M. BOGACZYK-VORMAYR

HISTORIA FILOZOFII ANTYCZNEJ

I ŚREDNIOWIECZNEJ

Wykład pierwszy (organizacyjny, wprowadzający) 03.10.2012

Kategorie „thaumadzein“, „theoria“ i „praxis“ -

wprowadzenie

„Wszyscy ludzie z natury dążą do poznania...” Arystoteles, Metafizyka I, 1 980a

03.10.2012

Siedmiu Mędrców

03.10.2012

Nie śmiej się z mowy kogoś, kto wyszydza innych. Znienawidzą cię bowiem ci, którzy są wyszydzani. Kleobulos z Lindos

O rzeczach niejasnych wnioskuj na podstawie jasnych. Solon Ateńczyk

Nie wymachuj ręką, jest to bowiem rzecz nierozumna. Chilon Lacedemończyk

Lenistwo jest rzeczą uciążliwą. Tales z Miletu

Znaj odpowiednią chwilę. Pittakos z Lesbos

Człowiek przeglądający się w lustrze, jeśli wyda się piękny, powinnien czynić to, co jest piękne, a jeśli wyda się brzydki, powinnien naprawić braki natury dążeniem do ideału piękności. Bias z Prieny

Prawa przyjmuj stare, ale pokarmy świeże. Periander z Koryntu Cyt. za: G. Reale, Historia...., t.1., s. 226-229.

Thaumadzein

„Dzięki bowiem dziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować, dziwiły ich początkowo niezwykłe zjawiska spotykane codziennie, później z wolna stawali wobec trudniejszych zagadnień, jak na przykład wobec zjawisk związanych z Księżycem, Słońcem i gwiazdami, i wobec powstania wszechświata. A kto jest bezradny i dziwi się, poznaje własną niewiedzę. (Dlatego nawet miłośnik mitów jest w pewnym sensie miłośnikiem mądrości, bo mit jest pełen dziwów.) Jeżeli więc filozofowali w tym celu, ażeby uniknąć niewiedzy, to jasne, że poszukiwali wiedzy dla poznania, a nie dla jakichś korzyści .”

Arystoteles, Metafizyka I 2.982 b 13, tłum. K. Leśniak

03.10.2012

Thaumadzein

03.10.2012

„Od nastawienia uniwersalnego, ale mityczno-praktycznego ostro odcina się niepraktyczne w każdym dotychczasowym sensie nastawienie thaumadzein - w którym tytani pierwszego okresu kulminacji filozofii greckiej, Arystoteles i Platon, upatrywali źródło filozofii. Człowieka ogarnia teraz pasja poznawania i rozważania świata, która odwraca go od wszelkich interesów praktycznych (...) Innymi słowy: człowiek staje się niezaangażowanym obserwatorem, przygląda się światu, staje się filozofem.“

Edmund Husserl, Kryzys europejskiego człowieczeństwa

Praxis i theoria

03.10.2012

„Starożytni filozofowie greccy, tacy jak Zenon, Epikur,

Sokrates itd., pozostali bardziej wierni prawdziwej idei

filozofa, niż to ma miejsce w dzisiejszych czasach.

- Kiedyż wreszcie zaczniesz żyć cnotliwie – pytał Platon

starca, który mu mówił, że słucha wykładów o cnocie.

Nie chodzi o to, by wciąż spekulować, lecz by raz na

dobre pomyśleć o wcieleniu czegoś w życie. Ale dziś

uważa się za marzyciela tego, kto żyje zgodnie z

treścią swej nauki.“

I. Kant, Vorlesungen über die philosophische Enzyklopädie,

cyt. za: P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, tłum. P. Domański, s. 21.

Filozoficzny ideał zgodności theoria i praxis

Thaumadzein według Parmenidesa, Sokratesa-

Platona i Arystotelesa

Zagadnienia egzaminacyjne – wykład 1:

24.10.2012

FILOZOFIA

PRESOKRATEJSKA

Wykład drugi 10.10.012

Filozofia „physis”

10.10.2012

Greckie pojęcie physis dotyczy tak samo pytań o naturę samego wszechświata – o źródło, prapoczątek – , jak i o to, co jest ich przejawem. Jońscy filozofowie przyrody w tym, co zjawiskowe, co możliwe do zaobserwowania, szukają właśnie odpowiedzi na pytanie o początek – takie są pierwsze próby myślowego przekraczania mitu, racjonalizowania. Odkrycie, że w pewnym momencie rzeczywistość stawia nam opór jest źródłem pytania o to, co poza tą rzeczywistością, co niej samej stawia opór, co stanowi pierwszą granicę (peras). W tym znaczeniu Tales wskazuje na pramaterię. Pierwsza zasada (arche) – woda Talesa – jest porządkiem rzeczy, zarazem granicą, dzięki której ten porządek jest utrzymywany.

Tales i odkrycie arche

10.10.2012

Także Tales, jak nam przekazuje tradycja ma sądzić, że siłą poruszającą jest dusza. Mówi bowiem, że wszystko jest pełne bogów.

Arystoteles, O duszy A 2, 405a 19nn, tłum. P. Siwek

(...) twierdził, że woda jest zasadą (dlatego też dowodził, że Ziemia unosi się na wodzie.) Zapewne doszedł do tego wniosku na drodze obserwacji, że pożywienie jest wilgotne i że samo ciepło powstaje z wilgoci i dzięki niej żyje (a to, z czego coś powstaje, jest zasadą wszystkich rzeczy). Na podstawie tego oraz faktu, że nasiona wszystkich rzeczy mają wilgotną naturę, powziął myśl, że woda jest naturalnym początkiem wszystkich rzeczy wilgotnych.

Arystoteles, Met. A 3, 983 b 20-27, tłum. K. Leśniak

Anaksymander i odkrycie bezkresu

10.10.2012

Z czego jest powstawanie bytów, również ich ginięcie nastaje, tak nakazuje konieczność. Ponoszą bowiem karę i doświadczają sprawiedliwości za niesprawiedliwość wobec czasu.

