M2. Warszawa, d. 8 Stycznia 1888

TYGODNIK POPULARNY, POSWIĘGONY NAUKOM PRZYRODNICZYM. PRENUMERATA "WSZECHŚW IATA."

W Warszawie: rocznie rs. 8 kwartalnie " 2

z przesyłki! poczlową : rocznie " 10 pólrocznie " 5

Komitet Redak cyjny s tanowią: P. P. Dr. T. Chałubiński , J. Aleksandrowicz b. dziek. U niw., K. Jurkiewicz b.dziek. U niw., mag. K. D eike, mag.S. Kramsztyk,Wt Kwietniew-

ski, W. Leppert, J. Natanson i mag. A. Ś!ósarsk i. "Wszechświat" przyjmuje ogłoszenia, których treść ma jakikolwiek związek z nauką, na nast!Jpujących warunkach: Za l wier sz zwykłego druku w szpalcie

Prenumerować można w Redakcyi W szachświata albo jego miejsce po b i era się za pierwszy raz kop. 7 1/21 i we wszystkich księgarniach w kraju i zagranicą. za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

--------------~-----------------------------------~d:res E.eda.k:cyi: X:ra.ko-w-skie-l?:rzed:rnieście, N :r 66.

( . 8

9

,. '

P'!<"7<kowanic i rozwój MyrmecoJia.

18 WSZECHŚWIAT. N 2 ------------~--------~~~~~~------------------~~1'~.

WSPÓŁŻYCIE CZYLI-

Zjawiska współżycia czyli symbiozy ro­ślin i zwierząt w nowszych czasach szcze­gólniej zwróciły uwagę badaczów. Stosun­ki zwłaszcza zachodzące pomiędzy roślinami i mrów karni obudziły wśród badaczy naj­żywsze zajęcie.

Dawno już zauważyli uczeni, że mrówki zamieszkują rośliny, przebywając we wnę­trzu różnych organów, jak łodyg-, gałęzi,

liści oraz korzeni. Pierwszy Rumphius 1750 roku zauważył, że mrówki zamieszku­ją korzenie roślin pasorzytnych,, wyrastają­cych na drzewach krajów gorących, -ale faktu tego nie pojmował dokładnie, uważał bowiem owe rośliny pasorzytne za wytwo­ry mrówek, za kopce, jakie mrówki z róż­nych czf!stek roślinnych budują.-A nawet roślinę pasorzytną, którą zamieszkiwały

mrówki czerwone, nazywnł gniazdem mró­wek czerwonych, roślinę zaś zajętą przez gatunek czarny, gniazdem mrówek czar­nych. Następnie Jerzy Forster 1803 roku w swej podróży naokoło świata zauważył, że mrówki krajów podzwrotnikowych miesz­kają wewnątrz pnia i gałązek różnych ro­ślin, albo przebywają w korzeniach roślin pasorzytnych, które na podobieństwo naszej jemioły wyrastają na pewnych drzewach. Dopiero uczony Jack w r. 1825 wykazał, że dwa owe gniazda mrówek, opisane przez Rumphi usa, są d w oma różneroi gatunkami roślin, należących do rodziny marzannowa­tych (Rubiaceae ), a miano wicie: "gniazdo mrówek czerwonych" jestto pasorzytna ro­ślina Myrmecodia, "gniazdo zaś mrówek czarnych" - pasorzytny gatunek Hydno­phytum.

W skutek późniejszych obserwacyj pozna­ną została dość znaczna liczba roślin za­mieszkiwanych przez mrówki, a od czasu teoryi Darwina, gdy wszystkie objawy ży-

1) Wedtug prof. E. Halliera ze Stuttgartu, Hum­boldt Nr 12, 1887.

cia organizmów zaczęto rospatrywać z pun­ktu widzenia nauki rozwojowej, badacze zadawali sobie pytania, czy we wspólnem życiu mrówek z roślinnmi zachodzi podo­bne przystosowanie, jak przy zapyleniu (przenoszeniu pyłku) wielu kwiatów przez pszczoły, tt·zmiele, mięczaki lub niektóre ptaszki, czy też rośliny i mrówki oddają so­bie wznjemne usługi, zostając w pt·awdzi­wej symbiozie czyli współżyciu. Dla ros­strzygnięcia tego pytanin potrzeba było po­znać dokładnie większą liczbę przypndków, w których organy roślinne s.lużą za miesz­kanie dln mrówek, aby zyskać w ten sposób bogaty materyjał do badań bijologicznych.

Huth z Frankfurtu n. O. w pracy swej "Ameisen als Pflnnzenschutz" 1886, zesta­wiŁ wykaz roślin dotąd znanych, które za­mieszkują mrówki. Z pracy tej okazuje się, że pt·zytułek mrówkom dają przedstawicie­le różnych rodzin, a mianowicie:

Z rodziny Mimoseae(czułkowych): Acacia cornigera Willd., w której mrówki zamiesz­kują twarde ciernie, puste wewnątrz i podo­bne do rogów, będące zmienioneroi przy ­listkami.

Z rodziny Rubiaceae (marzannowatych): Hydnophytum amboinense Beccari, H . for­micarurn Jack, Myrmecotlin Rumphii Bec­cari, M. tuberosn Jack. Mrówki znmiesz­kują główny pień roślin, który jest mocno nabrzmiały i zaopatrzony wewnątrz w licz­ne komory. Taż sama rodzina posiada jesz· cze wiele innych gatunków, wogóle oko­ło 50, należących do czterech rodznjów, za­mieszkiwanych przez mrówki. Wspomnia­ne powyżej d w a rodzaje roślin Myt·mecodia i Hydnophytum zamieszkują d w n różne gn­tunki mrówek (należące do dwu różnych rodzajów) It·idomyrmex eonlata i Cremato· gaster deformatus.

Z rodziny Verbeneae (koszyszkowatych): Clerodendron fistulosum Beccari. Mieszka­nie mrówek stanowią tutaj części łodygi,

maczugowato nabrzmiałe i puste wewnątrz. Z rodziny Polygonaceae (rdestowatych)

znanych jest około 20 gatunków rodzaju Triplaris, któt·ych rurkowate gałązki służą za schronienie dla mrówek.

Z rodŻiny Myristiceae: Myristica myrme­cophila Beccari posiada puste nabrzmienia międzywęźli, służące za mieszkanie mrówek.

Nr 2. WSZECHŚWIAT. 19

Z Euphorbiaceae ( ostromleczo;v~t.ych ): Endospermurn moluccanum Beccan l E. for­micarurn Beccari. Za mieszkanic mrówek służą tutaj puste nabrzmienia łodygi i ga-

łęzi. z Artocat·pene (chlebowcowatych):. Ce-

cropia palmata Willcl, C. ade~opns .Nhquel, oraz inne gatunki tego rodzaJU maJą pus:e przestrzenie, podziel~ne ~a ko.mory ~ pnm i galęzinch, które mrowkt zamieszkują.

z Orchiueae (storczykowatych): Schom­buro·kia tubicinis Bot., Grammatophylum speciosum Blum (Vanda scripta Spt·.) i in­ne. Mieszkanie mrówek stanowią nabrzmie­nia przy podstawie liści, opatrzone we­wnątrz jamistościami.

z rodziny Palmae (palm): Korthalsiu hor­rida Beccari, K. echinometra Br., K. sca­phigera Mart. Za mieszkanie mrówkom u tych roślin służą. puste przestrzenie, po­wstałe wskutek pęcherzowatych nabrzmiet'l pochewek liści. U p!1lmy zaś Cftlamus a m­plectus Beccari za mieszkanie służą li­ście odgięte, otaczające łodygę w postaci lejka.

Z Bon·agineae (szorstkolistnych): Cordia nodosa Lam., u której gałęzie pęcherzowa to rozdęte zamieszkują mrówki.

Z Gramineae (trawiastych): Stipa formi­carurn Del. należy do roślin zamieszkiwa­nych przez mrówki.

Wobec licznych faktów, dowodzących

niewątpliwie, że mrów ki zamieszkują stale różne jamy i wogóle puste pt·zestt·zenie w ro­ślinach, niektórzy uczeni, jak B. Beccari z Florencyi, są przekonania, że w ciągu dłu­giego czasu wyrobiła się korzystna zależ­

ność wzajemna pomiędzy mrówkami i ro­ślinami, że puste nabrzmienia organów ro­ślinnych, zajęte na mieszkanie przez mrów­ki, powstały pod ich wpływem, albo bespo· śt·ednio, podobnie jak dębianki, wywołane

ukłuciem galasówki t Cynips), albo też po­średnio, wskutek drażnienia powolnego, po­wtarzającego się przez długie lata w ciągu wielu pokolm't po sobie następujących, któ­re to drażnienie wywołało wytw01·zenie pu­stych nabrzmień, przehzywanych dziedzi­cznie.

Inni znów badacze, jak B.Forbes, przypu­szczają., że lokatorowie zamieszkujący rośli­ny-mrówki,- stanowią ochronę dla swoich

gospodarzy i tym sposobem odwzajemniają się za gościnn<lść. Forbes przypuszczenie swoje opiera między innemi i na tem, że

mieszkańcy różnych organów roślinnych są.

uzbrojeni w palącą ciecz, przez co ukąsze­nia ich banlio są bolesne i mogą stanowić

prawdziwą ~chronę dla roślin. Do zupeł­nie odmiennych wniosków doszedł M. Treub w pt·acy swej, bardzo sumiennej, nad rośli­nami pasorzytncmi, z rodziny marzannowa­tych (Ruhiaceae), Myrmecollia i Hydnophy­tnm, o których wspominaliśmy powyżej

(M. Treub. Sur le Myrmccoclia echinata Gand. 1883).

