MARIE-JOSEPH LE GUILLOU OP

TAJEMNICA OJCAWIARA APOSTOŁÓWDZISIEJSZE GNOZY

PRZEŁOŻYŁ

WIESŁAW SZYMONA OP

WDRODZE – INSTYTUT TOMISTYCZNY – DSFTPOZNAŃ –WARSZAWA – KRAKÓW 2019

VIIIDOMINIKAŃSKABIBLIOTEKATEOLOGII

Tytuł oryginału:Le Mystère du Père: foi des apôtres, gnoses actuelles,avec la collab. du P. Juan-Miguel Garrigues, O.P.,

de l’abbé Paul Toinet et d’Alain Besançon,© Librairie Arthème Fayard, 1973

© Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo W drodze, 2019

Redaktorzy serii:Tomasz Grabowski OP, Paweł Krupa OP, Michał Mrozek OP,Krzysztof Ośko OP, Zbigniew Pajda OP, Robert Plich OP,

Mateusz Przanowski OP, Maciej Roszkowski OP,Mariusz Tabaczek OP

Redaktor naukowy: Krzysztof Ośko OP

Redakcja: Agnieszka CzapczykSkład: Zbigniew Pajda OP

Projekt okładki: Joanna Piesiak

ISBN 978-83-7906-226-3

Fundacja „Dominikańskie Studium Filozofii i Teologii”ul. Stolarska 6/7, 31–043 Kraków

tel. 601 829 001dsft@dominikanie.pl, www.dsft.dominikanie.pl

Instytut Tomistycznyul. Dominikańska 2, 02–741 Warszawa

tel. 22 543 99 61it@dominikanie.pl, www.it.dominikanie.pl

Wydawnictwo Polskiej Prowincji DominikanówW drodze sp. z o.o.

ul. Kościuszki 99, 61–716 Poznańtel. 61 852 39 62, faks 61 850 17 82

sprzedaz@wdrodze.pl, www.wdrodze.pl

Wydanie I, Poznań – Warszawa – Kraków 2019

Ja się na to narodziłem i na to przyszedłem na świat.aby dać świadectwo prawdzie. Każdy, kto jest z prawdy,

słucha mojego głosu (J 18, 37).

Jezus Chrystus,Świadek wierny i prawdomówny (Ap 3, 14).

Chrystus Jezus, Ten który złożył dobre wyznanieza Poncjusza Piłata (1 Tm 6, 14).

Będziecie moimi świadkami w Jeruzalem i w całejJudei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi (Dz 1, 8).

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13DOŚWIADCZENIE WIARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Głęboki zamęt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Wyraźna niemoc magisterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Moment opatrznościowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Nowy kryzys gnostycki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Wyznawać wiarę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Objaśnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Część pierwszaAPOSTOLSKIE WYZNANIE WIARY

1. KOŚCIÓŁ JEST „ZGODNYM Z PRAWDĄ WYZNANIEM WIARYW BOGA” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Prawda apostolskiego wyznania wiary . . . . . . . . . . . . . . 37Podejrzenie samousprawiedliwiania się . . . . . . . . . . . . . 39A priori „wiarygodności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Praktyka i doświadczenie kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . 44Kryterium języka teologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2. KOŚCIÓŁ ZBUDOWANY NA APOSTOLSKIM WYZNANIU WIARY . . . . 51Apostolskość i kwestionowanie świata . . . . . . . . . . . . . . 51Tradycja i sukcesja apostolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Centrum wyznania wiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59„Organizm” Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

7

TAJEMNICA OJCA

3. HERMENEUTYCZNA ZASADA KATOLICKIEGO WYZNANIA WIARY . . 63Pismo i świadectwo apostolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Kościelna egzegeza i Eucharystia . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Nowość Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Część drugaHERMENEUTYKA ŚWIADECTWA TRYNITARNEGO

(OD II DO XIII WIEKU)

4. CZŁOWIEK WYBRANY W TAJEMNICY OFIAROWANEGO BARANKA . . 79Wybranie Boże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Przewidziani w ofierze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Przybranie za synów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83Tajemnica wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Wypaczenie tajemnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Ślepe zaułki św. Augustyna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Pierwszeństwo zbawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Autonomiczny porządek stworzenia . . . . . . . . . . . . . . . 93