Anaksymander DK 12 B 1, tłum. własne

Wszystko bowiem jest zasadą lub z zasady, nie istnieje zaś zasada nieskończoności. Bowiem gdyby taka istniała byłaby jej granicą. Będąc zaś zasadą jest i niestworzona i niezniszczalna.

DK 12 B15, tłum. własne; por.: Arystoteles, Fizyka G 4 203 b 6.

Racjonalność człowieka,

boskość bytu

10.10.2012

„Fakt, że Anaksymander widział początek wszechrzeczy nie w wodzie, jak to przed nim czynił Tales, lecz w pierwiastku nieograniczonym (apeiron) jest przejawem tej samej świadomości w wychodzeniu poza krąg zjawisk dostępnych zmysłom. Wszystkich filozofów przyrody fascynuje gigantyczne widowisko stawania się i przemijania, którego barwny obraz chwyta ludzkie oko. (...) Filozoficzna koncepcja kosmosu oznacza niewątpliwie zerwanie z potocznymi wyobrażeniami religijnymi, ale to zerwanie prowadziło tylko do nowego, głębszego poglądu na boskość bytu wśród grozy przemijania.”

W. Jaeger, Paideia, tłum. H. Bednarek, M. Plezia, s. 237, 239.

Apeiron - Peras

10.10.2012

Apeiron określa to, co nieskończone, bezgranicznie. Intuicyjnie przywołujemy pojęcie bezkresu; bez-kres wskazuje właśnie na to, co jest a-peiron, bez granicy (peras), bez wyjścia, ale też: bez końca. Peras oznacza wszak granicę, koniec, kres, ale i rozwiązanie, decyzję, czyli wyjaśnienienie, w znaczeniu celu, ściślej: celu, który osiągnięto, spełnienia. Grecka apeiria to z kolei nie-skończoność, nieograniczoność, gdy peras wyznacza ograniczenie. Takie myślenie o świecie – przeciwstawiające sobie dwie siły/sfery/elementy, spotykające się i często ścierające – charakteryzuje całą kulturę grecką, poczynając od mitu (Chaos-Gaja), poprzez dzieła literackie, będące najpełniejszym, najlepiej znanym nam wyrazem wyobrażeń religii, wierzeń i życia ówczesnego człowieka, dalej poprzez dwubiegunowość przejawiającą się w naturze, jako źródle/miejscu odkrycia początku (arche), zasady, a zarazem tego, co jej przeciwstawne. Owa „bipolarność” zaowocuje w filozofii sokratejsko-platońskiej, i być może ona wpłynęła także na taką interpretację tej filozofii, która koncentruje się na istnieniu dwóch przeciwstawnych światów (błędna interpretacja platońskiej teorii idei).

Anaksymenes – opis procesów

zagęszczania i rozrzedzania

10.10.2012

Różnice zaś zachodzą wskutek zagąszczania się i

rozrzedzania w poszczególnych rzeczach. Z rozrzedzania powstaje ogień, ze zagęszczania zaś wiatr, potem chmury, a z jeszcze większego zagęszczania woda, potem ziemia, potem kamienie, a z nich wszystko inne.

DK 13 A 5, tłum. I Dąmbska

Kiedy jest całkiem równomiernie rozłożone, wtedy nie jest widzialne dla oka, lecz ujawnia się pod postacią zimna, ciepła, wilgoci i ruchu.

DK 13 A7, tłum. B. Krupis

Heraklit - pozór i zmiana

10.10.2012

Na tych, którzy wstępują do tej samej rzeki, napływają coraz to nowe wody.

DK 22 B 12, tłum. B. Kupis

Do tej samej rzeki wstępujemy i nie wstępujemy,

jesteśmy i nie jesteśmy.

DK 22 B49, tłum. B. Kurpis

Logos Heraklita

10.10.2012

Ludzie nie rozumieją wiecznego Logosu, nie rozumieją

go zanim jeszcze się o nim dowiedzieli, ani też wtedy,

gdy dowiedzieli się o nim po raz pierwszy; ludzie

wydają się go nie pojmować, chociaż wszystko dzieje

się zgodnie z Logosem (...) i jakkolwiek Logos jest

wspólny i powszechny, wielu żyje tak, jakby mieli

własny rozum. DK 22 B 1, tłum. J. Gajda

Choćbyś wszystkie drogi przeszedł, nie dotrzesz do

granic duszy; tak głęboki jest jej logos.

DK 22 B 45, tłum. B. Kupis

Parmenidesa jedność myśli i bytu

10.10.2012

Trzeba to mówić i myśleć: byt jest, albowiem jest byciem,

Nicość natomiast nim nie jest. To radzę tobie rozważyć.

Od pierwszej tej drogi badania ja ciebie wszelako odwiodę,

A potem od tamtej, którą śmiertelnicy, nie wiedząc niczego,

Wymyślają – dwugłowi. Nieudolność bowiem w ich piersiach

Błędnym kieruje myśleniem. Tak dają się oni prowadzić

Głusi jednako i ślepi, otumanieni, bezkrytyczni ludzie,

Którym to być oraz nie być tym samym snadź się wydało

I nie tym samym; dlań wszystkich ta ścieżka jest zwrotna.

DK 28 B 6, tłum. M. Wesoły

Parmenides – topos badacza

10.10.2012

„Badacz, który powziął nową myśl, przeżył wprawdzie coś w rodzaju oświecenia, zobaczył coś, czego inni i on sam przedtem nie widzieli. Ale nie wolno mu się powołać na oświecenie ani wobec innych, ani wobec samego siebie. Musi się upewnić, czy rzeczywiście widział, a to w taki sposób, że wyciąga konsekwencje ze swojej nowej myśli i sprawdza je w doświadczeniu już uznanym lub nowo obmyślonym. Właśnie on zobowiązany jest do próby falsyfikacji odkrycia. Jeśli było prawdziwe, sprosta falsyfikacji i uczyni zrozumiałym to, czego dotąd nie rozumiano. Odkrycie usprawiedliwia się tak jak światło zapalone w ciemności tym, że uczy widzieć.”

