M a a t sc h a p p i P o l i t i e k€¦ · profeten en predikers van hel en verdoemenis omdat men...

jaargang 35 - pri js € 5,40 - oktober 2004

Onheilsprofetieën

6

& P o l i t i e kM a a tsc h a p p iv a k b l a d v o o r m a a t s c h a p p i j l e e r

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 1

Terwijl de redactie van Maatschappij & Politiek zich voor

dit themanummer een depressie piekerde over oorsprongen functie van al die onheilsprofetieën en duivelse samen-zweringen, verscheen het volgende persbericht:

Geloof in hel verhoogt levensstandaard in landWashington (ANP, Reuters) - Landen waar veel mensen in de hel ge-loven, zijn minder corrupt en welvarender dan andere landen. Ditstaat in een rapport van de Federal Reserve Bank van St. Louis. 'Inlanden waar een groot percentage van de bevolking in de hel gelooft,lijkt minder corruptie te zijn en een hogere levensstandaard', aldushet rapport, waarin wordt gezocht naar redenen waarom sommigelanden rijker zijn dan andere. In de Verenigde Staten gelooft 71 pro-cent van de mensen in de hel en dat land heeft het hoogste inkomenper hoofd van de bevolking. (Bron: Leeuwarder Courant, juli 2004)

Bingo!, dacht ik, oplossing gevonden: men gelooft al dieprofeten en predikers van hel en verdoemenis omdat mendaar beter van wordt! Direct begon de twijfel te knagen. Al

te gemakkelijk had de journalist een causaal verband tus-sen samenhangende verschijnselen gelegd. De richtingvan dat verband leek arbitrair. Waarom niet andersom:

een hoge welvaart versterkt het geloof in de hel? Met cau-saliteit moet men sowieso uitkijken. Hoofdpijn en hoogaspirineverbruik hangen ook samen, maar daaruit kan

men niet concluderen dat aspirines hoofdpijn veroorza-ken. Causaliteit kan ook in verborgen oorzaken zitten, ter-wijl een causale relatie tussen welvaart en geloof in de hel

ontbreekt. Trouwens, dat de voor hel in het bericht is ookdiscutabel. Er zijn er toch wel meer dan één? Over w a tvoor hel gaat het hier eigenlijk: de katholieke, de calvinisti-

sche, die van Dante, een uit de Hollywoodstudio's of deexistentialistische hel van Sartre, te weten de anderen? Ikben best bereid te geloven dat de Amerikaan zowel de

hoogste welvaart als de meeste hel heeft, maar niet opgrond van komkommerjournalistiek. Overigens kan op ba-sis van hetzelfde stramien uit deze M & P worden geconclu-

deerd dat hoge welvaart tot koortsachtige samenzwerings-theorieën leidt of dat de dreiging van terrorisme de aan-dacht van overheden voor minderheidstalen stimuleert.

Hans van der Heijde

Redactioneel

I N H O U D

3 Vijandbeelden en doemdenkenLeon Wecke

6 SP-Kamerlid over klimaatveranderingGerard van Rossum

9 Het onheil van de millenniumbug Radboud Burgsma

12 Club van Rome over grenzen aan de groeiWolter Blankert

15 Lonsdale: schets van een jongerengroepHarold Drost

17 De gevolgen van de bevolkingsgroeiHarry van den Bouwhuijsen

20 Overheidssteun in crisissituatiesHans van der Heijde

22 Conspiratiedenken in de Verenigde StatenJeff Peck

24 Maatschappijleer, een vak van hypes?Lieke Meijs

R U B R I E K E N

26 Grom

27 LesmateriaalNederland in 2050

29 NVLM

30 Signalementen

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 2

3MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • OKTOBER 2004

‘We roken ze uit hun holen’, is een van de bekende uitspraken van de Amerikaanse presi-dent in zijn strijd tegen het terrorisme. De

hedendaagse vijanden van de Verenigde Statenworden als beesten afgeschilderd. Maar is hetbeeld dat van deze en andere vijanden wordt

geschetst juist? Wat zijn vijandbeelden en welkegevolgen hebben ze?

De mens is een beperkt wezen. Dat betreft nietalleen zijn levensduur, maar ook het vermogende werkelijkheid in al zijn facetten te bevatten.

Men moet zich als categoriserend wezen behelpen met tal van duurzame beel-den, die veelal de werkelijkheid onvolledig, vertekend en soms met fantasie-elementen aangevuld weergeven. Het gaat om duurzame opvattingen, soms

vooroordelen, clichés, stereotypen die onder meer door opvoeding, onderwijs,ervaringen, kerk, religie, politieke partijen en media zijn ingeprent. Zonder diegeprefabriceerde weergaven van de werkelijkheid, de feitelijkheid en de waar-

heid zou geen gesprek mogelijk zijn, geen programma worden gemaakt engeen oordeel kunnen worden geveld.

Vijand en bedreigingDe definitie die men geeft van de situatie waarin hij verkeert, is uit tal van beel-den opgebouwd en zal ons gedrag onder bepaalde omstandigheden in hoge

mate bepalen: ‘If men define situations as real, they are real in their consequen-ces’, aldus de Amerikaanse socioloog W.I. Thomas. Als men meent dat ietszus of zo is, is het gedrag ook navenant. Als men meent dat de aarde binnen-

kort vergaat, zal men zich als lid van een of andere extreme sekte op die rampvoorbereiden door alvast een voorschot op het hemels paradijs te nemen. Alsmen meent dat de milieuproblematiek zodanig desastreus zal uitpakken dat

het voortbestaan van de aarde daadwerkelijk onzeker is, zal men wellicht vanzijn bijdrage aan de bevolkingsaanwas afzien en als milieubewust echtpaarkinderloos door het leven gaan. Als men meent dat het terrorisme de grote be-

dreiging van deze tijd is, zal men de waarschuwingen van de overheid serieusnemen en zelfs met de aanranding van grondwettelijke vrijheden akkoordgaan.

Vijand- en bedreigingsbeelden vervullen belangrijke functies, zowel voor indi-viduen, groepen, staten als statenverbanden. Natuurlijk heeft de mens be-hoefte aan veiligheid, maar het is geen wet van Meden en Perzen dat daarmee

ook vijandbeelden zijn gegeven. Cultuur, die zowel vreedzaam als oorlogs-zuchtig kan zijn, is in hoge mate bepalend voor de perceptie van vijanden; per-sonen, van wie wordt aangenomen dat ze een ernstige bedreiging vormen. Ze

behoeven het niet werkelijk te zijn, als de houder van het vijandbeeld maarmeent dat dat het geval is. Een vijandbeeld is een duurzame opvatting van vij-andschap en een bedreigingsbeeld betreft de aanwezigheid van een gevaar,

dat ook van niet-menselijke oorspong kan zijn.

FunctiesBelangrijke functies van beide beelden zijn onder meer de denkeconomischefunctie en de legitimatiefunctie. De denkeconomische functie betreft het beeld

Vijandbeelden en doemdenken

Aanslag doorstroopwafel

LEON WECKE

Drs Leon Wecke is als polemoloog verbonden aan het Centrum voorInternationaal Conflict -Analyse & Management (CICAM) van de Radboud Universiteit Nijmegen.

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 3

4 MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • OKTOBER 2004

als instrument van de beperkte mens om tot een oordeel over de wekelijkheidte kunnen komen. Zo zijn mensen nu eenmaal niet in staat om zelf de werkingvan het gat in de ozonlaag, de verhoging van de zeespiegel en de mondiale

vervuiling in alle aspecten naar waarheid en werkelijkheid te vatten. Men moetzich wel behelpen met de beelden, die door diverse actoren, instanties en me-dia worden aangereikt.

Bovendien is het veelal zo dat bewust dan wel onbewust de verspreiding en/ofversterking van vijanden bedreigingsbeelden met name een legitimatiefun-ctie vervullen en daarmee tot de rechtvaardiging van bepaalde menselijke (in-)

activiteiten bijdragen, zoals daar zijn oorlog, het nastreven van bepaalde an-dere doelen en het in stand houden, afbreken dan wel versterken van interna-tionaal recht.

TerrorismeHet inmiddels geduchte vijandbeeld van het terrorisme is een element in het

doemdenken over de toekomst van onze samenleving en cultuur geworden:men moet met het terrorisme afrekenen. Zo niet, dan is men nu al bijna evi-

dent op weg naar de

grote clash tussen de is-lam en het Westen. Ietsdat al per definitie niet

kan: zowel het Westenals de islam bestaan niet- een conclusie waarvoor

men noch politicoloognoch theoloog behoeft tezijn.

Auteurs als SamuelHuntington en RobertKaplan hebben hun voor-

bereidend werk gedaanen de aanslagen van 11september 2001 hebben

reeds het gelijk aan hunkant bewezen. Zo wordtgesteld dat ‘het islami-

tisch terrorisme ’s we-relds grootste bedreiging’ is. Wie dat niet inziet is, volgens de Amerikaansepresident George W. Bush, ‘met de terroristen’. Hoewel het terrorisme een pe-

anut is vergeleken bij werkelijk grote bedreigingen voor de mensheid, zoalstientallen miljoenen slachtoffers per jaar implicerende armoede, honger enziekten - en tevens causale factoren zijn met betrekking tot sociale onvrede en

politieke instabiliteit - wordt niets nagelaten om het allesbepalende vijand-beeld van de terrorist te versterken en te verspreiden.

Publieke opinieTen behoeve van dit vijandbeeld worden kleurcodes voor alertheid ingevoerd,waardoor het volk naar believen kan worden gemanipuleerd, terwijl inmiddels

een vergeten pakje stroopwafels al voldoende is om het Centraal Station inUtrecht te ontruimen. Uit eigen onderzoek, twee maanden na 11 september,

Illustratie: Jolet Leenhouts

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 4

bleek dat de Nederlander, kiezend uit zeven levensbedreigingen, het terroris-me op nummer één en het verkeer - met gemiddeld 1.000 doden en 4.500 ge-wonden per jaar - op de laatste plaats zette. Dat, statistisch gesproken, men

zich in Nederland 500.000 keer eerder in de eigen auto te pletter rijdt danslachtoffer van een terroristische aanslag te worden, blijkt geen argument omhet terroristische gevaar te relativeren.

Als het volk erin gelooft is een doemscenario een perfect middel om in de pu-blieke opinie voldoende steun voor een bepaald beleid te verkrijgen.Massavernietigingswapens in handen van een bewezen oorlogsmisdadiger

waren voor de Amerikaanse regering van belang om de oorlog tegen Irak tekunnen beginnen. De alles en iedereen bedreigende vijand, die een vanzelf-sprekende relatie met de aanslagen van 11 september had, kende zijn denkeco-

nomische en legitimerende functie, althans aanvankelijk en met name, voorhet Amerikaanse volk en de Britse premier Tony Blair.

FahrenheitSoms worden bepaalde gevaren en bedreigingen echter onvoldoende gezien.Zo zou het kunnen zijn dat een overheid, in haar pogen de meerderheid van

het volk tot steun voor haar beleid te bewegen, maar één echte grote bedrei-ging kan hanteren. Zo blijkt de regering-Bush doof voor de gevaren die de mi-lieuproblematiek ook voor de Verenigde Staten in zich bergt. Dat blijkt zodanig

verontrustend dat vanuit het Amerikaans Ministerie van Defensie enige tijd ge-leden een rapport werd gelanceerd met juist de milieuproblematiek als pri-maire allesoverheersende bedreiging: een doemscenario om de ongenaakbare

plaats van het terrorisme aan te tasten.In het rapport wordt gewag gemaakt van de mogelijkheid dat de graduele op-warming van de wereld tot een abrupte vertraging van de warme golfstromen

in de oceaan kan leiden. Hiervan kunnen strenge winteromstandigheden,sterk verminderde grondvochtigheid en krachtige winden in bepaalde strekenen regio’s - die een belangrijk deel van de wereldvoedselproductie voor hun re-

kening nemen - het gevolg zijn. Als de temperatuur boven een bepaald is puntgestegen, kunnen zich abrupt tegengestelde weersgesteldheden voordoen, diein sommige streken de temperatuur met 5 tot 10 graden Fahrenheit doen da-

len. Circa 8.200 jaar geleden gebeurde ook iets dergelijks. Het betreft eendoemscenario waar Michael Moore, de vader van de film Fahrenheit 9/11, nogeens aandacht aan zou kunnen besteden.

DoeminstrumentWie weet zal er, als de opstellers van het rapport gelijk hebben, binnen een

paar jaar een moment komen waarop zelfs boven het Haagse Binnenhof hetzoute water zich zal sluiten. De regering-Bush meende op basis van het onge-wenste rapport haar visie inzake terrorisme en milieu niet te moeten wijzigen,

maar uit recente uitspraken van de president blijkt dat het milieu bij nader in-zien toch tot de serieuze beleidsonderwerpen moet worden gerekend. In be-paalde gevallen is de ene doem nu eenmaal een nuttiger instrument voor de

legitimatie van het beleid dan de andere. ■

MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • OKTOBER 2004 5

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 5

In Trouw van 14 februari

2004 verscheen een artikel

van econoom Hans Labohm:

'De litanie van milieu-

angsten'. Het deed veel stof

opwaaien. Volgens Labohm

zijn de cijfers over klimaat-

verandering en de oorzaken

ervan wetenschappelijk

verre van eenduidig.

