2012
Edukacja rodziców jako sposób zapobiegania
wykluczaniu dziecka ze rodowiska rówieników
Educating parents as a way to prevent exclusion of a child from the peer environment
Abstract: The term “exclusion” reflects properly the situation of children who are not ac- cepted by their peers. This category of children includes children whose peers don’t allow them to play important roles or take up tasks in the group and openly show antipathy to- wards them. Also children who experience indifference from the group and are neglected in plays and other forms of team activity of the group belong to this category. The most common reason for exclusion of children is their incorrect functioning in relations with other people. The primary cause of which is the improper care and education in the fa- mily. This article gives a short characteristic of excluded children and describes exam- ples of early prevention targeting parents whose children are in early childhood. The aim of this prevention is to educate parents belonging to the risk group, that is these parents who might have or have serious problems in fulfilling the parental role.
Key words: exclusion, peer group, parents education, early prevention.
194 Artykuy
Wykluczanie — zgodnie ze Sownikiem poprawnej polszczyzny (Mar- kowski, red., 1999, s. 1208) — oznacza midzy innymi „nieuwzgldnia- nie”, „usuwanie kogo skd”. Termin ten dobrze oddaje sytuacj dzieci nieakceptowanych przez rówieników — odrzucanych, dzieci, których nie dopuszcza si do atrakcyjnych ról i zada w grupie oraz jawnie okazuje si im niech, a take dzieci izolowanych, którym co prawda nie okazu- je si jawnie antypatii, stosunek emocjonalny grupy do nich jest raczej obojtny, ale pomija si je w zabawach, zespoowej aktywnoci czonków grupy. Te obojtne dla grupy dzieci nazwa si czasem lekcewaonymi (Brzeziska, 2004). Najczstszym powodem odrzucania dzieci jest ich nieprawidowe funkcjonowanie w relacjach z innymi ludmi, którego pierwotne przyczyny tkwi w rodowisku rodzinnym. W tym artykule zostan przedstawione przykady wczesnej profilaktyki polegajcej na edukowaniu rodziców z grupy ryzyka wystpienia zaburze w rozwoju psychospoecznym dziecka wtedy, gdy ich dzieci znajduj si w okresie wczesnego dziecistwa.
Charakterystyka dzieci wykluczanych z grupy rówieniczej
Problem wykluczania dziecka z ycia grupy rówieniczej by przed- miotem wielu bada, których rezultaty referowane s midzy innymi w pracach Anny Brzeziskiej (2004), Annick Cartron, Faydy Win- nykamen (2004), Helen Bee (2005), Amori Yee Mikami, Margaret A. Boucher, Keitha Humphreysa (2005), Karen L. Bierman (2005), Rudolpha H. Schaffera (2006) i mojej (Deptua, 2010a). Wynika z nich, e dzieci odrzucane przez rówieników nie potrafi nawizywa dobrych relacji z innymi ludmi z powodu deficytów w rozwoju poznaw- czym, emocjonalnym i spoecznym. Do deficytów nale midzy innymi obniona zdolno do zdawania sobie sprawy z cudzego punktu widze- nia, rozumienia sytuacji spoecznych, powane trudnoci w regulowaniu emocji, niskie poczucie wasnej wartoci i niska zdolno do wspópracy z innymi wraz z towarzyszcym im czsto wrogim stosunkiem do innych ludzi i tendencj do przypisywania im negatywnych intencji.
Od pewnego czasu w grupie dzieci wykluczanych z grupy rówieni- czej wyodrbnia si dzieci odrzucane agresywne i odrzucane wycofane (dzieci wycofane czasem zajmuj te w strukturze socjometrycznej grupy pozycj izolowanych).
195Maria Deptua: Edukacja rodziców jako sposób zapobiegania…
Dla dzieci odrzucanych agresywnych charakterystyczne jest wy- stpowanie zaburze eksternalizacyjnych, które polegaj na sabym kon- trolowaniu wasnych zachowa, impulsywnoci, buntowniczoci, stawia- niu oporu (Urban, 2000). Dzieci te cechuje wrogo w stosunku do innych ludzi, tendencja do stosowania przemocy, zncanie si, a w póniejszym okresie ycia take wagary, sabe wyniki w nauce, zachowania przestp- cze (Schaffer, 2005, 2010). Bronisaw Urban (2005) pisze, e wspól- nym mianownikiem tych zachowa jest saba kontrola i „rzutowanie na zewntrz” przeywanych przez jednostk problemów. Zachowania te nie podlegaj analizie intelektualnej, nie s hamowane przez uwewntrznio- ne normy spoeczne, czsto przynosz szkody innym ludziom, porednio szkodzc take jednostce, która cierpi na tego rodzaju zaburzenie. Dzieci te, jak pisze H. Rudolph Schaffer (2010), s za mao skonne do wspó- pracy i za bardzo destrukcyjne, nie mog wic by tolerowane przez grup i dlatego „poddawane s ostracyzmowi”. Mona powiedzie, e s to dzieci, które same d do odgrywania aktywnej roli w grupie i szukaj kontaktu z innymi, lecz w wyniku swoich zachowa s przez grup odrzucane.