C. F. von Weizsäcker, Filozofia grecka i fizyka współczesna, s.494.

Droga Prawdy – Droga Mniemania

DROGA PRAWDY

Obwieszczone przez boginię = rozpoznane zostało coś, co nie wszystkim jest dane, ma podlegać jednak weryfikacji/falsyfikacji

Domyślne = „ład świata, taki, jakim zdaje się on być”

Określenie bytu i jego granicy w koniecznej jedności

DROGA MNIEMANIA

Ustalone przez śmiertelnych = przyjęte jako pewne, nie poddane weryfikacji ani falsyfikacji

Przyjęte w przekonaniu = nazwane prawdziwym, a więc przyjęcie założenia, że niebyt jest do wypowiedzenia

Rozróżnienie i przeciwstawienie dwóch „postaci rzeczy”

10.10.2012

Marginalia

Adam Zagajewski: Lawa

10.10.2012

Cóż, pomyślałem, jeżeli jednocześnie Heraklit i Parmenides mają rację i tuż obok siebie istnieją dwa światy, jeden spokojny, drugi szalony; jedna strzała mknie bez pamięci a druga przygląda się jej z pobłażaniem; ta sama fala płynie i nie płynie. Zwierzęta rodzą się i giną w tej samej chwili, listki brzozy bawią się wiatrem i jednocześnie niszczeją w rdzawym, okrutnym płomieniu. Lawa zabija i utrwala, serce uderza i jest uderzone, była wojna, wojny nie było, Żydzi umarli, Żydzi żyją, miasta spłonęły, miasta stoją, miłość płowieje, wieczny pocałunek, skrzydła jastrzębia muszą być brązowe, ty wciąż jesteś ze mną chociaż nas już nie ma (...) Młodość zamienia się w nicość w ciągu jednego dnia, twarze dziewcząt zamieniają się w medaliony, rozpacz zamienia się w zachwyt i twarde owoce gwiazd rosną na niebie jak winogrona i piękno trwa drżące i nieporuszone i Bóg jest i umiera, noc wraca do nas co wieczór a świt jest siwy od rosy.

Prawda-Byt

10.10.2012

„(…) przedmiotem naukowego poznania i komunikacji może być tylko to, co trwałe, z sobą samym tożsame, nigdy to, co w sposób zmienny indywidualne. Pierwszy raz myśl tę klarownie wyraża Platon. Jeśli ją zrozumieć poprawnie, pozostaje w mocy do dziś. Tyle, że my mówimy o prawidłowościach przyrody, a więc powtarzających się procesach, Platon natomiast myślał o modelowych formach zgromadzonych w kosmosie , których sposób istnienia porównywalny jest z bytem typu kosmicznego u Parmenidesa: dostępnym tylko duchowi, a przecież bez żadnej wątpliwości istniejącym obiektywnie.”

O. Gigon, Podstawowe problemy filozofii starożytnej, s. 189.

Początki ontologii

10.10.2012

„Oto prosty przykład niewymagający wielu słów: ruch, który nie byłby istniejący, nie mógłby być ruchem rzeczywistym, próżno byłoby o nim rozprawiać. To samo odnosi się również do rzeczywistego życia, rzeczywistego chcenia, rzeczywistego działania, rzeczywistej decyzji i rzeczywistej inicjatywy. Powiedzmy szczerze, ów czynnik bycia rzeczywistym jest to wszędzie, zarówno w istocie ludzkiej, jak i w przyrodniczym obrocie energii, modus bycia, bez którego fenomeny świata są pozbawione wagi i znaczenia. Tym właśnie czynnikiem zajmuje się ontologia. W życiu może się on nam wydawać czymś oczywistym; ale filozofia zaczyna się przez to, że w tym, co oczywiste, odkrywa to, co niepojęte i zagadkowe.”

N. Hartmann, Nowe drogi ontologii, tłum. L. Kopciuch i A. Mordka, Toruń 1998, s. 29.

Sokratycy mniejsi

10.10.2012

Antystenes: dowartościowanie sfery doksa, ideał

wolności; cel życia filozoficzno-moralnego: adoxia i

atyphia

Arystyp: jedyną wiedzą jest wiedza o dobru i złu,

fenomenalizm; hedonizm; krytyka polis, tzw.

kosmopolityzm

Euklides: Byt-Jedno jest Dobrem

Fedon: logos, ratione

PLATON I ARYSTOTELES

Wykłady trzeci -czwarty 17.10.- 24.10.

2012

„Obym nigdy nie stał się jak jakieś puste słowo”

Platon, List VII 328c

17.10.2012

Odkrycie Definicji

17.10.2012

„[Sokrates] słusznie poszukiwał tego, co jest, bowiem

na względzie miał myślenie sylogistyczne, a zasadą

sylogizmów jest to, co jest (...) Sokratesowi przyznać

można dwie rzeczy: myślenie indukcyjne oraz

definiowanie ogólne – one są początkiem wiedzy.”

Arystoteles, Metafizyka, M 4 1078 b 24-25, 27-30

[tłum. własne]

Horismoi –

poszukiwanie tej jednej rzeczy...

17.10.2012

„Tak samo ma się rzecz z różnymi rodzajami dzielności; i chociaż ich jest wiele i są różnorodne, mają wszystkie jakąś jedną postać, przez którą są zaletami. Pięknie by więc było, żeby zapytany przyjrzał się temu i wyjaśnił pytającemu, czym właściwie jest dzielność.”

Menon 72c

Sokrates mówiąc o „jakiejś jednej postaci” używa słowa eidos , nie jest więc jego celem definiowanie pojęcia dzielności (arete), bądź jej jednostkowego przejawu, lecz właśnie „czegoś samego w sobie” - kath auto. Trudność w doprowadzeniu swych rozmówców do zanegowania własnej ich tezy podejmuje Sokartes także ironią i podstępem, które wikłając wywód jego rozmówcom, jemu samemu ułatwiają zbijanie.

A to trzeba, kiedy ktoś dostrzega naprzód wspólną cechę wielu rzeczy, nie odstępować prędzej, zanim się w niej nie dojrzy wszystkich różnic, jakie tylko tkwią w jej rodzajach, a znowu różnorodne niepodobieństwa, kiedy czasami biją w oczy, nie można wtedy oczu zamykać, ani ustawać, zanim człowiek wszystkich cech charakterystycznych wewnątrz jednej wspólnej nie skupi i nie zamknie jej w istocie pewnego rodzaju.

