M. BOGACZYK-VORMAYR

HISTORIA FILOZOFII ANTYCZNEJ

I ŚREDNIOWIECZNEJ

Ciąg dalszy: Wykłady 9- 11 05.12. – 19.12.

2012

SYSTEMY WIEKÓW XI-XIII: DOWODY NA ISTNIENIE BOGA

Anzelm, Albert, Tomasz, Duns Szkot 05.12.2012

Rozum i wiara

05.12.2012

Augustyn: Ratio fide illustrata – Rozum oświecony

wiarą; Intellige ut credas, crede ut intellige –

Wiedz, abyś wierzył, wierz, abyś wiedział.

Anzelm z Canterbury: Fides quaerens intellectum –

Wiara poszukująca zrozumienia

Tomasz z Akwinu: Gratia non tollit naturam, sed

perficit – Łaska nie niszczy natury, lecz ją

udoskonala

Anzelm z Canterbury

Dowody aposterioryczne

Dobra doświadczane

zmysłami, rozpoznawane

rozumem

Istnieć musi przyczyna

Jedność i jedyność tego, co

pierwsze

Pojęcie Boga

Istnienie tego, co

najdoskonalsze w umyśle,

zatem i w rzeczywistości

Konieczność doskonałego

bytu

05.12.2012

Monologion Proslogion

„Proslogion” – umysł kontemplujący

to umysł rozstrzygający i poznający

05.12.2012

„Nuże więc, słaby człeczyno, oderwij się nieco od swych zajęć, schroń się na chwilę przed naporem twych burzliwych myśli. Odrzuć teraz przytłaczające cię niepokoje i odłóż na później wyczerpujące cię troski. Zajmij się nieco Bogiem i spocznij w nim na chwilę. ‘Wejdź do izdebki twego umysłu‘, wyrzuć z niej wszystko oprócz Boga i tego, co cię wspomaga w poszukiwaniu go, i zamknąwszy drzwi, szukaj go.”

Proslogion, tłum. T. Włodarczyk, PWN 1992, s. 141.

Albert Wielki:

poznanie przez wiarę i przez rozum

Nauka o pierwszej przyczynie (Arystoteles)

Metafizyka światła (Neoplatonizm)

Emanacyjność stworzenia, hierarchiczna struktura bytów (Bóg – pierwszy ruch – pierwsze niebo – prasubstancja)

Bóg jako prima causa i substantia intellectuallis

Człowiek jako istota poznająca Boga (poznanie wobec dowodzenia)

Platonizm: niepodzielność, nieśmiertelność duszy

Arystotelizm: anima rationalis; anima est primus actus corporis; intellectus agens

05.12.2012

Metafizyka Antropologia

1. Autonomia rozumu wobec racjonalności stworzenia

2. Koncepcja analogii bytu; analogia entis

3. Określenia bytu: ens, unum, aliquid, verum, bonum

4. Byt jako ens mobile (potencja, aktowość)

5. Essentia i existentia

6. Teoria poznania: adaequatio rei et intellectus; triada: verum-ens-bonum

Metafizyka Tomasza z Akwinu

05.12.2012

Tomasz: Deus est ipsum esse subsistens

Pierwsza droga:

Ex motu

Druga droga: Ex ratione causae

efficientis

Trzecia droga: Ex possibili et necessario

Czwarta droga:

Ex gradibus perfectionis

Piąta droga: Ex

gubernatione rerum

1. Cielesno-duchowa jedność bytu ludzkiego

2. Anima intellectiva, intellectuns agens, lumen mentis

3. Vis appetitiva jako rozum praktyczny

4. Lumen mentis – lumen naturalis (poznanie aprioryczne rozumu praktycznego)

5. Lex naturalis

6. Ratio practica – zdolność osądu (np. moralnego)

7. Szczęście – beatitudo/bonum/bonum universale

Antropologia Tomasza

05.12.2012

Antropologia Tomasza

według wykładu S. Swieżawskiego

05.12.2012

Człowiek – holos: „Człowiek jest jednością jako byt najdoskonalszy w

świecie dostrzegalnym.”