De geradicaliseerde milieu-

beweging kiest voor de

meest alarmerende van deze

cijfers, die kennelijk voldoen

aan een diepgewortelde

behoefte aan westers

doemdenken, maar verant-

woordelijke regeringen zijn

terecht huiverig om

honderden miljarden te

investeren in maatregelen

met onbewezen nut.

Op het internet reageerden SP-

Kamerlid Krista van Velzen en ir EvertWesker op Labohms artikel: 'HansLabohm heeft, net als vele milieu-

sceptici, moeite met de onbekend-heid van de toekomst. Zij willen ze-kerheid in een onzekere wereld.

Klimaatverandering moet eerst wor-den bewezen, argumenteren zij. Tothet moment dat wij wetenschappe-

lijke zekerheid hebben kunnen wijdan met business as usual d o o r g a a n .Dit heeft weg van een vicieuze cirkel:

wij zijn niet zeker dat een activiteit ne-gatieve gevolgen heeft tot dat dezeplaatsvinden - en als zij plaatsvinden

dan weten we het zeker, maar is hette laat om er wat aan te doen.'1

G o d d e l i j kLabohm schrijft over de kosten en ba-ten van Kyoto: 'De kosten voor de

deelnemende landen bedragen enkelehonderden miljarden dollar per jaar.Daar staat een netto temperatuurver-

laging van 0,02 graad Celsius in 2050tegenover. Dat is op een normalethermometer niet waar te nemen.'

Van Velzen en Wesker vinden de in-vestering in de modernisering van deenergievoorziening geen weggegooid

geld: 'Het is vooruitziend inspelen opde te verwachten mondiale verande-ringen in klimaat en de beschikbaar-

heid van niet hernieuwbare energie-bronnen. Investeringen dragen bo-vendien bij aan de groei en kracht van

de Nederlandse economie.'

Labohm is van mening dat de wereldmet een zekere regelmaat door deaankondiging van naderend onheil

wordt opgeschrikt.' In de tijd van dezondvloed kwam de waarschuwingnog van b o v e n in de vorm van een

goddelijke aanwijzing. Thans beginthet meestal met een w e t e n s c h a p p e l i j k epublicatie die op basis van modelstu-

dies concludeert dat ons in de nabijetoekomst allerlei rampen zullen tref-fen.', aldus Labohm.

Van Velzen en Wesker: 'Wij leven ineen risicosamenleving, waarin wijsteeds meer experimenten met onbe-

kende uitkomsten aangaan. Rekeninghouden met onbekende uitkomstenis geen doemdenken, maar een po-

ging om toekomstige negatieve uit-komsten toch nog in goede banen tel e i d e n . '

G e l o o f w a a r d i g h e i dAan het einde van het artikel spreekt

Labohm over de kaping van de mi-lieubeweging door links-radicalen:'De samenleving is dank verschuldigd

aan de milieubeweging voor haar zin-nige bijdrage, maar in de loop der ja-ren is zij geradicaliseerd. Vroeger

zocht de milieubeweging naar waar-heid en toonde het respect voor we-tenschap ter ondersteuning van haar

doelstellingen. Thans heeft deze be-nadering plaatsgemaakt voor milieu-radicalisme. Vele milieuactivisten zijn

MAATSCHAPPIJ & POLITIEK • OKTOBER 20046

SP-Kamerlid over klimaatverandering

Doem of uitdagingGERARD VAN ROSSUM

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 6

ultralinks geworden en laten zichdoor extremisme en intolerantie lei-den. Dit heeft de geloofwaardigheid

van de milieubeweging aangetast.Het is tijd voor een debat.'

B a n g m a k e r i jMaatschappij & Politiek wil aan dit de-bat bijdragen door Krista van Velzen,

zelf jarenlang radicaal milieuactiviste,enige provocerende stellingen voor tel e g g e n .

M&P: Rond het onderwerp milieu issprake van 'alarmisme': overdreven

bangmakerij om politiek te scoren.Van Velzen: 'Of er al dan niet sprakeis van alarmisme en doemdenken,

feit is dat de geïndustrialiseerde lan-den met een constante verslechteringvan het milieu hebben te maken. De

Club van Rome trok als een van deeersten aan de bel omdat het in de ja-ren zeventig met behulp van compu-

termodellen mogelijk werd verder enconcreter in de toekomst te kijken.Sindsdien is het milieu zichtbaar ver-

beterd. Politiek valt er niet zo heelveel te scoren. Milieumaatregelenworden door verschillende maat-

schappelijke partijen eerder als hin-derlijk gezien en in verkiezingen del-ven groene partijen het onderspit.'

Doemscenario's spreken gemakkelijk totde verbeelding van de westerse mens en

worden politiek gebruikt om de menseneronder te houden.'Doemscenario's worden inderdaad

vaak gebruikt om mensen eronder tehouden, kijk naar de Koude Oorlog ende strijd tegen het terrorisme. Het is

echter de aard en omvang van debangmakerij waarmee mensen eron-der worden gehouden. Mensen wor-

den door de media overspoeld en zijnvaak niet van de feiten op de hoogte.Voor het milieu zijn er concrete en

aantoonbare feiten die de stelling ver-dedigen dat als we zo door gaan onze

hulpbronnen uitgeput raken en onsleefmilieu onbewoonbaar wordt. Ookde resultaten van het milieubeleid

zijn voor iedereen zichtbaar.'

Statistische gegevens worden pas 'fei-

ten' in de handen van mensen die er ietsmee willen.'Dat is zo. Overigens is er niets mis

mee statistische gegevens ten gunstevan het eigen standpunt te gebruiken,zolang de tegen-

partij de uit statis-tisch onderzoekgetrokken conclu-

sies op validiteitb e o o r d e e l t . '

T r o e pDe VerenigdeNaties worden door

d e r d e w e r e l d l a n d e nmet hun eigen poli-tieke agenda gedo-

mineerd. Zij zijnvoor draconische,o n b e t a a l b a r e

maatregelen diehen zelf niets kos-ten. Ze treffen al-

leen de westerseeconomieën en datis ook hun bedoe-

l i n g .'Onzin. Juist ont-w i k k e l i n g s l a n d e n

worden gecon-fronteerd metg e l d v e r - s l i n d e n d e

technologieën en regels om zo mi-lieuvriendelijk mogelijk te produce-ren. In mondiale organisaties als de

Verenigde Naties hebben zij nauwe-lijks een stem. In hun ontwikkelingkrijgen zij hulp uit rijke landen, zij het

op hun voorwaarden. De ontwikke-lingslanden trekken aan het kortsteeind en worden nu gevraagd onze

troep op te ruimen.'


Krista van Velzen (Foto: GroenLinks).

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 7

Voor de oplossing van de milieuproble-matiek is de wereld aangewezen op deinnovatieve kracht van die economieën

die het probleem zouden hebben ver-oorzaakt, die moet men dus niet metverstikkende maatregelen verlammen.

'Innoverende economieën wordenniet met verstikkende maatregelenverlamd, maar juist gestimuleerd om

nog innovatiever te zijn. Er zou meernadruk moeten worden gelegd op dekansen die worden gecreëerd.'

Het is niet meer dan logisch dat een re-gering die wordt gevraagd zovele miljar-

den uit te geven, een sluitende, eendui-dige bewijsvoering eist.'Op het gebied van klimaatverande-

ring is geen eenduidig bewijs te ge-ven: dat is het mooie van de weten-schap! Vanuit consensus komen wei-

nig ideeën voort. Bij ontwikkelingendie grote gevolgen kunnen hebben,kunnen we beter goed voorbereid zijn

en preventief te werk gaan. Overigensis de Tweede Kamer zelf bezig het ge-voerde klimaatbeleid te laten onder-

zoeken voor het komende debat overhet post-Kyotobeleid.'

A f v a l p u tWat zou u verder nog willen bijdragenaan de discussie rond het artikel van

L a b o h m ?'Allereerst is klimaatverandering zelfniet het probleem, het is de v e r s n e l d e

klimaatverandering die de grote be-dreiging vormt. Er wordt gezegd datuitvoering van het Kyoto-protocol

geen zin heeft omdat Rusland en deVerenigde Staten niet mee doen. Hetzou echter kunnen worden omge-

draaid: zou het wel zin hebben, alsdeze landen wel zouden meedoen?Bovendien gaan er juist in de

Verenigde Staten stemmen op omwat aan de CO2-uitstoot te doen: deboeren beginnen te klagen dat kli-

maatverandering hun oogsten be-d r e i g t .

Uit berekeningen van het CentraalPlanbureau (CPB) en het Rijksinsti-tuut voor Volksgezondheid en Milieu

(RIVM) blijkt dat het met de kostenvan 'een emissiereductie van 30 pro-cent' wel meevalt. Als de geïndustria-

liseerde landen en de nieuwe econo-mieën samenwerken, blijven de kos-ten tot 0,3 tot 0,6 procent van het

bruto nationaal product beperkt. Wezouden er verstandig aan doen eenswat minder naar de kosten en meer

naar de baten te kijken. Nieuwe inno-vatieve technieken leveren behalvemilieuwinst uiteindelijk ook economi-

sche baten op - dit is een van de stok-paardjes van staatssecretaris VanG e e l !

Het debat rondom klimaatverande-ring is al heel lang niet meer kritiek-loos, zoals Labohm beweert. In elke

verschuiving van het paradigma ko-men wetenschappers lijnrecht tegen-over elkaar te staan: het is de enige

manier om wetenschap te bedrijven.Labohm stelt dat we een nieuwe ge-meenschappelijke vijand moeten

hebben nu de Koude Oorlog is afge-lopen. Wat een onzin, we hebben ge-noeg gemeenschappelijke vijanden.

Denk maar aan het fundamentalisti-sche terrorisme.Mijn belangrijkste verwijt aan

Labohm is zijn morele onverschillig-heid. Door het voorbeeld aan te halendat een verbod op het verplaatsen

van zwaar milieuverontreinigendepraktijken naar ontwikkelingslandenten koste van de werkgelegenheid

gaat, draagt hij bij aan het beeld vande Derde Wereld als de afvalput vanhet Westen.' ■

Noot

1. Zie internetpagina:

http://www.euronet.nl/users/e_wesker/

AntiKyoto2.html.


M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 8

Op 1 januari 2000 zou de wereld metde digitale millenniumplaag wordengeslagen. De oorzaak hiervan was de

wijze waarop jaartallen in computer-geheugens werden genoteerd en dehoeveelheid beschikbaar geheugen

om de programma's draaiende tehouden. Geheugenmodules zijn duuren men wilde dan ook zo zuinig mo-

gelijk met de beschikbare capaciteitomgaan. Decennia voor de millenni-umwende werd bedacht dat het vast-

zetten van de eerste twee cijfers vaneen jaartal een mooie besparing zouopleveren. Het computergeheugen

hoeft dan niet met vier maar mettwee cijfers voor jaartalaanduiding tewerken. Dat kon best, want die 19

zouden immers nooit veranderen:het jaar 2000 was zo ver weg dat te-

gen die tijd alle gangbare software-programma's al lang zouden zijn her-schreven.

CijferbrijDie verwachting bleek veel te opti-

mistisch en er was dan ook een pro-bleem. Wanneer een computer mettwee in plaats van vier cijfers werkt,

raakt hij bij berekeningen rond hetjaar 2000 van slag, omdat het ver-schil tussen de twintigste en eenen-

twintigste eeuw niet herkenbaar is.Zo kan 01 zowel 2001 als 1901 beteke-nen.

Maar er was nog een tweede bug. Hetjaar 2000 was een schrikkeljaar endaar is in veel software geen rekening

mee gehouden. Om het probleem enhet zoeken naar oplossingen daarvan


Het onheil van de millenniumbug

1901 of 2001RADBOUD BRUGSMA

Ontregelde economieën, industrieën van slag, tonnen voedsel

vernietigd, kelderende aandelen, neerstortende vliegtuigen,

weigerende videorecorders en zelfs het Jubelfeest van de

katholieke kerk zou in het water vallen. Kortom: het Einde der

Tijden leek nabij. Toch bleef Nederland kalm. Zo kalm dat

premier Wim Kok mopperde dat een 'lichte vorm van paniek'

toch wel op zijn plaats zou zijn. Maar ook deze woorden

strandden op nuchterheid of naïviteit. Velen keken de kat uit

de boom of hadden geen enkel idee van de gevolgen van de

millenniumbug.

Krantenberichten

Berichten die rond de jaar-

wisseling 1999-2000 in

NRC Handelsblad en de

Volkskrant verschenen.