Polityk 258b

17.10.2012

„Czy nie jest już rzeczą jasną, że sąd i myśl rodzą się w naszych duszach fałszywe i prawdziwe? (...) Myśl i zdanie to jedno i to samo. Tylko, że wewnętrzna rozmowa duszy samej z sobą, odbywająca się bez głosu - to się u nas nazywa myślą (...) Więc widzisz, że fałszywy sąd i zdanie fałszywe znalazły się prędzej, niżeśmy się spodziewali (...) Mogą istnieć zdania fałszywe i sąd fałszywy, to już mogą istnieć imitacje bytów, i może się z takiego stanu rzeczy rodzić umiejętność oszukańcza.

Sofista 263c-264d

Imitacja „bytów”

17.10.2012

„Proszę was, wy którzy mówicie, że wszystko jest ciepłem i zimnem, albo, że to są jakieś takie dwa pierwiastki [podkr. - M.B.], co to wy mówicie o nich obu? Mówicie, że one oba i każdy z osobna istnieją. Za cóż mamy uważać to wasze istnienie? Czy to jest coś trzeciego obok dwóch pierwiastków [podkr.- M.B.], za czym musielibyśmy założyć z wami, że wszystko co jest, to są trzy rzeczy, a już nie dwie? Przecież jeśli o jednym z dwojga mówicie, że to pewien byt, to nie mówicie, że oba również stanowią byt. Wtedy bowiem w obu wypadkach byłoby jedno, a nie dwa.”

Sofista 234d-244a

17.10.2012

- Odkrycie rzeczywistości idealnej, przedmiotów matematycznych

- Teoria idei

- Pryncypia bytowe Jedno i Dobro

- Najwyższa zasada: Agathon

„Kiedy zatem dusza dotyka prawdy? Bo jest jasne, że gdy próbuje coś oglądać za pomocą ciał jest wtedy przez nie oszukiwana.” Fedon 65b

Deuteros plous- Drugie żeglowanie

17.10.2012

Drugie żeglowanie

17.10.2012

Otóż wydało mi się później, kiedym się zmęczył rozpatrywaniem rzeczywistości, żem się powinien strzec, aby mnie nie spotkało to, co się przytrafia tym, którzy słońce czasu zaćmienia oglądają i rozpatrują (...) zacząłem się bać, żeby mi dusza całkiem nie oślepła, jeśli będę na rzeczy patrzył oczyma i każdym zmysłem po kolei będę ich próbował dotykać. Więc wydało mi się, że trzeba się uciec do słów i w nich rozpatrywać prawdę tego, co istnieje. Więc tak, tędy ci ja poszedłem i w każdym wypadku zakładam jakieś słowo, które oceniam jako najmocniejsze, i cokolwiek mi się wyda z nim zgodne, to przyjmuję za prawdę, czy to o przyczynę chodzi, czy o cokolwiek innego, a co się nie zgadza to biorę za nieprawdę (...) Bo przecież zacząłem ci tłumaczyć istotę przyczyny, jak ją sobie w myśli wypracowałem, a wracam do tego, o czym się tyle razy mówiło, i znowu od tego założenia zaczynam, że istnieje jakieś piękno samo w sobie i dobro, i wielkość i inne takie rzeczy.

Fedon 99e-100b

Przykład koła

17.10.2012

Pierwsze ujawnienie - nadajemy rzeczy nazwę, np. „koło“

Drugie ujawnienie - definiujemy za pomocą orzeczników

Trzecie ujawnienie - zmysłowe przedstawienie: eidolon

Czwarte ujawnienie - umysłowa wiedza o kole

Piąte ujawnienie - odkrycie tego, co jest naprawdę istniejące, co jest poznawalne

List VII 342a- 343c

W ramach dialektyki –

metoda hipotezy

17.10.2012

Wypadnie chyba rozpatrywać jakie to jest, to coś [dzielność - M.B.], o którym jeszcze nie wiemy, czym ono jest. Chyba, że ty jako panujący, może mi choć odrobinę cugli popuścisz i pozwolisz, abyśmy przy założeniu pewnym to rozpatrywali, czy można się tego nauczyć, jakiekolwiek to tam jest. A to przy założeniu pewnym rozumiem w ten sposób, jak to geometrzy często rozpatrują, kiedy ich ktoś zapyta na przykład o pewną figurę geometryczną, czy da się w to tutaj koło wpisać ten tutaj trójkąt. Wtedy może ktoś powiedzieć: ja jeszcze nie wiem tego, czy ten trójkąt jest taki, ale zdaje mi się, że mam jak gdyby pewne założenie przydatne do tej sprawy.

Menon 86e-87a

„Fileb” – zagadnienie miary

17.10.2012

„(...) wszystko, co, jak się zawsze mówi istnieje [ jest tym, co będące – onton – M.B.], składa się z jedności pewnej i z wielości, i ma w sobie przyrodzony pierwiastek granic i nieokreślenia [podkr.-M.B]. więc kiedy to tak jest uporządkowane [podkr.-M.B.], powinniśmy zawsze jedną postać (ideę) we wszystkim zakładać i szukać jej- znajdziemy, bo ona tam jest w środku- a gdy ją uchwycimy, to po tej jednej dwie- patrzeć, czy może tam są – a jeśli nie to trzy albo jakaś inna liczba się znajdzie i każdą z tych jedności brać tak samo aż do jedności naczelnej.”

Fileb 16c-d

24.10.2012

„Platon i Arystoteles mieli pełną rację, że tylko eidos można poznawać. Człowiek może potrafi, przynajmniej w naszej wysokiej kulturze, dokonać skomplikowanego dzieła i odróżnić pojedynczy przypadek od pojęć, pod które on podpada. Filozofia nominalistyczna błędnie uważa pojedynczy przypadek za elementraną daną. Przypuszczalnie nie istnieją elementarne dane.”