Człowiek – substantia: „(...) doskonałą jedność (...) zapewnia człowiekowi

jedyna forma substancjalna, jedyna zasada kształtująca, konstytuująca,

jaką jest dusza ludzka.”

Człowiek – materia: „Dusza tworzy swoje mieszkanie, tka swoje ciało.

Połączenie duszy z ciałem, czyli formy substancjalnej z materią jest właśnie

konstytuowaniem, tworzeniem tego konkretnego człowieka.”

Człowiek – individuum/persona: „Osobą jest każdy człowiek dzięki

czynnikowi duchowemu, który w nim jest, a więc dzięki duszy rozumnej,

obdarzonej życiem umysłowym, poznaniem i chceniem duchowym.”

S. Swieżawski, Święty Tomasz odczytany na nowo, Poznań 1995, s. 135-138

1. Dualizm augustiański: ciało i dusza, złożenie z materii i formy

2. Materia stworzona przez Boga ma swe substancjalne spełnienie w formie

3. Cielesność i duchowość człowieka; unibilitas – zdolność duszy do więzi z ciałem

4. Dusza jest formą substantialis wobec ciała ludzkiego

5. Dusza jako zasada doskonałości (perfectio)

6. Anima rationalis

Antropologia Bonawentury

05.12.2012

1. G.W. Leibniz – dowód z przygodności i

konieczności (nawiązanie do Tomasza)

2. R. Descartes – dowód z pojęcia Boga

(nawiązanie do Anzelma)

3. B. Pascal – dowód eudajmonistyczny

4. I. Kant – postulat rozumu praktycznego

Marginalia:

Nowożytne dowody na istnienie Boga

05.12.2012

Varia:

Kosmologia wg Michała Hellera

(„Filozofia i wszechświat”)

05.12.2012

ZŁOTE WIEKI

UNIWERSYTETÓW

12.12.2012

„Jesteśmy karłami, którzy wspięli się na ramiona

olbrzymów. W ten sposób widzimy więcej i dalej niż

oni, ale nie dlatego, ażeby wzrok nasz był bystrzejszy

lub wzrost słuszniejszy, ale dlatego, iż to oni dźwigają

nas w górę i podnoszą o całą swoją gigantyczną

wysokość.”

Bernard z Chartres

12.12.2012

1. Schyłek epoki katedr początkiem epoki miast – wzrost demograficzny, instytucje zawodu

2. Wielonarodowość i wielokulturowość miast

3. Wyprawy krzyżowe i inkwizycja

4. Kontakty handlowe ze Wschodem; wzrost wiedzy o kontynencie azjatyckim

5. Dojrzała faza inteligencji wykształconej wiek wcześniej; metoda scholastyczna (autorytet, gramatyka-logika, dialektyka)

6. Uniwerystety – korporacyjność, niezależność od miasta i kościoła przy popraciu papiestwa, życie studenckie (np. strajk roku 1229; bractwa studenckie )

7. Poezja trubadurów, muzyka i taniec

8. Złoty wiek książki – zmiana czcionek, druku, produkcji książki, zawód księgarza

Zjawiska charakteryzujące wiek XIII

12.12.2012

Wielkie szkoły filozoficzne

12.12.2012

CHARTRES

• Bernard z Chartres

• Wilhelm z Conches

• Gilbert z la Porrée

• Teodoryk z Chartres

• Jan z Salisbury

PARYŻ

• Wilhelm z Owernii

• Aleksander z Hales

• Jan z La Rochelle

• Bonawentura

• Henryk z Gandawy

OXFORD

• Robert Grossetese

• Adam Pulchrae Mulieris

• Roger Bacon

Umysł boży jest podstawą trwałości gatunków:

Natura zawsze jest jedna, osoby różne, jak w nich – a są one z pewnością zmienne – człowieczeństwo jest bez wątpienia jedno, a różne osoby przysługują człowieczeństwu, na przykład Platon, Sokrates, Cyceron.

