Struktury społeczne a podmiotowość moralna

Fragmenty filozofii politycznej Alasdaire’a MacIntyre’a

Wojciech Wierzejski, luty 2012 r.

LekturyMacIntyre:„Struktury społeczne i ich zagrożenie dla moralnej

sprawczości”, w: Etyka i polityka.„Kilka projektów Oświecenia na nowo rozpatrzonych”, w:

Etyka i polityka.R. XII „Arystotelesowska teoria cnót”, w: Dziedzictwo cnoty R. XIV „Natura cnót”, w: Dziedzictwo cnoty.

Arystoteles: Etyka nikomachejska, księgi: I, II.

Alasdair MacIntyre (ur. 1929 w Glasgow)3 okresy twórczości:• Marksowska krytyka społeczna i polityczna• Arystotelesowska etyka cnót• Tomaszowa teoria prawa naturalnego (plus

krytyka społeczna)

Główne idee:Teleologia (telos – cel) natury i życia

społecznego.Wspólnota oparta na dobru wspólnym.Tradycja jako rozpięty w czasie spór.Cnoty jako cechy umożliwiające osiąganie dóbr

wewnętrznych wobec praktyk.Narracyjna jedność życia.

Przypadek ‘J’ (jemand): kolejarz w III Rzeszy

1. Typ porządku społecznego: role społeczne dokładnie określone.2. Zakres odpowiedzialności i sfery aktywności ściśle wyznaczone.3. Niewypełnienie zadania grozi poważnymi sankcjami.4. Najważniejsze pojęcia moralne wpojone w wychowaniu: obowiązek i odpowiedzialność.5. Etyka typu Kantowskiego: spełnianie obowiązku dlatego, że to obowiązek (a nie np. ze względu na cel zewnętrzny).

‘J’ – kolejarz, który robił to, co należało do zakresu jego obowiązków. Nie interesował się, jaki transport jest przewożony pociągami. Pytany po wojnie o poczucie winy, odpowiada, że nie wiedział, iż przewożono Żydów do obozów zagłady, wykonywał tylko swoje obowiązki zawodowe, nikogo w pracy nie zwiódł.

Czy ponosi współodpowiedzialność moralną?

Podmiotowość moralnaBycie podmiotem moralnym = możliwość bycia pociągniętym do

odpowiedzialności za własne czyny w uzasadnionych przypadkach.

Trzy aspekty odpowiedzialności:1. Za to, co w czynach zamierzone.2. Za przypadkowe aspekty czynów, których powinniśmy być świadomi.3. Za racjonalnie przewidywalne skutki działań.

Przykład egzaminatora, który nie zważa na arogancję kandydata.Przykład urzędnika z biura rzeczy znalezionych, który zwraca zagubiony

pistolet paranoikowi.

Odpowiedzialność moralna – umiejętność rozróżniania takich przypadków i podania racji wyjaśniających.

Podmiotowość moralna a porządek społeczny

Ludzie z natury mają zdolność uznawania autorytetu wzorców ocen i norm niezależnych od wzorców ucieleśnionych w ich porządku społecznym. Wskutek tego uczestniczą w zdolności do myślowego przekraczania ograniczeń tych ustanowionych wzorców.

Dlatego można przypisać odpowiedzialność moralną za np. niezakwestionowanie własnego porządku społecznego.

Z drugiej strony: nie można być podmiotem moralnym bez pojmowania siebie jako podmiotu na płaszczyźnie praktyki.

A pojmowanie siebie zależy od natury porządku społecznego.

• Pytanie: czy mogą istnieć struktury społeczne, które zagrażają zdolności zrozumienia siebie jako podmiotu moralnego?