Carl-Friedrich von Weizsäcker, Czas, fizyka, metafizyka, tłum. K. Napiórkowski, w:

Krzysztof Michalski (red.), Człowiek w nauce współczesnej..., Paris 1988, s. 34

Pryncypia Bytowe: Jedno i Diada

Liczby i figury idealne

Najogólniejsze idee

Idee szczegółowe

Przedmioty arytmetyki

Przedmioty geometrii

Przedmioty astronomii

Przedmioty muzyki

24.10.2012

Poziom idei Poziom bytów matematycznych

Filozofia-Mądrość jako forma życia

24.10.2012

„(…) pewna forma mądrości jest z natury naszym celem, a ćwiczenie się w niej jest ostateczną czynnością, ze względu na którą powstaliśmy. Jasne przeto, że skoro powstaliśmy po to, ażeby ćwiczyć się w mądrości i poznawać, to również istniejemy w tym celu.”

Arystoteles, Protreptikos. Zachęta do filozofii, tłum. K. Leśniak, Warszawa 1988, s. 9.

Philosophia i Eros

24.10.2012

W Uczcie etymologia słowa philosophia: „miłość”, „pragnienie

miłości”, staje się pragnieniem filozofii. Można powiedzieć, że od Sokratesa z Uczty filozofia na stałe przyjmuje w swych dziejach zabarwienie ironiczne i tragiczne jednocześnie. Ironiczne, bo prawdziwy filozof zawsze będzie tym, który wie, że nie wie, wie, że nie jest mędrcem, a przez to nie jest ani mądry, ani głupi, nie pasuje ani do świata głupców ani do świata mędrców, nie jest całkowicie u siebie ani w świecie ludzi, ani w świecie bogów, nie do zaszeregowania, wszędzie obcy, jak Eros i Sokrates.

P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, wyd. cyt., s. 77.

Wiedza jako cel życia (E. Fink, Grundfragen der Philosophie der Antike, S. 38. tłum. własne)

24.10.2012

„Wiedza jest sama w sobie, w zgodzie z jej naturą, skierowana na wzrost, podąża ku maksymalizacji, jest niejako w drodze – wszelka wiedza ze swej natury ’chce’, aby było jej więcej, i nie oznacza to większej ilości przedmiotów wiedzy ani osiągnięcia większego stopnia pewności, lecz wszystko to jest tylko następstwem własnego dążenia wiedzy, aby jeszcze więcej i jeszcze więcej być wiedzą (ein noch mehr Wissen-seinedes Wissen zu werden). We wszelkiej wiedzy narzuca się i ponagla sama możliwość wiedzy. I tak oto we wszelkiej wiedzy mieści się filozofia. Ta komparatywna natura wiedzy, istniejąca w niej samej potrzeba (waltender Drang), pewien zarys projektu jej maksymalizacji – wszystko to Arystoteles dostrzegł i rozumiał. Zaczyna on zdaniem: pantes anthropoi tou eidenai oregontai physei – wszyscy ludzie z natury dążą do poznania (Met. A 980a 21). Zdanie to nie jest wyrazem optymistycznej oceny ludzi, nie jest ono ani optymistyczną ani pesymistyczną oceną faktycznego stanu, w jakim znajduje się człowiek. W tym zdaniu wypowiedziana została istota bycia człowiekiem: orexis tou eidenai, czyli pożądanie prawdy, które kieruje nami z natury. Owo pragnienie wiedzy (Wissenwollen) jest podstawowym ludzkim popędem (Trieb).”

Marginalia:

„Wyobrażam sobie ludzi w jaskini, którzy od

najmłodszych lat zakuci są w kajdany. Siedzą

nieruchomo i spoglądać mogą tylko wprost przed

siebie – na ścianę jaskini. W rękach trzymają

karabiny maszynowe.”

F. Dürrenmatt, Wojna zimowa w Tybecie (1981)

Metafora jaskini

w jej wymiarze etycznym

24.10.2012

Metafora i niewyrażalne

24.10.2012

„Analogie, metafory i symbole są nićmi, za pomocą których umysł trzyma się świata nawet wtedy, gdy w roztargnieniu traci z nim bezpośredni kontakt, i które zapewniają jedność ludzkiemu doświadczeniu. Ponadto w samym procesie myślenia są modelami zachowania pozwalającymi uniknąć ślepego błądzenia tam, gdzie wiedza empiryczna, jedynie relatywnie pewna, nie może być naszym przewodnikiem. Prosty fakt, że nasz umysł umie znajdować analogie, że świat zjawisk przypomina nam o rzeczach, które same się nie zjawiają, może służyć jako rodzaj ‘dowodu‘ , że umysł i ciało, myślenie i doświadczenie zmysłowe, niewidzialne i widzialne, przynależą do siebie i są jakby dla siebie ‘stworzone‘.“

H. Arendt, Myślenie, tłum. H. Buczyńska-Garewicz, s.158

Bóg i To, co co boskie

Przyczyna sprawcza

Agathos,

urzeczywistniający

Jedność

Z chaosu/apeironu w

Diakosmos

Zasada życia

Myśl myśli: noesis

noeseos; Intelekt

Oddzielenie bytów

przygodnych (np.

człowiek) od tego, co

boskie

24.10.2012

Demiurg Platona Pierwszy Poruszyciel Arystotelesa

Arystoteles: „Metafizyka”

24.10.2012

„Sądzimy więc, że, po pierwsze, mędrzec musi posiadać wiedzę możliwie o wszystkich rzeczach, mimo, iż nie będzie posiadał wiedzy o każdej poszczególnej rzeczy. Po wtóre, mędrcem jest ten, kto może poznać trudne rzeczy, niełatwe do poznania dla człowieka (wrażenia zmysłowe są wspólne wszystkim, dlatego są łatwe i nie są znamieniem mądrości. Po trzecie, ten jest módrzejszy we wszytskich dziedzinach wiedzy, kto jest skrupulatniejszy w badaniu i zdolniejszy do nauczania o przyczynach.”