Dzieci odrzucane wycofane (izolowane) — zdaniem H. Rudolpha Schaffera (2010) — maj tendencj do izolowania si, unikania inter- akcji interpersonalnych, co przypisuje si ich wrodzonej dyspozycji oso- bowociowej przejawiajcej si ju w okresie niemowlcym jako element temperamentu dziecka. Autor przywouje badania, w których obserwo- wano u niektórych niemowlt zahamowanie w reakcji na nowe bodce — nieznan osob, przedmiot lub wydarzenie. Reakcja ta miaa róne natenie: od nieufnoci czy niemiaoci do jawnego strachu. Z bada podunych wynika, e tendencja ta moe ulec pewnej zmianie i jedynie cz takich niemowlt wyrasta na osoby niemiae i wycofane, które niechtnie przyczaj si do grup spoecznych. B. Urban (2000) zwra- ca uwag, e niektórym z tych zwykle wycofanych dzieci zdarzaj si spontaniczne i nieprzewidywalne akty agresji i wrogoci, co powoduje ich odrzucenie przez rówieników.
Chocia zaburzenia internalizacyjne i eksternalizacyjne rozwijaj si na podou pewnych predyspozycji temperamentalnych dziecka, to sam temperament nie przesdza o ich powstawaniu. Dopiero niedopasowa- nie rodowiska rodzinnego do waciwoci dziecka sprawia, e pojawiaj si tego rodzaju zaburzenia (por. Bowen et al., 2003; Greene, Ablon, 2008). Ellen Moss, Karine Dubois -Comtois, Chantal Cyr, George M. Ta- rabulsy, Diane St -Laurent i Annie Bernier (Moss et al., 2011) twierdz, e jedn z przyczyn powstawania tego rodzaju zaburze u dzieci jest ich maltretowanie.
Trudnoci dzieci wykluczanych czy wykluczajcych si ze rodowiska rówieniczego pogbiaj si w wyniku stereotypowego postrzegania ich
196 Artykuy
przez rówieników i wanych dla rozwoju dziecka dorosych — rodziców i nauczycieli. Dzieci te funkcjonuj czsto w zamknitym krgu wyklu- czania i jeli nie otrzymaj pomocy z zewntrz, to zwykle nie s w stanie same doprowadzi do zmiany swojej sytuacji w grupie, o czym wiadczy wysoka stabilno statusu odrzucenia. Nieco lepsze rokowania s dla dzieci izolujcych si, z których pewna cz pokonuje pierwotne trudno- ci i nawizuje wizi z innymi (por. m.in. Brzeziska, 2004; Cartron, Winnykamen, 2004; Bee, 2005; Mikami, Boucher, Humphreys, 2005; Bierman, 2005; Schaffer, 2006; Deptua, 2006). Paradoks po- lega na tym, e wykluczanie z interakcji z rówienikami ogranicza szan- se rozwoju kompetencji niezbdnych do nawizywania i podtrzymywania dobrych relacji z innymi ludmi, bo do ich rozwoju konieczne s wanie czste pozytywne interakcje z rówienikami i dorosymi.
Analiz uwarunkowa rozwoju tych kompetencji w rodowisku ro- dzinnym przedstawiam w innym miejscu (zob. Deptua, 2010b). Skon- centrowaam si tam na sprawowaniu opieki nad dzieckiem w pierw- szych latach jego ycia prowadzcym do powstawania pozabezpiecznego przywizania i praktykach wychowawczych rodziców w póniejszych okresach. Pozabezpieczne przywizanie to taki rodzaj wizi emocjonal- nej dziecka z rodzicem lub gównym opiekunem, który nie zapewnia dziecku poczucia bezpieczestwa, zaufania do siebie i wiata, rozwoju zdolnoci do regulowania emocji i rozumienia innych ludzi (por. Brze- ziska, Appelt, Zió kowska, 2008; Stawicka, 2008). W kategorii „przywizanie pozabezpieczne” wyrónia si trzy kategorie szczegóowe rónice si zarówno co do okolicznoci ich powstawania, jak i nastpstw dla rozwoju dziecka (ibidem). Najbardziej niekorzystny dla funkcjonowa- nia dziecka w relacji z rówienikami jest typ przywizania nazwany zdezorganizowanym (Benoit, 2005). Wyniki bada wiadcz bowiem o tym, e wanie te dzieci gorzej sobie radz z kontrolowaniem wa- snych emocji negatywnych, przejawiaj zachowania opozycyjne, wrogie i agresywne, maj tendencj do uciekania si do przymusu w relacjach z innymi, niskie poczucie wasnej wartoci oraz problemy internaliza- cyjne lub eksternalizacyjne. Przede wszystkim one s odrzucane przez rówieników i dominuj w grupie, która cierpi na rónego rodzaju pro- blemy ze zdrowiem psychicznym, oraz w grupie osób bdcych ofiarami maltretowania.
