132

MAREK FURMANKIEWICZ

Zwi¹zki partnerskie sudeckich miast

Niejednokrotnie, wjeżdżając do sudeckich miast, napotykamy tablice z her-bami innych miejscowości, z którymi władze samorządowe nawiązały bez-pośrednią współpracę. Napisy mówią nam o „miastach bliźniaczych”, „siostrza-nych” lub „partnerskich”. Jednak bez względu na nazwę, zawsze chodzi o za-reklamowanie idei utrzymywania stałych kontaktów pomiędzy lokalnymi spo-łecznościami z różnych krajów lub regionów.

Związki miast znane są od czasów starożytnych. Już greckie polis w okre-sach kryzysu zawierały doraźne sojusze dla zwiększenia ekspansji handlowejlub wspólnej obrony przed zewnętrznymi wrogami. Związek Peloponeski czyAteński Związek Morski były tego przykładami. W średniowiecznej Europietakimi dobrowolnymi organizacjami były hanzy. W XIII w. powstała hanza lon-dyńska łącząca 15 miast Europy północno-zachodniej. Najbardziej znana byłajednak hanza niemiecka, której członkami w okresie największej świetności wXV w. było blisko 200 miast pod przewodnictwem Lubeki, w tym Wrocław,Gdańsk, Toruń, Elbląg i Kraków1. Na Łużycach znany był Związek SześciuMiast powołany 21 sierpnia 1346 r. między Budziszynem (Bautzen), Zgo-rzelcem (Görlitz), Kamieńcem (Kamenz), Lubaniem (Lauban), Lubijem (Lö-bau) i Żytawą (Zittau), który praktycznie istniał do 1815 r.

Współcześnie partnerstwo miast i gmin zaczęło się rozwijać Europie Za-chodniej na większą skalę tuż po zakończeniu II wojny światowej. Jako pierwsioficjalną wspólnotę zawiązali mieszkańcy francuskiego Montbelliard i nie-mieckiego Ludwigsburga [11]. Silny rozwój tej formy współpracy na zachodzieEuropy w latach pięćdziesiątych przyniósł oddźwięk także w Polsce, gdzie kon-takty początkowo ograniczane były tylko do krajów bloku komunistycznego.

W obszarze Sudetów i ich przedpola w latach sześćdziesiątych władze wy-znaczyły Bogatynię (dosłownie „Turów”, czyli w praktyce tylko kopalnię) iZgorzelec do współpracy z Görlitz i Zittau. Rzeczywiste kontakty pozostawałyjednak w dużym stopniu na papierze. Spotkania ograniczone były głównie do

1 Hanza jako Nowa Liga Hanzeatycka (The New Hanseatic Ligue) została reaktywowanaw 1980 r., początkowo jako organizacja nieformalna. Podobnie, jak przed wiekami, pracomorganizacji przewodzi Lubeka. W maju 2000 r. uchwalony został nowy statut Hanzy. Na po-czątku 2001 r. do Nowej Hanzy należało 20 polskich miast, w tym Wrocław.

133

instancji partyjnych SED i PZPR, które przejmowały często funkcje organówadministracji miast [6].

W latach siedemdziesiątych w ramach polityki „otwarcia na świat” nielicz-nym miastom umożliwiono nawiązywanie kontaktów z samorządami krajówkapitalistycznych [1]. W tym czasie Jelenia Góra podpisała umowę o współ-pracy z Valkeakoski w Finlandii (1979). Natomiast w ramach „bratniej współ-pracy” Wałbrzych nawiązał kontakt z Tułą w ZSRR. Ciągle jednak powiązaniadotyczyły głównie oficjalnych władz, a współdziałanie podporządkowywanocelom ideologicznym i kontrolowano poprzez urzędy wojewódzkie. Wprowa-dzenie stanu wojennego spowodowało całkowity zanik kontaktów międzynaro-dowych. Od połowy lat osiemdziesiątych miasta stopniowo odnawiały swojezwiązki partnerskie. Dodatkowo do nawiązania współpracy przygranicznejzobowiązano następujące pary miast: Kowary – Schönau-Berzdorf, Bolesławiec– Pirna, Gryfów Śląski – Bischofswerda, Zgorzelec – Görlitz, Bogatynia – Zittau,Nowogrodziec – Pirna i Zittau, Lubań – Niesky, Wleń – Hoyerswerda [6]. Z tejlisty tylko 3 ostatnie pary miast nie zachowały do dzisiaj kontaktów.