Tekort aggregaten door jaar 2000

Uit angst voor stroomproblementijdens de eeuwwisseling slaanbedrijven en instellingen massaal

noodaggregaten in. Bij de tweegrootste leveranciers van dezeapparaten zijn de zwaardere ver-

sies sinds twee weken uitver-kocht. ABN Amro heeft vorigeweek bij haar computercentra in

Amstelveen extra olietanks voorhaar noodaggregaten laten ingra-ven.

Noodnettelefoon blijkt slecht tefunctioneren

Het Nationaal noodnet, een tele-foonnet waarop overheden enhulpdiensten kunnen overschake-

len als het gewone net uitvalt,functioneert slecht. Dat is geble-ken tijdens een landelijke ram-

penoefening die gisteravond tervoorbereiding op eventuele pro-blemen bij de overgang naar het

jaar 2000 is gehouden.

Rampen oefenen met operatie

SneeuwklokjeAlle provincies hielden gistereneen rampenoefening met millen-

niumtint. Ook Utrecht kwam ern-stig in de problemen: Gif in deLek!

2 vluchten van KLM 31 december - Luchtvaartmaat-

schappij KLM houdt tijdens dejaarwisseling maar twee vliegtui-

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 9

nog complexer te maken werd doorsommige systemen de datum 9-9-99als dummy gezien, hetgeen tot pro-

blematische reacties zou leiden wan-neer die datum zich werkelijk voord-eed. Wat te doen?

ZwaargewichtenIn een oplage van ruim 7,4 miljoen

exemplaren verscheen De NationaleMillenniumkrant, onder auspiciënvan een speciaal, uit louter zwaarge-

wichten samengestelde MillenniumPlatform. Overigens verdiende plat-formvoorzitter en superzwaargewicht

Jan Timmer in zekere zin twee keeraan het millenniumprobleem: als

Philips-topman kan men hem im-mers ook medeverantwoordelijk hou-den voor het ontstaan ervan. 'Veel is

klaar, maar veel moet nog gebeu-ren... de tijd dringt!', aldus Timmerdie wel bezorgdheid toonde maar

nog geen reden tot paniek zag.De Nationale Millenniumkrant be-vatte een paar tips en trucjes, maar

kenmerkte zich vooral door inhouds-loos geneuzel. Harde informatie over

hetgeen al was gedaan en nog moestgebeuren ontbrak. Men moest maarvertrouwen op het Platform, dat zich

op vitale functies als energie, gezond-heidszorg en transport concen-treerde.

Wat moet gebeuren, moet gebeuren.Maar in het millenniumbugdossier inde archieven van NRC Handelsblad

wordt wel over een kostenplaatje van20 miljard euro gesproken; 20 mil-jard over circa vier jaar is nog steeds

heel veel geld. Een flink deel ging opaan de financiering van het legioenvijftigers, die de programmeertalen

uit het verre verleden nog machtigwaren. Veel programma's die nu op

hypermoderne computers aansturenbleken van oude programmeerregelsen principes gebruik te maken. Er

werd op oude ideeën doorgebouwden waar nodig werden nieuwe toege-voegd.

SpaceshuttleHet herschrijven van software was

een uitzondering. Win98SE (secondedition) was wel het toppunt van bij


gen in de lucht. Alle overige vluch-

ten zijn geannuleerd. Schipholmoet daarom tijdens de millenni-umnacht aan ongeveer 125 KLM-

vliegtuigen plaats bieden. Devluchten rond oud en nieuw wer-den door concurrent Martinair al

eerder afgelast.

Ziekenhuis: 2000 geen probleem

31 december - Zestien ziekenhui-zen zijn nog niet klaar voor de mil-lenniumwisseling, zo rapporteerde

de Inspectie voor de Gezondheids-zorg.

Chinese 'oplossing' 2000-zaak16 januari - Chinaheeft wel een heel

drastische manier ge-vonden om het mil-lenniumprobleem in

de luchtvaart op telossen. Volgens eenartikel in de Britse

Financial Times heb-ben de autoriteitentopmensen van lucht-

vaartmaatschappijenopgedragen op deeerste dag van het

jaar 2000 het vlieg-tuig te nemen.

Derde Wereld negeert'2000' 27 januari - Voor de

meeste ontwikke-lingslanden is het alte laat om afdoende voorzorgs-

maatregelen tegen het millenni-umprobleem te treffen. Om deschade zo veel mogelijk binnen de

perken te houden, zullen zij zichop de bescherming van sleutelsec-toren moeten richten. Dat conclu-

deert de Wereldbank na een en-quête.

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 10

elkaar verzamelde programmeerco-des. Met MSDOS startte Bill Gates

zijn software-imperium. Niet veel la-ter kwam concurrent IBM met eengrafische computer met muisbedie-

ning die aan populariteit won. Gateskon niet achterblijven en introdu-ceerde de Dosshell (een grafische

tekstgeoriënteerde schil met - uiter-aard - muisbediening). Het was nogsteeds MSDOS, maar zag er anders

uit. IBM ging met icoontjes werkenen dus kon Gates niet achterblijven.Dosshell werd geïconiseerd en volle-

dig aan de nieuwe inzichten aange-past. MSDOS werd Windows.Windows 1.0 evolueerde tot

Windows 3.11, Windows95,Windows98, Windows 98SE en uit-eindelijk WindowsMe (Millennium)...

en u raadt het al: het meeste was opde oude enigszins aangepaste MS-DOS-programmeercode gebaseerd.

Het resultaat was een niet altijd evenstabiele Windows. De regelmatigeupdates en servicepacks boden uit-

komst, zo ook de Y2K-update voor deverschillende oude Windows-versies.Wist u bijvoorbeeld dat ook de

Spaceshuttle nog met computers ensoftware uit de jaren tachtig werkt endat ook daar een Y2K-bug aanwezig

was? Gelukkig had ruimtevaartorga-nisatie NASA dit probleem onder-kend en de nodige actie onderno-

men.

OverdrevenHet zoeken naar de verschillendebugs in een lijst van tienduizenden re-gels programmacode was dan ook

monnikenwerk, maar het doorTimmer geleide vijftigerlegioen zoude klus wel klaren.

Al met al heeft dit digitale insectjeNederland een slordige 20 miljardeuro gekost - aansprakelijkheidskos-

ten, bedrijfsschade en vervroegde af-schrijvingen niet meegerekend.1 Hetkost wat, maar dan heeft men ook

wat; want zijn er die nacht vliegtui-gen neergestort, industrieën van slag

geraakt, tonnen voedsel vernietigd,aandelen gekelderd - en was dit dank-zij of ondanks Timmer? Was een

waarschuwing in de trant van 'Pasop, check uw computers en software:indien die (nog) met tweecijferige

jaartalaanduidingen werken, krijgt u,als u niet voor aanpassing zorgt, metproblemen te maken' niet genoeg ge-

weest? ■


Rusland wapent zich tegen'2000'

30 januari - Deskundigen van deNAVO en uit Rusland hebben gi-steren voor het eerst vergaderd

over de problemen die de zoge-heten millenniumbug op 1 januarivolgend jaar kan veroorzaken

omdat computers het jaartal2000 niet herkennen. Militaire ex-perts maken zich niet zozeer zor-

gen dat op nieuwjaarsochtend ra-ketten vanzelf de lucht in zullengaan, maar vooral dat waarschu-

wingssystemen ontregeld raken.Daardoor zou bijvoorbeeld inWashington of Moskou de indruk

van een aanval kunnen wordengewekt.

Duisenberg: banken dicht metoudejaar 16 maart - Om risico's bij de over-

gang naar het nieuwe millenniumte voorkomen zouden alle ban-ken in de Europese Unie op oude-

jaarsdag dicht moeten. Dat heeftvoorzitter Duisenberg van deEuropese Centrale Bank (ECB) gi-

steren aan de ministers vanFinanciën van de eurolandenvoorgesteld.

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 11


Het rapport van de Club van Rome

sprak tot de verbeelding omdat eronheil werd voorspeld, niet bij eenvolgende generatie, maar binnen tien

jaar. Voorspellen is trouwens niet hetgoede woord; het betrof geen hordegodsdienstwaanzinnigen, maar het

ging om een eerbiedwaardige denk-tank van onverdachte wetenschap-pers, omkranst door een club van

mensen die op uiteenlopende terrei-nen een reputatie hadden gevestigd.De aan het Massachusetts Institute

of Technology (dat in prestige nietonderdoet voor het nabijgelegenHarvard) verbonden hoofdauteur

Dennis Meadows onderbouwde zijn

onheilsboodschap met een over-

vloed van cijfermateriaal. De titelGrenzen aan de groei was duidelijk:de mensheid, en met name de welva-

rende westerse wereld, zou op kortetermijn in haar eigen vraatzucht stik-ken. Zo werd wetenschappelijk bewe-

zen wat veel mensen in het Westenal een tiental jaren aanvoelden: zeconsumeerden te veel.

OverconsumptieZuinigheid is in de westerse wereld

lange tijd een deugd geweest; buitendie wereld was het een noodzaak.Het was een deugd omdat schaarste

het normale patroon vormde. De cul-

tus van soberheid en zuinigheidkreeg door de oorlog een nieuwe im-puls, die tot 1960 aanhield. Daarna

brak de consumptiemaatschappijmet volle kracht door. Het werd eenweggooimaatschappij, waarbij het

goedkoper werd een nieuwe radioaan te schaffen dan de oude te latenrepareren. Het was prettig, die snelle

welvaartsstijging, maar deugen deedhet niet. Temeer omdat, al dan nietdoor onze schuld, 'tweederde van de

wereldbevolking honger leed'. Die te-genstelling was in elk geval niet in dehaak.

Het rapport van de Club van Romekwam dan ook als geroepen. Op ba-sis van een wiskundig rekenmodel

werd nu glashelder aangetoond datons consumptiegedrag de wereld ka-pot maakte. Binnen tien jaar zou zich

een tekort aan energiebronnen (inhet bijzonder aardolie) openbaren enmet de voedselreserve en de metaal-

voorraad stond het er niet veel betervoor. De groei van de wereldbevol-king verliep veel te snel en zou in

toch al dichtbevolkte streken alsIndia en China tot een ramp leiden.

Ondeugdelijke berekeningVan deze zo zuiver berekende prog-nose is weinig terechtgekomen. Dit

was deels een gevolg van de grote in-vloed van de Club van Rome en vanhet feit dat de aanbevelingen ter har-

te werden genomen. Voor een groterdeel bleek het model van Meadowsechter niet te deugen, vooral niet

omdat het een statisch model was;het hield geen rekening met het aan-boren van nieuwe reserves.

Daardoor kon het rapport bij eer-dere, minder grondig onderbouwdeonheilsprofetieën worden bijgezet.

Het bekendste voorbeeld daarvan isde theorie van Malthus waarbij wordtgesteld dat de wereldbevolking snel-

ler dan de voedselproductie zalgroeien; tot de verbeelding sprak zijn

Club van Rome over grenzen aan de groei

Moeder Aarde sterftaan vraatzuchtWOLTER BLANKERT

De onheilsconclusies van de Club van Rome met betrekking

tot de uitputtingsproblematiek van de aarde spraken zo tot de

verbeelding omdat er haarfijn werd voorgerekend dat ons

binnen de komende tien jaar rampspoed wachtte. Kort na het

verschijnen in 1972 werd het rapport van de Club van Rome in

een 5 vwo-klas van de auteur van dit artikel behandeld. De in-

teresse van de leerlingen was intens en oprecht.1 Waarom

spraken de conclusies uit het rapport zo tot de verbeelding -

niet alleen bij de leerlingen, maar bij een niet onbelangrijk

deel van de wereldbevolking?

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 12

zegswijze dat de bevolking met eenmeetkundige reeks (elk jaar zo veelprocent erbij) en de hulpbronnen

met een rekenkundige (elk jaar eenvaste hoeveelheid erbij) groeit. Datklonk bijna twee eeuwen lang aardig

in het gehoor, maar verder is het on-zin gebleken. Toch heeft Malthus,net als de meeste onheilsprofeten, in

zoverre gelijk dat de groei van de we-reldbevolking niet eeuwig door kangaan. Iedereen kan op zijn vingers

natellen dat Malthus eens gelijk zalkrijgen: 6 miljard wereldbewonerskan kennelijk nog (al hield niemand

dat in 1800 voor mogelijk), maar 60miljard lijkt nog steeds volstrekt uit-gesloten.

Zo zal de Club van Rome op termijnook gelijk krijgen: eens zal de aard-olie opraken. De even wezenlijke als

onvoorspelbare vraag is alleen of datvoor of na de vondst van een alterna-tieve energiebron zal gebeuren (voor

de andere hulpbronnen geldt het-zelfde). De rekenfout van de Club vanRome had betrekking op de aankon-

diging van die tekorten op korte ter-mijn. De oliecrisis van 1973 en 1979was voor de Club dan ook een ge-

schenk uit de hemel, terwijl de toen-malige tekorten niets met de bere-kende prognoses hadden te maken,

maar alles met een goed gecoördi-neerde actie van de aardolie-exporte-rende landen (OPEC) om het prijs-

peil op te voeren.