Met. A 982a

Arystoteles:

nauka o czterech przyczynach

24.10.2012

Przyczyna formalna: forma albo istota rzeczy

(eidos)

Przyczyna materialna: to, z czego rzecz jest

zrobiona (hyle)

Przyczyna sprawcza (np. ruch)

Przyczyna celowa – przeznaczenie rzeczy

Byt jako sam w sobie – kath auto – substancja

Byt jako przypadłość

Byt jako prawda

Byt jako możność i akt

Arystoteles: Wieloznaczność bytu

24.10.2012

1. Substancja albo istota (ousia, ti esti, einai)

2. Jakość (poloi)

3. Ilość (poson)

4. Relacja (pros ti)

5. Dzaiałanie (poiein)

6. Doznawanie (paschein)

7. Gdzie lub miejsce (pou)

8. Kiedy lub czas (pote)

9. Posiadanie (echein)

10. Położenie (keisthai)

Kategorie Arystotelesa

24.10.2012

1. Analysys

2. Horismoi

3. Hermeneutyka

4. Sylogizm i dowodzenie

5. Intuicja rozumowa

6. Sylogizm retoryczny

7. Katharsis i Kalokagathia; Phronesis

Od logiki do poetyki

24.10.2012

1. Nauka o tym, co jest (o bycie)

2. Nauka o arche, o aitia,

3. Czyli filozofia pierwsza (prote philosophia)

Arystotelesa określenia „metafizyki”:

24.10.2012

1. Zasada zmiany i ruchu

2. Przestrzeń – miejsce a próżnia

3. Czas

4. Nieskończoność

5. Światy podksiężycowy i ponadksiężycowy

Arystoteles: „Fizyka”

24.10.2012

Arystoteles:

czas jako ruch pomiędzy przed i po

24.10.2012

„Pewne rozważania nasuwają podejrzenie, iż czas albo w ogóle nie istnieje albo jest pojęciem mglistym i niewyraźnym. Bo oto jedna jego część już przeminęła i już jej nie ma, podczas gdy inna dopiero będzie i jeszcze jej nie ma. (...) a zatem pewne części czasu są przeszłe, inne zaś przyszłe; żadna z nich nie trwa, chociaż czas jest podzielny: ‘Teraz‘ nie jest częścią, bo część jest miarą całości, a całość musi być złożona z części; czas – jak się wydaje – nie składa się z chwil teraźniejszych.”

Fizyka, ks. 10, 217b 32 – 218 a 8

Arystoteles: „Poetyka”

24.10.2012

Sztuka jako naśladownictwo

Epopeja – tragedia – komedia

Tragedia jako naśladowanie życia; teleologia

fabuły tragicznej (emocje: litość, trwoga)

Koncepcja charakteru

Fabuła – jednolitość akcji

Nauka o częściach mowy

1. Dobro jest celem działania

2. Polityka jest nauką o poznaniu najwyższego dobra

3. Nauka o państwie ma za przedmiot szczęście

4. Trzy sposoby życia: dla przyjemności, na rzecz społeczeństwa (działalność obywatelska) oraz życie kontemplacyjne

5. Podział dzielności: cnoty dianoetyczne (doświadczenie) i etyczne (przyzwyczajenie)

6. Cnota etyczna jako trwała dyspozycja (por. habitus)

Arystoteles: „Etyka Nikomachejska”

(analiza Ks. I-II)

24.10.2012

Przykładowe pytania egzaminacyjne –

wykłady 2-4:

24.10.2012

Charakterystyka filozofii jońskiej (physis, arche, logos)

Charakterystyka filozofii pitagorejskiej i eleackiej (peras, symmetria, aletheia)

Episteme a doxa (co najmniej jeden przykład z dialogów Platona)

Sokratejskie definiowanie (horismoi, eidos, kath auto)

Metafora drugiego płynięcia – Platońska Idea

Metafora jaskini – treść, jej wykładnia ontologiczna, epistemologiczna oraz etyczna

Ideał życia filozoficznego (thaumadzein, sophia, peristrophe, gnothi seauton, eudajmonia)

Arystoteles: wieloznaczność orzekania o bycie, kategorie

Eudajmonia teleologiczna Arystotelesa (por. wykład/ćwiczenia z historii etyki)

SYSTEMY HELLENISTYCZNE

Wykłady piąty-szósty 7.11.- 15.11.

2012

Od Hellady do hellenizmu

7.11.2012

„Jak cała kultura helleńska, kiedy staje się kulturą hellenistyczną,

traci swój początkowy wigor i pierwotną siłę, tak samo – i szczególnie – filozofia powiększa zasiąg swego działania, ale traci głębię. Strata ta zachodzi akurat w wymiarze teoretycznym, a więc dotyczy właśnie siły i żywotności filozofii spekulatywnej. Zysk natomiast polega na tym, że filozofia, zająwszy się w istocie problematyką życia, umie dotrzeć z ważnym przekazem do bez porównania większej liczby osób. Filozofia staje się bowiem źródłem, z którego człowiek epoki hellenistycznej czerpie te wartości, które przedtem czerpał z polis i z religii polis: ukazuje nowe treści życia duchowego, oświeca sumienie, pomaga człowiekowi żyć i uczy go jak być szczęśliwym (...)”

G. Reale, Historia filozofii starożytnej, tłum. E.I. Zieliński, t. III, s. 29-30.

Renesans i schyłek szkół sokratycznych

7.11.2011

Cynicy: Diogenes z Synopy, Krates, Kerkidas

ideał wolności i autarkii; krytyka namiętności; krytyka

państwowości i formalizowania związków, krytyka religii

tradycyjnej i wierzeń ludowych

Cyraneicy: Hegezjasz, Annikeris, Teodor

zasada użyteczności, subiektywizm; nieosiągalność szczęścia,

postawa obojętności; parresia, ateizm; odejście od nauki

Arystypa

Megarejczycy: Eubulides, Diodor Kronos, Stilpon

Diogenes z Synopy

7.11.2012

Na pytanie, co jest w człowieku najpiękniejsze, odpowiedział: szczerość w mówieniu (paressia) DL VI, 69 (wszystkie cytaty w tłum. B. Kupisa)

Diogenes Cynik często mówił głośno, że bogowie dali ludziom życie łatwe, ale tę łatwość ukryli przed jego wzrokiem. DL VI, 44

Mówił Diogenes, że prowadzi życie tak samo jak Herakles, nade wszystko przedkładając wolność. DL VI, 71

Dionizjos stoik mówi, że wzięty do niewoli pod Cheroneą Diogenes został zaprowadzony przed Filipa, który go zapytał, kim jest, na co filozof odpowiedział: „Szpieguję twoją nienasyconą zachłanność”. Podziwiając jego odwagę, Filip wypuścił go na wolność. DL VI, 43

Nauka i praktyka Diogenesa

7.11.2011

Apatia

Anaideia Askesis Ponos

Autarkia

Mówił, że w życiu w ogóle nie można nic osiągnąć

bez ćwiczenia. Ćwiczenie zaś pomaga wszystko

przezwyciężyć. Ażeby żyć szczęśliwie, należy

zamiast trudów niepotrzebnych wybrać tylko

trudy zgodne z naturą; nieszczęście wynika tylko

z braku rozumu.