Cyt. za: S. Swieżawski,

Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000, s. 493

Teodoryk:

boskość jest formą istnienia dla poszczególnych rzeczy

12.12.2012

„My zaś twierdzimy, że z tych elementów, które wymienia

Epikur, powstają wszystkie ciała niższe, ale twierdzimy, że

elementy te zostały przez Boga stworzone z niczego, bez

wcześniej istniejącej materii. (...) Elementy te proste i małe

drobiny, z których składają się owe cztery, które widzimy. Tych

elementów nigdy nie widać, a poznajemy je tylko dzięki

zasadzie podzielności.”

Tamże, s. 498.

Wilhelm z Conches:

kosmologia, fizyka, atomizm

15.01.2013

„O rzeczach koniecznych sąd jest zazwyczaj nie

tylko niepewny, ale i lekkomyślny. Zasady

dowodzenia chwieją się często w rozważaniach o

przyrodzie (to znaczy o zmiennych ciałach), ale w

kwestiach matematycznych stoją mocno.”

Jan z Salisbury:

Sceptycyzm akademicki

15.01.2013

Bernard z Chartres i jego uczniowie starają się

wielce, by złagodzić spór między Arystotelesem a

Platonem, lecz spóźnili się oni i trudzą się na

próżno, by pogodzić martwych, którzy za życia się

ze sobą nie zgadzali.

Jan Saresberiensis, Metalogicon II, 20,

cyt. za: S. Swieżawski, tamże, s. 502.

Ideał szkoły w Chartres

12.12.2012

„Bycie, które orzekamy przez owo est, jest tym, dzięki

któremu każda rzecz jest, to, powiadam, esse, które

orzeka się przypadłościowo lub przez uczestnictwo w

każdej innej rzeczy, jedynie o Stwórcy orzeka się

istotowo, czyli wedle istoty albo substancji.”

De universo II, 2,8, tamże, s. 569.

Wilhelm z Owernii:

odwieczne prawdy i Bóg

12.12.2012

1. Philosophia – wiedza o sprawach boskich i ludzkich

2. Cognito – wiedza o tym, co wieczne

3. Pietas – poznanie Boga w wierze

4. Extasis – kontemplowanie tego, co boskie

Filozofia jest drogą do innych nauk, lecz ten, kto chciałby się tu

zatrzymać, wpadnie w ciemność.

Bonawentury definicje mądrości

12.12.2012

Cztery przyczyny ludzkiej niewiedzy:

1. Niezachwiana wiara w autorytet

2. Przyzwyczajenie

3. Przesąd

4. Kłamstwo - ukrywanie niewiedzy

Roger Bacon:

reforma czy tradycjonalizm?

12.12.2012

Ethica

apologetyczna

społeczna

osobowa (cnót)

teologiczna

Bacon jako filozof moralności:

moralis sive civilis scientia

12.12.2012

Bóg jest samoistnie, ponieważ z boskości wynika Bóg, a

boskość jest Bogiem. Bóg jest więc najdoskonalszą

doskonałością, najbardziej pełną pełnią, ponad

wszystko kształtną formą, najpiękniejszym pięknem (...)

On sam tkwi w swej najprostszej mierze, która jest

zasadą wszystkich miar.

De ordine creandi, cyt. za. S. Swieżawski, s. 575-6.

Robert: Bóg jako forma świata

12.12.2012

„Pierwsza forma cielesna, którą niektórzy nazywają

cielesnością jest w moim przekonaniu światłem. (...) Z

powyższego jest oczywiste, że poruszenie cielesne to

pomnażająca się moc światła.”

Robert: metafizyka światła

15.01.2013

1. Lectio – analiza gramatyczna (littera), logiczna (sensus), filozoficzna (sententia)

2. Quaestio i determinatio

3. Disputatio (np. quodlibet)

Por. np. : J. Le Goff, Inteligencja w wiekach średnich, Warszawa 1997, s. 81-95;

W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, s. 44-69.

Ćwiczenia uniwersyteckie

12.12.2012

Scholastyka

Właściwe scholastyce procedury intelektualne charakteryzuje wszechobecność logiki i wszechobecność abstrakcji. Eksperyment, obserwacja, indukcja – procedury właściwe myśleniu naukowemu współczesnemu i stosowane również w zakresie dość szerokim przez uczonych starożytnych – grają tu rolę równie podrzędną.