Analiza warunków, w których powstaje pozabezpieczne przywiza- nie, prowadzi do wniosku, e zwaszcza rodzice modociani i jednoczenie pozbawieni wsparcia oraz rodzice yjcy w trudnych warunkach z po- wodu niskiego wyksztacenia, biedy, bezrobocia, wykazujcy zaburzenia psychospoeczne i psychopatologiczne (takie jak zachowania antyspoecz- ne i przestpczo, alkoholizm i narkomania), majcy problemy umysowe
197Maria Deptua: Edukacja rodziców jako sposób zapobiegania…
lub chorujcy na depresj oraz ci, którzy nie dowiadczyli w dziecistwie dobrej opieki ze strony swoich rodziców, potrzebuj pomocy w opanowa- niu trudnej sztuki tworzenia swojemu dziecku warunków sprzyjajcych rozwojowi (por. Gagnon, Vitaro, 2003; Bowen, Desbiens, Randeau, Ouimet, 2003; Bierman, 2005; Schaffer, 2006; Belsky, 2007). Po- moc ta moe polega midzy innymi na edukacji rodziców oferowanej im w pierwszych latach ycia dziecka. W niniejszym artykule omówiono trzy przykady takich dziaa.
Rozwijanie wraliwoci macierzyskiej modych matek
Interwencja, która zostanie przedstawiona w pierwszej kolejnoci, zostaa opracowana przez George’a M. Tarabulsy’ego, Julie Robitaille, Carla Lacharité, Julie Deslandes i Rémiego Coderre’a (Tarabulsy et al., 1998) i zastosowana wobec modocianych matek (14—19 lat), które miay 6 -miesiczne dzieci. Jej celem byo wspieranie i wzmacnianie tych kompetencji rodzicielskich, które moda matka ju posiadaa, oraz rozwi- janie jej zdolnoci do dostrzegania, jaki wpyw wywieraj jej zachowania na stan emocjonalny dziecka i jego rozwój. Istotne byo te rozwijanie jej wraliwoci na stany emocjonalne dziecka oraz uczenie odczytywa- nia rónorodnych sygnaów wiadczcych o przeywanych przez dziecko emocjach. Program obejmowa 12 wizyt domowych i trwa 4 miesice. Kada wizyta skadaa si z trzech czci.
Pierwsza cz wizyty powicona bya nawizywaniu dobrego kon- taktu z matk, wzbudzaniu jej zaufania oraz udzielaniu jej wsparcia emocjonalnego i instrumentalnego.
Druga cz suya tworzeniu matce warunków do analizy was- nych interakcji z dzieckiem. W tym celu filmowano krótk sekwencj (5—7 -minutow) jej interakcji z dzieckiem, która nastpnie bya z matk omawiana. Osoba interweniujca staraa si przede wszystkim zwróci uwag matki na sygnay wysyane przez dziecko oraz wyrazi uznanie dla tych zachowa matki, które wiadczyy o jej wraliwoci na potrzeby dziecka. Istotne byo take skupienie uwagi matki na tych momentach interakcji, w których udawao jej si emocjonalnie wspóbrzmie z dziec- kiem, nawiza interakcj opart na wzajemnoci.
W trzeciej czci wizyty proponowano matce pewne formy zabawy z dzieckiem, zachcajc j do odgrywania aktywnej roli w kontakcie
198 Artykuy
z dzieckiem, do spójnego i przewidywalnego dla dziecka zachowania oraz wraliwego reagowania na jego potrzeby opartego na waciwym ich odczytaniu. Po kadej wizycie oceniano zaobserwowane zachowania matki, aby okreli, czy konieczne s jakie zmiany w strategii inter- wencji.
Niestety w literaturze brak danych na temat skutków tej inter- wencji, jednak s wyniki bada na temat skutecznoci oddziaywania, które byo dla tej interwencji wzorem (Krupka — podaj za: Parent, Ménard, Pascal, 2003). Obejmoway one od 12 do 16 wizyt domowych, których celem byo rozwijanie umiejtnoci matek, niezbdnych do po- wstania bezpiecznego przywizania. W grupie 20 matek korzystajcych z tej formy a 68% dzieci pod koniec pierwszego roku ycia byo przy- wizanych bezpiecznie, natomiast w porównywalnej grupie kontrolnej tylko 35%. Oznacza to, e w wyniku podjtych dziaa udao si zapo- biec powstaniu pozabezpiecznego przywizania, które stanowi zwykle powane ryzyko dalszego nieprawidowego rozwoju poznawczego, emo- cjonalnego i spoecznego dziecka (Brzeziska, Appelt , Zió kowska, 2008; Stawicka, 2008) skutkujcego, midzy innymi, wykluczeniem z grupy rówieniczej.
