PhiliPPe AskenAzy, ThomAs CouTroT, André orléAn, henri sTerdyniAk Manifest oburzonych ekonomistów. Kryzys i dług w Europie: 10 fałszywych oczywistości, 22 sposoby na wyprowadzenie debaty z impasu

Tytuł oryginału: Manifeste d’économistes atterrés: Crise et dettes en Europe: 10 fausses évidences, 22 mesures en débat pour sortir de l’impasse

Copyright © les liens qui libèrent, 2010Copyright © for this edtion by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012Copyright © for the postface by Tadeusz Kowalik, 2012

Wydanie I

Printed in Poland

ISBN 978-83-62467-47-1

Tłumaczenie: CveTA dimiTrovARedakcja: jAkub mAjmurek, mACiej kroPiWniCkiKorekta: joAnnA dzik, mAgdAlenA jAnkoWskAProjekt graficzny, typograficzny, skład i łamanie: mArCin hernAs | TesserA.org.Pl

Książkę złożono pismami PF Centro Panosa Vassiliou i Platform Bertona Hasebe

Druk i oprawa: drukArniA WydAWniCzA im. W. l. AnCzyCAwww.drukarnia-anczyca.com.pl

WydAWniCTWo kryTyki PoliTyCznejul. Foksal 16, p. II00-372 Warszawaredakcja@krytykapolityczna.plwww.krytykapolityczna.pl

Supported by a grant from the Open Society Foundations.

11

rynki finAnsoWe

są efekTyWne

fAłszyWAoCzyWisTość

nr 1

12

Dla wszystkich obserwatorów oczywista jest dziś zasadnicza rola rynków finansowych w funkcjono-waniu gospodarki. Jest to skutek długotrwałego pro-cesu, który rozpoczął się pod koniec lat 70. Jego efek-tem jest wyraźne zerwanie, zarówno w ilościowym, jak i jakościowym wymiarze, z poprzednimi dekada-mi. Pod naciskiem rynków finansowych ogólna for-ma kapitalizmu uległa dogłębnej przemianie, dając początek nowej formie kapitalizmu określanego ja-ko kapitalizm inwestorski1, kapitalizm finansowy lub kapitalizm neoliberalny.

Wszystkie te zmiany znalazły swoje teoretycz-ne uzasadnienie w hipotezie efektywności infor-macyjnej rynków finansowych. Według niej roz-wój rynków finansowych i zagwarantowanie im możliwie najbardziej swobodnego funkcjonowania są ważne, ponieważ stanowią jedyny efektywny mechanizm alokacji kapitału. Te zalecenia realizu-je polityka wytrwale prowadzona od trzydziestu lat. Jej celem było stworzenie zintegrowanego na ska-lę światową rynku finansowego, w ramach które-go wszystkie podmioty (przedsiębiorstwa, gospo-darstwa domowe, państwa, instytucje finansowe)

13

będą w stanie wymieniać wszelkie rodzaje papie-rów wartościowych (ak-cje, obligacje, wierzytel-ności, instrumenty po-chodne, waluty) o różnych terminach wykupu (długo-, średnio- i krótkotermino-we). Rynki finansowe za-częły wyglądać jak wyję-te żywcem z podręczników rynki „bez tarcia”2. Dys-kurs ekonomiczny wykre-ował rzeczywistość. Po-nieważ z punktu widzenia panującej teorii ekono-micznej rynki stawały się coraz bardziej doskona-łe, analitycy uznali, że system finansowy zyskał dużo większą stabilność niż w przeszłości. Wielka normalizacja — okres wzrostu gospodarczego bez wzrostu płac, który trwał w Stanach Zjednoczo-nych od 1990 do 2007 roku — zdawała się potwier-dzać ten pogląd.