Lelijke EendZeker, de bevindingen van de Clubvan Rome waren van grote invloedop het beleid, maar de resultaten zijn

grotendeels door de stijgende wel-vaart weer geneutraliseerd. Door deconclusies van de Club van Rome

kreeg de zuinige auto een enormeimpuls. Met en zonder subsidieslaagden de autofabrikanten erin

steeds zuiniger motoren te ontwikke-len. Dit succes werd evenwel teniet-

gedaan door het verlangen om inko-mensstijging in een meer luxe auto testeken. Reed de doorsneeleraar begin

jaren zeventig in een Lelijke Eendmet drie kinderen op de achterbank(pijnlijk voor de middelste die op de

stang van de zitting zat) met eenbenzineverbruik van 1:15, nu rijdt hijmet gemiddeld hooguit twee kinde-

ren op een donszachte achterbank ineen middenklasser die 1:12 consu-meert. Dit is symptomatisch voor

veel welvaarts- en milieuzaken.Er wordt in vergelijking tot 1970 veelmeer aan recycling gedaan: men

scheidt keurig zijn huisvuil, maarconsumeert ook zo veel meer en pro-duceert zo veel meer afval dat er zel-

den nettowinst wordt behaald. Datde voorspellingen van de Club vanRome niet zijn uitge-

komen is daarommaar voor een be-perkt deel toe te

schrijven aan het feitdat de aanbevelingenter harte zijn geno-

men. De ondeugde-lijkheid van het mo-del speelde een veel

grotere rol. Hoe isdat mogelijk?

OogkleppenEconomische reken-modellen met een

sociale componentkloppen op de lan-gere termijn zelden

of nooit. Een andervoorbeeld daarvanvormt het model van

het CentraalPlanbureau (CPB)dat pretendeert prognoses voor de

komende kabinetsperiode te kunnengeven, maar de cijfers wel elke driemaanden moet bijstellen. Een beetje

waarzegger zou bij een dergelijkeaanpak door niemand serieus wor-


Foto: NASA-Earthobservatory

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 13

den genomen. Bij de Club van Rome werd het mo-del van Meadows in belangrijke mate

bepaald door de oprechte vrees datzich op zeer korte termijn tekortenmoesten voordoen, waardoor het

model eenzijdig daarop was gerichten als het ware van oogkleppen wasvoorzien. Als uitgangspunt was dat

zo gek nog niet, omdat een grotehongersnood in India in de jaren ze-stig nog voortdurend op de loer leek

te liggen (de honger in China bleeftoen nog aan het oog onttrokken).De resultaten van de Groene Revolutie

kondigden zich begin jaren zeventigwel aan, maar waren niet in het mo-del verwerkt. Met betrekking tot aard-

olie werd geen rekening met nieuwevelden gehouden en vormde eenrechtlijnige stijging van de vraag het

uitgangspunt. Voor de andere hulp-bronnen golden vergelijkbare uit-gangspunten.

Met betrekking tot de metalen heeftde Club van Rome tot op heden deplank volledig misgeslagen. Op de

zeer korte termijn werden tekorten ,met daardoor veroorzaakte prijsstij-gingen voorspeld. In werkelijkheid

heeft de markt van ijzer, koper enaluminium vele jaren van stagnatiegekend. Ook hier geldt overigens dat

deze metalen eens zullen zijn uitge-put. Dat is niet moeilijk te voorspel-len, de vraag is alleen wanneer en on-

der welke omstandigheden (als zezichzelf overbodig hebben gemaaktof als ze nog node worden gemist)?

BedreigingWelke lering is nu uit de missers van

de Club van Rome te trekken? Eenwetenschappelijk wiskundig model issterk tijdgebonden. Men stelde een

pessimistisch model op, omdat deovertuiging van overconsumptiealom bestond. De opstellers van het

rapport zetten zichzelf oogkleppenop voor nieuwe (al in de praktijk ge-

brachte) ontwikkelingen. In wezenliet men zich geheel leiden door hetMalthusiaanse uitgangspunt dat de

(inderdaad snel groeiende) wereldbe-volking wel sneller moest groeiendan de hulpbronnen toelieten. In de

periode 1970-2000 is die verwach-ting niet bewaarheid - dat zegt na-tuurlijk niets over de periode 2000-

2030. Het grootste bezwaar en ge-vaar van dit soort voorspellingen isdan ook dat mensen blind worden

voor op zich reële bedreigingen vanhun welvaart. Toch nog een onheils-profetie tot besluit? Ach, kwaad kan

dat nooit, de optimist kan in hetbeste geval gelijk krijgen, de pessi-

mist spint garen bij zowel zijn gelijkals zijn ongelijk. Dat zal stellig de re-den van de populariteit van onheils-

profetieën zijn. ■

Noot1. De interesse en oprechtheid van de leer-lingen was ook toen al een zeldzame erva-ring. Er deed zich een storing voor van eenminuut of vijf, omdat iemand van de leerlin-genraad een mededeling moest overbren-gen over de op handen zijnde verkiezingen,doorgaans een bijzonder welkome onder-breking. Dit keer maanden verschillendeleerlingen de verbaasde representant vanhet leerlingenbelang om onmiddellijk op terotten, omdat ze zijn verhaal graag wildenaanhoren in een andere les, maar juist nietin deze. Ik was verguld en terecht, want eendergelijk compliment is zo zeldzaam dat het


CommentaarCommentaar van de Club van Rome (een informeel gezelschap van oud-hoog-

waardigheidsbekleders, ondernemers en wetenschappers) op het eigen, in op-dracht van de Club van Rome door Dennis Meadows en medewerkers opge-stelde, rapport Grenzen aan de groei:

'Er is op gewezen dat onvoldoende waarde wordt gehecht aan wetenschap-pelijke en technologische vorderingen. Zulke ontwikkelingen zullen echter

te laat komen om desastreuze bevolkingsexplosies of milieurampen tevoorkomen. Vermoedelijk zullen ze slechts crises uitstellen in plaats van tevermijden, want de problematiek bestaat uit vraagstukken die méér dan

technische oplossingen vereisen.'

'Sommigen zijn van mening dat nieuwe grondstoffenvoorraden kunnen

worden ontdekt. Ook hier geldt weer dat de tekorten in dat geval eerder uit-gesteld dan geëlimineerd zullen worden. Wel moet worden erkend dat deverlenging van de beschikbaarheid van hulpbronnen met enige tientallen ja-

ren de mens weer tijd geeft om oplossingen te vinden.'

'Sommigen vonden het model te technocratisch. Deze kritiek is terecht.

Desondanks wijzen de conclusies van de studie op de noodzaak van funda-mentele verandering in de waarden van de samenleving.'

'Als datgene gaat gebeuren wat het model aangeeft, dan zou dit ongetwij-feld eerst optreden in een serie lokale crises en rampen. Maar het is waar-schijnlijk ook zo dat deze crises wereldwijd hun weerslag zullen vinden.

Vele naties en mensen zouden overhaast verbeterende maatregelen treffen,zich in isolationisme terugtrekken en een eigen economisch beheer nastre-ven. Juist daardoor zal de situatie in de wereld als geheel verder verslechte-

ren. Oorlog, epidemieën, een steeds toenemend grondstoffenverbruik vanindustriële economieën of een algemeen economisch verval leiden dan toteen zich uitbreidende sociale desintegratie.'

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 14

Rechts-extremisme onder jongeren?

Men moet heel erg oppassen met be-schuldigingen, omdat die alleen opde werkelijkheid mogen worden geba-

seerd. Is dat misschien de reden datJaap van Donselaar, onderzoeker vande Anne Frank Stichting en de Leidse

Universiteit, rechts-extremistischegroepen jongeren als 'Lonsdale-groe-pen' etiketteert, zoals hij dat 28 mei

jongsleden tijdens een, door deUniversiteit van Tilburg, georgani-seerde workshop over rechts-extre-

misme onder jongeren deed?

L o n s d a l eVoor wie het nog niet wist: Lonsdaleis een kledingmerk. Hoewel de fabri-kant niets met rechts-extremisme te

maken wil hebben en dat ook bij her-haling duidelijk maakt, wordt zijn kle-dinglijn met rechts-extremisme geas-

socieerd. Aanvankelijk was het alleenmaar een stoer merk, dat door boks-legenden als Mohammed Ali, Mike

Tyson en Henry Cooper wordt gepro-moot, maar inmiddels is het onder

jongeren die graag een rechts-extre-

mistische dreiging willen uitstralentot een soort uniform geworden. Demassamedia hebben aan de versprei-

ding van dat imago hun steentje bij-gedragen. Zo werd in publicatieskond gedaan van de veronderstelde


Lonsdale: schets van een jongerengroep

Rechts-extremisme ofpuberale provocatieHAROLD DROST

De aanwezigheid van een extreem-rechtste partij in de

Nederlandse volksvertegenwoordiging lijkt van relatief korte

duur te zijn geweest. Daarmee is echter niet gezegd dat dit ook

het einde van het rechts-extremisme in Nederland betekent. Is

er bijvoorbeeld sprake van rechts-extremisme onder jongeren?

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 15


betekenis van de afkorting (Lonsdale:Laat Ons Nederlanders Samen DeAllochtonen Langzaam Elimineren/-

e x e c u t e r e n ) .Sommige scholen, waaronder on-langs nog het Dockinga College in

Dokkum, verbieden Lonsdale-kledingop school, evenals van een Neder-lands vlaggetje voorziene

b o m b e r j a c k s, omdat die tot spannin-gen en conflicten tussen de dragersen allochtone leerlingen leiden.

R a d i c a a lBij die Lonsdale-groepen zijn radicale

uitingen, vooral van nationalistischeen racistische aard waar te nemen.Ook zetten ze zich af tegen het gezag

en vertonen ze vervelend en intimide-rend gedrag, met name jegens al-lochtone jongeren. Vaak behoren ze

tot de categorie van randgroepjonge-ren die nogal wat overlast veroorza-ken en straatgeweld niet schuwen.

Het ontbreekt deze groepen echteraan landelijke en centrale sturing ofcoördinatie, een min of meer samen-

hangende rechts-extreme ideologi-sche oriëntatie en een overloop naarrechts-extremistische politieke orga-

nisaties. Dat daar allemaal geen spra-ke van is wil niet zeggen dat landelijkopererende, rechts-extremistische or-

ganisaties geen gebruik van dezegroepen maken. Waar dat mogelijk enopportuun is, worden ze wel degelijk

voor agressieve doeleinden gemobili-s e e r d .

G e n e r a l i s a t i eJongerenwerkers worstelen met devraag wat er met Lonsdale-jongeren

moeten worden gedaan. Moeten zeworden geweerd? Een Brabantse jon-gerenwerker meent van niet: 'We

moeten ze niet buitensluiten, wantdat leidt alleen maar tot verdere radi-calisering. Aan de andere kant moe-

ten we ook niet in de u-vraagt-wij-draaienvalkuil stappen. Duidelijke

grenzen stellen aan gedrag en aan ui-tingen, dat is nodig. Geen rechts-ex-treme bands op het podium, geen ex-

treem-rechtse folders of oproepen ophet prikbord, racistische graffiti over-kwasten, dat moet wel'.

Een tijdlang werden g a b b e r s met ex-treem-rechts geassocieerd. Een me-dewerker van de antifascistische ac-

tiegroep K a f k a noemt weliswaar eenpaar vreselijke voorbeelden van ex-treem-rechts geweld van groepen

gabbers ('een in brand gestoken isla-mitische school, een neergeschotenMarokkaanse jongen, goddank mis-

lukte pogingen om een asielzoekers-centrum in brand te steken') maarwaarschuwt voor generalisatie. De

gabber-subcultuur is er eentje vanrecht-voor-zijn-raaptaal, die wel ex-treem klinkt, maar niet per se ex-

treem-rechts van aard is. Binnen hetg a b b e r d o m vormen extreem-rechtsegroepen een minderheid.

Toepassing van regelsDe workshop over rechts-extremisme

onder jongeren werd afgesloten doortwee acterende studenten die de deel-nemers confronteerden met di-

lemma-achtige situaties in club- ofbuurthuis, waarin Lonsdale-jongerenmet extreem-rechtse en racistische ui-

tingen en agressief gedrag de boeltrachten te ontregelen. Na afloopwerd gediscussieerd over de vragen

wat te doen en welke alternatieven erzijn. Algemene conclusie: er moetenduidelijke regels zijn en die regels ei-

sen ook consequente toepassing. ■

Uitspraken, opgetekend tijdens de workshop

'Puberaal provocatiegedrag en

rechts-extremisme gaan soms sa-men.'

'Extreem-rechtse organisaties heb-ben niet veel succes met wervingonder Lonsdale-jongeren.'