Dopiero od 1990 roku ruch miast i gmin bliźniaczych mógł być rozwijanyswobodnie z szerokim udziałem społeczności lokalnych, co zaowocowało gwał-townym wzrostem ich liczby. W lutym 2000 r., spośród 169 miast i gmin Dol-nego Śląska, 92 tj. 56% ogółu samorządów lokalnych zadeklarowało prowa-dzenie indywidualnej współpracy z 226 innymi jednostkami w kraju i za gra-nicą2. W Sudetach do rekordzistów należy Wałbrzych, który w maju 2000 r.gościł delegacje z 10 miast, z którymi utrzymuje od dawna lub dopiero nawiązałkontakty (Foggia we Włoszech, Freiberg w Niemczech, Tuła w Rosji, Jastar-nia i Pszczyna w Polsce, Hradec Králové w Czechach, Vannes we Francji, Staf-fordshire w Wielkiej Brytanii, Gzira na Malcie i Gyvatayim w Izraelu [14]).Z kolei Jelenia Góra reklamowała się 7 miastami partnerskimi (Cervia weWłoszech, Bautzen i Erfstadt w Niemczech, Randers w Dani, Tyler w USA,Władimir w Rosji i Valkeakoski w Finlandii). Od 7 do 5 indywidualnych part-nerów mają także Duszniki, Bystrzyca Kłodzka, Świdnica, Kowary, Leśna iZłotoryja. Pod względem geograficznym najczęstszymi „bliźniakami” i „sios-trami” są miasta i gminy niemieckie, potem czeskie, duńskie i francuskie.

Wiele gmin w regionie jeleniogórskim współpracuje z Duńczykami, np. Bo-lesławiec-Hobro, Kamienna Góra (zarówno miasto jak i gmina) – Ikast, Lu-bań – Skjern, Wojcieszów – Trudholm, Mysłakowice – Lemvig, Janowice Wiel-

2 Według danych Związku Miast Polskich, w styczniu 1998 r. w Polsce kontakty partnerskienawiązało co najmniej 576 gmin (tj. 23 % z 2456 istniejących w kraju), tworzących ponad 1300związków dwustronnych [7]. W 2001 r. liczba polskich gmin (w tym miast) posiadającychpartnerów w kraju i za granicą osiągnęła około 1000. Dla porównania w 1995 r. w całej UniiEuropejskiej istniało ponad 14 tys. dwustronnych związków obejmujących niemal 10 tys. gmin,głównie francuskich (2837) i niemieckich (2485) [11].

134

kie – Rosenholm, Szklarska Poręba – Avlum Haaderup. Wynika to ze zreali-zowania w 1990 r. na tym obszarze programu współpracy z Danią, któregocelem było przekazanie wiedzy dotyczącej funkcjonowania gmin w krajachdemokratycznych Europy Zachodniej. Wybrano wówczas 120 radnych, wójtówi burmistrzów nowo utworzonych samorządów byłego województwa jelenio-górskiego, którzy uczestniczyli w dwutygodniowym szkoleniu w Danii. W ra-mach szkolenia zostali oni wydelegowani na tydzień po 2 osoby do różnychgmin duńskich, w celu przypatrzenia się funkcjonowaniu tamtejszych samorzą-dów (Pawłowski, inf. ustna). Efektem było podpisanie później licznych umówpartnerskich. Współpraca z Duńczykami nie jest dziś tak częsta w innychobszarach Sudetów i całego dzisiejszego Dolnego Śląska.

Czasami zdarza się, że oficjalna współpraca nawiązywana jest z całymiobwodami lub związkami, np. Głuchołazy współpracują ze związkiem „Nider-Ölm” łączącym 9 gmin w Niemczech (Nadrenia Palatynat), zaś Świdnica zdystryktem Tendring w Wielkiej Brytanii.