Człowiek interesuje scholastyków przede wszystkim jako odmiana bytu, bo też, ogólniej rzecz biorąc, byt interesuje ich przede wszystkim, a dopiero wtórnie działanie. Wszechobecność abstrakcji i operacji logicznych oraz preferencja dla ontologii nadają scholasytcznemu scjentyzmowi charakter par excellence filozoficzny, przynajmniej wedle tego rozumienia filozofii, do jakiego przyzwyczaiła nas ona sama i które zawdzięcza przede wszystkim Arystotelesowi.

J. Domański, Scholastyka i początki humanizmu..., Warszawa 2011, s. 24.

Dialectica – scientia

12.12.2012

Dialektyka to operacja na pojęciach, ich ananliza przez dystynkcje, w których pomaga etymologizowanie, i ich łącznie przez sylogizm. Choć za domenę intelektu (intellectus) uważano niekiedy przede wszystkim intuicję, a dyskursywne rozumowanie przyznawano władzy czy funkcji umysłowej innego rodzaju, dla której zarezerwowana jest nazwa ratio, technika intelligere była efektywnie tożsama z techniką rationari, podobnie jak zacierała się różnica między kontemplacją a spekulacją. Doświadczenie zmysłowe, acz wedle arystotelików niezbędne do tego, aby zaistniało jakiekolwiek poznanie, jest tylko pierwszym stopniem, który trzeba przekroczyć, aby przez abstrakcję uchwycić to, co ogólne i co stanowi wyłączny przedmiot naukowej wiedzy (scientia). Tamże, s. 27.

Spór o średniowiecze

Rozwarstwienie społeczeństwa feudalnego

Niepiśmienność i łacina

Przyrodoznawstwo versus teologia

Polityczność kościoła (Inkwizycja)

Uniwersytety, korporacyjność

Życie mieszczańskie – handel, transport, kultura

Rozwój sztuk wyzwolonych

Biografie versus autorytety

12.12.2012

„Ciemne średniowiecze” „Wieki inteligencji”

Peire Vidal: Idę do niej...

Idę do niej z radością

Przez wiatr, deszcz i deszcz ze śniegiem,

Wilczyca powiada, że do niej należę,

I, na Boga, nie myli się,

Należę do niej

Bardziej niż do kogokolwiek, nawet do samego siebie...

Miłosna poezja prowansalska

12.12.2012

Jeśli nie wierzysz, zwróć oczy na płomienie,

w których palą się twoi towarzysze.

Odpowiedz więc jednym lub dwoma słowami –

Albo spłoniesz w tym ogniu, albo połączysz się z nami.

Cyt. za: Z. Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie, Warszawa 2004, s. 149.

Walka z trubadurami,

ideał „poezji przeciw zepsuciu”

12.12.2012

1. Z. Herbert, O albigensach, inkwizytorach i

trubadurach, w: tenże, Barbarzyńca w ogrodzie,

Warszawa 2004, s. 123-157.

2. U. Eco, Imię Róży, Warszawa 1987 (i późniejsze)

3. T. Parnicki, Tylko Beatrycze, Warszawa 1995.

Marginalia...

12.12.2012

SPÓR O UNIWERSALIA

Abelard, Tomasz, Ockham 19.12.2012

Spór o uniwersalia –

centralne zagadnienie filozofii średniowiecznej

19.12.2012

„Spór o uniwersalia przewija się przez całe dzieje myśli

średniowiecznej linią tak wyraźną, że niektórzy historycy

byli skłonni sądzić ongiś, że wszystkie problemy

filozoficzne dyskutowane w tej epoce do niego właśnie

się sprowadzają. Zawiłość dystynkcji i nużące subtelności

tego sporu sprawiły, że zaliczano go często do

problemów czysto pozornych. Wreszcie odkrycie

bogactwa średniowiecza i różnorodność jego myśli

usunęły temat uniwersaliów w cień wielkich zagadnień

metafizycznych dojrzałej scholastyki. Trzeba mu zatem

przywrócić jego właściwą rangę. (...) ...