W innych badaniach obejmujcych 100 modocianych matek odwie- dzanych podczas 8 wizyt domowych interwencja tego typu okazaa si skuteczna tylko dla tych matek, które nie dowiadczyy naduy fizycz- nych w dziecistwie. W tej grupie objtej interwencj bezpieczne przy- wizanie z matk utworzyo 63% dzieci, podczas gdy w grupie kontrolnej, niepoddanej oddziaywaniom edukacyjnym, dzieci przywizane bezpiecz- nie stanowiy tylko 37% (Parent, Ménard, Pascal, 2003).
Oddziaywania adresowane do rodziców dzieci z zaburzeniami internalizacyjnymi
i eksternalizacyjnymi powstaymi na skutek maltretowania
Inni badacze (Moss et al., 2011) zaoferowali podobny do ju omówio- nego program edukacyjny matkom lub osobom penicym rol gównego opiekuna dzieci w wieku 1—5 lat, które wykazyway zaburzenia ekster- nalizacyjne i internalizacyjne bdce skutkiem maltretowania. Mianem maltretowanych autorzy okrelaj dzieci zaniedbywane (tzn. dzieci, któ- rym nie zapewniono minimalnych standardów opieki fizycznej — w ba-
199Maria Deptua: Edukacja rodziców jako sposób zapobiegania…
danej próbie byo ich 72%), dzieci, które dowiadczyy przemocy fizycznej (w badanej próbie 7%), molestowania seksualnego (3%), zarówno prze- mocy fizycznej, jak i zaniedbywania (16%) oraz zaniedbywania i wyko- rzystania seksualnego (2%). Wszystkie przypadki maltretowania byy prawnie udokumentowane, a rodziny z tego powodu monitorowane przez Orodek Pomocy Spoecznej lub Orodek Opiekuczy. Osobami interwe- niujcymi byli psychologowie przeszkoleni w zakresie identyfikowania poprawnych i dysfunkcyjnych wzorów wizi od okresu niemowlcego do przedszkolnego, rozumienia zachowa dziecka w okresie poniemowlcym i przedszkolnym, metod dziaania, w tym wspierania rodziców w rozpo- znawaniu przejawów odwrócenia roli w interakcji rodzic — dziecko.
Odwrócenie ról w interakcjach rodzic — dziecko jest charaktery- stycznym przejawem zdezorganizowanego (najbardziej niesprzyjajcego rozwojowi dziecka — por. m.in. Stawicka, 2008) wzorca przywizania. Chodzi tu o takie sytuacje, kiedy to dziecko kontroluje zachowania rodzi- ca, wymuszajc na nim za pomoc agresywnego lub „uwodzcego” czy opiekuczego zachowania decyzje czy zachowania przez siebie podane. Tego typu relacje pojawiaj si w okresie przedszkolnym i jeli nie zo- stan przeformuowane, to dziecko moe cakowicie wymkn si spod kontroli rodziców.
Istot programu byo uwraliwianie rodzica na emocjonalne i be- hawioralne sygnay dziecka w celu zwikszenia jego poczucia bezpie- czestwa oraz redukowanie przejawów dezorganizacji wizi i problemów z zachowaniem u dzieci. Wraliwo rozumiana jest jako taki sposób re- agowania na dolegliwoci czy smutek dziecka, który je uspokaja. Oddzia- ywania obejmoway te rozwijanie i wspieranie aktywnoci poznawczej dziecka, kiedy nie jest ono niespokojne czy smutne.
Program interwencji obejmowa 67 par rodzic — dziecko i skada si z 8 wizyt domowych osoby interweniujcej, z których kada trwaa ok. 90 minut. Kada wizyta podzielona bya na 4 sekwencje.
Pierwsza cz wizyty trwaa 20 minut. W tym czasie rodzic opo- wiada o wydarzeniach, które miay miejsce w minionym tygodniu, za- dawa pytania dotyczce dziecka, wspólnie z psychologiem poszukiwa alternatywnych sposobów radzenia sobie z trudnociami w interakcjach z dzieckiem. Osoba interweniujca dopasowywaa si do aktualnych po- trzeb rodzica.