'Wees goed geïnformeerd bij hetboeken van hardcore-bands: som-

mige trekken extreem-rechtse jon-geren aan.'

'Het aantal extreem-rechtse jonge-ren is al jaren vrijwel constant.'

'Sluit Lonsdale-jongeren niet uit,maar stel wel duidelijke grenzenaan gedrag.'

'Ook onder allochtone jongeren issprake van rechts-extremisme, in

de vorm van fundamentalisme en jihad.'

'In de (grote) steden komen rela-tief weinig Lonsdale-groepen voor;des te meer in dorpen en kleine

steden; in de grote steden zoudenze snel het onderspit tegen al-lochtone groepen delven.'

'Het internet en mobiele telefoonsspelen een belangrijke rol bij de

groepscoördinatie en -mobilisa-tie.'

'Massamedia zouden zorgvuldigermet berichtgeving over Lonsdale-groepen moeten omgaan: uit sen-

satiezucht en neiging tot overdrij-ving werden en worden veel inci-denten tot georganiseerde

gewelddadigheden; sommige vor-men van berichtgeving stimulerentot kopieergedrag.'

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 16

Tot opluchting van velen bleken devoorspellingen van een van de grond-leggers van de economie, de Engelse

geestelijke Thomas Malthus (hij be-zorgde de nieuwe wetenschap doorzijn inktzwarte voorspellingen de bij-

naam the dismal science: de somberewetenschap) voor Engeland niet uit tekomen. Tijdens de Industriële Revo-

lutie nam de Engelse bevolking sneltoe, maar de voedselproductiegroeide nog sneller. De vraag is ech-

ter of dat wat voor Engeland gold, ineen periode waarin het zijn hulpbron-nen uit alle delen van de wereld naar

believen kon aanslepen, ook van toe-passing is op een primatensoort diede komende twintig jaar, op een nu

al overbelaste planeet, van 6 tot 8miljard exemplaren zal groeien?

Uitgezaaide primateritisMet een relatieve groei van 1,7 pro-cent per jaar beleeft de menselijkesoort op dit moment een piek in de

toename van de wereldbevolking -een piek die nooit eerder is voorgeko-men en die waarschijnlijk ook nooit

meer zal voorkomen. Als dit cijfer inhet verleden altijd zo hoog was ge-weest, zou dat betekenen dat Adam

en Eva minder dan 1.300 jaar geledenzouden hebben geleefd, aangezieneen bevolking van twee personen bij

een groeipercentage van 1,7 procentper jaar in ongeveer 1.300 jaar tot hethuidige aantal van 6 miljard toe-

neemt.2 Er zal wel niemand zijn diedit scenario serieus neemt.Het groeipercentage moet tijdens het

overgrote deel van de menselijke evo-lutie aanmerkelijk lager hebben gele-


De gevolgen van de bevolkingsgroei

Terreur van de homorapiensHARRY VAN DEN BOUWHUIJSEN

Het natuurlijk vermogen van de mens om in aantal toe te ne-

men zal, indien het niet wordt ingedamd, onvermijdelijk tot

rampen leiden. De toename van de voedselproductie zal name-

lijk altijd bij de toename van de bevolking achterblijven,

schreef Thomas Malthus in zijn Essay on Population (1798).

Uiteindelijk, zo beweerde hij, zal de bevolkingsgroei alleen

door hongersnoden, oorlogen en epidemieën in toom worden

gehouden. Een deel van de mensheid zal altijd in armoede,

ziekte en op de rand van de hongerdood leven.

Door de hele geschiedenis

en prehistorie heen hield

de vooruitgang van de mens

gelijke tred met

ecologische verwoesting.

John Gray

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 17


gen en is in de afgelopen eeuwen zosterk gestegen dat ongeveer 90 pro-cent van de absolute toename van de

wereldbevolking in de laatste 350 jaaris geconcentreerd.3 Op 12 oktober1999 verwelkomde de wereld haar 6

miljardste inwoner. Ook als we de re-cente daling van het geboortecijfer ineen groot deel van de ontwikkelings-

landen in aanmerking nemen, zal inde komende 20 tot 25 jaar het aantalmensen onvermijdelijk van 6 tot mi-

nimaal 8 miljard toenemen.4 'Gaialijdt aan uitgezaaide primateritis, eenmensenplaag' verzuchtte James

Lovelock, een van de grondleggersvan de ecologische beweging.5 Meerdan 95 procent van de 2 miljard men-

sen die er de komende twintig jaarbijkomen, zal in ontwikkelingslanden

leven; velen van hen zullen arm zijnen aan ziekten, honger en geweldda-

dige conflicten ten prooi vallen. Krijgtde profeet van de sombere weten-schap alsnog gelijk?

Onheilsprofeten?Volgens Malthus zou de toename

van de voedselproductie altijd nood-zakelijkerwijs bij de toename van de

bevolking achterblijven - met de be-kende gevolgen van dien. Daarinheeft hij voor het Engeland van zijn

tijd ongelijk gekregen. Ook voor onzetijd geldt dat de problemen zich nietbij de totale hoeveelheid geprodu-

ceerd voedsel voordoen, maar bij deongelijke verdeling daarvan: 20 pro-cent van de mensen op de wereld (zij

die in de ongeveer dertig rijke landenwonen) consumeren 85 procent vande wereldproductie van goederen en

diensten.6 De meeste deskundigenzijn het erover eens dat ook in de na-bije toekomst, bij een bevolking van

8 miljard mensen, de wereld in prin-cipe in staat zal zijn voldoende voed-sel voort te brengen - al zal ook dan

de verdeling daarvan waarschijnlijkgrote problemen opleveren. Het pro-

bleem zit niet in de omvang van dewereldvoedselproductie, zoals Mal-

thus aannam, maar in de wijze waar-op dat voedsel wordt geproduceerd.'Een menselijke bevolking van bijna 8

miljard kan alleen maar in stand wor-den gehouden door de aarde te ver-woesten', zegt de Engelse filosoof

John Gray in Strohonden, een fascine-rend nietzscheaans boek dat in meer-

dere opzichten somberder is dan

Malthus in zijn meest pessimistischemomenten. De Amerikaanse paleon-toloog Niles Eldredge valt hem bij:

Maar hijsen Gray, Eldredge en ande-ren die vergelijkbare geluiden laten

horen zich - net als Malthus - niet watal te haastig in de zwarte mantel vande onheilsprofeet? Waarschijnlijk

niet, helaas.

ExplosieTwee jaar geleden publiceerde de on-derdirecteur van de Europese afde-ling van de Wereldbank, Jean-Fran-

çois Rischard, een nuchtere analysevan de twintig meest urgente wereld-problemen die in de komende twee

decennia zullen moeten worden op-gelost, indien de menselijke soortzich op deze planeet wil handhaven

in omstandigheden die men in deloop der tijd als menswaardig is gaanzien.8 Ook Rischard ziet in, wat hij

noemt, de demografische explosie éénvan de voornaamste oorzaken vaneen groot aantal wereldproblemen.

Steeds meer mensen en een geleide-lijk stijgend welvaartspeil in - nu nog- ontwikkelingslanden als China en

India vereisen steeds meer hulpbron-

'Het aardoppervlak wordt in

een steeds toenemend tempo doorons ontbost, platgebrand,

omgeploegd en geasfalteerd.

We vormen uitgebreide ecosystemenom tot agrarische monoculturen.

We creëren gigantische

omgevingen van beton, staal, glas en plastic, waarin geen

leven meer mogelijk is,

behalve dat van onszelf en enkele commensale soorten die aan de periferie van ons

bestaan lijken te gedijen.'7

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 18

nen. De ontwikkeling van steedsmeer hulpbronnen gaat onvermijde-lijk gepaard met ontbossing, verwoe-

stijning, verlies aan biodiversiteit, uit-putting van visgronden en een steedsverdere vervuiling van bodem, lucht

en water. Deze problemen zullendoor verdere verstedelijking wordenverergerd: 'stedelijke overbevolking

en opeenhoping in Aziatische stijlzullen overal ter wereld normaal wor-den, met vele negatieve gevolgen

voor armoede, gezondheid en socialespanningen'.9

Mondige burgersEvenals Leon Wecke in zijn artikelover vijandbeelden komt Rischard tot

de conclusie dat politici zich zeldenof nooit druk maken over de werkelijkgrote problemen die de mensheid

bedreigen. Nimmer zeggen ze dat degrootste bedreiging van de mense-lijke soort niet van de terrorist maar

van de terreur van de homo rapiensuitgaat.10 Maar als politici niets doen,wie dan wel?

Het aardige van Rischards boek isdat het met een praktisch actiemodelwordt afgesloten. Zo zit een wereld-

regering er volgens hem niet in enwerken internationale verdragen on-voldoende.11 Rischard stelt voor om

wereldwijde netwerken op te richtenwaarin maatschappelijke organisa-

ties, bedrijven en overheden per pro-bleem pragmatisch hun kennis bun-delen. Die netwerken formuleren ver-

volgens richtinggevende normenvoor besluitvorming van internatio-nale instituties, bedrijven en regerin-

gen. Het voortdurend hinderlijk vol-gen en naming and shaming van spel-brekers door pers, internationale

non-gouvernementele organisaties(Greenpeace e.d.) of ad hoc-actie-groepen van geïnteresseerde burgers

zijn in dit model essentieel om eenieder bij de les te houden.12

Hopelijk zal Rischards model wer-

ken. De vraag is echter of het kanwerken? Dit is alleen mogelijk als erop de hele wereld voldoende mon-

dige burgers zijn die bereid zijn na tedenken over de vraag waar de werke-lijk grote wereldbedreigende proble-

men liggen. Tevens dienen zij bereidte zijn te participeren in structurendie de homo rapiens aan banden leg-

gen. Voor maatschappijleerdocentenis Rischards boek uiterst relevant.Het zijn hun leerlingen die - nog in

de eerste helft van hun leven - bij zul-len moeten dragen aan de oplossingvan de wereldproblemen die

Rischard zo duidelijk schetst. Het isde hoogste tijd hen ervan te door-dringen dat niemand anders dat zal

doen. Après nous le déluge mag in datgeval letterlijk worden genomen. ■


Noten1. John Gray, Strohonden. Gedachten overmensen en andere dieren, Amsterdam2003), p.17. De term homo rapiens (deroofzuchtige mens) is ook ontleend aanGray.2. Joel E. Cohen, 'Het unieke van de hui-dige groei van de wereldbevolking', in:John Brockman en Katinka Matson (eds.),Simpele feiten, Amsterdam 2004, p.304.3. Cohen, 2004, p.307.4. Jean-François Rischard, Vijf voor Twaalf.Twintig wereldproblemen, twintig jaar omze op te lossen, Rotterdam 2002, pp.16-17.5. Geciteerd in Gray, 2003, p.16.6. Rischard, 2002, 19.7. Niles Eldredge, 'Wie erft de aarde? Eenopen brief aan mijn zoons', in: JohnBrockman en Katinka Matson (eds.),Simpele feiten, Amsterdam 2004, p.312.8. Wereldproblemen noemt Rischard (69)problemen die onoplosbaar zijn buitenhet kader van mondiale collectieve actie. 9. Rischard, 2002, p.17.10. Rischard, 2002, pp.65-66.11. Rischard, 2002, pp.167-169; 159-161.12. Rischard, 2002, pp.172-180.

Op grond van ondermeer bovenstaande overwegingen is op de tweetaligeafdeling van de Wolfert van Borselen Scholengroep te Rotterdam het afge-

lopen cursusjaar in de vierde klassen gestart met het vak Global Studies,waarin aan de hier besproken problemen uitgebreid aandacht wordt be-steed. Hierbij wordt gebruikgemaakt van een speciaal voor dit vak ge-

schreven boek: It's a small world, dat door het Europees Platform voor hetNederlandse Onderwijs werd uitgegeven. Voor inlichtingen over vak enboek kunt u via e-mail contact opnemen met Harry van den Bouwhuijsen:

[email protected].

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 19


'Wees waakzaam. Let op

verdacht gedrag en

verdachte voertuigen

of pakketten.

Aarzel niet de politie te

informeren. Blijf alert!',

aldus een algemeen advies

uit de, in augustus jongst-

leden in Groot-Brittannië

huis-aan-huis verspreide

folder Preparing for

Emergencies van

de Britse overheid.1

Een idee voor Nederland?

In 1967 verspreidde de BeschermingBurgerbevolking (BB) over heel

Nederland een geniet, oblong druk-werkje met adviezen over wat te doenals de bom viel. Het heette niet

'Wenken voor de Jongste Dag' wantdat was de prachtige titel van HarryMulisch' literaire antwoord op de ver-

spreiding ervan, maar deze titel lijktraak genoeg.In 1967 ging het over de Koude

Oorlog en hoe men zich stevig tegende nucleaire winter in kon pakken.Bijna veertig jaar later gaat het Her

Majesty's Government niet meer omde gevaren van de Koude Oorlog,maar om terrorisme en dan met

name om terrorisme van de islamiti-sche soort; de Noord-Ierse paramili-taire organisaties zijn op dit terrein

immers niet meer zo actief en waren,ondanks tientallen bomaanslagen inEngeland en Wales, in de ogen van

de Britse regering nooit een derge-lijke folder waard.