Spór o uniwersalia –

centralne zagadnienie filozofii średniowiecznej

19.12.2012

... Istota problemu zawarta była w pytaniach, które

stawiali sobie myśliciele średniowieczni: Dlaczego

świat, składający się z widzialnych, jednostkowych

rzeczy, ujmowany jest w naszym poznaniu w ogólnych

kategoriach rodzajów i gatunków? Czy ta ogólność

jest tylko naszym sposobem myślenia o rzeczywistości,

czy istnieje ona również i w rzeczach, dla których

stanowi wzorzec i właściwe odniesienie?”

W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Kęty 2001, s. 117-118.

Arbor Porphyriana

(Porfiriusz – Boecjusz – Piotr Hiszpan)

Substantia

Corporea Incorporea

Corpus

Animatum Inanimatum

Corpus animatum

Sensibile Insensibile

Animal

Rationale Irrationale

Animal rationale

Mortale Immortale

Homo

Plato Vergilius

Abelard: powszechnik jako vocabulum, jako sermo

19.12.2012

Powszechnik jest słowem, które można z jego natury

pojedynczo orzekać o wielu, jak to słowo „człowiek”,

które można łączyć z poszczególnymi nazwami ludzi

zgodnie z naturą rzeczy będących podłożem dla nazw,

które się o nich orzeka.

Możemy także nazywać stanem człowieka owe rzeczy

przypisane naturze człowieka, których wspólne

podobieństwo pojmuje ten, kto używa danego słowa.

Dielectica, cyt. za: S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, s. 477

Proces abstrahowania:

zmysł/przedmiot – intelekt/obraz/pojęcie

19.12.2012

Ludzie, którzy poznają jedynie zmysłowo, ledwo albo nigdy nie osiągną takiego prostego poznania, a zewnętrzna zmysłowość przypadłości stanie na przeszkodzie w czystym pojmowaniu natur rzeczy.

Tamże, s. 480.

Podobnie postępują niektórzy doktorowie w naszych czasach: ponieważ nie mogą zdobyć biegłości w dialektycznych argumentach, przeklinają tak bardzo samą dialektykę, że wszystkie jej twierdzenia i prawidła uważają za sofizmaty, i sądzą, że są to raczej oszustwa słowne niż argumenty. Czego nie rozumieją, od razu nazywają głupotą, a czego nie mogą pojąć uważają za obłęd.

Epistula XX, tamże, s. 481.

Tomasz: trzy typy powszechników

15.01.2013

Ante rem: wszystkie pojęcia ogólne istnieją jako

wzory w umyśle Boga (por. idee)

In re: powszechniki istnieją jako istoty konkretnych

rzeczy, zawarte w ich substancji jednostkowej

(universale directum) (por. Bóg)

Post rem: uniwersalia pojawiają się jako rezultat

abstrakcji, wytwór umysłu (universale reflexivum)

(por. człowiek)

Tomasz: intelekt możnościowy/wyobrażenia

– intelekt czynny/kontemplacja

19.12.2012

Platon wierzył, że forma przedmiotu poznanego z konieczności jest w poznającym w taki sposób, w jakim jest w poznanym przedmiocie. I dlatego to utrzymywał, że rzeczy poznane umysłowo powinny by same z siebie bytować w ten sam sposób, to znaczy niematerialnie i nieruchomo.

Tamże, s. 682

Poznanie Boga, które może być przyjęte od umysłu ludzkiego, nie wykracza ponad ten rodzaj poznania, które pochodzi z przedmiotów poznania zmysłowego, ponieważ i umysł o sobie samym poznaje, czym jest, za pośrednictwem tego, że poznaje natury rzeczy poznawalnych zmysłowo.

Tamże, s. 683

Ockham: omne reale est singulare

19.12.2012

„Żaden powszechnik nie istnieje realnie poza

duszą jako substancja indywidualna ani dzięki ich

substancji lub istocie.

Nie ma żadnej rzeczy realnie odrębnej od

jednostek czy immanentnej im, która byłaby

immanentna, powszechna i wspólna jednostkom.

Powszechniki więc mają tylko i wyłącznie

konstrukcję mentalną, są to jedynie konstrukty

umysłowe.”

tamże, s. 803.

Nie należy mnożyć bytów

ponad potrzebę

(Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem)

Novacula Occami et Nominalium

19.12.2012