Znacznie bardziej interesujące są związki partnerskie jednocześnie kilkumiejscowości, które łączy jakaś wspólna cecha. W Sudetach (a zarazem na Dol-nym Śląsku) na początku 2001 r. istniały 4 takie związki:

1. Związek Miast i Gmin Friedlandzkich

Związek powstał w 1996 r. z inicjatywy burmistrza Friedlandu w Meklem-burgii-Vorpommern (Niemcy) Wilfrieda Blocka, który wpadł na pomysł, byutworzyć związek miast, które aktualnie lub w przeszłości nosiły nazwę Fried-

Ryc. 1. Tablice informacyjne o miastach partnerskich w Bardzie Śląskim i Ząbkowi-cach Śląskich (fot. M. Furmankiewicz).

135

land. Aktualnie należy do niego 8 miast odległych nawet o 800 km, z 4 kra-jów: Mieroszów i Korfantów z Polski, wspomniany Friedland z Meklemburgii-Vorpommern, Friedland w Dolnej Saksonii i Friedland w Brandenburgii(Niemcy), Frydlant k. Liberca i Frydlant n. Ostavicą (Czechy) oraz Prawdiń-sk k. Kaliningradu (Rosja). Pierwsze spotkanie inauguracyjne miast odbyło sięw dniach 3-5 maja 1996 r. we Friedlandzie w Meklemburgii-Vorpommen. Trzymiesiące później, 17 VIII 1996 r., w Korfantowie 6 miast podpisało wspólną„Deklarację” w sprawie współpracy. Kolejne duże posiedzenie miało miejscew dniach 29-31 maja 1998 r. w Mieroszowie, gdzie ostatecznie zawarto umowyo współpracy między poszczególnymi miastami. Następne spotkanie w 1999 r.przeprowadzono w Prawdińsku w Rosji. Lista członków związku nie zostałazamknięta. Wiadomo bowiem, że miasta o tej nazwie można znaleźć nawet wtak odległych krajach jak RPA, Australia, Paragwaj, czy USA [18].

2. Unia Złotych Miast

Pomysł utworzenia Unii łączącej miasta, w których w przeszłości wydoby-wano złoto, powstał podczas pobytu Starszyzny Polskiego Bractwa KopaczyZłota w Zlatych Horach i Złotym Stoku w 1995 roku [16]. Do podpisania umo-wy doszło w Złotoryi, 27 V 1995 r., w trakcie II Otwartych Mistrzostw Polskiw Płukaniu Złota. Uroczystość odbyła się w gorące popołudnie. Po ulicachprzechadzały się mieszczki przebrane w stroje z dawnych epok, halabardnicyi kopacze. Herold przywołał wszystkich, po czym przed dawny ratusz wyszedłWielki Mistrz Bractwa odziany w gronostaje, purpury i złoto, a za nim Star-szyzna Bractwa. Wkrótce przed oblicze Bractwa zostali doprowadzeni przezorszak halabardników starosta Zlatych Hor – Vladimir Zacal oraz burmistrzo-wie Złotego Stoku – Wiktor Lubieniecki i Złotoryi – Kazimierz Zwierzyński.Na oczach publiczności włodarze trzech „złotych miast” złożyli podpisy podtekstem porozumienia. Potem barwny korowód wyruszył w stronę doliny Ka-czawy, gdzie rozpoczęły się mistrzostwa [17].

Podobnie uroczyście odbyło się przystąpienie do Unii niemieckiego miastaGoldkronach, reprezentowanego przez burmistrza Güntera Hopperta. Stałosię to 25 V 1998 r. w czasie V Międzynarodowych Mistrzostw w Płukaniu Złota[5]. Z kolei w czasie VII Mistrzostw we wrześniu 2000 r. do związku przystąpiłymiasta Hamatonbetsu z Japonii i Nový Knín z Czech [8]. Głównym celemzwiązku jest wspólna promocja turystyczna, jednak według części źródełrzeczywista współpraca wymienionych miast jest znikoma [3].