5. CHRYSTUS, TAJEMNICA WOLI OJCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Ekonomia tajemnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Antyariańska reakcja na Wschodzie . . . . . . . . . . . . . . . 101Augustyńskie sacramentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103„Tajemnica” u Ireneusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106Inflacja soteriologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

6. OJCIEC, ŹRÓDŁO TAJEMNICY TRYNITARNEJ . . . . . . . . . . . . . . 115Odłączenie teologii od ekonomii na Wschodzie . . . . . . . . 115Teologiczne poszukiwania Zachodu i ich ślepe zaułki . . . . 120Odnalezienie trynitarnej ekonomii tajemnicy . . . . . . . . . 123Oddzielenie bytu i wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

8

SPIS TREŚCI

Część trzeciaDRYF PRAWDY (OD XIV DO XX WIEKU)

7. ZACIEMNIENIE TAJEMNICY TEANDRYCZNEJ(OD XIV DO XVI WIEKU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Interakcje między Wschodem i Zachodem . . . . . . . . . . . 151Synteza tomistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Kryzys czternastowieczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Doświadczenie luterańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158Odnalezienie teandryzmu przez Trydent . . . . . . . . . . . . 162

8. ROZROST I KRYZYS SUBIEKTYWIZMU (OD XVI DO XIX WIEKU) . . . . 167Status subiektywizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168Dzieje podmiotu jako podstawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171Ograniczenie obecności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173Dezobiektywizacja Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175Pseudohermeneutyka systemu absolutnego . . . . . . . . . . . 178

9. EPOKA IDEOLOGII (XIX I XX WIEKU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183U źródeł kryzysu oświecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184Etap francuski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Etap niemiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Etap rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

1. Etyka i estetyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1962. Polityka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Istotne cechy ideologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Ideologia a nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202Ideologia a religia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Ideologia a kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Analogia Ojca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

9

TAJEMNICA OJCA

Część czwartaU PODSTAW DOGMATYKI

10. OBECNOŚĆ BYTU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Sens świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Obecność świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229Istnienie obecności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232Sacrum przedchrześcijańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233Przeczuwanie teandryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234Pełnia objawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Eklezjalność świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238Paschalna eschatologia obecności Bożej . . . . . . . . . . . . . 241

11. ESCHATOLOGIA SENSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Eschatologia obecności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248Paschalne zamieszkiwanie chrześcijan w świecie . . . . . . . 249Zsekularyzowane ontologie chrześcijańskie . . . . . . . . . . 251Chrześcijańska ocena ideologii rewolucyjnych . . . . . . . . . 255Hermeneutycza odpowiedzialność Kościoła . . . . . . . . . . . 257Paschalna hermeneutyka usynowienia . . . . . . . . . . . . . . 260Eschatologiczne przejście Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . 262Apokaliptyczny czas woli Ojca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265Eschatologia sensu i otwarcie na byt . . . . . . . . . . . . . . . 268Chrześcijańskie podłoże sensu świeckiego . . . . . . . . . . . 270Ontologiczna implikacja tajemnicy chrześcijańsiej . . . . . . 272

12. IMIĘ OJCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275Ontologia otwarta na tajemnicę ojcostwa Bożego . . . . . . . 275Ojciec objawiany w Kościele: tajemnica miłości . . . . . . . . 280Duch, Kościół i ojcostwo kapłańskie . . . . . . . . . . . . . . . 281Historyczne zaciemnienie oblicza Ojca . . . . . . . . . . . . . . 284Zastępcze transcendencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

10

SPIS TREŚCI

DUCH WOŁA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291Prawda świadectwa trynitarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 291Tradycja i przyszłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294Tajemnica bezbożności i katolicka pełnia . . . . . . . . . . . . 296

BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299Teksty źródłowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299Opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

INDEKS OSÓB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

PRZEDMOWA

Do napisania tej nowej książki natchnął mnie tomik Celui qui vientd’ailleurs, l’Innocent (Ten, który przychodzi skądinąd, Niewinny)1. Jakpoemat, jak modlitwa, przypieczętował on wemnie odnalezienie wiel-kiej tradycji duchowego czytania Pisma. Zaraz po jego ukazaniu sięodkryłem z radością, że św. Ireneusz hermeneutyczną regułę, któraod samego początku mną kierowała, uznawał wprost za zasadę czy-tania Pism, przekazaną przez apostołów i prezbiterów2. Domagałasię ona oczywiście pogłębienia teologicznego, które by w sposóbsystematyczny dokładnie określiło strukturę świadectwa trynitar-nego, obecnego w paschalnej tajemnicy śmierci i zmartwychwsta-niu Chrystusa.