SpagaatNet als de Nederlandse voorlichtersvan 1967 moeten de Britse overheids-

voorlichtersbij het sa-menstellen

van dezebrochurepermanent

het gevoel hebben gehad in een spa-gaatzit te moeten werken. In elk item

en bijna elke zin van Preparing forEmergencies voelt men de spanningvan paradox en dilemma. Enerzijds

moet de lezer van de ernst van dedreiging en de noodzaak van voorbe-reiding en waakzaamheid worden

doordrongen, anderzijds moet er eengrote mate van geruststelling vanuitgaan. Toon en inhoud mogen niet tot

paniek leiden en het publiek moet hetgevoel krijgen dat - mits een ieder deadviezen ter harte neemt - de over-

heid alles onder controle heeft en hetin haar gestelde vertrouwen niet zalbeschamen. Kortom: de folder moet

zowel ongerustheid als geruststellingbewerkstelligen.

EufemismenOp de achtste bladzijde van de Britsefolder leest men wat men in geval

van een 'chemisch, biologisch of str-alingsincident' [cursivering HvdH]moet doen. Men beseft natuurlijk

best dat hier een aanslag met chemi-sche, biologische of nucleaire wa-pens wordt bedoeld en dat het eufe-

mistische incident is gebruikt om delezers niet meteen de stuipen op hetlijf te jagen. In de navolging van tip 2:

'In de buurt blijven van de plek vanhet incident om zonodig gedesinfec-teerd of radio-inactief te worden ge-

Overheidssteun in crisissituaties

Bericht uit de stofzuigerkastHANS VAN DER HEIJDE

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 20

maakt' (tip 3: 'Pas op! Als men radio-actief of geïnfecteerd naar huis gaatkan men anderen besmetten'), zal

echter ook HM Government een hardhoofd hebben.

Fall-out en stofzuigerkastDe BB-brochure van destijds had eenhoog gehalte aan paternalisme, dat

ongewild ridicule vormen aannam,en bevatte tips over het zelf inrichtenvan een schuilplek in huis. Wanneer

men een kelder in huis en ook eenBB-schuilkelder in de buurt ont-beerde, dan was er vast wel een stof-

zuigerkast onder de trap, waarvanelke zichzelf respecterende huisvadermet zijn doe-het-zelfgereedschap een

gezellige schuilruimte voor het helegezin wist te maken. En omdat fall-out (radioactieve neerslag; dit voor de

lezers zonder koude-oorlogsverle-den) een ononderbroken verblijf vanminstens twee weken noodzakelijk

maakte, legde een verstandige huis-vrouw een mooi voorraadje houdbarevoedingsmiddelen aan natuurlijk op

die zo handig gemonteerde plankenvan haar echtgenoot/gezinshoofd.Nog was de voor deze paragraaf ver-

antwoordelijke ambtenaar niet uitge-adviseerd. Een rijtje voorbeelden vanhoudbare voedingsmiddelen volgde,

waaronder een paar pond grutten.Vlak voor het ter perse gaan van debrochure besefte onze doorknoper in-

eens dat hij had verzuimd de verstan-dige huisvrouw te vertellen hoe zij diegrutten het best geconserveerd kon

opslaan. Nog net op tijd voegde hijtussen haakjes toe: 'in een sloopje ...'.

Niets veranderdZou ook HM Government een derge-

lijke ambtenaar hebben weten te vin-den voor de redactie van Preparing forEmergencies? Jawel! Onder het kopje

'Altijd goed om in huis te hebben'staat onder meer genoemd: kant-en-

klaarvoedsel. Kant-en-klaarvoedsel?Wat is dat nu weer, zal menigeen zichafvragen? Daarom heeft de verant-

woordelijke employee er tussen haak-jes aan toegevoegd: 'bijvoorbeeld in-geblikt voedsel'. Wellicht bezocht

door de twijfel dat hij met deze toe-voeging evenveel problemen schiepals oploste, heeft hij nog het extra, en

als de crisissituatie zich inderdaadvoordoet waarschijnlijk talloze levensreddende advies toegevoegd: '... en

een blikopener'.

AanbodKunnen Nederlanders ook een derge-lijke folder verwachten? MinisterJohan Remkes, u weet wel, van het

Ministerie van Waakzaamheid, heeftnog geen reprise van die 'Wenkenvoor de Jongste Dag' aangekondigd.

Misschien heeft hij nog niet hetgoede public-relationsbureau kunnenvinden. Graag biedt de redactie van

Maatschappij & Politiek zich aan, wantwat is er mooier dan een M&P diehuis-aan-huis in Nederland wordt

verspreid? Ten bewijze dat de redac-tie voor deze opdracht niet alleen ca-pabel maar ook gereed is, volgen

hierbij alvast een paar tips en waar-schuwingen. ■


Noot1. Preparing for Emergencies kan via het in-ternet in de talen Engels, Grieks,Koerdisch, Farsi, Turks, Vietnamees enHindi worden verkregen op: www.preparingforemergencies.gov.uk.Als audiotape, in braille, grote letter druk,of in Welsh, Bengali, Chinees, Arabisch,Somali, Frans, Urdu, Punjabi of Gurajatikan de folder worden besteld bij:Preparing for Emergencies, FreepostCN2223, Croydon CR9 4WZ, UnitedKingdom.De folder is niet verkrijgbaar in het IerseGaelic.

Wees waakzaam!• Als u op de tiende of een nog hogere verdieping woont of werkt, pas

dan op voor laag inkomende 747's.• Zorg in uw particuliere schuilkelder voor een scheermesje: niemand zal

er na een aanslag van Al-Qaida met een vuile bom als een orthodoxe

moslim uit willen zien.• Vervoer vuurwerk nooit in uw schoenen.• Een verstandige huisvrouw zorgt voor een plumeau: instortende ge-

bouwen geven veel stof.• Sluit ramen en deuren als minister Remkes langskomt en zet uw radio

en televisie aan; stem af op Big Brother.

• Blijf alert.

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 21


Waar komt al dat over ons

uitgestorte onheil vandaan?

Veel onheilsprofeten steken

de beschuldigende vinger uit

naar de mens, de mensheid

in het algemeen of naar de

moderne samenleving. Van-

God-en-Moeder-Natuur-los

worden wetten overtreden

die zich niet ongestraft laten

overtreden. In de Verenigde

Staten zijn onheil en onheils-

profetieën onverbrekelijk met

samenzweringsdenken ver-

bonden: geen onheil zonder

samenzwering.

Vertaling: Hans van der Heijde

Zachary Taylor, de twaalfde president

van de Verenigde Staten en totRonald Reagan de oudste in hetambt, at tijdens de festiviteiten rond

de oprichting van het WashingtonMonument op 4 juli 1850 een schaal-tje met in melk gedrenkte kersen.

Prompt werd hij doodziek en stierfvijf dagen later. Als doodsoorzaakwerd een ingewandsontsteking vast-

gesteld. De goegemeente wist welbeter: natuurlijk was president Taylordoor politieke rivalen of wraakzuch-

tige familieleden vergiftigd.

Elvis leeftSamenzweringstheorieën oefenen opAmerikanen een onweerstaanbareaantrekkingskracht uit. Waarom zou

men toeval, economische, sociale ofpolitieke factoren van korte of langetermijn in aanmerking nemen als van

een snode conspiratie sprake zoukunnen zijn? De volkomen uit hetlood hangende inkomensverdeling,

onvolkomenheden in de overheids-structuur of scheve politieke machts-verhoudingen zijn in de ogen van

veel Amerikanen evenzeer het resul-taat van samenzweringen als dedoodverklaringen van de springle-

vende, in het geheim in Cleveland sa-menwonende Jim Morrison, BuddyHolly en Elvis (anagram van lives:

Elvis lives).

GeschiedenisVelen menen dat de Amerikaanse ge-schiedenis in de eerste plaats een ge-schiedenis van samenzweringen is.

Reeds tijdens de Amerikaanse Bur-geroorlog in de negentiende eeuwschreven de grote kranten - langeter-

mijnfactoren als industrialisatie, ur-banisatie en de verschuiving van depolitieke macht naar het noorden vol-

strekt negerend - dat een kleinegroep plantagehouders met veel sla-ven een samenzwering op touw had-

den gezet om de zuidelijke staten telaten afscheiden. Het heette toen datThe Great Slave Conspiracy puur uit fi-

nancieel eigenbelang tot burgeroor-log aanzette, en nog steeds gelovenvelen daarin.

In de twintigste eeuw werden zowelde Eerste als de Tweede Wereldoor-log gevolgd door Red Scares, perio-

den waarin de angst voor communis-tische samenzweringen alles over-heerste en men overal, maar vooral

in joodse kringen, subversieve ele-menten en activiteiten meende waarte nemen. Gedurende de jaren vijftig

telde de ledenlijst van de Ameri-kaanse Communistische Partij meerFBI-agenten dan overtuigde commu-

nisten. Overigens was partijvoorzit-ter Gus Hall daar wel blij mee omdat'zij tenminste trouw hun contributie

betalen'.De moord op president John F.Kennedy was en is natuurlijk een

goudmijn voor aanhangers van hetsamenzweringsdenken. Van LyndonJohnson tot Fidel Castro, van com-

munist tot racist - al of niet in innigesamenwerking: allemaal zijn ze alsde werkelijke dader aangewezen. Bij

doorgaans toch tamelijk verstandigelieden als de cineast Oliver Stoneheeft het conspiratievirus onverbid-

delijk toegeslagen (zie zijn film: JFK).Het, vooral in de Midden-Amerikaan-se staten sterke, conglomeraat van

extreem rechtse groeperingen is er-

Conspiratiedenken in de Verenigde Staten

Er gaat niets bovengoede samenzwering

JEFF PECK

.

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 22

van overtuigd dat Washington inhanden van rode joden is en dat inMexico en Canada ondergedoken af-

delingen van het Chinese volkslegerklaar staan om binnen te vallen.

WonderpaspoortZelfs de aanslagen van 11 september2001 zijn onderwerp van samenzwe-

ringsdenken, en dan niet de feitelijkesamenzwering van de Al Qaida-ka-pers. Volgens enkele Amerikaanse

moslimgroeperingen was 9/11 hetwerk van de Israëlische geheimedienst, de Mossad. Als bewijs scher-

men zij met de hoogst twijfelachtigeclaim dat geen enkele jood bij deaanslag op de Twin Towers het leven

liet.Tamelijk populair is de theorie dat deregering van George W. Bush de aan-

slag had kunnen voorkomen, maardat zij harde informatie daarover op-zettelijk negeerde, omdat een suc-

cesvolle aanslag een goede aanlei-ding verschafte voor invasies inAfghanistan en Irak - die zo graag

door de Texaanse oliemaatschap-pijen Halliburton en Enron werdengewenst.

Helemaal sinister wordt het met hetwonderbaarlijke paspoort van kaperMohammed Atta. Dat document

overleefde de crash, de vuurbal dieerop volgde en zelfs het instortenvan de torens, om uiteindelijk volko-

men intact in de puinhopen te wor-den gevonden. Kijk op het internet envolg hoe dit wonderpaspoort voedsel

aan tientallen samenzweringstheo-rieën geeft.

Optimisme als oorzaakWaarom zijn de Amerikanen zo gekop conspiratiedenken? Kranten,

waaronder over de hele VerenigdeStaten gedistribueerde edities, ont-hullen bijna wekelijks duistere sa-

menzweringen. Sensationele onthul-lingen verkopen immers zoveel beter

dan grondige, ingewikkelde analysen.De rol van de massamedia verklaartechter wel de snelle en massale ver-

spreiding van samenzweringstheo-rieën, maar nog niet de gretige ac-ceptatie ervan door het publiek.

Gemak- en sensatiezucht spelen na-tuurlijk een be-langrijke rol.

Misschienheeft ook hetoptimistische

karakter van deAmerikaanseideologie (The

AmericanDream) daariets mee te ma-

ken. Dat opti-misme staat al-lerlei vormen

van zelfkritieken zelfbeschul-diging in de

weg. Als er inAmerika iets ernstigs misgaat, kandat nooit een inherent gevolg van het

Amerikaanse systeem (The AmericanWay of Life) zijn en moet er welsprake van duivelse conspiraties zijn.

AutopsieIn 1991 slaagden aanhangers van de

theorie dat president Zachary Taylorvergiftigd was erin diens nazaten teovertuigen van de noodzaak van op-

graving en onderzoek van zijn stoffe-lijke resten. Een grondige autopsievan Taylors verbazingwekkend goed

geconserveerde lijk leidde tot de con-clusie dat hij een natuurlijke doodwas gestorven. Hoewel... alleen wan-

neer geen sprake is geweest van eensamenzwering van nazaten van demoordenaars en de betrokken foren-

sische experts. Hoe dan ook, dankzijde aandacht van de massamediavoor zijn exhumatie beleefde Taylor

een grootse politieke comeback in deAmerikaanse geschiedenis. ■


Mohammed Atta en George W. Bush:mysterieus onderonsje?