3. Związek Sześciu Miast

Organizacja nawiązuje do historycznego związku założonego 21 sierpnia1346 r., początkowo dla ochrony karawan kupieckich przed rycerzami-rabusia-

136

mi i funkcjonującego do 1815 r. Do związku należą Bautzen, Görlitz, Kamenz,Löbau, Zittau (Niemcy), Zgorzelec i dzisiaj polski Lubań (dawniej Lauban).Czyli – wbrew nazwie – należy do niego 7 miast, ze względu na powojennypodział Zgorzelca. Związek reaktywowano w czasie obchodów 770-lecia Löbauw Niemczech, 21 czerwca 1991 r. W trakcie pierwszego spotkania wszystko od-bywało się zgodnie z tradycją: heroldowie obwieścili obrady, zachowano usta-loną przed wiekami kolejność wystąpień, a także dokładnie jak w starymjadłospisie zaserwowano pieczonego zająca. Na koniec sporządzono dokumentnawiązujący do przeszłości:

My, burmistrzowie i rajcowie miejscy, niniejszym oświadczamy, do wiadomoś-ci podając, że miasta okręgu Görlitz ze Zgorzelcem, Lubaniem, Bautzen, Löbaui Kamenz, szlacheckiej i miłościwie nam panującej Saksonii i jego dobrosąsiedz-kiego kraju Polski, 21 czerwca 1991 na jubileusz 770-lecia w przeszłości zasłużo-nego Konwentu połączyły się i orzekły, że Związek Miast odnawiają i na pierwszymregularnym posiedzeniu Konwentu przyszłość swą określić postanawiają.

Wielce Czcigodny Pan Burmistrz Bautzen otrzymuje z powrotem, w przeszłościgwarantowane pisemnie, prawa w tym Konwencie i na jego dalsze posiedzeniezapraszać będzie. Konwenty powinny odbywać się stale i kolejno w miastach przy-szłego związku. W międzyczasie przyjaźnie pozyskani, dalsi partnerzy Związku zinnych landów niemieckich i Europy, mają prawo być wybierani i na swoje życze-nie prawo wstępu do Konwentu otrzymać. Nowy Związek Miast powinien wyrażaćwolę przenoszenia wszystkiego najlepszego, co jest w jego mocy i co uczynić możedla pomyślności wszystkich mieszkańców tego rejonu i wspólnoty europejskiej. Towielkie oświadczenie niniejszym podpisujemy za miasta. burmistrzowie miast:Görlitz, Zgorzelec, Lubań, Zittau, Bautzen, Löbau, Kamenz

Saksonia, Löbau, 21.06. A.D. 1991 [12].Głównym zakresem współpracy jest dziś kultura, sztuka, sport i turystyka.

Związek prowadzi promocję turystyczną m.in. wydając wspólne foldery, corocz-nie odbywają się także imprezy kulturalne i sportowe o puchar związku [7, 10].W 1996 r. we wszystkich miastach związku uroczyście obchodzono jubileusz650 lat Związku Sześciu Miast [13].

4. Porozumienie Miast

Geneza tego porozumienie sięga 1991 r., kiedy grupa czeskich działaczylokalnych przybyła do Szklarskiej Poręby w poszukiwaniu partnerów do współ-pracy [15]. Ich głównym celem było uruchomienie kolei izerskiej na odcinkuSzklarska Poręba – Harrachov, zamkniętej kilka lat po wojnie. Ta inicjatywazaowocowała zawarciem 23 XI 1991 r. w Szklarskiej Porębie pierwszej umowyo współpracy pod nazwą „Porozumienie Miast”, utworzeniem „TowarzystwaKolei Izerskiej” i próbnymi jazdami pociągu z Liberca do Jeleniej Góry w