Drugi etap wizyty, trwajcy ok. 10—15 minut, to inspirowana przez psychologa zabawa rodzica z dzieckiem przy uyciu zabawek. Rodzaj pro- ponowanej rodzicowi aktywnoci by indywidualnie dopasowywany do potrzeb danej pary rodzic — dziecko i zalea od wieku dziecka. Przebieg interakcji rejestrowano na tamie wideo. Zadaniem rodzica byo na przy- kad rozwijanie wzajemnoci w czasie kontaktu z dzieckiem lub poszuki-
200 Artykuy
wanie bliskoci z nim, podanie za sygnaami pyncymi od niego, ale jednoczenie podejmowanie roli rodzica.
Trzeci etap wizyty trwa ok. 20 minut. Udzielano wówczas rodzicowi informacji zwrotnej w czasie wspólnego ogldania sfilmowanej interakcji. Rozmowa dotyczya uczu rodzica i dziecka oraz ich zachowa. Psycholog stara si zwraca uwag rodzica na te momenty interakcji, w których rodzic reagowa wraliwie na sygnay pynce od dziecka, w celu wzmoc- nienia tych zachowa oraz ukazywa wpyw jego zachowa na zachowa- nia dziecka.
Grupa biorca udzia w programie wizyt domowych oraz grupa kon- trolna przez cay czas trwania badania otrzymyway standardow pomoc polegajc na comiesicznych wizytach pracownika pomocy spoecznej, który mia prawo interweniowa w przypadkach zaniedbywania czy mo- lestowania dziecka oraz w innych sytuacjach krytycznych. Realizacja opisywanego tu programu oddziaywa bya monitorowana przez czon- ka zespou prowadzcego badania. W celu kontrolowania, czy standardy realizacji zaj s respektowane, niektóre spotkania byy nagrywane.
Z powodu wykruszania si próby wyniki dotyczce efektów programu opracowano na podstawie wyników z dwukrotnego badania (test, retest) 67 par rodzic — dziecko (94% tej grupy stanowiy matki, w caej próbie dzieci 61% stanowili chopcy). W grupie uczestniczcej w programie byo 35 rodziców, a 32 stanowi grup kontroln. Dobór do grupy eksperymen- talnej i kontrolnej by losowy (losowano badanych sporód rodziców spe- niajcych zaoone kryteria). Uzyskane wyniki wskazuj, e interwencja bya skuteczna, spowodowaa bowiem popraw wraliwoci rodziców, pod- niosa poczucie bezpieczestwa dzieci w relacji rodzic — dziecko oraz przy- czynia si do spadku takich zachowa dzieci, które wiadcz o wystpo- waniu u nich zdezorganizowanego wzorca przywizania, bdcego — jak ju wspomniano — silnym predykatorem rozwoju problemów eksternaliza- cyjnych i internalizacyjnych w okresie rodkowego dziecistwa.
W pretecie wskanik wraliwoci na potrzeby dziecka by niski. Wy- nosi 0,27 i by porównywalny z wynikami uzyskiwanymi u innych rodzi- ców z grupy wysokiego ryzyka, ale znacznie niszy ni przecitna dla prób normatywnych (0,50). Chocia w pretecie nie stwierdzono rónic w tym zakresie midzy grup eksperymentaln (poddan oddziaywa- niom edukacyjnym) i kontroln, to w pomiarze po zakoczeniu oddziay- wa rednia wraliwo w grupie eksperymentalnej wynosia 0,48 i zbli- aa si do przecitnej dla populacji o niszym poziomie ryzyka. W grupie kontrolnej nie zaobserwowano istotnych zmian. Zdaniem badaczy (Moss et al., 2011), wiadczy to o tym, e krótkofalowe, dobrze skonstruowane programy, ukierunkowane bezporednio na podniesienie przewidywalno- ci i spójnoci zachowa rodzica oraz czstsze okazywanie ciepa dziecku
201Maria Deptua: Edukacja rodziców jako sposób zapobiegania…
mog by bardzo skuteczne nawet w populacji o bardzo wysokim stopniu ryzyka.
Badanie dzieci z obu porównywanych grup wskazuje na to, e dzieci z grupy eksperymentalnej czciej rozwijay bezpieczne wizi z rodzica- mi ni dzieci z grupy kontrolnej. Przed rozpoczciem oddziaywa bez- pieczne przywizanie wystpowao u 26% dzieci z grupy kontrolnej i 22% dzieci z grupy eksperymentalnej, a wynik ten jest zgodny z wynikami innych bada w tego typu grupach (Moss et al., 2011). W drugim po- miarze przeprowadzonym po zakoczeniu interwencji odsetek dzieci bez- piecznie przywizanych wynosi w grupie eksperymentalnej 66%, co jest wynikiem zblionym do wyniku grupy niskiego ryzyka; w grupie kontrol- nej wzrós tylko nieznacznie i wynosi 28%. Jeszcze waniejszy wydaje si fakt, e przed interwencj 54% dzieci z grupy eksperymentalnej oraz 59% dzieci z grupy kontrolnej przejawiao w relacji z rodzicem zacho- wania wiadczce o zdezorganizowaniu wizi / kontrolowaniu rodzica. Po interwencji odsetek takich dzieci w grupie eksperymentalnej zmniejszy si do 20, a w grupie kontrolnej utrzyma si na poziomie 56.