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 23

Maakt de redactie van Maatschappij& Politiek (en voorganger Politieke &

Sociale Vorming) zich ook niet schul-dig aan het vullen van uw vakbladmet onderwerpen die niet de werke-

lijkheid weergeven maar het beelddat wij ervan hebben gemaakt, zoalsLeon Wecke het in zijn artikel uit-

drukt?Een zoektocht in de archieven vanMaatschappij & Politiek kan mogelijk

de vraag beantwoorden of Maat-schappijleer een vak van hypes is.

Seks en condoomsNaarmate de jaargangen van Maat-schappij & Politiek ouder worden

schijnen er meer hypes voor te ko-men. Was het themanummer 3 uit1989 over seksualiteit misschien een

dergelijke hype? In het redactioneelwerd de vraag gesteld: 'Hoe kan ineen geseksualiseerde samenleving

seksuele vorming bij Maatschap-pijleer gestalte krijgen?'. De hoofdre-

dacteur voegde hieraan toe dat in datnummer vooral de positieve kantenvan seksualiteit worden belicht.

Onder de titel 'Seksualiteit en Maat-schappijleer, een uitdagend koppel'wordt een discussie weergegeven

over de vraag of seksualiteit wel eenthema voor Maatschappijleer moetzijn. Zeker, vinden twee docenten die

aan het woord worden gelaten: 'Hetthema relaties en seksualiteit hoortbij Maatschappijleer omdat het leer-

lingen van henzelf en van de omge-ving bewustmaakt. Bovendien kun-nen de sociale en culturele aspecten

aan bod komen, die bij biologie ont-breken'. Het lesmateriaal in dit the-manummer was van de Rutgerstich-

ting. Daarin kregen leerlingen de op-dracht over mogelijke voor- en na-delen van het-jongen-of-meisje-zijn

na te denken.Is het anno 2004, waarin seksualiteitgeen maatschappijleeronderwerp

meer is, een hype of was het gewoonde actualiteit die vroeg om bij Maat-schappijleer aandacht aan verander-

(en)de waarden en normen op seksu-eel gebied te besteden?Herinneringen aan lessen met voor-

lichting over aids, tijdens welke gratiscondooms onder de leerlingen wer-den verspreid, komen terug: de de-

monstratie van het aanbrengen vaneen condoom op een bezemsteel ende klachten van de conciërge over

met water gevulde condooms doorde school. De dreigende cijfers vanaantallen met aids besmette jonge-

ren in toekomstig Nederland maak-ten dat Maatschappijleer daar aan-dacht aan moest schenken.

Technologie: een bedreigingIn 1991 ging het niet langer over seks,

maar vormden computers het onder-werp van ons vakblad. Nummer 8kende 'Technologie en samenleving'

als thema. 'De toepassingen van denieuwe technologieën zijn de laatste


Maatschappijleer, een vak van hypes?

Seks, techniek en vrede

LIEKE MEIJS

Leerlingen vragen om discussies over brandende kwesties

in de maatschappijleerles en docenten stellen de actualiteit

aan de orde om het vak up-to-date te houden.

Worden we daarmee het slachtoffer van hypes, die later

als zeepbellen uit elkaar spatten?

Politieke & Sociale Vorming, april 1989

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 24

jaren in een stroomversnelling geko-men. Dat gaat gepaard met ingrij-pende maatschappelijke veranderin-

gen. Waartoe dit uiteindelijk zal lei-den blijft onderwerp van discussie.Ook bij een vak als Maatschappijleer

moet deze discussie aan de orde ko-men', zo luidde de legitimering vandit themanummer.

Het thema 'Technologie en samenle-ving' werd zelfs een eindexamen-thema. De vwo-kandidaten moesten

voor het centraal schriftelijk examenleren wat informatietechnologie is enwelke factoren op de nieuwe informa-

tietechnologieën van invloed zijn.Daarnaast moesten ze een gefun-deerde mening over het vraagstuk

van de beheersbaarheid van de tech-nologieën kunnen geven en een ei-gen visie op de introductie van

nieuwe technologieën kunnen uitdra-gen. Deze technologieën stondenvoor de duidelijkheid als optimistische

of pessimistische visie (technologievormt een bedreiging voor mens, mi-lieu en samenleving) beschreven.

Ook moesten de kandidaten de mo-gelijke gevolgen van de invoering vaninformatietechnologie voor de posi-

tie van de vrouw op de arbeidsmarktkunnen herkennen.Dit eindexamenthema is geruisloos

uit het maatschappijleerprogrammaverdwenen. Informatietechnologie isvoor de huidige leerlingenpopulatie

een gegeven, waar men niet langervoor of tegen kan zijn. Het is er ge-woon. Toch wel een hype...

Veiligheid vervangt vredeMogelijk lachen we over tien jaar

over het thema 'Veiligheid', waaraanwe in 2002 en 2003 een nummerhebben gewijd. Dat onderwerp kwam

niet voor in oude edities van Politieke& Sociale Vorming; toen heette het'Oorlog en vrede'.

Het tweede nummer uit 1987 ginghelemaal over vrede: de vredesweek,

vredeseducatie, de effecten van tele-visiegeweld op kinderen en een over-zicht van het nucleaire arsenaal over

de hele wereld. Leon Wecke schreefdestijds over media en vijandbeel-den.

In 1993 meldde de hoofdredacteur inzijn introductie op het thema'Veiligheid en vrede' dat veel institu-

ten die zich met oorlog en vrede be-zighielden zijn opgeheven; vredespe-dagogen zijn overgeschakeld op mi-

lieueducatie, omdat daarmee meervalt te verdienen. Tegelijkertijdschreef hij dat er gelukkig nog

idealisten waren te vinden. Het the-manummer was een warm pleidooivoor vredesonderwijs en deed een

oproep om dat in een van de vakkeneen vaste plaats te geven. Het lesma-teriaal heette 'Duizend bommen en

granaten' en ging in op de betekenisvan natuurwetenschappen en tech-niek voor de oorlogsvoering en op

scheikundelessen waarin op de che-mische aspecten van de verschil-lende soorten explosieven werd inge-

gaan.In het themanummer van 2003 overVeiligheid viel het woord vrede niet

meer. Het ging over een veiliger sa-menleving, het subjectieve gevoelvan veiligheid en gaf cijfers van ge-

weldsmisdrijven; erg tijdbepaald, datwel.Voor maatschappijleerdocenten ligt

daarin de taak om te ontmythologise-ren, te relativeren en leerlingen metenige afstand te laten analyseren

waarover we ons anno 2004 drukmaken. Dan wordt het al iets mindereen hype. ■


Bronnen

Politieke & Sociale Vorming, jaargang 18,

nummer 2, 1987, Oorlog en vrede


nummer 3, 1989, Seksualiteit


nummer 8, 1991, Technologie en samenle-

ving

Leerstofomschrijving Thema:

Informatietechnologie en maatschappelijke

verandering. Themaveld Technologie en sa-

menleving, Structuurcommissie, 1991,

Tilburg


nummer 6, 1993, Vrede en veiligheid

Maatschappij & Politiek, jaargang 30, num-

mer 2, 1999, Geweld


mer 6, 2001, Oorlog


mer 1, 2002, Veiligheid


mer 2, 2003, Veiligheid

Politieke & Sociale Vorming, december 1991

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 25


Vijandbeeld als gebrokengeweertje

We zijn weer eens in oorlog. Dat is niet nieuw. De wereldgeschiedenis laat

zich het meest adequaat beschrijven door een oorlogscorrespondent. Wel

nieuw is dat we nu georganiseerde zelfmoordenaars als tegenstander heb-

ben.

De begripvolle vermenselijking van de tegenstander om hem te apaiseren -

onze oude cultuurrelativistische reflex, mocht die al ooit iets meer hebben

opgeleverd dan morele zelfbevrediging - werkt deze keer niet. Een tegen-

stander wie een grotere beloning in het hiernamaals wacht naarmate hij

meer ongelovigen met zich in de dood meesleurt, openbare onthalzingen

door gemaskerde lafaards, wie daar begrip voor opbrengt is een humani-

taire fundamentalist.

We moeten helemaal niets willen weten en begrijpen van deze tegenstan-

der en zijn motieven. Begrip is de garantie voor een nederlaag. De vijand

reduceren tot vijandbeeld is dom en dodelijk. Beseffen we wel dat juist wij

het slachtoffer zijn van het vijandbeeld dat de terrorist hanteert en niet an-

dersom? Aan zijn beeld van ons kunnen wij niets veranderen, omdat het

zijn oorsprong niet vindt in iets wat wij gedaan of gelaten zouden hebben

(onderdrukking, honger), maar in religieus fanatisme, existentiële veronge-

lijktheid, tribalisme en pure slechtheid. Jawel, brave christenmensen, er be-

staan wel degelijk in-en-in slechte mensen, neem dat nou maar van mij

aan.

Vijandbeeld was het favoriete concept van de seventies, product van het

ethische wensdenken van de toenmalige vredesactivisten. Het paste naad-

loos in het typisch linkse downplayen van problemen als criminaliteit ('valt

reuze mee') en integratie ('vreemdelingen verrijken ons bestaan'), waar

Maatschappijleer vrolijk aan heeft meegedaan. In de onttoverde wereld van

na de val van de Muur en de fortuynistische revolte is een frisse, machia-

vellistische kijk op oorlog en vijandschap weer uiterst relevant. En effectief.

Vijandbeeld is een luxeconcept, een gebroken geweertje in oorlogstijd.

Grom

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 26


Nederland in 2050Anno 2004 maken we ons druk over de veiligheid in onze samenleving, de

verandering van ons kiesstelsel, de vredesmissies onder aanvoering van deVerenigde Staten of over de dreiging van terrorisme.Het zou leuk zijn als we ons even naar 2050 zouden kunnen verplaatsen om

van daaruit terug te blikken op wat we toen, in 2004, deden. We zouden erhartelijk om lachen, net als dat we dat nu doen bij het zien van filmpjes uit dejaren vijftig.

De overheid probeert toekomstscenario's voor een aantal maatschappelijkegebieden te bedenken, zodat er mogelijk in het beleid op kan worden geantici-peerd.

OpdrachtKijk vanuit een bepaald scenario naar het jaar 2050 en denk na over hetgeen

waarover men zich dan druk maakt. Werk in groepjes aan de volgende op-dracht:

• Beeld uit hoe Nederland er in 2050 uit zal zien als jullie scenario wordt ge-volgd.

• Maak een krantenpagina van een krant uit 2050, die het beeld weerspiegelt

van hoe jullie dan de samenleving zien.

Onderstaande scenario's kunnen door de groepjes worden gekozen.

1. Kritisch NederlandStrijdbaar en sociaal zijn sleutelbegrippen in het scenario Kritisch Nederland.

De steeds groter wordende verschillen tussen arm en rijk in Nederland zijnongewenst. Iedereen heeft dezelfde rechten op sociale en culturele voorzie-ningen; voor mensen die weinig geld hebben moeten aanvullende regelingen

en voorzieningen komen.Dit scenario is sociaal: in de eigen wijk en straat start de strijd voor de gelijkeverdeling en de overheid heeft een duidelijke taak in het bewaken van de ge-

lijke verdeling.Daarnaast moet er op worden toegezien dat blunders uit het verleden niet op-nieuw worden gemaakt: de Betuwelijn - die vreselijk veel geld kost en niemand

meer kan gebruiken - en de hogesnelheidslijn (HSL) - die meer een prestige-object dan een bijdrage tot de oplossing van het fileprobleem is geworden. Kritisch Nederland is vastbesloten niet meer in fouten van het verleden te ver-

vallen. Het gaat niet louter om economisch rendement, maar het welzijn vande mensen moet voorop staan.Als men naar de bevolking van Nederland kijkt, dan ziet men dat migratiestro-

men daar veel invloed op uitoefenen. In de grote steden wonen steeds meerleden van etnische minderheidsgroepen, in de middelgrote steden wonen dejonge blanke mensen en het platteland - waar nauwelijks nog landbouw en

veeteelt voorkomt - wordt massaal door de vutters bevolkt. Ook is er nog degroeiende groep die van mobiele woningen gebruikmaakt, waardoor ze steedsergens anders kunnen wonen.

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 27

Beste NVLM-leden,De meesten van

u zijn erin ge-slaagd hun con-t r i b u t i e v e r p l i c h-

tingen jegens deNVLM te vol-doen. Dank daar-

voor. Een enke-ling heeft dat nogniet gedaan en

hoewel wij veelzorg en aandachtaan de gegevens

op de ledenlijsthebben besteed,is toch een aantal

betalingen niet teverwerken. Ge-

lukkig gaat het om uitzonderingen.