Rośliny te p1·zyczepiflją. się zapomocą ko­rzonków przybyszowych do gałązek drzew. W dolnej części łodygi tych roślin tworzą się gładkie lub kolczaste nabrzmienia bul­wiaste o średnicy dochodzącej do l decy­metra. vV ewną.trz tych nabt·zmiei'l znaj du­je się cały system pustych przestrzeni (ja­mek i galeryj), które się łączą ze światem zewnętt·znym za pośrednictwem pewnej liczby otworków.

Carnel wykazał na roślinie zebranej przez Beccariego na Borneo, że bulwy Myrmeco­dia powstają z nabrzmień osi podliścienio­wE:j. Beccari narysował i dał opis tej ro­śliny, w którym mówi, że młode łodyżki

rozwijają się i wydłużają aż do 6 mm, po­czcm grubieją. nieco p1·zy podstawie, przyj­mnj~~ kształt stożkowaty i pozostają w ta­kim stanie dotąd, póki pewien o(,lrębny ga­tunek mrówek nie zrobi małych zagłębień na naj większem nabrzmieniu łodyżki, wte­dy to następuje szybki rozrost tkanki ko­mórkowatej łodyżki, na podobieństwo tego, jak to ma miejsce przy ukłuciu galasówki na dębie i innych roślinach. Jeżeli jednak mt·ówki nie zrobią zagłębiel't, wtedy, wc­dług Beccariego, roślina się dalej nie rozwija i umiera. Gdyby ten opis był prawdziwy, to stosunek mrówek do roślin, w których one mieszkają, byłby w bardzo prosty spo­sób wyjaśniony, tembardziej, że Beccari przyjmuje dla rozmaitych roślin zamieszki­wanych przez mrówki ten sam sposób po-

. wstawania różnych jamek i nabrzmie1't. A nawet Bentham i Hooker podzielają ten pogląd.

Treub ograniczył swoje poszukiwania na poznaniu bliższem ściśle naukowem Myr-

20 WSZECHŚWIAT. Nr 2.

mecodia echinata Jack i Hydnophytum montanurn Blume, gatunków pochodzących z gó1y Pandjar na Jawie.

Myrmecodia posiada owoce pomarańczo· we z czterema nasionami, mieszczącemi się

w masie lepkiej. Rossiewanie nasion na­stępuje prawdopodobnie przy pośrednictwie ptaków. Skoro nasiona pn.dną na łodygę i•dostaną się w spękania kory, zaczynają

kiełkować i wkrótce pod liścieniami po­wstaje nabrzmienie. Fig. l i 2 przedsta­wia takie kiełkujące nasiona.

Nabrzmienie na osi pod liścieniami po· większa się jeszcze wprzód, nim liścienie

zdołają zrzucić pokrycie nasienne (fig. 3 i 4). Od chwili, gdy liścienie uwalniają się od powłoczek nasiennych, część osi podliście­niowa przyjmuje formę zielonej, bardzo charakterystycznej bulwy (fi~. 5). Jeżeli

nasienie kiełkuje w ciemności, w wąskiej szparze kory drzewnej, wtedy część zarod­ka podliścieniowa wydłuża się bat·dzo, a na­brzmienie mniej silne powstaje w górnej tylko części.

Rospatrując nieco starsze rośliny, znajdu­jemy najczęściej u podstawy bul wy (fig. 9), a niekiedy z boku (fig. 8) otwór okrągły, wyraźny, który prowadzi do jamistości,

utworzonej wewnątrz bulwy.

Zielony kolor bul w później znika powol­nie i te pokrywają się zielonawo-brunatną powłoką korkową; wkrótce też powstają

kolce, które uważane są za zmarniałe izmie­nione korzenie.

Treub zajął się przedewszystkiem spraw­dzeniem przypuszczeń Beccariego i Forbe­sa, że rośliny te bez pomocy mrówek nie mogą dalej wzrastać i umierają, a nadto, że.

każdy gatunek roślin jest zamieszkiwany przez oznaczony gatunek mrówek.

vV celu sprawdzenia wspomnianych opi­nij Treub rospoczął badania histologiczne od kiełkujących roślin i prowadził je z całą skrupulatnością., stopniowo, w miarę wzro­stu i rozwoju bulw. Na stadyjum, które przedstawia fig. 6 i 7 i nieco późniejszem, Treub znalazł w środku bulwyjednę tylko wiązkę naczyniową, otoczoną, miąszem, któ­rego komórki wypełniały przestrzeń aż do naskórka. Wkrótce tworzy się na powicrz­clmi bulwy pod naskót·kiem pokład korko-

twórczy (phellogen) i równocześnie w mią­szu pojawiają się delikatne wiązki naczy­niowe. W tym czasie występuje w okolicy środka bulwy pokład tkanki twórczej (me­ristem) ułożony równolegle do powierzchni zewnętrznej. Wkt-ót,ce daje się zauważyć, że pojedyńcze komót·ki miąszu spajają się

razem i wysychają. W ten sposób nastę­puje rozerwanie tkanki wewnątrz bulwy, wskutek czego powstaje pierwszy początek jamy środkowej, któt·a zatem tworzy się bez pomocy mrówek, wprost wskutek procesu życiowego rośliny.

Warstwa tkanki twórczej wkrótce przyj ­muje chat·akter warstwy korko-twórczej na wewnątrz, na zewnątrz zaś wytwarza miąsz wtómy. Zewnętrzna warstwa koL·· ko-twórcza, która w przecięciu popt·zecz­nem ma kształt pierścienia, rozrasta się ku górze i przechodzi potem w łodygę i .ku do­łowi, gdzie styka się z warstwą korko­twórczą, leżącą na obwodzie. W miarę

WZl'ostu tej tkanki następuje wysychanie komórek otoczonych przez nią tkanek star· szych, przez co jamistość się powiększa.

W końcu powstaje wielka jama środkowa, której ściany pokryte są, komórkami kor­kowemi i która zawiera pozostałości wy­schniętych tkanek w postaci masy strzęp­

ków. Wkrótce jarnim u dołu jest oddzielo­na od świata zewnętrznego tylko cienką

warstwą korka, jak to fig. 11 pokazuje. Na­reszcie pl'Zerywa się i ta cieniutka skóreczka i wejście do wnętrza jest gotowe bez pomo­cy mrówek. Na brzegach otworu, w ten sposób powstałego, następuje zlanie się we­wnętrznej tkanki korkowej z zewnętrzn-ą .

Po utworzeniu się pierwszej jamy następuje powstawanie drugiej, trzeciej i innych, zu­pełnie w taki sam sposób jak pierwszej. Powiększanie się zatem bul w następuj e

wskutek tworzenia się poktadów korkowo­miąszowych. Skoro tylko pokład miąszu

dojdzie do pewnej grubości, powstaje w je­go wnętrzu nowy pokład korko- t wórczy (phellogen) kształtu walcowatego, który ro · snąc sprowadza wytworzenie nowych ka· nałów, połączonych z poprzednio już utwo­rzonemi.

Znajdujące się na powierzchni bul w grud­ki (lenticella) jakkolwiek zawierają w so­bie substancyje odżywcze, nie są jednak we-

Nr 2. WSZECHŚWIAT. 21

dług Treuba punktami, przez które wgryzają. się mrówki do wnętrza. , .

Ostateczny rezultat prac~ 'Ireuba daje się streścić w ten sposób, że .lamy we~~ną.t.rz

b l M . ecodia tworzą. się samodzielme, uw ~m . . . cesy rozwo1owe ze przez wewnętrzne pi o , .1 • '

naprzód pojawia się środk?w~ głowna ~ama, t . boczne komumlmją.Ce pomiędzy nas ępme , . , .

b . . 1 tó•·e J·amy łączą. się ze swmtem so ą., ze me { • , b Pomo"y mrowek. zewnętrznym ez v

F .O' 10 i 12 przedstawiają. dwa stadyja lo• d .

·u m"odych bulw, fig. 10 pi·ze stawia rozwoJ 1 ~

łodyżkę z kilku listkami, ~ przytern bul w a wyt.warza pierwsze korzen.w, fig. 12 wyobra­ża bulwę pokrytą. kolcami ep, a nadto opa­trzoną. liczneroi korzeniami. W obudwu przypadkach jama środkowa łączy się ze światem zewnętrznym za pośrednictwem

jednego otworu o. Fig. 13 przedstawia la­birynt jam wewnątrz całkowicie wykształ­conej bulwy.

W celu przykonania się czy Myrmecodia może rosnąć i powiększać się dalej bez po­mocy mrówek, 'l'reub przeniósł roślinę ze stanu dzikiego do ogrodu botanicznego. Po przesadzeniu, mrówki czerwone, które za­mieszkiwały roślinę do chwili jej przenie­sienia, opuściły ją., a małe czarne mrówki zajęły wewnętrzne jamy. Pewna jednak liczba rolodych roślinek była wychodowana w ogrodzie od bardzo młodego stadyjum; wszystkie te roślinki rosły i rozwijały się normalnie przez 5 - 7 miesięcy w og1·odzie, bez najmniejszej pomocy mrówek. Tym spo­sobem Treub na podstawie swoich badml. doszedł do przekonania, że Myrmecodia i Hydnophytum nie potrzebują. pomocy mró­wek do swego wzrostu.

Mrówki według Treuba wyszukują pu­stych komór i wszelkich jamistości u wyżej przytoczonych roślin jedynie tylko jako dogodnego dla siebie schronienia, w którem mieszkają.. Puste przestrzenie wewnątrz, oraz grudki na powierzchni bul w, mają. na ce­lu doprowadzanie powietrza do ich wnętrza.