DL VI, 70

Diogenes:

Ideał ćwiczenia ducha i ciała

7.11.2012

Cynizm i cyrenaizm

– krytyka polis i władzy

Krates:

„Nie mam własnego

pałacu ani nawet

skromniej chaty. Cała

ziemia jest dla mnie

miastem i domem,

w którym zawsze

znajdziemy schronienie.”

DL VI, 98

Teodor:

„Twierdził, że rozsądek nakazuje, by człowiek mądry nie narażał życia dla ojczyzny; nie godzi się bowiem poświęcać mądrości po to, by pomóc głupcom. Dla mędrca – uczył – ojczyzną jest cały świat.”

DL II, 98

7.11.2012

„Śmierć tedy odrywa nas od rzeczy złych, a nie od dobrych, jeśli chcemy znać prawdę. Hegezjasz Cyrenajczyk dowodził tego tak przekonująco, że podobno król Ptolemeusz zabronił mu mówić o tym w wykładach, ponieważ wielu ludzi, usłyszawszy to, zadało sobie śmierć.”

Cyceron, Dysputy tuskulańskie I 34, 83, tłum. J. Śmigaj

Późny cyrenaizm

źródłem nauki Epikura i Stoików

7.11.2012

1. Powrót do ontologii eleackiej – zanegowanie

wielości, możności, zmienności

2. Konieczność - determinizm (możliwe jest to, co

konieczne)

3. Dialektyka i erystyka

4. Tzw. paradoksy megarejskie

Szkoła megarejska

7.11.2012

1. Eudoksos z Knidos – fizyka/metafizyka: immanenetność idei; etyka: hedonizm

2. Heraklides z Pontu – fizyka: negacja geocentryzmu; metafizyka: atomizm, boskość stworzenia, rozmność duszy – „gwiezdnej materii”

3. Speuzyp – fizyka: chora, czyli przestrzenność zmysłowa; metafizyka: byty matematyczne w miejsce idei, granica-forma i bezkres-materia inteligibilna; Bóg jako Umysł (ponad Jednym i Dobrem); etyka: szczęściem jest stan wewnętrznej doskonałości, zgodności elementów

4. Ksenokrates – metafilozofia: trójpodział filozofii; teoria poznania – platoński wzór poznania noetycznego, doksalnego i zmysłowego; metafizyka: idee-liczby, nauka o Jednym i Diadzie; kosmologia: wieczność świata, religijna wizja kosmosu, nauka o demonach; etyka: cnota i zgodność z naturą

5. Polemon – filozofia jako nauka i praktyka życia

Pierwsza Akademia Platońska

7.11.2012

„Polemon zwykł był mawiać, iż należy się zaprawiać w

czynach, a nie w dialektycznych subtelnościach; bo kto

by postępował inaczej, będzie podobny do człowieka,

który się wyuczył z podręcznika zasad harmonii, ale

nie umie grać, i potrafi tylko wysuwać godne podziwu

problemy, sprzeczne z własną jego postawą moralną.”

DL IV, 18

Późna Akademia

jako źródło przekonań epikurejskich i stoickich

7.11.2012

1. Teofrast – metafizyka: teoria przyczyn i zasad, badanie wszechświata jako natury, Bóg-Nous; psychologia: intelekt czynny, myśl jako ruch duszy; etyka: „Charaktery”, cnota jako najwyższe dobro, zarazem lęk przed niedostatkiem i bólem

2. Arystoksenos – motywy platońskie, np. dusza jako harmonia

3. Straton z Lampsaku – odrzucenie zasady transcendentnej, czyli gloryfikacja physis; psychologia: poznanie intelektu jako ruch duszy; dusza jest substancją pneumatyczną (posiadają ją wszystkie stoworzenia żywe)

PIERWSZY PERYPAT

7.11.2012

1. Odrzucenie dialektyki, nauki o ideach

2. Atomizm – wbrew eleatom, fizyczna wizja świata

3. Logika – Kanonika; trzy kryteria prawdziwości: wrażenia zmysłowe (tzw. aracjonalizm), pojęcia, czucie; postulat oczywistości empirycznej i oczywistości bezpośredniej

4. Fizyka – zasada tertium non datur: wszechświat jako nieskończoność, wszechcałość (pan) składa się z ciał i próżni; ciała niepodzielne, dynamiczne – atomy; nauka o tzw. minimach, clinamen – teoria odchylania się atomów

5. Prymat etyki: szczęście jako przyrodzone dobro, koncepcja pathos, hedonizm: hierarchia przyjemności, ideał phronesis, „arete obywatelska” a „życie wspólnoty”; tetrapharmakon

Ogród Epikura

– Phronesis i Autarkia

7.11.2012

1. Absurd lęku przed bogami i losu przyszłego w

tzw. innym świecie

2. Absurd lęku przed śmiercią

3. Cierpienie jest stanem krótkim i przemijającym

4. Właściwie rozumiana i poszukiwana przyjemność

jest wszystkim dostępna

Lekarstwo na życie?

7.11.2012

„Próżna jest nauka filozofa, dzięki której nie zostaje

uleczone żadne ludzkie cierpienie: podobnie

bowiem jak ze sztuki lekarskiej nie ma pożytku, jeśli

nie wyrzuca ona chorób z ciał, tak i z filozofii, jeśli

nie wyrzucałaby ona zła z duszy.”

cyt. za: G. Reale, dz. cyt., s.175

Epikur: Filozofia jako terapia

7.11.2012

„(...) wybrał najlepszą drogę uprawiania filozofii, ucząc o niepoznawalności rzeczy i konieczności wstrzymania się (epochein) od wygłaszania jakichkolwiek pewnych sądów.”

Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy..., tłum. K. Leśniak

Pirron – Sceptycyzm

7.11.2012

Pirronizm

– system reguł moralnych, mądrości praktycznej

Pozór poznania: „Nic

nie istnieje naprawdę”

Brak sądu –

nieorzekanie (aphasia)

Zasada równego-

nierównego

Pewne są ethos i

nomos

Ataraksja

Harmonia: „Oby życie

było jak najbardziej

równe”

7.11.2012

Teoria wiedzy/ poznania Filozofia moralna

Trzeba najpierw stracić (verlieren) świat przez

dokonanie epoche, by go potem na drodze uniwersalnej autorefleksji na powrót odzyskać.

E. Husserl, Medytacje kartezjańskie, tłum. A. Węgrzecki,

s. 236.

epochein - epoché

7.11.2012

„Skądże ja, który jestem w świecie, dowiedziałbm się, co to znaczy być w świecie, jeśli nie od siebie samego, i jak mógłbym mówić, że jestem w świecie, jeśli nie wiedziałbym tego? Nie zakładając nawet, że wszystko wiem od siebie samego, jest jednak przynajmniej pewne, że wszystko jest wiedzą, że ten atrybut z pewnością mi przynależy, nawet jeśli mam i inne. Nie mogą sobie wyobrażać, że świat wybucha we mnie czy też ja w nim, bo tej wiedzy, którą ja jestem, świat może się uobecniać, tylko ofiarowując jej pewien sens, tylko w formie wiedzy o świecie. Tajemnica świata, której poszukujemy, musi z konieczności być zawarta w moim z nim kontakcie.”

M. Merleau-Ponty, Widzialne i niewidzialne, przeł. M. Kowalska et al., Warszawa 1996, s. 44.

Wątpienie/poznanie – dyspozycje

duszy/rozumu/jaźni/self

7.11.2012

7.11.2012

„Sceptycyzm dotyczący możliwości metafizyki, upadek wiary w uniwersalną filozofię jako siłę przewodnią nowego człowieka oznacza upadek wiary w ‘rozum‘ pojęty zgodnie z tym, jak starożytni przeciwstawiali episteme i doxa. Rozum jest tym, co wszystkiemu, co istnieje (Seienden), wszystkim rzeczom, wartościom, celom nadaje ostatecznie sens, a mianowicie normatywne odniesienie ich do tego, co od początków filozofii oznacza słowo prawda, prawda w sobie, i odpowiednio słowo to, co istnieje (Seiendes). Przez to upada także wiara w ‘absolutny‘ rozum, z którego świat ma swój sens, wiara w sens historii, sens ludzkości, w jej wolność jako zdolność człowieka do dostarczania swemu indywidualnemu i ogólnemu istnieniu ludzkiemu rozumnego sensu.”

E. Husserl, Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna,

tłum. S. Walczewska, Kraków 1987, s.10.

Marginalia:

Kartezjańskie cogito

7.11.2012

„(...) gdy Kartezjusz decydował się dać jednemu ze swych dzieł tytuł Medytacje, dobrze wiedział, że słowo to w tradycji antycznego i chrześcijańskiego życia duchowego oznaczało ćwiczenie duszy. Każda medytacja to w gruncie rzeczy ćwiczenie duchowe, czyli właśnie praca siebie samego nad sobą samym, jaką trzeba wykonać, by przejść do następnego stadium (...) Bo kiedy Kartezjusz mówi w pierwszej osobie, kiedy wspomina nawet ogień przed którym siedzi, szlafrok, który ma na sobie, papier, który leży przed nim, i opisuje uczucia, jakie go ogarniają, to w gruncie rzeczy chce, aby to czytelnik przebył opisywane przezeń fazy ewolucji wewnętrznej, inaczej mówiąc, ‘ja’ w Medytacjach to w istocie ‘ty’ zwrócone do czytelnika. Odnajdujemy tu pewien jakże często spotykany w starożytności zabieg wskutek którego przechodzi się od jednostkowego ‘ja’ do ‘ja’ wyrażonego na płaszczyźnie uniwersalności.”

P. Hadot, Czym jest filozofia starożytna?, przeł. P. Domański, Warszawa 2000, s. 330.

STOICY

7.11.2012

Stara szkoła stoicka (koniec IV i III wiek): Zenon,

Kleantes, Chryzyp

Średnia szkoła stoicka (II i I wiek): Panaitios,

Posejdonios

Nowa szkoła stoicka, tzw. neostoicyzm (I i II wiek):

Seneka, Muzoniusz Rufus, Epiktet, Marek Aureliusz

1. Logos jako zasada prawdziwości w logice

2. Logos jako zasada stwórca w fizyce

3. Logos jako zasada normatywna w etyce

Logos Stoików

7.11.2012

Nauka Stoicka: logika, dialektyka, fizyka,

kosmologia, etyka

Poznanie zmysłowe (wyobrażeniowe);

aisthesis – wrażenia zmysłowe

Przedstawienie – phantasia; pojmowanie – katalepsis

Pojęcia powszechne i antycypacje

Materializm i somatyzm

Powstawalność i zniszczalność świata: zognienie (ekpyrosis) i narodziny (palingenesis); tzw. wieczny powrót

Fatum (Heimarméne) i Pronoia; cnota, czyn prawy (katorthoma) i powinność (kathekon), phronesis; afekty i apatia

„Kataleptyczne jest to przedstawienie, które pochodzi od czegoś realnie istniejącego, i zostało wyryte i odciśnięte zgodnie z tym, co istnieje realne, a co nie mogło powstać z przyczyny tego, co realnie nie istnieje.”

7.11.2012

Zagadnienia egzaminacyjne:

7.11.2012

Prezentacja poglądów wybranej szkoły

sokratycznej

Znaczenie cyrenaizmu i platonizmu w nauce

epikurejczyków i stoików

Sceptycyzm naukowy i moralny Pirrona

Prezentacja poglądów Epikura

Prezentacja poglądów stoików