Ook hebben wij een aantal acceptgi-rokaarten onbestelbaar retour gekre-gen. Over het algemeen komt dat

omdat de betrokkene is verhuisd endat niet heeft laten weten. Als wij be-schikken over uw e-mailadres zijn de

gegevens gemakkelijk aan te vullen;anders kunnen wij niet anders doendan de betrokkene van de ledenlijst

af te voeren.

Oproep e-mailadresMocht u dus wel lid willen zijn (blij-ven), maar heeft u uw verhuizing nogniet aan ons doorgegeven, doe dat

dan alsnog. Als u uw e-mailadres aande secretaris doorgeeft, helpt u onsniet alleen huishoudelijk orde op za-

ken te kunnen stellen, maar kunnenwe u via de e-mailnieuwsbrief ook re-gelmatig van de ontwikkelingen bin-

nen ons vakgebied op de hoogtehouden.BetalingenBinnenkort gaan de betalingsherin-neringen weer de deur uit. Mocht uniet hebben betaald, doe dat dan als-

nog. Dat bespaart ons kosten, tijd en


2. Dynamisch NederlandHet dynamische scenario is vanuit een liberale levensvisie ontwikkeld. De

werking van het marktmechanisme en het individualisme nemen hier een cen-trale plaats in: iedere burger krijgt de gelegenheid om zijn talenten zo goedmogelijk te gebruiken en zichzelf te ontwikkelen. Alles draait om prestaties.

De rol van de overheid is sterk beperkt tot de bewaking van het optimaal func-tioneren van de markt. Van het krijgen van kinderen wordt in DynamischNederland afgezien. Er zijn erg veel alleenstaanden en de bevolking is ver-

grijsd. Het is er regel om elk ding op zijn gebruikswaarde te beoordelen: oudesteden als Amsterdam worden door de internationale toeristenindustrie uitge-baat en door een internationaal net van snelwegen ontsloten. De Haarlem-

mermeer is vanwege zijn uitstekende ligging een bedrijvenpark voor hightech-bedrijven geworden.Ook het wonen in Nederland is aan de mechanismen van vraag en aanbod

onderhevig. Voor welgestelden wordt in luxe landelijke gebieden gebouwd enminderbedeelden komen in low budget-nederzettingen terecht.

3. Zorgvuldig NederlandIn dit scenario voelt iedere Nederlander zich medeverantwoordelijk vanuit zijngeloofsovertuiging, of die nu christelijk of islamitisch is. Bovenal heeft men

respect voor elkaar. Onderlinge conflicten worden door middel van goed over-leg opgelost. Er is een groot vertrouwen in de overheid die een duidelijke, stu-rende en stimulerende taak heeft.

Het gezin is de normale vorm waarin mensen samenleven en veel kinderenkrijgen. Het zwaartepunt van de bevolkingsverdeling is van het westen naarhet oosten en het zuiden verschoven.

Men is diep doordrongen van de eerbied voor de natuur en er zijn veel natuur-gebieden bijgekomen. De landbouw staat centraal. Door toepassing vannieuwe technieken (robots, genetisch manipulatie en dergelijke) is er in de

landbouw een grote productiviteitsverbetering gerealiseerd.In Zorgvuldig Nederland is men aan tradities gehecht, maar is men niet echtconservatief. Moderne uitvindingen zijn welkom, mits met zorg gekozen en

verantwoord ingevoerd. Magnetisch geleide hogesnelheidsautowegen makenhet mogelijk dat elk gezin zich gemakkelijk door Europa kan verplaatsen.Men woont graag in kleinere dorpen en steden, hoofdzakelijk in meergezins-

huizen met drie, vier generaties samen, zonder noemenswaardig onderscheidnaar stand of cultuur. Daarbij biedt iedereen hulp aan een ander als die hetnodig heeft.

4. Alternatief scenario: We gaan de zaak eens heel anders aanpakken.Gebruik hierbij je eigen fantasie en schets jullie eigen scenario anno 2050.

Lieke Meijs

Voor dit lesmateriaal is geput uit het lesmateriaal van Willem Terborgh, ProjectNieuw Nederland, waarbij van het materiaal van de expositie Nieuw Nederland

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 28


moeite. U kunt gebruik maken van detoegezonden acceptgirokaart dan wel

rechtstreeks de verschuldigde contri-butie ad € 16,50 overmaken op giro1889654, ten name van Nederlandse

Vereniging van LerarenMaatschappijleer, De Binckhorst 11,8226 RN Lelystad, onder vermelding

van de naam van degene voor wiehet lidmaatschap wordt betaald.Mocht u, ondanks dat u meent te

hebben betaald, toch een herinneringkrijgen neem dan (het liefst per e-mail) contact met de penningmees-

ter op.

VakinhoudelijkMet ingang van 2005 zal het tweedetijdvak examen Maatschappijleerhavo/vwo als het derde tijdvak wor-

den behandeld. Dat betekent examendoen op een geheime plaats. Hetwerk wordt dan centraal nagekeken.

Daar het aantal examenkandidatenvoor Maatschappijleer 2 slechts eenzeer geringe omvang kent, hopen

CITO en CEVO op deze wijze kostente besparen. Examens kunnen zomeerdere jaren worden gebruikt.

Coen Geelinck, secretarisTom Stroobach, penningmeester

NVLM Bestuur

Arthur Pormes, voorzitter telefoon: 0346 262888 e-mail: [email protected]

Gerard Ruijs, vice-voorzitter telefoon: 0297 531268 e-mail: [email protected]

Coen Gelinck, secretaristelefoon: 020 6866972 e-mail: [email protected]

Tom Stroobach, penningmeestertelefoon: 0320 249481 e-mail: [email protected]

Erik Cardinaalse-mail: [email protected] Jensen

e-mail: [email protected] Muldere-mail: [email protected]

Rob van Otterdijke-mail: [email protected]érèse Carpay, Adviserend voor

de Tweede Fase-problematiek telefoon 024 3780508 e-mail: [email protected]

(advertentie)

Reactie NVLM op examenbesprekingenIn Maatschappij & Politiek nummer 5stonden uitvoerige nabeschouwingen opde maatschappijleerexamens. RadboudBurgsma en Marianne van der Tol hiel-den naar aanleiding van de vmbo-exa-mens een pleidooi voor een 'aanvullendNVLM-correctiemodel met officiëleCEVO-status'. Het NVLM-bestuur vindtdit verzoek zo interessant dat zal wordenonderzocht wat er mogelijk is. In de ko-mende Maatschappij & Politiek hopen wijhier meer over te kunnen melden.Arthur Pormes, voorzitter NVLM

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 29


■ Conflict Courant

De Conflict Courant is een nieuw samen-werkingsproject van het Centrum voorMondiaal Onderwijs (CMO) en Pax Christi.Het richt zich op Studiehuisleerlingen van16-18 jaar en bestaat uit een lesbrief eneen educatieve internetpagina.De serie Conflict Courant belicht de ach-tergronden van conflicten in het nieuws:hoe zijn de conflicten ontstaan, wie zijn deactoren, welke pogingen worden onderno-men om de conflicten op te lossen en wel-ke partijen zijn daarbij betrokken?In het voorjaar van 2004 verscheen Kleinewapens, een groot probleem en onlangsverscheen in het kader van de Vredes-week 2004 het nummer Israël bouwt eenmuur. Op de bijbehorende internetpagina vindt uover de betreffende onderwerpen aanvul-lende informatie voor leerlingen en leer-krachten. Tevens zijn het CMO en PaxChristi doende om een databank met gege-vens over gewapende conflicten in te rich-ten.Elk nummer van Conflict Courant kost € 3,50, maar is ook gratis te downloadenvanaf www.cmo.nl en vanaf www.kennis-net.nl/vo/docent/perdagwijzer.Voor meer informatie, nabestellingen enabonnementen: CMO, telefoon: 024-3613074, e-mail: [email protected], internet:www.cmo.nl.

■ Leerlingbegeleiding

Op woensdag 13 oktober aanstaande orga-niseren FORUM en Schoolmanagers VOeen landelijke conferentie over leerlingbe-geleiding. Deze conferentie, getiteld

Leerlingbegeleiding luxe of noodzaak zal inhet teken staan van de uitwisseling vankennis en ervaring die in de onderwijs-praktijk met betrekking tot leerlingbegelei-ding is opgedaan . Aan het woord komenleerlingen, schoolleiders en politici.Tijdens het middaggedeelte zullen works-hops en presentaties rond een aantal rele-vante thema’s plaatsvinden. U wordt diedag om 10.00 uur in verwacht in deEenhoorn in Amersfoort.Informatie: Liza Waas, e-mail: [email protected], telefoon: 030 - 297 4321.

■ Studiedagen NVS-NVL De Vereniging van Schooldecanen enLeerlingbegeleiders (NVS-NVL) organi-seert jaarlijks studiedagen over vervolgop-leidingen en carrièremogelijkheden. Dezestudiedagen zijn er niet alleen voor deca-nen, maar ook voor vakdocenten. Het doelvan de studiedagen is vakdocenten metwerksoorten en arbeidsgebieden, bedrijfs-cultuur en arbeidsmarkt in aanraking tebrengen. Deze ervaring kan daardoor on-derdeel van de lesstof worden, en dit kanvoor zowel leerling als docent motiverendwerken.Een greep uit het aanbod van studiedagenvoor maatschappijleerdocenten: Recht inUtrecht (10 maart 2005), Werken bij het Rijk(31 maart 2005), De Politie (25 november2004, 20 januari en 21 april 2005). Meer informatie: internet: www.nvs-nvl.nl,e-mail: [email protected] of telefoon: 030 - 2543929.

■ MaatschappijoriëntatieOp vrijdag 12 november aanstaande orga-niseert de Bve-Raad een studiedag overmaatschappijoriëntatie. De bijeenkomstdie in het gebouw van de Bve-raad in deBilt plaatsvindt, duurt van 10.00 - 17.00 uur.Op de dag wordt u bijgepraat over hetnieuwe vak Maatschappijoriëntatie voornieuwkomers in de Nederlandse samen-leving, dat vanaf volgend jaar ‘Kennis vande Nederlandse samenleving’ gaat heten.De kosten bedragen € 30. Informatie enaanmelding: [email protected].

Signalementen Maatschappij & Politiekis een uitgave van Het Instituut voor Publieken Politiek. Hierin zijn tevens opgenomende mededelingen van de NVLM. De redac-tieleden zijn in hun journalistieke werk-zaamheden onafhankelijk.RedactieWolter Blankert, Harry van den Bouw-huijsen, Radboud Burgsma, Harold Drost,Coen Gelinck, Hans van der Heijde (hoofd-red.), Chris Meijnen, Lieke Meijs, Gerardvan Rossum, correspondent: Jeff Peck, NewYork, VS.EindredactieMaarten CrasVormgevingAddy de MeesterOmslagfotoeric.schwarzvogel.deDrukDrukkerij HaasbeekUitgeverInstituut voor Publiek en Politiek,Prinsengracht 911-9151017 KD Amsterdamtelefoon 020 521 76 00e-mail: [email protected] voor Publiek en PolitiekPrinsengracht 911-9151017 KD Amsterdamtelefoon 020 521 76 00e-mail m&[email protected] M & P€ 40,75 per jaar, Studenten € 35,30, scholenen instellingen € 44,90. M & P verschijntacht keer per jaar. Losse nummers € 5,40(exclusief verzendkosten).Nieuwe abonnementenAbonnementen kunnen op elk gewenst tijd-stip ingaan na ontvangst van het abonne-mentsgeld. Afhankelijk van de ingangsda-tum wordt een evenredig gedeelte van deprijs van een jaarabonnement in rekeninggebracht. Abonnementen kunnen ook wor-den aangegaan met terugwerkende kracht.Dit is echter afhankelijk van de voorraadoude nummers. Aanmelding van nieuweabonnees bij de uitgever.Beëindiging abonnementOpzegging schriftelijk tot 1 december vanhet lopende abonnementsjaar.AuteursrechtNiets uit deze uitgave mag worden verme-nigvuldigd zonder voorafgaande toestem-ming van de redactie met uitzondering vande tekst van het leerlingenmateriaal, indiendit geschiedt zonder winstoogmerk. In allegevallen dient de bron duidelijk te wordenvermeld.AdvertentiesTarieven op aanvraag verkrijgbaar bij de uit-gever, telefoon 020-5217600.Kopij en mededelingenBijdragen op diskette of per e-mail naar hetredactiesecretariaat.ISSN 1566-1555

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 30

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 31

M&P nummer 6-2004 03-02-2009 16:44 Pagina 32

M a a t sc h a p p i P o l i t i e k€¦ · profeten en predikers van hel en verdoemenis omdat men...

Documents

Transcript of M a a t sc h a p p i P o l i t i e k€¦ · profeten en predikers van hel en verdoemenis omdat men...