Należy się uznanie pracy Treuba, że wy­świetliła kwestyją. tak trudną. z jednej,­a tak łatwo wprowadzającą w błąd z dru­giej strony. Więcej jeszcze takich prac po­trzeba do ostatecznego wyświetlenia stosun­ku wielu innjch roślin do mrówek.

A. S.

Z DZIEJÓW

SZTUCZNEGO OTRZYMYWANIA c i a ł c u k r o wy c h .

Przed d w oma prawie laty świat naukowy do znal prawdziwego, można powiedzieć,

wstrząśnienia na wieść, że dawno oczeki w a­n e sztuczne otrzymanie cukru stało się fak­tem spełnionym. Nasze pismo (t. V, str. 331) doniosło czytelnikom o tym wypadku, drukując streszczenie pracy Oskara Locwa, które, w krótkich powtarzając je słowach, składało się z punktów następujących: Loew otrzymał sztucznie materyją słodką, podle­gającą fermentacyi przy działaniu schizomy­cetów (ale nie drożdży), odtleniają-cą. zwią­

zki niektórych metali i wogóle posiadającą

wiele własności, jakieroi odznaczają. się cia­ła cukrowe. Materyją tę, nazwaną przez siebie~'~formozą., Loew przygotował z aldehi­du mrówkowego zapomocą. polimeryzacyi, to jest zgęszczenia wjednę sześciu jego czą­steczek. Taki sposób tworzenia się materyi cukrowej zdawał się tern ważniejszą zdoby­czą. nauki, że, według tegoż samego Loewa oraz kilku innych chemików i fizyjologów, aldehid mrówkowy stale znajduje się w pro­toplazmie żywych tkanek roślinnych, może więc być przyjęty za substancyją macierzy­stą. cukrów a dalej - mączki, drzewnika i może nawet ciał białkowatych, zatem naj­ważniejszych materyj organicznych; z dru­giej zaś strony- sam aldehid mrówkowy, w myśl znanego przypuszczenia Baeyera, może powstawać z dwutlenku węgla i wo­dy, owych bespośrednich pokarmów ro­śliny.

Do odkrycia Loewa, pomimo oczywistej jego ważności, nie powracaliśmy od owego czasu, oczekując na ostateczną krytykę na­ukową samych doświadczeń i ich teoryi. Przyznać jednak należy, że do chwili obe­cnej cała ta sprawa jeszcze nie jest zała­

twiona w sposób należyty. Z głosów prze­ciwnych naj więcej może zebrał W eh mer, twierdząc, że formoza nie tworzy kwasu lewulinowego, zwykłego produktu dzial:ania roscieńczonych kwasów na cukry, a dalej

22 WSZECHŚWIAT. Nr 2.

przytaczając za Arturem Meyerem, że ciało to nie może być przyswajane przez rośliny wyższe, które jednak z wszelkich cukrów wytwa1~zają mączkę. Na te zarzuty wszakże Loew odpowiedział szczegółowo doświad­

czeniem, wykazującem, że formoza ogl'ze­wana z roscieńczonemi kwasami daje bar­dzo obficie furfurol, w bliskiero pokrewień­

stwie z kwasem lewulinowym zostający

i również charakterystyczny jako l11'oclukt przemiany wochnów węgla w ogóle. Z dl' u·

giej zaś strony przypomina on, że pewne rośliny p1·zyswajnją niektóre tylko rodzaje cinł cukrowych, kiedy innych nie przyjmu­ją. wcale. Tak np. georginija tworzy mą­czkę z maltozy, któ1·ej wcale nie pl'zyswaja­ją burak i lilak; wszystkie rośliny złożone

tworzą mączkę z lewulozy, ale nie tworzą jej wcale z galaktozy; tę ostatnią, pomimo że jest uznanym cukrem, tylko bardzo nie­liczne rośliny mogą wogóle przyswajać;

zresztą niektóre grzybki doskonale żywiq,

się formozą i tworzą z niej bezwątpienia

nietylko mączkę i drzewnik, ale i ciała biał­kowate, a. wszakże te gTzybki są. ro$linami. W tćj samej pracy (Berichte d. deutsch. chem. Gesellsch. XX, 3 042) Loew zgroma­dził pokaźny szereg dowodów, przemawia­jących za cukrową natul'ą formozy, przez wyszczególnienie mnóstwa reakcyj wspól­nych formozie z cukrami w ogólności.

Bądźcobądź, nie jest dziś jeszcze rzeczą postanowioną, czy sława picrwszćj syntezy sztucznego wodanu węgla ozłoci skronie Loewa, czy może dostanie się w udziale in­nemu chemikowi. Sprawa bowiem została

zaatakowana z innej i to bardzo poważnej strony, a mianowicie przez Emila Fischera, chemika, którego szczęśliwe i bardzo cieka­we prace zjednały sobie już rozgłos nie­mały.

Przewodnią myślą E. Fischera było rów­nież przypuszczenie, że wodany węgla mu­szą. być produktami polimel'yzacyi jakichś zwią.zków aldehidowej natul'y. W biegu prac, z innym pl'zedsięwziętych celem, Fi­schel' przypadkowo miał w ręku pewne ciekawe produkty, które uznać musiał za pochodzące od aldehidu glicerynowego. Ten ostatni związek składem swoim bardziej jeszcze niż ald. mrówkowy zbliża się do cukrów. Dla obeznanych z językiem wzo-

rów chemicznych te stosunki przedstawiają się w sposób bardzo prosty, przynajmniej teoretycznie, gdy bowiem wzór pewnej licz­by cukrów wyraża się przez C6 H 12 0 6 , ·

a wzór a.ldehidu mrówkowego przez CH20, to wzór ald. glicerynowego jest C3 H 6 0 3-­

czyli, że ostatni jest dwa tylko razy, kiedy pierwszy- sześć razy mniejszą wielkością.

ou wzoru pewnej liczby ciał cukrowych. Aldehid glicerynowy jednakże dotychczas nie został otrzymany w stanie czystym i tyl­ko dalsze produkty jego przemiany, o któ­rych poprzednio była mo\va, zwróciły na siebie szczególną uwagę Fischera. Fostano­wił on raz jeszcze pokusić się o ott·zymanie aldehidu glicerynowego w stanie oddziel­nym.

Fischer próbowal otrzymać aldehid glice­rynowy z tak zwanćj akroleiny czyli alde-

. hiclu akrylowego. Z tem ostatniem ciałem znamy się potl'ochu wszyscy, chociaż może

imię jego piel'wszy raz słyszymy, znajduje się ono bowiem pomiędzy procluktnmi nie­zupełnego spalenia tłuszczów i swą.d, który tak niemile razi nas po zdmuchnięciu lampy olej n ej' świecy łojowej, albo pt·zy paleniu się kagańca tłuszczowego na wolnem a nie­spokojuero powietrzu, w znacznej części

przypisać należy bardzo lotnej pal'ze alde­hidu akrylowego. Skład tego ciała wyraża

się przez wzór C3H 40- zadanie więc prze­prowadzenia go w pohewny mu aldehid glicerynowy polega na dodaniu wodoru i tlenu, każdego w ilości dwu atomów. Za­danie to nie jest nawet trudne, gdyż akro­leina należy do tak zwanych związków nie­nasyconych, to jest właśnie takich, które łą.czyć się jeszcze mogą z czemś nowem. Wprawdzie wodór i tlen wprost pL'zyłączyć do aluoleiny nie jest rzeczą możliwą.- ale za to łączy się z nią bat·dzo łatwo inny, energiczniejszy od tamtych, pierwiastek­brom. Powstaje przytern dwubromek aldehi­du akrylowego, ciało ze wzorem C3H 4Br20, w którem już atomy bromu łatwo zastą.pić

pl'zez gl'upy z tlenu i wodoru złożone. Tą

właśnie drogą. chciał Fischer otrzymać al­dehid glicerynowy i w tym celu pt·óbował na1't dziulać wodanami alkalicznemi, które, przypuszczał, oddadzą. swoje grupy wodoro· tlenowe, kiedy brom połączy się z metalem. Do doświadczenia użył Fischer wody bary-

Nr2. WSZECHŚWIAT. 23

towej jako środka alkalicznego i, po ozię­bieniu jej do 0°, wprowadzał kroplami świeżo przedystylowany w próżni dwubro­mek akt-oleiny. Ciało to rospuszczało się łatwo przy kłóceniu. Po uk01'1czonem zmię­szaniu obu materyj Fischer wydzielił ba­ryt w postaci węglanu, przepuszczając przez ciecz strumień dwutlenku węgla. Okazało się teraz, że ciecz, ogrzewana z alkalijami, brunatnieje nader latwo, wydzielając za­pach karmelu, oraz, że silnie odtlenia alka­liczny rostwór winianu miedzi (płyn Fehlin­ga). Obie te własności cechują, prawie wszystkie cukry, a w szczególności te ich rodzaje, które ze względu na wzór(C6H 120 6)

możnaby nazwać prostemi. Te wskazówki nasunęły Fischerowi myśl wydzielenia przy­puszczalnie utworzonego cukru zapomocą ciekawego, niedawno przez niego odkryte­go związku, jaki ·wszystkie cukry tworzą z tak zwaną fenilohidrazyną.

Fenilohidrazyna jest to związek pocho­dzący od niedawno otrzymanego w stanie wolnym dwuamidu (N2H 4) przez zastąpie­

nie w nim wodoru grupą fenilową, (C6H 5 ).