Autorzy podkrelaj, e w dotychczasowych badaniach (Bakermans et al. — podaj za: Moss et al., 2011) uzyskiwano niejednoznaczne dane na ten temat. Sukces swojej interwencji przypisuj specjalnemu szkoleniu osób interweniujcych, które miao miejsce przed rozpoczciem oddzia- ywa. Podczas szkolenia nie tylko opierano si na lekturach, ale take analizowano wiele interakcji rodzic — dziecko zarejestrowanych na ta- mach wideo. Osoby edukujce rodziców umiay im pomóc w uczeniu si wraliwego reagowania na potrzeby dziecka, w dostrzeganiu wasnych inwazyjnych, natrtnych reakcji oraz opanowywaniu sposobów reagowa- nia w sytuacjach przejmowania przez dziecko roli rodzica. Szczególn rol odegrao uczenie rodzica pozytywnego repertuaru zachowa i koncentro- wanie jego uwagi na pozytywnych zachowaniach dziecka, co prowadzio do podejmowania przez rodzica adekwatnych, konstruktywnych i wspie- rajcych zachowa, przyczyniajc si do zmniejszania stopnia zdezorga- nizowania wzorca przywizania dziecka (Moss et al., 2011). Autorzy, powoujc si na badania prowadzone przez innych badaczy na ludziach i na zwierztach, przypuszczaj, e „poprawa wraliwoci matki na po- trzeby dziecka moe spowodowa fenotypowe zmiany w systemie nerwo- wym dziecka, co moe mie pozytywny dugofalowy wpyw na reaktyw- no dziecka w czasie stresu” (Moss et al., 2011, s. 207, tum. — M.D.).
Oddziaywania na poddan badaniom grup doprowadziy te do wyranego zmniejszenia problemów internalizacyjnych i eksternalizacyj- nych u obserwowanych dzieci, a zmiana bya tym wiksza, im starsze byy dzieci. Tymczasem w grupie kontrolnej wraz z wiekiem dzieci na- stpi nieznaczny wzrost tych problemów. Zdaniem autorów, ten pozy-
202 Artykuy
tywny efekt w grupie eksperymentalnej moe wynika z rozwoju wra- liwoci rodziców i zwizanego z tym wzrostu poczucia bezpieczestwa dzieci w relacji z rodzicem, co pozytywnie wpywa na zdolnoci dziecka do regulowania swoich stanów emocjonalnych w czasie stresu. Badania przytaczane przez E. Moss i jej wspópracowników wskazuj na to, e emocjonalne rozregulowanie dziecka „moe poredniczy midzy maltre- towaniem a rozwojem internalizacyjnych i eksternalizacyjnych sympto- mów” (Moss et al., 2011, s. 207). Autorzy jednoczenie zwracaj uwag na to, e konieczne s badania odroczonych efektów tego typu oddziay- wa zwaszcza w rodowisku rodzin z powanymi trudnociami, w któ- rych wystpuje maltretowanie dzieci.
Rozwijanie wraliwoci matek bardzo pobudliwych dzieci z ubogich rodowisk
Magdalena Stawicka (2008) i Helen Bee (2004) opisuj te inter- wencj adresowan do matek z ubogich rodowisk, których dzieci zosta- y zdiagnozowane jako wysoce niespokojne. Jak pisz François Bowen, Nadia Desibens, Normand Randeau i Isabelle Quimet (Bowen et al., 2003), tzw. trudny temperament dziecka bywa przyczyn powanych problemów rodziców w wypenianiu swojej rodzicielskiej roli, prowadz- cych do uciekania si do agresji lub rezygnacji ze stawiania dziecku wy- maga, co z kolei przyczynia si do powstawania agresywnych zachowa dzieci. Program opisywany przez M. Stawick i H. Bee opracowany przez Dymph C. van den Boom (podaj za: Stawicka, 2008) obejmowa 3 wi- zyty domowe trwajce po 2 godziny, które odbyway si midzy 6. a 8. miesicem ycia dziecka. Oddziaywania byy dopasowywane do indy- widualnych potrzeb matek i obejmoway nauk dostrzegania sygnaów wysyanych przez dziecko, interpretowania ich, adekwatnego i spójnego reagowania na nie oraz uczenie si nowych sposobów odpowiadania na potrzeby dziecka w czasie aranowanych zabaw. Ta krótka interwencja znaczco poprawia w grupie eksperymentalnej jako opieki nad dziec- kiem, czego efektem by istotnie niszy odsetek dzieci z pozabezpiecz- nym przywizaniem w tej grupie ni w grupie kontrolnej (28% do 68%). Przywizanie bezpieczne miao w grupie eksperymentalnej 72% dzieci, a w grupie kontrolnej — 26%. Szczególnie wane jest to, e pozytyw- ne efekty tak krótkiej interwencji dotyczce wraliwoci macierzyskiej utrzymyway si take, gdy dziecko miao 18, 24 i 42 miesice (Parent,
203Maria Deptua: Edukacja rodziców jako sposób zapobiegania…
Ménard, Pascal, 2003). Nieoczekiwanie poprawia si take wraliwo ojców na potrzeby dziecka, co autorzy interpretuj jako efekt systemowy. Wyniki wskazuj równie na to, e dzieci z grupy eksperymentalnej cz- ciej nawizyway kooperacyjne relacje z matkami i rówienikami.