137

1992 r. Po pierwszych próbach nastąpił 5-letni okres zastoju spowodowanym.in. rozpadem Czechosłowacji. Dopiero w 1997 r. kontakty polskich i czes-kich miast zaczęły się ponownie rozwijać. W rezultacie 21 XI 1997 r. wSmržowce odbyło się spotkanie 11 przygranicznych miejscowości, w czasiektórego, w obecności władz Euroregionu „Nysa” i Konsula Generalnego Re-publiki Czeskiej J. Byrtusa, podpisano „Porozumienie miast o współpracysportowej, turystycznej, kulturalnej i gospodarczej”. Porozumienie zachowałojako priorytetowy cel uruchomienie Kolei Izerskiej. Umowę podpisały władzemiejscowości Jablonec n. Nisou, Desná v Jizerských horách, Kořenov, Smr-žovka, Tanvald, Karpacz, Piechowice, Szklarska Poręba, Świeradów Zdrój i Je-lenia Góra [10]. Ważne spotkanie miało miejsce także w Świeradowie 13 V1998 r. Z inicjatywy starosty Desnej, Josefa Suchardy, we współpracy z Towa-rzystwem Kolei Izerskiej i dyrekcją PKP we Wrocławiu, 18 IX 1998 r. ponow-nie odbył się próbny przejazd pociągu z Tanvaldu do Szklarskiej Poręby [2, 4,15]. W 1999 r. uczestnicy „Porozumienia Miast” uzyskali wsparcie projektuwspółpracy przygranicznej z programu Unii Europejskiej Phare-CREDO [2].

W celu nawiązania kontaktów zazwyczaj gminy celowo poszukiwały part-nerów poprzez ambasady i prywatne kontakty władz miejskich. Oferty współ-pracy przygranicznej nawiązywane są dziś często przy wsparciu sudeckicheuroregionów – „Nysa”, „Dobrava”, „Glacensis”, „Pradziad” i „Silesia”3.W kilku przypadkach współpracę nawiązano dzięki kontaktom z organizacjamizrzeszającymi byłych niemieckich mieszkańców obecnie polskich miast, którzyczęsto aktywnie uczestniczą we wspólnych świętach miejskich i oficjalnychuroczystościach (np. Lądek Zdrój – Bad Schandau, Radków – Anröchte,Strzelin – Herne, Bolesławiec – Siegburg). Duże znaczenie ma także działal-ność Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej. Finansuje ona w polskich mias-tach różne inwestycje lub imprezy, pod warunkiem że nawiązały one współ-pracę z miastami niemieckimi. Zdarzały się także przypadki porozumieńzwiązanych z zamieszkaniem w danym mieście polonii pochodzącej z emigracjipo II wojnie światowej np. Duszniki – Audun-le-Tiche we Francji, Kłodzko(miasto) – Fléron w Belgii. W jednym przypadku pierwsze kontakty nawiązaliesperantyści (Kamienna Góra – Vierson we Francji). Pomimo wieloletniej„bratniej współpracy” krajów socjalistycznych, partnerstwo z miastami zzawschodniej granicy jest raczej nikłe. Przykładowo Wałbrzych tradycyjnie od latsiedemdziesiątych współpracuje z Tułą w Rosji, przy czym nowa umowa pod-pisana została w 1991 r. Oprócz tego około 1992 r. Bystrzyca Kłodzka na-

3 Na pograniczu czesko-niemieckim, w rejonie Gór Łużyckich, istnieje tzw. mały euroregion„Mandava – Spréva”.

138

Ryc. 2. „Ławka przyjaźni” na rynku w Świebodzicach (fot. M. Furmankiewicz).

wiązała kontakty z Wołkowyjskiem na Białorusi, w 1999 r. Lubań z Prienai naLitwie, a Złotoryja z Buczaczem na Ukrainie.

Współczesne kontakty zaprzyjaźnionych gmin obejmują zwykle m.in.wymianę dzieci i młodzieży, współpracę szkół, bibliotek, muzeów, wspólne im-prezy sportowe, kulturalne, współpracę straży pożarnej. Władze miast wymie-niają doświadczenia w zakresie organizacji i funkcjonowania samorządu lokal-nego i gospodarki miejskiej. Spotkania delegacji odbywają się zwykle w czasieświąt miejskich. Coraz częściej ze współpracą związane są także symboliczneobiekty. Przykładowo na rynku w Świebodzicach, które od lat współpracują zniemieckim miastem Waldbröl, znajduje się pamiątkowa, zielona „ławka przy-jaźni” celowo w kształcie rozwartej litery V. Według niektórych, kształt ten masprawiać, iż kiedy usiądą na niej 2 osoby, są spychane ku sobie, co ma sprzyjaćnawiązywaniu bliskich kontaktów. W praktyce ławka wykorzystywana jest przezdzieci, zakochanych i pijaczków (trudno się zsunąć). Z kolei pracom rady miej-skiej w Waldbröl przyświeca symboliczna lampa ze Świebodzic, a na zewnątrzszumi „dąb przyjaźni”, posadzony przez włodarzy polskiego miasta.