W pierwotnym założeniu książka ta została pomyślana jako ma-nifest, który — w czasach głębokiego kryzysu teologicznego i ducho-wego Kościoła — miał być świadectwem domagającym się powrotudo katolickiego centrum wiary i teologii. Pojawiającą się już wcze-śniej wiele razy myśl o potrzebie takiego manifestu na nowo ożywia-ła we mnie lektura artykułu Wolfharta Pannenberga Chrześcijaństwo

1. M.-J. le Guillou, Celui qui vient d’ailleurs, l’Innocent, Éditions du Cerf, Paris 1998.2. Zob. Adversus haereses, IV, 26.1. W przekładzie korzystano z kilku wydań dzie-

ła Ireneusza z Lyonu. Najczęściej — z Contre les hérésies (Éditions du Cerf, Paris,seria Sources Chrétiennes, szczegóły dotyczące wydania w Bibliografii na końcuksiążki) — we własnym przekładzie z francuskiego. Tam, gdzie było to możliwe,posłużono się polskimi tłumaczeniami pomieszczonymi w antologiach (M. Mi-chalski, Antologia literatury patrystycznej, Instytut Wydawniczy PAX, t. 1, War-szawa 1975; A. Bober, Światła ekumeny. Antologia patrystyczna, WydawnictwoApostolstwa Modlitwy, Kraków 1965). Stosowne informacje dotyczące wydaniaznajdują się w przypisach. Dla serii Sources Chrétiennes zastosowano skrót SC(przyp. tłum.).

13

TAJEMNICA OJCA

w filozofii Hegla3. Pod wpływem tego studium zgłębiłem raz jesz-cze zagadnienie, które mnie nurtowało już od dawna, a mianowi-cie problem relacji między teologią i filozofią nowożytną. Pierw-szy, bardzo niedoskonały, szkic takiego opracowania zredagowałemzresztą w postaci artykułu zatytułowanego Les conditions d’un renou-veau théologique. Reflexions catholiques en perspective oecuménique(Warunki odnowy teologii. Refleksje katolickie z perspektywy eku-menicznej)4. Zaplanowana początkowo jako krótki manifest, książkata rozrastała się jednak zgodnie z wewnętrzną logiką omawianegoprzedmiotu i wyszło z tego dzieło, które macie przed sobą. Nie jest tozwykłe akademickie opracowanie, jest to zajęcie stanowiska w teolo-gii, wyrażonego z całą otwartością i wyrazistością; niektórzy uznająje zapewne za gorszące.

Przy całej surowości diagnozy sytuacji naszej współczesnej teo-logii — czy nie znajdujemy się w obliczu „dekadencji teologii”, jakto określił Joseph Ratzinger? — dzieło to przenika głęboka nadziejateologicznej i duchowej odnowy, bliskiej już może, uwarunkowanejjednak naszą apostolską odwagą. Jego celem jest zresztą jedynie słu-żenie prawdzie w Kościele. Dlatego nie ma w nim ataków pod adre-sem konkretnych osób, nie jest też przytaczany z imienia żaden teo-log. Przenika je jedna tylko troska: przypomnienie struktury wiaryapostolskiej. Jeśli przedstawiciele odrzucanych tu poglądów dotyczą-cych analizowanych przez nas prądów myślowych zechcieliby namdopomóc do lepszego zrozumienia tej struktury, będziemy im za tonieskończenie wdzięczni.

O tej książce, której centrum stanowi tajemnica, w Pawłowymsensie tego słowa, marzyłem już od dawna. Obecny już w Mystère etmission (Tajemnica imisja)5, temat tajemnicy omawiany byłw L’Esprit

3. W. Pannenberg, Chrześcijaństwo w filozofii Hegla, w: tegoż, Człowiek, wolność,Bóg, tłum. G. Sowiński, Znak, Kraków 1995, s. 91–124.