Mona wic przypuszcza, e dziki temu dzieci z grupy eksperymen- talnej miay szans by akceptowane przez rówieników. Tak wic nawet tak krótkie, lecz zastosowane w por oddziaywanie edukacyjne adre- sowane do rodziców moe zapobiec niekorzystnemu biegowi wydarze, który bywa czst przyczyn rozwoju agresji u dzieci, a w jej nastpstwie wykluczania z grupy rówieniczej. Wedug Byron Egeland (2005), po- dobne oddziaywania podjte w grupie rodziców, którzy adoptowali dzie- ci, przyniosy równie pozytywne rezultaty.
Sugestie pod adresem praktyki
Podjte badania dowodz, e wczesna edukacja rodziców z grupy ry- zyka nieprawidowego rozwoju dziecka moe minimalizowa niebezpie- czestwo powstawania powanych zaburze w rozwoju dziecka, które ju w okresie przedszkolnym prowadz do odrzucenia go przez rówieników i ograniczenia szans na rozwój umiejtnoci nawizywania dobrych re- lacji z innymi i zaspokajania w nich fundamentalnych potrzeb — bez- pieczestwa, kontaktu emocjonalnego, przynalenoci, uznania. Skoro wiemy ju, e to przede wszystkim rodzice, którzy yj w wyjtkowo trudnych warunkach, na marginesie ycia spoecznego lub zagroeni wy- kluczeniem i marginalizacj, oraz tacy, którzy sami nie mieli dobrych wa- runków rozwoju w swoim rodowisku rodzinnym, maj problemy z two- rzeniem waciwych warunków rozwoju swoim dzieciom, i wiemy, jakie waciwoci dzieci wymagaj specyficznych kompetencji od rodziców — prowadzenie diagnozy w rodowisku lokalnym moe by pierwszym kro- kiem do stworzenia systemu wsparcia dla rodziny obejmujcego przede wszystkim edukacj rodziców. Pewnym rozwizaniem moe by zaoone w Ustawie z dnia 9 czerwca 2011 o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej powoywanie asystentów rodziny, których podstawowym zada- niem ma by wspieranie rodziców w sprawowaniu roli rodzica tak, by jak najmniej dzieci trzeba byo zabiera z rodziny z powodu braku warunków niezbdnych do rozwoju.
Przykady podane w tym artykule pochodz z innych krajów. Mona jednak przypuszcza, e take u nas tego typu dziaania bd skuteczne. Problemem, który musimy rozwiza, jest przygotowanie asystentów ro-
204 Artykuy
Bibliografia
Bee H., 2004: Psychologia rozwoju czowieka. Prze. A. Wojciechowski. Pozna. Belsky J., 2006: Déterminants sociocontextuels des pratiques parentales. In: Encyclo
pédie sur le développement des jeunes enfants [sur Internet]. Eds. R.E. Tremblay, R.G. Barr, R. De V. Peters. Montréal, Québec: Centre d’excellence pour le dévelop- pement des jeunes enfants, s. 1—7. Tryb dostpu: http://www.enfant -encyclopedie. com/documents/BelskyFRxp -Parents.pdf. Data dostpu: 12.12.2010 r.
Benoit D., 2005: Efficacité des interventions portant sur l’attachement. In: Ency clopédie sur le développement des jeunes enfants [sur Internet]. Eds. R.E. Trem- blay, R.G. Barr, R. De V. Peters. Montréal, Québec: Centre d’excellence pour le développement des jeunes enfants, s. 1—5. Tryb dostpu: http://www.excellence- -jeunesenfants.ca/documents/Benoit -AttachementFRxp.pdf. Data dostpu: 01.12. 2010 r.
Bierman K.L., 2005: Peer rejection. Developmental processes and intervention strate gies. New York.
