiotów i ich częściami czasowymi — wbrew pozorom — jest wysoce problematyczna. Po­mimo tego perdurantyzm jest teorią silnie popartą zarówno przez szczególną teorię względności, jak i etemalistyczną koncepcję czasu. Sprawia to, że wyjaśnienia meta­fizyczne dostarczane przez tę koncepcję mają większy walor poznawczy.

Mnogościowa koncepcja Czeżowskiego zachodzenie genidentyczności przekro­jów czasowych przedmiotu opiera po prostu na ich należeniu do tego samego zbioru przekrojów:

(K7) Jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu należą do tego samego zbioru prze­krojów (gdzie zbiór przekrojów to po prostu ten przedmiot), to są one geni­dentyczne. 48

Według tego kryterium Jan o t ’ jest genidentyczny z Janem o t ", ponieważ za­równo Jan o t ’, jak i Jan o / ” są elementami tego samego zbioru, mianowicie Jana w interwale od t ’ do t ”.

Eksdurantyzm wyklucza możliwość, by pomiędzy przekrojami czasowymi przedmiotów, które przecież są «pełnoprawnymi» bytami, zachodziła relacja ścisłej identyczności. Ich genidentyczność zostaje tu ujęta — podobnie jak u Augustynka — jako «wiązka» odpowiednich niesuperwenientnych relacji pomiędzy przekrojami:

45 Por. T. Merricks, Endurance, Psychological Continuity..., s. 983-997.46 Por. M. Rea, Temporal Parts..., s. 225-260.47 Por. E. J. Lowe, A Survey..., s. 50-58.48 Czeżowski nakłada na zbiór przekrojów warunek uporządkowania czasowego względem re­

lacji (absolutnej) wcześniejszości. Por. T. Czeżowski, Identyczność..., s. 162.

Genidentyczność a metafizyka persystencji 101

wewnętrznych powiązań kauzalnych (immanent causation) i relacji czasoprzestrzen­nych.

(K8) Jeżeli dwa przekroje czasowe przedmiotu są powiązane ze sobą kauzalnie i są czasoprzestrzennie ciągle, to są one genidentyczne.

Wobec eksdurantyzmu standardowo zgłasza się zarzut nieintuicyjności oraz «zarzut z przeludnienia». Nieintuicyjność eksdurantyzmu polega przede wszystkim na tym, że wedle tego ujęcia podstawowymi «jednostkami referencji» są momentalne przekroje czasowe przedmiotów. Nawet tzw. predykaty rodzajowe49 (takie, jak np. ‘...jest bananem’, ‘...jest żabą’) odnoszą się do indywiduów momentalnych. Przy takim rozwiązaniu powstają natychmiast zasadne pytania w odniesieniu do prostych faktów: jak to możliwe, by jakieś momentalne indywiduum było świadome, racjo­nalne lub pamiętało jakieś przeszłe zdarzenia. Argument «z przeludnienia» dotyczy z kolei zaskakującej okoliczności: w świecie istnieje nieskończona ilość przedmio­tów momentalnych; za każdym razem mamy do czynienia w różnych chwilach nie z tym samym Janem, lecz z nieskończoną ilością «Janów momentalnych», którzy co prawda są genidentyczni, ale nie są ze sobą identyczni w sensie ścisłym.

Pomimo tych trudności eksdurantyzm odznacza się również pewnymi zaletami. Paradoksalnie koncepcja ta może być uważana za ontologicznie ekonomiczną — co prawda «powołuje ona do istnienia» nieskończoną liczbę indywiduów momental­nych, ale nie musi być zobowiązana do uznania ich mereologicznych sum .50 Mówi się tu oczywiście o zbiorach przekrojów, ale powoływanie się na owe zbiory jest je ­dynie wygodnym skrótem dla przydługich i nieporęcznych wypowiedziach o odpo­wiednikach (counterpart stages).5' Również problem referencji może być tu odczy­tywany pozytywnie. Otóż o ile w ramach perdurantyzmu pojawia się niejasność, czym właściwie są denotacje predykatów rodzajowych (sumami części czasowych, częściami właściwymi tych sum, dowolnymi częściami), o tyle eksdurantyzm w spo­sób jednoznaczny rozstrzyga tę kwestię: ich odniesieniami są momentalne indywidua (stages).

ZAKOŃCZENIE

Według enduratyzmu trwanie i zmiana przedmiotów polega na posiadaniu róż­nych, niekompatybilnych ze sobą cech w różnych momentach. Genidentyczność sprowadza się tu do ścisłej identyczności, a jej kryteria są takie, jak kryteria tej dru­

49 Wyczerpującej analizy predykatów rodzajowych dostarcza monumentalne dzieło Davida Wi- gginsa, Sameness and Substance, Blackwell, Oxford 1980 i jego późniejsza wersja — Sameness and Substance Renewed, Cambridge University Press, Cambridge 2001.

50 Por. K. Hawley, How Things..., s. 207. Nie zawsze jest to jednak wyraźnie stwierdzane.51 Genidentyczność przekrojów polega tu na pozostawaniu w określonych relacjach do swoich

czasowych odpowiedników.

102 Mariusz Grygianiec

giej. W ramach perdurantyzmu trwanie i zmiana polegają na posiadaniu przez przedmioty w różnych chwilach — różnych części czasowych, natomiast geniden­tyczność sprowadza się bądź do przekrywania się (overlapping) rzeczonych części, bądź do ich czasowej lub czasoprzestrzennej ciągłości. Genidentyczność w tym wy­padku posiada co prawda te same cechy formalne, co zwykła identyczność, ale jej natura ma charakter mereologiczny. Eksdurantyzm i ewentyzm punktowy trwanie przedmiotów i ich zmiany interpretują jako posiadanie — w różnych chwilach — różnych, nietrwających w czasie, momentalnych przekrojów czasowych przedmio­tów. Relacja genidentyczności jest tu nabudowana na innych relacjach zachodzących między momentalnymi przekrojami przedmiotów. Owe relacje to przede wszystkim (wewnętrzne) powiązania kauzalne, czasoprzestrzenna i czasowa ciągłość oraz po­dobieństwo (przestrzenne i czasowe). Zachodzenie tych relacji stanowi jednocześnie kryterium dla genidentyczności wspomnianych przekrojów.