Ma ona skład wyrażony przez wzór: N2 H3 C0 H 5 • Kiecly ciało to styka się z ja­kim cukrem (a oprócz tego z wieloma cia­łami aldehidowej, acetonowej i nawet alko­holowej natury), odbywa się proces che­miczny, niezupełnie dotychczas wyjaśniony, skutkiem którego l cząsteczka cukru i 2 czą­steczki fenilohidrazyny tracą razem 8 ato­mów wodoru i 2 atomy tlenu a pozostalości kombinują sig z sobą na nowe ciało, nazwa­ne przez Fischera osazonem. Przemianie tej sprzyja obecność octanu sodu.- Otóż za dodaniem fenilohidrazyny i octanu sodu do opisanego powyżej płynu, pozostałego po ':ydzieleniu barytu, utworzyła się krysta­liczna żółta materyja, we wszystkich wła­snościach podobna do osazonów ciał cukro­wych. Otrzymała ona nazwę akrosazonu, przypominającą. pochodzenie od akroleiny.

D1·ogami, których opis byłby może zadłu­gi i zaspecyjalny, od każdego osazonu moż­na przejść do związku zasadowego, daleko prostszego i bliższego w swym składzie do cukru. W naszym wypadku związek taki m~ naz~'ę akrozuminy i skład (wspólny z mnemi, pochodzącerui od znanych cu­krów): CoH13 NO~. Widzimy, że różnica

pomiędzy akrozaminą a cukrem polega na zawartości azotu, nadmiarze wodoru i bra· ku tlenu - wyrównanie tej różnicy nastę­

puje łatwo za wpływem kwasu azotawego (HN02), przy czem tworzy się woda, wy­dziela się azot i przybywa brakujący atom tlenu. Po przeprowadzeniu tej ostatniej }Jrzemiany powstaje wreszcie sztucznie utworzony cukier, akroza, jak nazywa Fi­scher, w postaci masy niekrystalicznej, sy­ropowatej, odtleniającej płyn Fehlinga i ob­darzonej wszelkierui własnościami cukrów, lecz, jak dotychczas, niewiadomo, czy rów­nież podlegającej fermentacyi.

Z powyższego przedstawienia czytelnik dojdzie zapewne do wniosku, że w chwili bieżącej wielki tryumf syntezy chemicz­nej- sztuczne ott·zymanie wodanu węgla­już jest faktem spełnionym albo, conajmniej, bardzo bliskim spel'nienia, gdyż twierdzić

można z pewnością, że nauka zna już drogi, na których poszukiwać trzeba rozwiązania tej sprawy. Chciałbym jednak zwrócić uwa­gę na jeszcze jednę okoliczność, która w krótkiero i popularnem opowiadaniu nie­dość może wyraźnie się zarysowuje: Oto, że niczeru niehamowany bieg wyobraźni ludzkiej, choćby też i naukowej, przy prze· niesieniu jakiejkolwiek kwestyi na grunt doświadczalnego chemicznego badania, spo­t.yka bardzo a bardzo wiele przeszkód, w na· turze samych rzeczy i w niedostateczności dzisiejszych środków naukowych początek mających. Tym sposobem rozwój każdego

zadania, które na drodze doświadcze1't musi być sprawdzone, utrudnia się i opóźnia nad­zwyczajnie i każda kombinacyja urnysłowa w zakresie zjawisk chemicznych, choćby na­wet z najprostszych i najsłuszniejszych za­sad wychodzą-ca, długie czasy o czeki wać musi na stanowcze doświadczalne potwier-dzenie. Zn.

-BAKTERYJE SWXEC4CE. (Dokończenie).

Zanim zastanowimy się nad istotą i zna­czeniem świecenia ustrojów, o których tu m<)wimy, musimy pokrótce wspomnieć o cie-

24 WSZECHŚWIAT. Nr 2. ------------- ------------------------------------

kawych właściwościach życiowych, których zachowanie niezbędnem być się zdaje do pomyślnego wzrostu świetlnego mikrokoka w czystych hodowlach.

Przedewszystkiem na uwagę zasługują warunki temperatury, przy których drobny nasz mikrokok się rozwija. Najpomyślniej­

szeroi do jego rozwoju są. niskie z u pełnie temperatury od 0° do 20° C i wtedy świece­nie jest najsilniejszem. Już przy +320 C . naj częściej świecenie u staj e. Kilkogodzin­na temperatura +35 do 37°C zabija, jak się zdaje, tę lubiącq. zimno bakteryją, gdyż

Forsterowi nie udawało się już otrzymać

lirzeszczepień z takich trzymanych w cie­ple preparatów. Podług Ludwiga mię­

so świecące utracało fosforescencyją przy +38 do 39°C, lecz tylko czasowo, a dopiero przy +48° C następowało stanowcze zni­knięcie światła i prawdopodobnie śmierć

bakteryi. Przy niskich temperaturach roz­wój jest barrlzo pomyślny i wybornie np. odbywa się w naczyniach otoczonych lo­dem przy temp. 0°; Lud wig zaś wystawiał

mięso świecące w ciągu zimowej nocy na mróz -10° a nawet -15° C (-8° -12° R) i przekonał się, że mikrokoki swą. zdolność

świecenia najzupełniej zachowywały.

W ogóle życie i świecenie bakteryjek tych zachowuje się tak długo, dopóki nie nastą­pi roskład gnilny materyi, stanowiącej po­żywienie dla mikrokoka, a dostęp tlenu z powietrza nie jest utrudniony. Przy wy czerpaniu lub zatamowaniu przystępu dla tlenu świecenie odrazu ustaje; tak np. w ho­dowlach na żelatynie, którą. mikrokok sto­pniowo czyni ciekłą, gdy baktet·yje od gó­ry zalane zostaną. cieczą., gwiaździste świa­

tełka preparatu znikają; powierzchnia cie­kłej substancyi zachowuje natomiast na czas pewien słabą. fosforescencyją.. Bakte­ryje żyją. dalej, nieświecą.c, a przeniesione na nowe podłoże, z swobodnym dopływem powietrza, znów nadają. mu właściwą fosfo­rescencyją.. Ogólnie biorąc, świecenie nie jest nicodzo wnym życia naszej bakteryi symptomatem; żyć ona może i bez wyda­wania światła. W tym względzie zacho· wuj e się ona jako bakteryje t. zw. ,:barwni­kowe", które zdolne są. wytwarzać barw­nik, na pewnych jednak tylko podłożach, w pewnych określonych warunkach.

W szeregu potrzeb życiowych bakteryi naszej na szczególną. uwagę zasługuje ko­nieczność znajdowania się soli kuchennej czyli chlorku sodu w ilości conajmniej 2 - 3%, gdy idzie o sztuczne podłoże,

a w nieco mniejszych ilościach przy wzro­ście mikrokoka w warunkach przyrodzo­nych. Hodowle na żelatynie udają. się tyl­ko pt·zy okt-eślonym dodatku soli, który bez szkody powiększyć można do 6%; dopiero z::twarto ść soli ponad 7% staje się dla roz­woju szkodliwą.; w tych już bowiem stosun­kach wpl'yw jakiejkolwiek soli musi być z zasady antyseptycznym, utrudniającym

życie ustrojów grzybkowych. Ze wzglę­

du na konieczność znajdowania się soli dla rozwoju grzybka, Ludwig proponu­je ustrój ten i inne jemu pod.obne ugru­pować w oddzielny szereg na fizyjolo­gicznem oparty pokrewieństwie, nadając

mu miano bakteryj halofilowych (żyją­

cych w ośrodkach słonych). W oda dy­stylowana wpływa zabójczo na świetlną. na­szę ba.kteryją., gdy tymczasem wody słone mogą. utrzymywać przez czas pewien życie i świecenie bakteryj splókanych z jakiego­kolwiek pocltoża, nawet gdy nie zawierają. mnteryi dla żywienia zabranych bakteryj. Udaje się np. przez opłókanie mięsa świe· cą.cego wodą słoną. otrzymać wodę pięknie

fosforyzującą., naśladującą. zupełnie świece­

nie się morza. I ten preparat może być dla demonstracyj pedagogicznych poleconym. Świecenie wody utrzymuje się niet·az przez kilka dni.-Do rzędu halofilowych bakteryj należą. pt·ócz Micrococcus Pfl.ugeri, którym się tu wył'ą.cznie zajmujemy, jeszcze inne, również świecące bakteryje, mało zbadane, lecz nicwą.tpli wie od naszego mikrokoka się różniące, jako to: Bacillus phosphore­scens Fischer, przywieziony z wód zwro­tnikowych, którego używano do wywoły· wania sztucznego świecenia się morza w ak­waryjum berlińskiem; Bacterium phospho­rescens, z berlińskiego akwaryjum w roku 188 7 na czystych hodowlach odosobniona; dawno znana, bo przez Meyena jeszcze opi­sywana Oscillatoria świecąca mórz pod­zwrotnikowych i t. p.

Ostatnim wreszcie ważnym czynnikiem, jeśli nie dla życia to pl'zynaj mnićj dla świe­cenia bakteryj, jest zasadowe oddziaływa-

Nr 2. WSZECHŚ\\JAT. 25

nie (alkaliczność) podłoża, z którego mikr~­kok świetlny czerpie pożywienie. Zasadm­czy ten dla świecenia warunek doprowa­dza nas do rozważania samej istoty owego fizycznego zjawiskn, które nazywamy f~s~ forescencyją, zjawiska, które najd~wodnH~J

· · · tl nteza wsze nas przekonywa, ze swta o . . " w przyrodzie polączonem być. m~st z Cie­płem. Natężenie światła w ZJ~Wtsku fos­forescencyi znacznie słabszem Jest copraw­da niż w naj większej liczbie wypadków, gdzie źródło światła p.ołąc~o~e~ jest ~ ~~o­wstawaniem ciepła, memmeJ Jednak swte­ccnie fosforyczne wymownym jest przy­kładem odrębności promieni cieplnych od świetlnych w przyrodzie.