4. M.-J. le Guillou, Les conditions d’un renouveau théologique. Reflexions catholiquesen perspective œcuménique, w: Parole et dogmatique. Hommage à Jean Bosc, LeCenturion — Labor et Fides, Paris — Genève 1971, s. 155–179.

5. Tenże, Mystère et mission. Les exigences de la communion, Éditions du Cerf, Paris1960.

14

PRZEDMOWA

de l’orthodoxie grecque et russe (Duch ortodoksji greckiej i rosyjskiej)6,a przedewszystkimw Le Christ et l’Église.Théologie dumystère (Chry-stus i Kościół. Teologia tajemnicy)7. Wróciłem do niego w mającymbardziej techniczny charakter eseju poświęconym omówieniu natu-ry teologii i opublikowanym pod tytułem Réflexions sur la nature etl’unité de la théologie (Refleksje dotyczące natury i jedności teologii)8,zająłem się nim również w sposób organiczny w Le Visage du Res-suscité (Oblicze Zmartwychwstałego)9, a następnie w przywołanymwyżej tomie Celui qui vient d’ailleurs, l’Innocent.

Książka ta w gruncie rzeczy podejmuje tematykę mojego opra-cowania, które zacząłem pisać jakieś dziesięć lat temu i które za-tytułowałem Pełnia katolicka a odnowa Kościoła. Słowo i tajemnica.Chciałem do niegowrócić w roku 1974, w związku z siedemsetleciemśmierci św. Tomasza z Akwinu; zamierzałem wtedy ukazać w peł-nym świetle wielkość teologii tajemnicy, ujawniając zwłaszcza, jakwielkie znaczenie dla określenia statusu teologii mają wypowiedziAugustyna, Pseudo-Dionizego Aeropagity, MaksymaWyznawcy, To-masza z Akwinu i Grzegorza Palamasa. Jednakże głębokość obecne-go kryzysu w Kościele zobowiązuje mnie do szybszego niż zamierza-łem zajęcia stanowiska i do przedstawienia hermeneutycznej lekturytradycji katolickiej, która jest odtąd moją lekturą.

Tak więc ten tom stanowi próbę dogmatycznego i teologicznegorozeznania, które można przyrównać do próby rozeznania duchowe-go, przedstawionej przeze mnie w książce zatytułowanej Évangile etrévolution au cœur de notre crise spirituelle (Ewangelia i rewolucjaw sercu naszego duchowego kryzysu)10.

6. Tenże, L’esprit de l’orthodoxie grecque et russe, Parole et Silence, Paris 2007.7. Tenże, Le Christ et l’Église. Théologie du Mystère, Parole et Silence, Paris 2005.8. Tenże, Réflexions sur la nature et l’unité de la théologie, w: Mélanges offerts

à M.-D. Chenu, maître en théologie, Libraire Philosophique J. Vrin, Paris 1967,s. 363–383.

9. Tenże, Le visage du Ressuscité. Grandeur prophétique, spirituelle et doctrinale, pa-storale et missionnaire du Vatican II, Parole et Silence, Paris 2012.

10. Tenże, Évangile et révolution au cœur de notre crise spirituelle, Le Centurion, Paris1968.

15

TAJEMNICA OJCA

Niniejsza książka była przygotowywana i redagowana przy stałejwspółpracy z ojcem JuanemMiguelem Garriguesem. Bez jego brater-skiej pomocy z pewnością nigdy by się nie ukazała. Wiele zawdzię-cza ona księdzu Paulowi Toinetowi, który wspierał mnie swą wiernąprzyjaźnią i współpracował ze mną nad jej koncepcją i przy jej reda-gowaniu. Alain Besançon z wielkim zainteresowaniem towarzyszyłpowstawaniu tego dzieła i napisał rozdział dotyczący ideologii.

Przyjacielskiej współpracy, dzięki której powstało to wspólnedz ie ło, książka ta zawdzięcza swą siłę. Nie wyraża ona prawdy poje-dynczego teologa, lecz przekonania różnych ludzi, spontanicznie my-ślących i działających razem, w duchu katolickiego otwarcia. W kon-sekwencji mogę powiedzieć o tym dziele, że jest moje i nie moje.