139

Rozwój kontaktów lokalnych społeczności sprzyja wzajemnemu poznaniu,a wspólne imprezy są często dodatkową atrakcją dla turystów. Czasem wartoo nich pamiętać planując letnie wycieczki.

Literatura

[1] BRZOZOWSKA A., Partnerstwo ponad podziałami. Krótka historia związków bliźniaczych,[w:] red. Brzozowska A., Związki Bliźniacze, Współpraca międzynarodowa samorządówlokalnych, Związek Miast Polskich, Poznań 1998, s. 11-13.

[2] GRZYBOWSKI W., Porozumienie Miast. Projekt Phare-CREDO. Streszczenie wniosku.„Porozumienie Miast – Biuletyn Informacyjny” Nr 1 (2) 15.04.1999.

[3] Honorowa Unia. Złotoryjanie mają porozumienia ze „złotymi” miastami. „Słowo Polskie”,poniedziałek 25 września 2000.

[4] JAKUBIEC J., GRZYBOWSKI W., Notatka protokolarna ze spotkania „PorozumieniaMiast” o współpracy turystycznej, kulturalnej i gospodarczej w Jeleniej Górze dnia 15.12.1998r., „Porozumienie Miast – Biuletyn Informacyjny” Nr 1 (1), 28.12.1998 r.

[5] KANIKOWSKI P., Złotoryja, inaczej Klondike. „Gazeta Wrocławska”, 2 czerwca 1998 r[6] KOĆWIN L. Polityczne determinanty polsko-wschodnioniemieckich stosunków przygranicz-

nych 1949-1999, Wydawnictwo Uniwersytetu wrocławskiego, Niemcoznawstwo, t. 3, ActaUniv. Wratisl. No 1535, Wrocław 1999.

[7] KRĘC A, Współpraca zagraniczna miast i gmin polskich w świetle badań ankietowych, [w:]red. Brzozowska A., Związki Bliźniacze, Współpraca międzynarodowa samorządówlokalnych, Związek Miast Polskich, Poznań 1998, s. 24-38.

[8] LANDZBERG J., Japonia w Unii. Mistrzostwa Świata w Płukaniu Złota, „Słowo Polskie”Nr 204(16405), 1 września 2000.

[9] LEHMANN G., Górnołużycki Związek Sześciu Miast, (folder) wyd. TourismusverbandOberlausitz-Niederschlesien e.V., Bautzen (ok. 1998)

[10] LEŚNIEWSKA A., Reanimacja porozumienia, „Tygodnik Jeleniogórski” 27.11.1997.[11] LÜCKE B., BELLOCCHI E. (red.), A Europe of towns and cities. A practical guide to town-

twinning, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 1997.[12] SKOWROŃSKI J., Z dziejów Związku Sześciu Miast, „Przegląd Lubański”, miesięcznik

lokalny, Nr 9 (33); wrzesień 1994, s. 6-7.[13] SKOWROŃSKI J., 650 lat Związku Sześciu Miast, „Przegląd Lubański”, miesięcznik

lokalny, Nr 8 (56), sierpień 1996.[14] Spotkanie z bliźniakami. Dziesięć miast partnerskich, „Słowo Polskie”, Nr 121 (16322), 25

maja 2000.[15] Wspólnicy przy granicy, „Tygodnik Jeleniogórski”, Nr 46 (132), 18.11.1999.[16] Złoto po raz drugi, „Polskie Złoto. Pismo Polskiego Bractwa Kopaczy Złota” 1/1995.[17] Złotoryja – polskie Klondike, „Polskie Złoto. Pismo Polskiego Bractwa Kopaczy Złota” 1/

1996.[18] Związek Miast i Gmin Friedlandzkich, [w:] Biegi narciarskie Skalnika oraz Friedlandzkiej

8-ki, Andrzejówka 30.01.2000, (informator).