Istota fosforescencyi przed kilku laty je­szcze zupełną była zagadką. Badania prof. B1•• Radziszewskiego rzuciły dopiero pier­wsze jasne pt·omienie na ciemną przedtem sprawę świecenia (1880 r.).

Radziszewski wykazał, że wł'asność fos· forescencyi posiadają ciała organiczne, ła­two utleniać się mogące w zetknięciu z tle­nem, przy powoinem skutkiem tego zetknię­cia utlenianiu się, w szczególności zaś alcle­hidy, ciała stojące pośt·odku pomiędzy alko­holami a powstająceroi przez ich utlenienie kwasami. Powierzchnia, a lepiej jeszcze wirująca warstwa aldehidu, utleniając się

przez zetknięcie się z powietrzem, świeci

jak fosfór, gdy potartym zostaje na powie­trzu. Nieodzownym jednak warunkiem po­wstnwania zjawiska świetlnego jest zasado­wa czy li alkaliczna natut·a utleniającego się zwolna rostworu. Kwaśny rostwór nie fos­foryzuje. Otóż to samo stwierdził dr Lu­d wig dla czystych hodowli mikr-okoka, któ­ry w oddziaływającej kwaśno żelatynie nie świecił', gdy w czystej mięsnopeptonowej, alkalicznej żelatynie typowe świecenie ni­gdy nie zawodzi. Łącznie z dr Bachman­nero poszukiwał prof. Lud wig obecności al­dehidów i t. p. ciał w substracie i z rospo­czętych prac zdaje się, że dodatniego rezul­tatu można będzie się spodziewać. Z nie­których wskazówek sądzić można, że świa­tło fosforyczne wydaje nie samo ciało grzyb­kowe ale otaczająca je materyj a, co zresztą stwierdzono poniekąd i dla oTzybów towa-,., ' rzyszących próchnieniu, których nitki czyli grzybnie świecą wprawdzie, lecz niezależ-

nie od tego świeci później i próchno samo, w którem grzyba zgoła niema. Możnaby

przypuszczać, że grzybki świecące, przyswa­jając sobie pokarm, wytwarzają aldehidy lub podobne substancyje i że te połączenia, zazwyczaj bardzo lotne, świecą, czy to na powierzchni i wewnątrz grzybka czy też

na,zewnątrz, w podłożu wolnem od grzybka. Nie odrzeczy będzie tu przypomnieć, że naj­prostszy aldehid, po parękroć razy chemi­cznie skondensowany, staje się wodanem węgln, a więc zasadniczą materyją pożywną calego świata roślinnego (jedna cząstka glu­kozy, najprostszego wodanu węgla, jest sze­ściokrotnem powtórzeniem cząstki aldehidu mrówczanego: 6 COH2 = C6 H 12 0 6) i że w nowszych czasach opierano tcoryją przy­swajania materyi i przerabiania jćj nawo­dany węgla na własności kondensowanin. się aldehidów, które z łatwością. zdwajają., potrajają i t. d. swe cząsteczki. Z dl'llgiej strony przypomnieć sobie wypada, że w gt·zy­bach pozostających w najściślejszym stosun­lm pokrewieństwa ze świecącemi się gatun­kami (np. z gatunkiem Agaricus mellcus) znajdowali chemicy jak Eraeonnot a, zwła­

szcza Muntz wodan węgla, nazwany myko­zą. lub trebalozą (np. w Agaricus musca­rius), oraz bliski wodanom węgla n.lkohol sześcioatomowy mannitem zwany (A. macu­latus, scyphoides), niekiedy trehalozę obok mannitu (A. fusipes, caesareus). Związki

te są to ciała, które niewątpliwiG bardzo ła­two dają. się z aldehidów ·wyprowadzić.

Powiązanie tych faktów nasuwa hipotezę, że życie grzybków świecących w ogólności polega na przechodniem conajmniej wytwa­rzaniu związków nn.jprostszych aldehidowej natury i że związki te następnie przechodzą w inne zasadnicze materyje grzybkowi wła­ści we, między inneroi zaś składają się nie­kiedy na wytworzenie wodanów węgla (tre­halozy) i bliskich im ciał roślinnych (man­nitu), co zgadza się z panującerui dziś po­jęciami o powstawaniu wodanów węgla

w ogólności. Miejmy nadzieję, że podjęte

przez Lud wiga i Bach manna, lecz niedokoń­czone, bliższe zbadanie chemizmu bakteryi świecącćj Micr. Pflilgeri przyczyni się do · wyświetlenia wn.żnej bardzo i za.sadniczćj dla fizyjologii roślin zaga.dki przyswn.jania materyi, w szczególności przez wyświetle-

26 WSZECHŚWIAT. Nr 2.

nie częściowe sprawy tworzenia się woda­nów węgla.

J. N.

METEORYTY JAKO OG ~IWA

W TWORZENIU ŚWIATÓW.

(Dokończenie).

Na podstawie rozważa1'l powyższych ze­stawić można wszystkie ciała niebieskie we· dług stopnia ich rozwoju, zatem przecho· dząc od zimnych do gorących, fi zarazem od zbiorowisk, w których skupienie jest słabe, do mas zagęszczonych.

Na najniższem piętrze tego gmachu mie· szczą się więc mg la wice, w których widmie brak linii F, to jest linii wodoru występu­jącej już przy nnj słabszem rozżarzeniu; je­dnaką natmę przypi sać należy kometom z roku 1866 i 1867, jakoteż gwieździe no­wćj Łabędzia bespośt·ednio po zajaśnieniu; w widmie tych ciał niema Z)!; Oła linij ś wiad­czących o obecności wodoru i węgla, pro­mieniowanie ich j est wywoływane przez magnez. Obok tych ciał niebieskich pt·zy­padają i rozbierane wyżćj gwi:tzdy o lini­jach szerokich bez linii F, a któl'ych pro­mieniowanie zawisło od manganu i żelaza. TemperatUI·a par, powstałych przez ud erze­nia meteorytów w mgławicach tego rodzaju i w kometach dalekich od punktu przysło­

necznego, odpowiada mnićj więcej tempel'a­turze plomienia Bunsena.

\Vyższą temperaturę a zatem i wi ększe

skupienie przedstawiają mgławice zawiera­jące w swem widmie liniją. wodoru F; na tymże szczeblu jest miejsce dla gwiazd , któ­rych widmo, jak gwiazd poprzedniej kate­goryi, składa się z sze!'okich linij jasnych, ale między któreroi występuje i linija F; widmo ich jest już świetniejsze i okazuje też linije i smugi a1sorpcyjne. Dalej idą komety w punkcie przysłonecznym swej drogi, w których widmie występują. smugi węglowe i liczne linij e, jakie zachodzą przy rozżarzaniu meteorytów.

Widmo znacznie świetniejsze okazują na­stępujące teraz gwiazdy, zaliczane do kla-

sy III a jak et Oryjona, których promienio­wanie zależy głównie od węgla, smugi zaś i linije absorpcyjne odpowiadają linijom, jakie znajdujemy w widmach meteorytów. Temperatura par, jakie pochodzą z uderzeń meteorów w gwiazdach tego rodzaju, jest mniej więcej taka, jak w płomieniu Besse­mera.

.N aj wyższe zagęszczenie okazują. gwiazdy klasy II i I; okazują one widmo ciągłe, po­przerzynane linij a mi te mi, które pierwiast­ki zawarte w meteorytach wydają wtem­peraturach wysokich. \V gwiazdach tych promieniowanie meteorytów od!'ębnych czy· li indywidualnych ustępuje promieniowa­niu wewnętrznej masy, ulotnionej i skupio­nej przez zagęszczanie. w gwiazdach kla­sy I, jak Wega, posiadających najwyższą

temperaturę, przeważa pochłanianie przez wodór.

Słońce nasze jest gwiazdą klasy II, miej­sce jego wszakże nie przypada już w tym szeregu brył niebi eskich o temperaturze WZ!'astają.cej. Lockyer bowiem przyjmuje, że gwiazdy zaliczane dotąd do klasy II wy­pada rozdzielić na dwie kategoryje, z któ­rych jedna obejmuje gwiazdy, w których zachodzi dalsze skupienie a zatem i wzrost temperatury, gdy inne przeszły już przez stan najsilniej szego swego rozi.a rzenia i po­zostają w procesie stygnięcia: słońce nasze należy właśnie do tej drugiej kategoryi gwiazd klasy II. Wskazówki do takiego umieszczenia naszego słońca dajelinijaK widma słonecznego, przypadająca na samej granicy części fijoletowej widma, już na przejściu do niewidzialnej jego części poza­fijoletowej. Widma gwiazd najgorętszych linii tej K nic posiadają; prawdopodobnem jest, że naj ważniejsze zmiany, jakie się obe­cnie w widmie slonecznem dokonywają, po­legają na rosszerzaniu się linii K i na zwę­~aniu linij wodornych. Rzeczą jest szcze­gólnie ciekawą, ze zbierając widma kilku aerolitów kamienistych, wybranych dowol­nie i otrzymując z nich fotografiją złożoną, odtworzyć można widmo słoneczne dosyć

dokładnie, a w nicktórych częściach nawet zupełnie wiemie linija w liniją.