Bowen F. et al., 2003: La prévention de la violence et d’intimidation en milieu scolaire. In: Prévention des problèmes d’adaptation chez les enfants et les adolescents. Eds. F. Vitaro, C. Gagnon. Vol. 2: Les problèmes externalisés. Sainte -Foy, Québec.
Brzeziska A., 2004: Socjometria. W: Metodologia bada psychologicznych. Red. J. Brzeziski. Warszawa.
Brzeziska A.I., Appelt K., Zió kowska B., 2008: Psychologia rozwoju. W: Psycho logia. Podrcznik akademicki. Red. J. Strelau, D. Dol iski. T. 2. Gdask.
Cartron A., Winnykamen F., 2004: Les relations sociales chez l’enfant. Genese, déve loppement, fonctions. 2e éd. Paris.
Deptu a M., 2006: Zmiany w zakresie kompetencji spoecznej zachodzce u uczniów starszych klas szkoy podstawowej. W: Diagnostyka i profilaktyka w teorii i praktyce pedagogicznej. Red. M. Deptu a. Bydgoszcz.
Deptu a M., 2010a: Dziecko odrzucane przez rówieników. W: Encyklopedia pedago giczna XXI wieku. Suplement. Red. T. P i lch. Warszawa.
Deptu a M., 2010b: Pitno samotnego dziecistwa. Przywizanie i praktyki rodziciel skie jako przyczyny odrzucenia dziecka przez rówieników. „Chowanna”, T. 1 (34): Dziecistwo — witra bolesny [red. E. Jarosz].
Egeland B., 2005: Programmes d’intervention et de prévention portant sur l’attache ment et destinés aux jeunes enfants. In: Encyclopédie sur le développement des jeu nes enfants [sur Internet]. Eds. R.E. Tremblay, R.G. Barr, R. De V. Peters. Montréal, Québec: Centre d’excellence pour le développement des jeunes enfants, s. 1—8. Tryb dostpu: http://www.excellence -jeunesenfants.ca/documents/Egeland- FRxp.pdf. Data dostpu: 01.12.2010 r.
Gagnon C., Vitaro F., 2003: La prévention du truble des conduites, avec centration sur les comportements violents. In: Prévention des problemes d’adaptation chez les en
205Maria Deptua: Edukacja rodziców jako sposób zapobiegania…
fants et les adolescents. Vol. 2: Les problemes extrernalisés. Eds. F. Vitaro, C. Ga- gnon. Sainte -Foy, Québec.
Greene R.W., Ablon J.S., 2008: Terapia dzieci impulsywnych. Model rozwizywania problemów poprzez wspódziaanie. Prze. M. Stasiska. Kraków.
Markowski A., red., 1999: Sownik poprawnej polszczyzny. Warszawa. Mikami A.Y., Boucher M.A., Humphreys K., 2005: Prevention of Peer Rejection
Through a Classroom Level Intervention in Middle School. „The Journal of Primary Prevention”, vol. 26, no. 1 (January).
Moss E. et al., 2011: Efficacy of a home visiting intervention aimed at improving mater nal sensitivity, child attachment, and behavioral outcomes for maltreated children: A randomized control trial. „Development and Psychopathology”, no. 23.
Parent S., Ménard A., Pascal S., 2003: La prévention des problèmes d’attachement à la petite enfance. In: Prévention des problemes d’adaptation chez les enfants et les adolescents. Vol. 1: Les problemes internalisés. Eds. F. Vitaro, C. Gagnon. Sainte- -Foy, Québec.
Schaf fer R.H., 2005: Psychologia dziecka. Red. A. Brzeziska. Warszawa. Schaf fer R.H., 2006: Rozwój spoeczny. Dziecistwo i modo. Prze. M. Bia ecka-
-P ikul, K. Sikora. Kraków. Schaf fer R.H., 2010: Psychologia rozwojowa. Podstawowe pojcia. Prze. R. A ndrusz-
ko. Kraków. Stawicka M., 2008: Autodestruktywno dziecica w wietle teorii przywizania. [Se-
ria: Psychologia. Nr 5]. Pozna. Tarabulsy G.M. et al., 1998: L’intervention aupres de jeunes meres et de leur enfant:
perspective de la théorie de l’attachement. „Criminologie”, vol. 31, n° 1. Tryb dost- pu: http://id.erudit.org/iderudit/017409ar. Data dostpu: 05.12.2010 r.
Urban B., 2000: Zaburzenia w zachowaniu i przestpczo modziey. Kraków. Urban B., 2005: Zachowania dewiacyjne modziey w interakcjach rówieniczych. Kra-
ków. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej.
Tryb dostpu: http://prawo.legeo.pl/prawo/ustawa -z -dnia -9 -czerwca -2011 -r -o- -wspieraniu -rodziny -i -systemie -pieczy -zastepczej/?on=01.01.2012. Data dostpu: wrzesie 2011 r.