1 Kapitalizm inwestorski (ang. share-holder capitalism, franc. capitalisme patrimonial) — model kapitalizmu, w którym znacząca większość kapi-tału oraz możliwości efektywnego kierowania procesami jego akumu-lacji znajdują się w rękach dużych inwestorów instytucjonalnych — banków, funduszy inwestycyjnych, funduszy emerytalnych itp. W sys-temie kapitalizmu inwestorskiego podstawową przesłanką działalno-ści podmiotów gospodarczych jest maksymalizacja krótkoterminowe-go zysku inwestorów.

2 Teoretyczny model rynku, w któ-rym wszelkie dodatkowe koszty i ograniczenia transakcji nie istnie-ją, a prawa równowagi popytu i po-daży działają w sposób idealny.

14

Nawet dziś G20 wciąż tkwi w przeświadczeniu, że rynki finansowe są najlepszym mechanizmem alo-kacji kapitału. Ostatecznym celem nowych regula-cji finansowych pozostaje dominacja i integralność rynków finansowych. Kryzys jest interpretowany nie jako nieuchronny skutek logiki deregulacji rynków, ale jako coś, co powstało w wyniku nieuczciwości i nieodpowiedzialności niektórych podmiotów finan-sowych, słabo nadzorowanych przez rządy.

Tymczasem kryzys wykazał, że rynki nie są efek-tywne i że nie pozwalają na efektywną alokację ka-pitału. Konsekwencje tego stanu rzeczy dla regulacji i polityki gospodarczej są ogromne. Teoria efektyw-ności opiera się na założeniu, że inwestorzy odszukują możliwie najbardziej wiarygodne informacje na temat wartości projektów konkurujących ze sobą o kapitał. Zgodnie z tą teorią cena rynkowa odzwierciedla oceny inwestorów, którzy dysponują dokładnymi informa-cjami o przyszłości. Cena jest więc właściwym osza-cowaniem prawdziwej wartości papierów wartościo-wych. Wartość ta ma sumować wszystkie informacje konieczne dla ukierunkowania działalności gospodar-czej, a także życia społecznego. Kapitał jest wówczas

15

inwestowany w najbardziej dochodowe projekty, z ko-lei najmniej efektywne są odrzucane. Taka jest pod-stawowa idea tej teorii — konkurencja finansowa ge-neruje uczciwe ceny, które są wiarygodnym sygnałem dla inwestorów i skutecznie nadają kierunek rozwojo-wi gospodarczemu.

Kryzys potwierdził jednak poglądy wyłożone w różnych krytycznych pracach, które kwestionowa-ły to stanowisko. Konkurencja niekoniecznie generu-je uczciwe ceny. Co gorsza, często działa destabilizują-co, prowadząc do zbyt wygórowanych i irracjonalnych cen, tworząc przy tym bańki spekulacyjne.

Poważny błąd teorii efektywnego rynku kapita-łowego polega na tym, że przykłada ona do produk-tów finansowych teorię stosowaną do zwykłych towa-rów. Na rynkach towarowych konkurencja częściowo dokonuje samoregulacji według tego, co nazywamy prawem popytu i podaży ‒ gdy cena towaru wzrasta, producenci zwiększają dostawy, a nabywcy zmniej-szają popyt. W konsekwencji ceny spadają i wracają do poziomu równowagi. Innymi słowy, kiedy cena ja-kiegoś towaru wzrasta, siły wyrównawcze przyczy-niają się do hamowania, a następnie odwrócenia tego

16

wzrostu. Konkurencja wywołuje to, co nazywamy ne-gatywnym feedbackiem — siły wyrównawcze zmie-rzają w przeciwnym kierunku niż pierwotny szok ce-nowy. Koncepcja efektywności rynków finansowych dokonuje bezpośredniego przełożenia tego mechani-zmu na rynki finansowe.