Proces stygnięcia słońca dalej postępo­wać będzie; linije węglowe, odkryte przez Lockyera w r. 1874, zwolna co do natężenia

~~------------------------'-v_s_zE_,c_H_s_·,_v_IA_'_r. __________________________ ~2~7~

swego wzrastać będą, aż wreszcie nadejd~ie czns, gdy najsilniejsze pochłanianie promie­ni słonecznych wywoływane będzie przez węgiel. Na tern właśnie piętrze znajduje­my obecnie gwiazdy, zaliczane do kla­sy III b w klasyfikacyi Vogla.

Skoro więc meteoryty stać się mają tak uoniosłem w rozwoju światów ogniwem, na­leży im samym pt·zyjrzeć się bliżej i ocenić, czy w skł'adzie swoim okazują one dostate­czną do celu tego rozmaitość materyj a łów i czy ilość ich w przyrodzie odpowiada za­daniu tak olbrzymiemu. Dlatego przyta­cza Lockyer powszechnie przyjmowany obecnie poJział aerolitów, wraz z wykaza­niem ich budowy mineralogicznej i skła­uu chemicznego; podajemy tu tę tabli­cę, któr·a nam wyjaśni, dlaczego w wi­dmach meteorytów tak statecznie występu­ją linije magnezu, żelaza i manganu:

Ae1·olity żelazistd (.~yderyty).

Żelazo niklowe, miedź, mangan. Troilit (siarek żelaza). Grafit. Szrejbersyt (fosforek żelaza i ni­

klu). Daubreit (siarek żelaża i cht·o­

mu).

Ae1·olity kamieniste (syderolity).

Chondryty:

a) niezawierające węgla: Oliwin (chryzo· lit, pet·ydot)- 41,3 kt•ztmion­ki, 50,9 tlenku magnezu, 7, 7 tlenku żelaza.

Enstatyt - 60 kt-zernionki, 40 tlenku magnezu.

Bronzyt, t. j. enstatyt, w którym miejsce magnezu zastępuje że­lazo.

Żelazo niklowe, · mangan. Troili t. Chromit- 32 tlenku żelaza, 68

póltorotlenku chromu, nadto glin i magnez.

Augit (pyroksen), 55 krzemion­ki, 23 wapna, 16 tlenku ma­gnezu, 4 tlenku żelaza, 0,5 tlen­ku manganu.

Krzemian wapnia, sodu i glinu. b) węglowe: Węgiel w związku z wodo­

rem i tlenem.

Siarczany magnezu, wapnia, so­du i potasu.

Niechondryty: Anortyt. Enstatyt. Bronzyt, Oliwin. Augit. Troili t.

Co się tyczy ilości meteorytów rozrzuco­nych w przestrzeni, to możemy o niej po­wziąć pojęcie z ilości gwiazd spadających, to jest meteorytów, które ziemia na drodze swej napotyka i które się w jej atmosferze rozżai'Zają,. Obserwacyje tych przelotnych zjawisk dawno już wskazały, że ilość ich niesłychanie jest wielką. . Na podstawie sie­demnastoletnich dostrzeżeń Schmidt w Ate­nach ocenił, że liczba jasnych meteorów, jakie obserwator widzieć może w cią,gu go­dziny, od północy cło godziny l-ej, w cza­sie pogodnej nocy besksiężycowej, wynosi czternaście. Najrozleglejsze wszakże w tym przedmiocie badania zawdzięczamy astt·ono­mowi amet·ykai'Iskiemu Newtonowi, który zebrał dane, dostat·czone przez znaczną. licz­bę obserwatot·ów, rozrzuconych na rozle­glej części powierzchni ziemi; z zestawienia tego okazało się, . że liczba wszysLkich me­teorów, jakie mogą być widziane na całej ziemi, przechodzi nieco więcej nad 10 000 razy liczbę meteorów, dostrzeganych z je­dnego stanowiska. Stąd znów wnosi prof. Newton dalej, że ziemia nasza w ciągu doby napotyka nie mniej nad 20 milijonów tych bryłek, które w czasie po~odnej i ciemnej nocy wywołują. dobrze znane zjawisko gwiazd spadających.

Niewątpliwie wszakże, liczba ta nie daje nam zupełnej ilości drobnych meteorów, które się do atmosfery naszej dostają,; czę­

sto bowiem gwiazdy spadające, zgoła nie­widzialne okiem nicuzbrojonem, dostrzega­ne są. w teleskopach. Należy więc liczbę

powyższą, powiększyć, conajmniej, 20 razy, a to daje 400 milijonów meteorytów, spa­dających w ciągu doby na powierzchnię ziemi. Przyjmując wszakże tylko tę ilość

meteorytów, jaką widzieć można okiem nie­uzbrojonem i przyznając im w przestrzeni prędkość taką,, jaką posiadają, komety w pa­rabolicznej swej drodze, wnosi dalej prof.

28 WSZECHŚWIAT. Nr 2. ----------------- - ---------

Newton, że w przestrzeni, którt>j objętość wyrównywa objętości ziemi, przypada ich około 30000. Ską.d znowu dalej w liczbie okrągłej wypada, że średnia odległość są­

siadujących ze sobą meteorytów czyni 250 mil angielskich. Jeżeli zaś ten rezultat do­strzeżeń. słuszny jest dla tych okolic prze­stt·zeni niebieskich . gdzie się unosi ziemia i cały system słoneczny, należy go też przy­jąć i dla innych stron wszechświata. ~ad to, ·wiadomości, jakie w naszym u kła·

dzic słonecznym zebrać zdołano, wskazują,

że meteory te są usposobione do zbierania si~ w grupy; przyjmuje się teraz powsze­chnie, że kometa jest rojem takich stowa­rzyszonych meteorów. Rój podobny otrzy­mnje ostatecznie pod wpływem zyskanych prgdkości orbitę prawiUłową; przy tern wszystkiem zachodzą. liczne udel'zenia, bry­ły rozbijnją się i wywiązują pary, które znów zagęszczają się w drobne meteo­roidy.

Meteoryty znajdujące się w przestrzeni w warunkach, jakieśmy wskazali w kome­tach, w gwiazdach nowych, lub też w gwia­zdach pierwszej wielkości, jak o. Oryjona, są widocznie podległe takim uderzaniom, ale i w przestrzeni światowej, która we­dług obliczeń prof. Newtona wypełniona 1

jest meteorami, zachodzić muszą również

podobne uderzenia, chociaż są niedostępne

dla obset·wacyj naszych, na ziemi prowa­dzonych.

Oznaczenie prędkości, z jaką meteot-yty przebiegają naszę atmosferę, przedstawia znaczne trudności; z dootateczną jednak do­kładnością twierdzić można, że szybkość

ta rzadko jest mniejsza nad 10, a większa nad 40 lub 50 mil ang. na sekundę. Wia­liurno też, że szybkości meteorów w różnych rojach są dosyć różne; prof. Newton, który w kwestyjach tych naj wyższą jest powagą., gotów jest przyjąć, że p1·ędkość ta wynosi około 30 mil angielskich (38 km) na se­kundę.

Jeżeli przyjmiemy dalej, że i w innych obszarach przestrzeni światowej meteory podobnąż posiadają szybkość, to można stąd obliczyć prP.cę, przy uderzaniu ich wykony­waną-, a którasię ujawnia wzrostem ich tem­peratUL'y. Jeżeli więc przyjmiemy dalej, że cieplo właściwe meteorytów wynosi 0,1, to

rachunek wskazuje, że pt·zy szybkości l mi­li ang. na sekundę, gdy ruch tych brył zo­staje wstt·zymany przy uderzeniu, tempem ­tura ich wzrasta o 3 oooo C. A że dalej wzrost temperatury (energii) jest propor­cyjonalny do kwadratu z prgukości, prze-

. to przy szybkości 10 mil na sekundę wyno­sić on będzie 300 000° C, przy szybkości 20 mil 1200000°, przy szybkości 30 mil 2700000°, a pt·zy szybkości 60 m.lO 800000°. Rozumie się, że częściej zachodzić tu bęuą, boczne potrącenia, aniżeli istotne uderza­nia, potęgę tych działań wszakże liczby po­wyższe wyraźnie ujawniają..

W dalszym ciągu przytacza Lockyer, że

poprzednio już przyznawano meteorytom wybitną. rolę w objawach komet, mgławic

i gwiazd nowych. Co do komet, to dowód, że zależą one od meteorytów, dał Schiapa­relli w r. 1866, wykazawszy, że droga ko­mety z roku 1862 jest identyczna z orbitą roju sierpniowego. Domysł zaś, że mgła­

wice są w pewien sposób związane z me­teorytami, a nie stanowią zbiorowisk gazów, rzucił, jak się zuaje, pierwszy prof. Tait w r. 1871, w ostatnich zaś czasach p. Faye w pracy swej o hipotezie nebularnej wyka­zał, że mgławice słoneczne prawdopodobnie stanowić mogą: zarówno obłoki meteorytów, jak i masy gazowe, jakkolwiek dodać nale­ży, że ze względu na chamkter widma Hug­gins poglądowi temu nie sprzyja. Co się tyczy gwiazd nowych, to Lockyer, uderzo­ny nader szybkiero zmniejszaniem się bla­sku no w ej gwiazdy Łabędzia, wypowiedział w roku 1877, że cale to zjawisko daje się

wytłumaczyć rospaleniem drobnych mas meteorycznych.

Nasuwa się wreszcie pytanie, jakie dzia­bnie wywiera na meteoryty wzajemne ich uderzenie. Na kwestyją tę rzucić mogą.

ś wiatło znane nam stosunki, w jakich me­teory występują, a pt·zedewszystkiem po­uział ich na meteoryty żelaziste i kamie­niste.