Nadeszła godzina wielkich rozeznań w świetle Ducha. Takie dzie-ło można jednak tworzyć tylko na nieustannej modlitwie, z bojaźniąi drżeniem. Dlatego mam świadomość całej powagi aktu publikowa-nia tej książki, która dotyka najbardziej radykalnych kwestii wiary.Istotnie, nie mogę nie powiedzieć: domaga się tego prawda Ewange-lii — prawda Niewinnego.

DOŚWIADCZENIE WIARY

Kryzys, który przeżywa Kościół katolicki, jest teraz widoczny jakna dłoni. Pod hasłem aktualności przybrał wymiar publiczny, bezpo-średni i masowy — wymiar globalny. Jest tak powszechny i złożony,że niemożliwe staje się dojrzenie jego konturów, a ponieważ rozpo-ściera się nawszystkie dziedziny życia kościelnego, jest nieuchwytny.

Głęboki zamęt

Chcąc zrozumieć gwałtowny charakter tego kryzysu otwórzmy uszyna rozpaczliwe wołanie René Pucheu: „Jestem zagubiony!”:

Nie mam nic do powiedzenia w sprawie śmierci lub życia Boga, w spra-wie kerygmatu, kenozy, wiary i miłości, ani nawet w sprawie nadziei bę-dącej najnowszym odkryciem poczytnych teologów; w sprawie papieża,biskupów, księży i świeckich — o tym wszystkim nie mam nic szczegól-nego do powiedzenia. Chcę tylko zrobić pewne wyznanie, zwierzyć się:nic nie wiem, niczym nie jestem, nigdy nie wiedziałem tak mało jak te-raz; myślę, że jeszcze wierzę, ale nie jestem pewny, czy wierzę, ani niewiem, czy wierzę. To, co chcę powiedzieć, mieści się w dwóch słowach,w westchnieniu lub zawołaniu: jestem zagubiony…Jestem zagubiony. W co wierzyć? W co nie wierzyć? Jak wierzyć? Jaknie wierzyć? Gdzie jest Bóg? Kim jest Jezus Chrystus? Kto jest moimbliźnim? Skończyły się czasy, kiedy łudziłem się, że potrafię sformuło-wać jakiś okruch definicji. Co myśleć o Kościele? Czego o nim nie my-śleć? Czy od edyktu mediolańskiego Kościół nas zdradza? Czy Kościółjest wewnętrznie kapitalistyczny i perwersyjnie antysocjalistyczny? CzyKościół powinien pozostawić klucze pod bramami Świętego Piotra i dać

17

DOŚWIADCZENIE WIARY

papieżowi mieszkanie w czymś podobnym do naszych bloków mieszkal-nych? Nie wiem…Gdzie jest Kościół? A zwłaszcza gdzie jest moje miejsce w Kościele? Niepotrafię tego powiedzieć. Jestem zagubiony. Na nieszczęście nie jestemjedynym zagubionym w Kościele…Gdzie jest mojemiejsce wKościele? Zawsze byłemwKościele, w jego łonie,na jego świeczniku albo na marginesie; teraz straciłem orientację, ponie-waż Kościół nie jest już strukturą; Kościół to teraz jedno wielkie wrzenie.Jak można się do niego ustosunkować, w sytuacji kiedy stał się nieuchwyt-ny? Co robić? Czego nie robić? Religia jest w strzępach. Również wiara.Nie inaczej Bóg. Tego oczywiście nie przewidziałem.Wpadłemw to znie-nacka. Trzeba wszystko zacząć od nowa. Wszystko na powrót odnaleźć.Ot — chrześcijanin wieczny tułacz [podkreślenie J.-M.G.].Kościół-ojczyzna? Kościół-sprawa? Kościół-przeszkoda? — to trzy znanemi etapy; teraz się to skończyło. Nie ma już reguły, nie ma punktu odnie-sienia. Kościół się rozpadł. Kościół jest niestały.Moja łupina pękła. Jestemwśród ludzi jak pijany statek. Chrześcijanin wieczny tułacz. Nieporów-nywalny z sytuacją Żyda wiecznego tułacza. Tamten wiedział, kim był.Mnie pozbawiono tej pewności. Chorobą katolików jest kryzys tożsamo-ści. Nikt już nie wie, kim jest, ani w imię czego jest. Jestem zagubiony1.