Rozumienie siebie jako podmiotu moralnegoCechy moralnego rozumienia siebie:1. Jako jednostki o tożsamości odmiennej niż tożsamość roli i funkcji, jakie

przyjmuje w każdej z wypełnianych ról. 2. Jako jednostki praktycznie racjonalnej (krytyczna pewność kwestionowania).3. Jako jednostki odpowiedzialnej wobec innych za podanie racji na rzecz

winy/niewinności (krytyczna konwersacja).

Wniosek: moralna sprawczość wymaga określonych społecznych urządzeń.

Błędy przy formułowaniu konkretnych sądów moralnych:Intelektualne: (a)wykraczanie poza doświadczenie; (b)poleganie na

nieugruntowanych uogólnieniach;Moralne: (a)nadmierny wpływ upodobań lub awersji do jednostek;

(b)projektowanie na daną sytuację nieuświadomionych fantazji; (c)wykazywanie niewrażliwości albo przesadnego sentymentalizmu wobec cierpienia.

Teoria cnoty (1): Arystoteles Areté (ἀρετή) wg Arystotelesa – dzielność, doskonałość, cnota,

sprawność, wartość, zaleta moralna; ze względu na podział duszy na część nierozumną i rozumną, istnieją dwie postacie cnoty – etyczna i intelektualna (dianoetyczna).

„Cnota moralna – jest trwałą dyspozycją do pewnego rodzaju postanowień, polegającą na zachowywaniu właściwej ze względu na nas miary, którą określa rozum, i to w sposób, w jaki by ją określił człowiek rozsądny” (Etyka nikomachejska, 1106 b 36 – 1107 a 2). Cnoty etyczne są następstwem przyzwyczajenia (intelektualne są owocem nauki).

Cnoty:

1. Nie są przedmiotem indywidualnego wyboru (podobnie jak natura, czy wspólnota).

2. Są ucieleśnione w całości życia ludzkiego, przeżytego zgodnie z ich nakazami.

3. Są konstruowane jako ponadindywidualne i wspólnotowe, zależne od kondycji wspólnoty i potencjału tradycji.

Teoria cnoty (2): MacIntyrePraktyki – szachy, fizyka, medycyna, polityka.Instytucje – kluby, uniwersytety, szpitale, parlament.Każda praktyka obejmuje wzorce doskonałości i

posłuszeństwa pewnym zasadom, jak również samo osiąganie dóbr.

Środek wewnętrzny wobec celu – gdy cel nie może być poprawnie zdefiniowany niezależnie od definicji środków.

Cnoty – środki wewnętrzne wobec celu (dobrego życia).

Dobra a cnotyDobra zewnętrzne – np. władza, pieniądze: (1)osiągnięte pozostają

własnością jednostki, (2)ich ilość jest skończona; (3)są przedmiotami rywalizacji; (4)ich nabywanie kieruje się logiką efektywności.

Dobra wewnętrzne; (1)ich osiągniecie jest dobrem dla całej wspólnoty; (2)podlegają logice doskonałości.

„Cnota jest nabytą ludzką cechą, której posiadanie i przestrzeganie umożliwia nam osiąganie dóbr wewnętrznych wobec praktyk, jej brak natomiast osiąganie tych dóbr skutecznie nam uniemożliwia” (Dziedzictwo cnoty, s. 344).

IntegralnośćCnoty – cechy (własności) jednostki jako takiej,

niezależne od ról, np. zdolność nabrania dystansu wobec roli. Katalog cnót bywa różny w różnych czasach i społecznościach. Ale jego rdzeniem jest zawsze uznanie dwóch zasadniczych cnót:

Integralność (uczciwość) – integrity – zdolność odmowy bycia jedną osobą w jednym kontekście a inną w innym; oznacza kształtowanie siebie w taki sposób, by nie być do tego zdolnym. „Oznacza wyznaczenie sobie nieprzekraczalnych granic własnej zdolności przystosowywanie siebie do ról, do odgrywania których bywa się wyznaczonym”.

i stałośćStałość – constancy – wyznacza granice giętkości

(flexibility) charakteru; wymaga dążenia do tych samych dóbr przez określony czas, by nie pozwalać się odwodzić od tego zaangażowania przez wymogi zmiennych kontekstów społecznych.