Jak przytoczono wyżej, szybkość, z jaką meteory wdzierają się do naszej atmosfery, wynosi najczęściej 30 mil ang., a tempera­turę, jaka się wywiązuje _wskutek uderzenia się meteorytów w przestrzeni, zestawiać można z temperaturą., wytwarzaną przy przejściu ich przez atmosferę. Dwie masy

Nr 2. WSZECHŚWIA'.f. 29

żelaza meteorycznego, gdy biegną. z pewną szyb kością, mogą. uledz zmiękczeniu i spa­jają. się wtedy wjednę masę;, p1:oces ten Jo­konywać się może, dopóki się me wytworzy masa żelazna znacznych wymiarów, a te.n sposób tworzenia tłumaczy odłamkowe weJ­rzenie takich brył. Gdy mnsy żelazn~ P?' większają t[} drogą swą. wielkość, kohzyJe z mniejszeroi meteorytami powodować mo­gą lokalne tylko przyrosty tem?er.atury, wystarczające niekiedy do ulotmema po­wierzchni, co może wyjaśniać zagłębienia znajdujące się na powierzchni aerolitów, a jakby pochodz~bce od 11acisku palcami.

Masy żelazne będące w stanie stopionym wiązać mogą i zamykać w sobie mniejsze meteoryty kamieniste. Wzajemne wszakże uderzenia meteorytów kamienistych powo­dować mogą skutki zgoła odmienne; zacho­dzić tu może rozbicie poprzednio istnieją­cych, wielkich mas na drobniejsze, uderze­nie zaś wielkiej bryły kamiennej z wielką masą żelazną sprowadzić może prawdopo­dobnie rozbicie kamienia na odłamki, gdy tymczasem żelazo ulega stopieniu i pe­wną część tych odłamków zamyka w swej masie.

Działania te w przyrodzie przebiegać mo­gą inaczej w przestrzeni wolnej, inaczej w głowie komety albo też w roju meteory­cznym. To też powoduje prawdopodobnie zjawisko tak zwanych gwiazd nowych, a w różnych okolicznościach następne sty­gnięcie odbywać się może w różny sposób.

Z par, które się wywiązują przy takich kolizyjach, przez zagęszczanie tworzą się znów meteoryty; drobne te cząstki wzrasta­ją wskutek topienia, następującego przy uderzeniach, a gdy znów meteoryty stają się dosyć wielkie i ciepło wywiązujące się przy uderzeniu nie wystarcza do stopienia całej masy, rozbijają się znowu na mniejsze odłamki. Poczynając od meteorytów, ma­jących skład pośredni, wytwarzają się na­koniec meteoryty żelaziste i kamieniste, ja· ko rezultaty takich kolizyj.

W czasach historycznych nie mamy ża· dnego przykładu takieO'O świata płonąceo·o al~o u~erzenia się mas ~ak wielkich jak zie~ m1a, ~1emówiąc jtiż o bryłach tak potęż­n!ch Jak słońce; roskład jednak rneteory­tow w przestrzeni wskazuje, że uderzenia

takie mają udział istotny w ogólnej ekono­mii przyrody. Poglądy znakomitego astrofizyka angiel­

skiego stanowią śmiały gmach hypetetycz­ny, na analogijach oparty; jeżeli wywołają

one dyskusyją naukową, nie omieszkamy z apoznać z nią czytelników naszych.

S. K.

PIECZĘĆ Z METEORY TU PUtTUSKIEGO.

Jeden z licznych odłamków wspaniałego meteorytu pułtuskiego (30 Stycznia 1868 r.) doznał osobliwego losu, -użyto go miano­wicie na materyj al do wyrobu pieczęci dla króla anamitańskiego.

Wiadomo, że rezultatem interwencyi francuskiej w Tonkinie było poddanie pod władzę rzeczypospolitej królestwa Anamu, aż dotąd podległego Chinom. Oznaką po­przedniego zwierzchnictwa była pieczęć, ja· ką król otrzyrnywa ł od cesarza chińskiego; dla utrzymania tćj tradycyi postanowił

i rząd francuski, na wniosek podróżnika

p. Plme-Siefert, przesłać królowi Dong-Cha­nowi, jako oznakę jego inwestytury, podo­bnąż pieczęć urzędową; wyrznięta jest na niej litera hólewska w piśmie miejscowem, a w otoczeniu napis francuski: rzeczpospo­lita francuska N. królowi anamitańskiemu.

Aby jednak pieczęć godną była zarazem i zwierzchniczej rzeczypospolitej i podle· głego królestwa i by miała wartość przed­miotu wyjątkowego, należało ją wyrobić

z substancyi dosyć cennej. Rząd francuski. zwrócił się dla tego o radę do znanego mi­neraloga Stanisława Meunier, który osądził, że "synowi nieba", za jakiego się król ana­mitański uważa, należało ofiarować zabaw­kę z nieba pochodzącą, dlatego też zapropo­nował użycie do tego celu odpowiedniej bryły meteorycznej.

Rzeczywiście, między meteorytami napo­tykają się niekiedy skały przydatne do naj­piękniejszej politury i przybierające po wy­gładzeniu wejrzenie ba·rdzo przyjemne. Zresztą, jużto nie poraz pierwszy bryła spa-

30 WSZECHŚWIAT. Nr 2. --------------------------------------------------------------------

dła z nieba miała otrzymać zastosowanie, jako przedmiot użyteczny lub artystyczny. Jedyny wyrób żelazny, jaki znany archeo­log Schliemanu napotkał w gruzach staro­żytnej Troi, byłto sztylet z żelaza meteory­cznego. W roku 1620 wykuto z podobne­goi materyjalu niebieskiego szpadę dla ce­sarza. moaolskierro D'Gehan-Guim. a B.ou ;; · "' ...,

singault opowiada, że i Bolivat· przy uro­czystościaeh urzędowych przypasywal br01\ podobną., lubo do użytku wojennego nie mogła być przedatni}.

P. Stanisław Meuniet· otrzymał polecenie wynalezienia stosownego materyjału, rzecz ta jednak napotkała więcej trudności, ani­żeli on sam sądził pierwotnie. Po wielu dopiero poszukiwaniach we Francyi i za­granicą. napotkano piękny okaz, nieposiada-

jący żadnej szczeliny i mający odpowiednią wielkość i dogodną. postać, u pewnego han­dlarza minerałów w Wiedniu i nabyto go za 400 franków. Okaz ten stanowi wł:.1.śnie odłamek meteorytu pultuskiego, który wpo­staci przerażającej kuli ognistej przebiegł

nad rozległą częścią naszego kraju i nad brzegami Narwi roasypał deszcz kamieni­sty; liczne odłamki sprowadzili wtedy do

1 Warsza wy pp. Babczyński i Deike, a za­rząd Szkoły Głównćj przesłał bryły róż­

nej wielkości w darze do wiei~ zbiorów eu­ropejskich . Jaką drogą. bryła, o której mo-

, wa, dostała się do kupca wiedeńskiego, po­wiedzieć nie umiemy. Załączona rycina pt·zedstawia postać, ja­

lq bryle tej natlano; w dolnej części osa­<lzony jest na niej krążek owalny ze złota, na której napis został wyrznięty.

Wielu z czytelników naszych pamięta. za­pewne powszechne zajęcie, jakie wywołał u nas spadek bolidu pultuskiego, a orygi­nalne to zastosowanie jednego z jego od­.lamków wydało się nam dosyć ciekawe, by wiadomość o niem podać według artykułu

p. Meunier w pismie "La Nature''. T. R.

KORESPONOENGY JA.

Ratowo w Grudniu 188 7.

Szanowny Panie Redaktorze! Przy dzisiPjszym rozwoju nauk chemicznych i zna- ·

cznej u nas liczbie specyjalistów, należa~oby na przy szłym, we Lwowie odbyć się mającym zjeźdz i e

lekarzy i przyrodników ustanowić oddzielną sekcy- . .i •~ chemic zną. Doświadczenie na poprzednich zjaz­<lach nabyte wniosek powyższy najzupełniej uzasa­dnia, tembardziej, że ziemia galicyjska tyloma zna­komitościami na polu chemii się szczyci. Sądzę, 7.c żądanie powyższe, pod adresem Sz. wydziału gospo­darczego V zjazdu wystosowane, jest wyrazem je· dnakich w tym względzie zapatrywań wielu chemi· ków z tej strony kordonu.

Termin zjazdu, na miesiąc Maj oznaczony, naleźa· łoby aż do pierwszych dni Lipca przesunąć.

Racz Sz. Pan przyjąć zapewnienie szacunku i po-ważania

Józef Stanisław K anio.

(Przyp. red.). Telegramy <lo dzienników tutej • szych przynoszą wiadomość, że termin V Zjazdu ?.ost ał odroczony do 20 Lipca r. b.

Nr 2. WSZECHŚWIAT. 31

KRONtKA NAUKO W A.

CHEMIJA. • - Węglan ~rebra. Niektórzy chemicy zauważyli

już dawniej, że węglan srebra, otrzymywany działa­niem węglanu alkalicznego na azotan srebra, jest jużto żółty, już biały i że osad biały w największej liczbie przypadków przybiera barw\) żółtą, po opłó­kaniu wodą,. Obecnie p. Schulten przekonał się, ż e osad biały jest połączeniem węglanu srebra z węgla­nem alkalicznym, które pod wpływem wody traci węglan alkalic. uy i przechodzi w żółty węglan sre­bra. Zdołał on nawet otrzymać podwójny węglan Hebra i potasu w drobnych, miki-oskopowych krysz· talach barwy białej; podobnegoż związku sodowego dotąd wydzielić nie zdoła!. (Comptes reuuus).