Jednak na rynkach finansowych sytuacja jest zgo-ła inna. Gdy cena rośnie, możemy często zaobserwo-wać nie spadek, lecz wzrost popytu! Wzrost cen ozna-cza w istocie większy zwrot dla tych, którzy posiadają papiery wartościowe, ze względu na zyski kapitałowe. Wzrost cen przyciąga więc kolejnych klientów, co do-datkowo wzmacnia początkowy wzrost. Obietnica premii popycha traderów do dalszego intensyfikowa-nia tego procesu. Trwa to do chwili wystąpienia nie-przewidywalnego, ale nieuniknionego zdarzenia, któ-re powoduje odwrócenie oczekiwań i krach na rynku. Owczy pęd za drożejącymi papierami wartościowy-mi wytwarza efekt pozytywnego feedbacku, który po-głębia nierównowagę. Tym właśnie jest bańka speku-lacyjna: skumulowanym wzrostem cen, żywiącym się samym sobą. Ten mechanizm z pewnością nie tworzy sprawiedliwych cen.

17

Dominacja rynków finansowych nie sprzyja efek-tywności gospodarczej. Co gorsza, jest stałym źró-dłem niestabilności, czego dowodzi nieprzerwa-na seria baniek spekulacyjnych, z którymi mieliśmy do czynienia w ciągu ostatnich dwudziestu lat: Ja-ponia, Azja Południowo-Wschodnia, dotcomy, rynki wschodzące, nieruchomości, kredyty subprime. Niesta-bilność finansową odzwierciedlają ogromne wahania kursów walut i akcji na giełdzie, zupełnie niezwią-zane z realną gospodarką. Niestabilność pochodzą-ca z sektora finansowego poprzez liczne mechanizmy rozprzestrzenia się na realną gospodarkę.

Proponujemy cztery działania w celu zmniejszenia nieefektywności i niestabilności rynków finansowych:

• dziAłAnie nr 1: Ściśle rozdzielić rynki finansowe i operacje podmiotów finansowych, zakazać bankom spekulacji na własny rachunek, aby zapobiec rozprze-strzenianiu się baniek i krachów.

• dziAłAnie nr 2: Zmniejszyć płynność i destabilizują-cą spekulację za pomocą kontroli przepływu kapitału i podatku od transakcji finansowych.

• dziAłAnie nr 3: Ograni-czyć transakcje finansowe do tych, które spełniają po-trzeby realnej gospodarki (np. CDS3 ).

• dziAłAnie nr 4: Zmniej-szyć wynagrodzenia traderów.

3 Credit Default Swaps — kontrakty przeniesienia ryzyka kredytowego. Instrumenty ubezpieczenia kredy-tów, w których właściciel danego zobowiązania kredytowego prze-nosi ryzyko jego niewypłacalności na inny podmiot gospodarczy, któ-remu płaci za to określoną kwotę.

78

Wprowadzenie 5

Fałszywa oczywistość nr 1 11rynki finansowe są efektywne

Fałszywa oczywistość nr 2 19rynki finansowe sprzyjają wzrostowi gospodarczemu

Fałszywa oczywistość nr 3 24rynki prawidłowo oceniają wypłacalność państwa

Fałszywa oczywistość nr 4 28gwałtowny wzrost długu publicznego wynika z nadmiernych wydatków

Fałszywa oczywistość nr 5 32zmniejszenie długu publicznego wymaga ograniczenia wydatków publicznych

Fałszywa oczywistość nr 6 36dług publiczny przerzuca koszt naszych nadmiernych wydatków na nasze wnuki

Fałszywa oczywistość nr 7 40należy uspokoić rynki finansowe, by można było finansować dług publiczny

Fałszywa oczywistość nr 8 45Unia Europejska stoi na straży europejskiego modelu społecznego

Fałszywa oczywistość nr 9 52euro jest tarczą chroniącą przed kryzysem

Fałszywa oczywistość nr 10 58kryzys grecki umożliwił odbicie w kierunku stworzenia europejskiego rządu gospodarczego i prawdziwej solidarności europejskiej

Konkluzja 65należy dyskutować nad polityką gospodarczą, tworzyć ścieżki transformacji Unii Europejskiej

Posłowie 68Tadeusz Kowalik, W czynów uderzaj stal!

80