Zaniepokojenie wierzących jest tym głębsze, im większe były rozbu-dzone przez sobór nadzieje:

Można było mieć nadzieję, że przyniesie to całemu katolickiemu światunową młodość, większą spoistość, entuzjazm żywszy i bardziej zakorze-niony w spełnianiu otrzymanej od Chrystusa wielkiej misji jednoczenia.Nadzieja wydawała się tym bardziej ugruntowana, że Sobór kładł na-cisk na „głęboką odnowę wewnętrzną”, widząc w niej podstawowy wa-runek głoszenia Ewangelii2; ponadto odnowie doktrynalnej towarzyszyłcały program reform, wdrażanych niezwłocznie przez władzę Kościoła,z wezwaniemwszystkich do współpracy. Każdy jednak wie, co nastąpiło:gwałtownie dały znać o sobie stare ziarna rozkładu. I tak pewien nurt pa-rasoborowy narzucił się opinii jako jedynie słuszna interpretacja ducha

1. R. Pucheu, Confession d’un paumé, „Esprit” 1971, nr 11, s. 515–525.2. Ad gentes, 35.

18

GŁĘBOKI ZAMĘT

soborowego; reakcja na wczorajsze nadużycia czyniła ślepym na licznedobra w Kościele; otwarcie się na świat z myślą o ewangelizacji zmieniłosię w banalne, a niekiedy skandaliczne zeświecczenie; liczni księża i za-konnicy, tracąc świadomość swojej tożsamości, tracili też świadomośćswojej misji; zaufanie, którym Sobór obdarzył wszystkich wiernych, od-wołując się do ich inicjatywy, zostało zdradzone przez wpływowe grupy;wzgardzono Tradycją, którą Sobór wychwalał; pojawili się teologowie,którzy chcieli narzucić Kościołowi własne myślenie, a czynili to tym bar-dziej despotycznie, im bardziej było ono powierzchowne i dowolne; małegrupy nacisku dominowały w środkach przekazu i zastraszały biskupów;rozpętała się podstępna kampania przeciwko papiestwu; pod pretekstemwalki z wypaczeniami dogmatyzmu odrzucano w ogóle dogmatykę, czy-li wiarę chrześcijańską w jej dwojakim znaczeniu: jako obiektywną treśći jako przekaz autorytetu; najgorsze odejścia maskowano pochlebnymisloganami; nasilały się roszczenia pseudoprofetyczne; objawiała się wo-la zerwania i postawa powszechnej kontestacji, przed czym świadomawiara powinna się obronić; rozluźnienie moralne przedstawiano jakonieodwracalny postęp dojrzałego człowieka i domagano się od Kościo-ła akceptacji takiego postępu; zaznaczyło się zaciemnienie intelektualnei duchowe, skutkujące, z jednej strony, wszechwładną dominacją „naukhumanistycznych”, które rozsądnie można przyjąć tylko jako pomocni-cze, a z drugiej zaś strony upolitycznieniem Ewangelii3.

A jednak… W samym sercu tego kryzysu, po omacku i w gruzach,odsłaniają się rzeczywiste duchowe poszukiwania.

Teraz nierzadko można dosłyszeć wołanie o chrześcijańską pe ł -n ię myśli i chrześcijańskie doświadczenie. Dąży się do zdobycia do-świadczenia Ducha, które byłoby duchową integracją całego bytuw świetle Bożym; pragnie się liturgii w której cały byt, poruszonypięknem celebracji, odnawia sięw przemienionejwrażliwości i w per-cepcji tajemnicy Boga.

3. H. de Lubac, Kościoły partykularne w Kościele powszechnym, tłum. M. Spyra,WAM, Kraków 2004, s. 15–16.

19

DOŚWIADCZENIE WIARY

Wszystko to harmonizuje z postulatem odnowionego życia ko-ścielnego; oczekuje się doświadczenia Kościoła jako trwałego miesz-kania; prawdy braterstwa, które byłoby epifanią miłości Bożej i po-nownym odkryciem ojcostwa.