T. R. ZOOLOGIJ A.

- Gąsienice much w gościnie u roślin mięsożernych. Gąsienice much miiJsnych Sarcophaga, które żywią się pokarmami mięmemi, spotykane bywają, w li­ściach roślin owad<Jżernych, którym podbierają, po· ~ywienie, jak to zauważył entomolcg amerykański Riley. ~nalazł on u Sarracenia l'ariolarh i S. flava, w cieczy znajdującej się wewnątrz dzbaneczkawate­go liścia, w której znajdują sil) zwykle owady uto­pione, larwy muchy zwanej przez niego Sarcopha­ga Sarraceniae. Że nie jest to dziełem przypadku, dowod'ą spostrzeżeuia p. Weeds, ogłoszoue w Ame· rio. natura!., który spotykał larwy Sarcaphaga w pły­nie w liściach północno·amerykańskiej Sarracania purpurea, w dziesil)ciu wypadkach na sto poszuki­wań. Gąsienice te nie zamieniały się w muchy w liściach Sarracenii. Okrągłe dziurki w liściach naprowadzają na przypu~zczenie, że larwy te, w ce· lu przemienienia się w poczwarki, wydostają sil) na zewnątrz. Larwy plywają swobodnie w płynie li­ścia rośliny i przyczepiają się niekiedy do nieży· wych owadów, znajdujących się tam. Spostrzeżenia Weedsa, że gąsienice te po włożeniu do spirytusu jeszcze 3-4 godzin w nim żyły, dowodzą nadzwy· czajnej żywotności i siły gąsienic i wyjaśniają, dla­czego one same nie są strawione w cieczy znajdują­cej się w liściach Sarrarenii. (Humboldt).

4. s.

WIADOMOŚCI BIEŻĄUE.

. Gazeta Świąteczna ogłasza konkurs na powiastkę l artykuł naukowy. Ten ostatni może być treści przyrodniczej, ma zawierać od 150 do 800 wierszy d~~ku i powinien być napisany zupełnie przystl)­pm.e a jednak ściśle. Na nagrody Redakcyja Gaz. Św1ąt. przeznacza 150 rubli. Bliższe warunki po· znać można w Redakcyi Gaz. Św.

Nekrologij a..

Lady Brassey. We Wrześniu r. z. umarła w po­dróży z Portu Darwina w Australii do Portu Elżbie­ty w Afryce, stawna autorka dzieł podróżniczych la­dy Brassey, odznaczająca się równie wielkim talen­tem, jak oryginalnością. Przez jedenaście lat zwie· dzała ona wszystkie morza i obce brzegi, a tylko od czasu do czasu odpoczywała na zamku w .Norman­hurst Court. Mąż jej lord B'rassey posiadający wiei· ki majątek kazał zbudować najwygodniejszy i naj­pyszniejszy statek, na jaki przemysł angielski mógł się zdobyć, na tym "Promienin Stoneczr.ym" (Su n· beam była nazwa okr~;tu), znanym z jednego z najg!o· śniejszych dziet lady Brassey: The voyage of the Su n· beam - mieszka~a cała rodzina Brassey, bo mąż i czworo dzieci wszędzie towarzyszyli zapalonej po· dróżniczce. Ostatnia wycieczka mida na celu zwie­dzenie Anstralii, Nowej Gwinei i wysp okolicznych, krajów roskosznej przyrody, ale zabójczego klimatu, który i lady Brassey nabawi! choroby, a nim zdołała sil) dostać do umiarkowańszej strefy, nmarla na ocea­nie indyjskim i pochowana zostału, podług ostatniej woli, w jego głębiach. Jej opisy podróży populary­zujące wiadomości gieograficzne i etnograficzne ros­chwytywane były przez publiczno ść angielskf! itru· maczon e na wil)kszą, częś6 języków europejskich.

Ksi~żki i broszury nadesłane do Redakcyi Wszechświata

J A K O N O W O Ś Ć. Józef Roslafiński . Ze świata przyrody. Szkice

i opowiadania. Seryja pierwsza. Warszawa, 1887. Kosmos. Zeszyty XL i XU, 1887, zawierają: Mate­

ryjaly do gieologii okolic Żółkwi, przez A. M. :to­mnickiego. Z podróży do południowej Ameryki dra Zubera. O ozil)bianiu się dwutlenku w\jgla, to· warzyszącem rosprężaniu się tegoż gazu, przez Ed­warda Natansoua. Starodyluwijalue żwiry na Po­dolu galicyjskiem, przez A. M. :Eomnickiego. Kro· nika naftowa, przez J. Rasiń skiego. Kronika nau· kowa. Wiadomości bieżące.

Władysław Mayzel. Burak cukrowy i warunki jego produkcyi. (Warszawa, 1888).

Julius Steinhaus stud. med. Fungi nonnnlli novi. Odbitka z pisma ,,Hedvigia", 1887.

Do nabycia we wszystkich księgarniach.

ODPOWIEDZI REDAKCYJ.

WP. ~- S. P. w Rydze. P. G. znajduje się ciągle

w podróży, jest jednak stałym współpracownikiem Gazety Rolniczej. Brat p. G. pracuje w tutejszym Ogrodzie Pomologicznym.

WP. Prenumeratorce z Ukrainy. Radzimy Sz. Pani zaprenumerować kilka pism specyjalnych zagra· nicznych.

32 WSZECHŚWIAT. Nr 2.

•>:i

~ , 7

281 4 29 3 30 4 31 5

l 5 2 5 3 5

:Suletyn r.neteorologiozny za tydzieti od 28 Grudnia 1887 r. do 3 Stycznia 1888 r.

(ze spostrzeżeń na stacyi meteorologicznej przy Muzeum Przemyalu i Rolnictwa w Warszawie) .

Barometr Temperatura w st. C.

.ś-~ 1 Suma o'>'~ / Uwagi. 700 mm+ l>l)'tl Kierunek wiatru _." opadu ........

r. l l p. 19 w. 7 r. l l p. 19 w. INaj w. INajn. e:: ' CO

---

3,71 41 '" "·' , --1~,0 l_,) _' ,o L,,, --"· SlrD S,N.N l

0,4 jOd r. śn. p rusz. po pol. za m. 7,9 38,8 42,5 - 1.0 - 6,4 -8,6 -5,5 -- 9,2 94 N,N.N 0,6 Zam.śn.całą noc r. ai!.wiatr 5,7 46,6 49,1 J--14,2 --\1,8 --l5,6 j-7,7 --!6,0 92 N,N ,~ o,o 0,7 52,2 54,6 --13,2 --11 ,4 --15,0 ~ --!J,O --18,8 95 W,W,O 0,0 Wiec. od 8 mgla 6 4 55 7 56 1 --18 O --20 O '--22 8 --13 l -·2:! O 96 N S E 0,0 Cały dzień szron 6:5 55:9 l 56:1 1·-25:2 --19:4 - 20:6 --17:0 --25:2 95 Sll:,SE,SE 0,0 Cały dzień pogoda 6,8 56,7

1 58,9 --20,2

1

--14,2 !--14,\ -11,1 --21,81

94 S,SE,S 0,0 1caly dzień pogoda

------------- ......______.__ Średnia 50,0 -14,7

UWAGI. Kierunek wiatru dany jest dla trzenh godzin obserwacyj: 7-ej rano, l-ej po południu i 9·ej wieczorem. b. znaczy burza, d. - deszcz.

PAMIETNIK FIZY JOGRAFICZNY tom VII za r. 1887.

Poświęcony pamięci Jana Jędrzejewicza. Wydanie tomu VII Pamiętnika Fizyjograficznego uległo zwłoce skutkiem niedostar­

czenia na czas znacznej liczby tablic do pracy p. Szystowskiego O regulacyi Wisły. Obe­cnie jednak tablice te, wykonywane w miejscu zamieszkania autora, są już gotowe i tom VII Pamiętnika wkrótce zostanie wydany.

--- -·---· ---------

Zaproszenie do przedplaty na Ziemianina. Bocznik XXXJ7ILL.

Z I E~ I A~ I ~7 TYGODNIK ROLNICZO- PRZEMYStoWYJ

rospoczynający z przyszłym rokiem 38 rok istnienia, wychodzi co sobotę w Poznaniu, w for­mie 1-l'h wielkiego arkusza dl'llku. Pismo to, poświęcone spt·awom ekonomicznym, wszel­kim gałęziom rolnictwa, przemysłu wiejskiego, oraz hodowli in wentarza żywego. Do współ­pracowników Ziemianina należą naj lepsze siły naszych praktycznych i naukowo wykształ-

conych gospodarzy i pisarzy rolniczych. Ziemianina zapisywać można we wszystkich księgarniach. Skład główny na Królestwo i Cesarstwo znajduje się w księgarni p. Maurycego Or­

gelbranda w Wat·szawic, Krakowskie Przedmieście, naprzeciwko posągu Kopernika. Cena roczna w Warsza wie rs. 7 kop. 20.

Z przesyłką na prowincyi rocz!)ie rs. 9. Redakcyja Ziemianina w Poznaniu, ulica S-go Marcina, Nr 28 I.

TREŚC. Współżycie czyli symbioza mrówek i roślin, napisa~ A. S.- Z dziejów sztucznego otrzymywania cia~ cukrowych, podal Zn.- Bakteryje świecące, przez J. N.- Mdeoryty jako ogniwa w tworzeniu świa· tów, przez S. K. - Piecz!JĆ z meteorytu pułtus kiego, opisał T. H..- Korespondencyja. - Kronika nauko­wa. - Wiauomości bieżące. - Nekrologija. - Ks i ~żki i broszury nadesłane do Redakcyi Wszechświata. --

Buletyn meteorologiczny. - Og~oszenia.