Cnoty te uczą, jak wypełnić zbiór ról oraz jak myśleć o dobrach niezależnie od wymogu ról.

Dwa systemy moralne: (1)ustanowiony porządek społeczny (wraz z przypisaniem ról i zakresów odpowiedzialności); (2)system moralny środowiska, które owo przypisanie zakwestionowało.

Struktury fragmentacjiFragmentacja (compartmentalization):- „w następstwie podziałów w obrębie życia społecznego każda ze sfer posiada

własny zestaw trwałych norm i wartości będący odpowiednikiem wyspecjalizowania się właściwych dla niej celów oraz profesjonalizacji składających się na nią zajęć”. Np. czynności i doświadczenia życia domowego rozumiane są w świetle jednej grupy norm i wartości, związane z pracą w prywatnych spółkach – innej, związane z polityką i pracą w administracji – jeszcze innej. Każda z nich posiada własne procedury podejmowania decyzji zabezpieczone przed krytyką z jakiegokolwiek zewnętrznego punktu widzenia. („Kilka projektów Oświecenia…”, s. 265-266);

- współczesna tendencja społeczna do odpowiadania na te same pytania w odmienny sposób, zależnie od tego, do kogo (według zapytanych) były adresowane, np. do mnie jako do przedsiębiorcy, obywatela-patrioty, czy ojca rodziny (por. „Struktury społeczne…”, 282-289)

Skutki fragmentacjiAutonomizacja wydzielonych sfer aktywności.

Depersonalizacja: nasza postawa wobec drugiego człowieka jako wobec jednostki-w-tej-lub-innej-roli, aniżeli postawą wobec jednostki, która przypadkiem odgrywa tę lub inną rolę.

Jednostki przemieszczają się pomiędzy sferami aktywności, zmieniają role i zestawy wzorców praktycznego rozumowania – rozpraszają się w odmiennych rolach.

Brak otoczenia, które umożliwiałoby zdystansowanie się wobec ról, wymogów i struktur społecznych.

Etyka zwodniczości(The ethics of deception)

• Przypadek dyrektora korporacji, który zleca ekspertyzy uczonym i poleca zafałszować dane.

• Przypadek uczonych, którzy ogłaszają te wyniki w czasopiśmie branżowym.Etyka wspólnoty naukowej opiera się na zasadzie, że żaden cel zewnętrzny wobec

dociekań naukowych nie może uzasadniać oszustwa.Etyka korporacji dopuszcza „elastyczność” w interpretacji danych w imię dóbr

efektywności.

Jednostka przemieszczając się między sferą aktywności korporacyjnej a sferą niezależnych dociekań naukowych zmienia jedną etykę zwodniczości na inną (często bez świadomości).

Konieczność istnienia środowisk (wspólnot), które pomagałyby jednostkom w zrozumieniu samych siebie jako obdarzonych substancjalną tożsamością, niezależną od ich ról, dzięki czemu mogłyby pokonywać wewnętrzne podziały narzucone przez fragmentację społeczną.

KonkluzjaMaksyma socjologiczna: „Pytaj o to, czego dany porządek

społeczny i kulturowy wymaga, aby jego uczestnicy nie wiedzieli”.

Maksyma moralna: „Pytaj o to, czego twój porządek społeczny i kulturowy wymaga, abyś ty i inni nie wiedzieli”.

Przypadek ‘J’: niektórzy dowodzą, że J musiał mieć wiedzę, dlatego był winny (a contrario: gdyby nie miał wiedzy – byłby niewinny).

MacIntyre: nawet gdyby ‘J’ nie miał wiedzy, byłby winny. Ale jego wina nie była jedynie winą indywidualną, lecz - w pewnym sensie - winą całego porządku społecznego i kulturalnego.