Kryje się w tym jakby przeczucie głębokiej nierozerwalnej jedno-ści dogmatu i duchowości, teologii i życia wewnętrznego; jakby pra-gnienie poznania teologalnej przestrzeni wolności chrześcijańskiej.Istnieje jednak obawa, że jeśli te aspiracje nie zostaną przyjętei oczyszczone przez Kościół, wtedy cały ruch duchowy pogrąży sięw pietyzmie, kończącym się ślepym zaułkiem. Ryzyko jest tutaj tymwiększe, że nie znajduje on potrzebnych mu ojców duchowych.

Wyraźna niemoc magisterium

W tym bezprecedensowym kryzysie Magisterium robi wrażenie spa-raliżowanego — co jeszcze powiększa zamieszanie. Jego niemoc wiążesię niewątpliwie z faktem, że od wieków już w rozwiązywaniu wszel-kich trudności zbyt często posługiwało się argumentem władzy.

W rzeczy samej, od XVI wieku wmaterii dogmatów Kościół kato-licki utrzymywał jedynie status quo ante. Nie zdołał odkryć głębokichkorzeni kryzysu, w którym się znajdował. Dlatego doktryna i dyscy-plina były skostniałe, gdy tymczasem kaznodziejstwo i duchowośćzbyt łatwo dostosowywały się do mentalności nowożytnej. Tymcza-sem, poczynając od końca XIX wieku, ów doktrynalny status quo odTrydentu po Vaticanum I, utrzymywany przez posługiwanie się wła-dzą, zaczął się chwiać. Autorytatywne dekrety Piusa X i Piusa XIInie zdołały zahamować procesu, którego motory działały tym swo-bodniej, że pozostawały ukryte, a chrześcijańska myśl nie potrafiławydobyć ich na jaw i przeciwstawić się im pozytywnie przez głęb-sze ukazywanie tajemnicy. Kryzys na naszych oczachwchodzi w swąfazę radykalną przy widocznej inercji Magisterium, które w najlep-szym razie powtarza tylko tradycyjne sformułowania, bez zrozumie-nia mentalności środowiska.

20

MOMENT OPATRZNOŚCIOWY

Ta pobieżna analiza dobrze pokazuje, że wyjście z kryzysu jestw stanie umożliwić jedynie odnowa chrześcijańskiej mądrości, któraznowu będzie zdolna w pogłębiony sposób ukazywać krytykowanątajemnicę chrześcijańską. Trzeba więc rozeznać kairos (opatrznościo-wy moment) naszej epoki.

Moment opatrznościowy

Czym w istocie stałby się Kościół bez radykalnego pogłębienia swejtożsamości? Byłby Kościołem złożonym z małych ugrupowań, mniejlub bardziej ze sobą zantagonizowanych, wylęgarnią sekciarskichgrup, które z katolicyzmu zachowałyby tylko nazwę; stałby się samw sobie widowiskiem najbardziej sprzecznych tendencji. Staczałbysię po stoku duchowego rozkładu, doktrynalnego relatywizmu, cał-kowitej swobody moralnej i utraty poczucia jedności wiary.

Nie lękajmy się spojrzeć rzeczywistości prosto w oczy. W gręwchodzi sama wiara w Boga i w Jezusa Chrystusa, rzeczywistość Ko-ścioła. Krótko mówiąc, chodzi o prawdę Ewangel i i. Bez względuna to, co myślą niektórzy, Kościół nie powinien przeceniać wartościpluralizmu. Bez wątpienia wie on dobrze, że jedność to nie to samoco jednolitość, gdyż jedność domaga się komplementarności różnychelementów. Niemoże jednak zajmować postawy polegającej na pozo-stawianiu różnic, bez krytycznego zbadania, czy są one kompatybil-ne, w apriorycznym przekonaniu, że w niczym nie szkodzą sprawiejedności. Nie może się zadowolić jednością pozorną, czysto fikcyjną,która byłaby w końcu tylko wyrazem subiektywnego poczucia jed-ności. Kościół nie może godzić rzeczy, które z samej swej istoty sąze sobą niezgodne; nie może przyjąć, że składa się z chrześcijańskichugrupowań, które w imię ideologicznych kryteriów niemających nicwspólnego z Ewangelią obrzucają się wzajemnie anatemami. Ma ongłęboką świadomość tego, że w grę wchodzi tu jego jedność wiary.

21