Zrealizowano przy pomocy finansowej Urzêdu Miasta Zielona Góra

Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne

Lubuskie Pismo Literacko-KulturalnePro Libris

nr 2(19) - 2007

Prace plastyczne wykorzystane w numerze: Wojciech Müller, Katarzyna Podgórska-Glonti

Copyright byWojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2007

Redaktor naczelnyS³awomir Kufel

Redaktor naukowyAnna Szóstak

Redaktor graficznyMagdalena Gryska

Sekretarz redakcjiEwa Mielczarek

KorektaGrzegorz Gorzechowski

Cz³onkowie redakcji:Katarzyna Bachta, Grzegorz Gorzechowski, Leszek Kania, Czes³aw Sobkowiak, Maria Wasik

Stali wspó³pracownicy:Krystyna Kamiñska, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owski

Fotografie:Anna Kubiak, Arek Prokopowicz, zbiory prywatne

WydawcaPro Libris - Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,

al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra

Sk³ad komputerowyFirma Reklamowa „GRAF MEDIA”, tel. 068 451 72 78

Druk i oprawaIMAR-DRUK, ul. Wiejska 4, 65-763 Zielona Góra

Nak³ad - 350 egz.

ISSN 1642-5995Nr indeksu 370754

Adres Redakcji:WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,

al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);e-mail: Wydawnictwo.Prolibris@wimbp.zgora.pl

http://www.wimbp.zgora.pl

3

Od Redakcji

Tym razem numer otwiera zbrodnia.Wywiad z Markiem Krajewskim potwierdza,jak s¹dzê, dzisiejsz¹ popularnoœæ krymina³ów,natomiast autor jasno wyk³ada, dlaczego.Tajemnica.

Zreszt¹, rzeczy ciekawych mamy w bie¿¹-cym Pro Libris sporo, wœród nich z pewnoœci¹mieœci siê tekst Jadwigi Korcz-Dziadosz,poœwiêcony legendarnej postaci W³adys³awaKorcza, a tak¿e zajmuj¹ce jak zwykle rozwa-¿ania Jacka Weso³owskiego. Zwraca uwagêspora iloœæ wierszy i opowiadañ, mamynadziejê, ¿e bêdzie ich jeszcze wiêcej, gdy¿ostatnimi czasy da³o siê zauwa¿yæ niejak¹posuchê w tym wzglêdzie.

I tym razem uwagê przyci¹ga czêœæ plastyczna numeru, dzie³a Katarzyny Pod-

górskiej-Glonti i Wojciecha Müllera warte s¹d³u¿szej kontemplacji.

Na osobne wyró¿nienie zas³uguj¹ z pewnoœ-ci¹ debiuty poetyckie. Prezentacja twórczoœcim³odych ludzi zawsze obarczona jest dwiemaobawami – a jeœli nic ju¿ wiêcej nie napisz¹...,albo – bêd¹ wybitnymi twórcami... ¯yczymywszystkim tej drugiej drogi i mocno trzymamykciuki.

Wreszcie prezentacja lubuskich krajo-brazów – tym razem ¯ary. Oœrodek niezwykleprê¿ny kulturalnie, coraz mocniej zaznaczaj¹cyswe miejsce na mapie regionu. Mamy nadziejêna owocn¹ dyskusjê podczas promocji numeruw tym mieœcie.

Tymczasem zapraszamy do lektury. Niechbêdzie owocna i inspiruj¹ca.

4

Spis treœci

Chcia³bym siê napiæ piwa z takim cz³owiekiem jak Eberhard Mock Z Markiem Krajewskim rozmawia S³awomir Kufel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 6Mateusz Marczewski, Drabina dwóch Jakubów (cz. ostatnia) . . . . . . . . . . . . . . . . str. 9Czes³aw Sobkowiak, W oczekiwaniu na deszcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 15El¿bieta Gonet, Popielniczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 23Jerzy Marciniak, Œmieræ Dziadka Rubena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 30Jadwiga Korcz-Dziadosz, Mój Tata (wspomnienie o W³adys³awie Korczu w 10. rocznicê œmierci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 35Zygmunt Kowalczuk, Staro¿ytnoœæ, która wraca. Retoryka . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 38Janusz Koniusz, Wiersze [Ostatnie s³owo, Norwid, *** Ziemia zapadnie siê..., Lêk] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 42Barbara Krzeszewska-Zmyœlony, Centrum Kultury i Jêzyka Niemieckiego Uniwersytetu Zielonogórskiego - 10 lat istnienia. (Das 10. Jahre Bestehen des Zentrums für die deutsche Sprache und Kultur an der Uniwersytet Zielonogórski in Zielona Góra (Universität in Zielona Góra) . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 44Leonie Ossowski, Überlegungen (Refleksje) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 48Jacek Kasprzycki, Co z tym kinem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 54Marzena Wiêcek, Miêdzynarodowy Festiwal Kina Autorskiego QUEST EUROPE 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 57

NA GRANICY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 59Jacek Weso³owski, Kompensacja (Rozwagi polsko-niemieckie 3) Die Kompensierung (Deutsch-polnische Abwägungen 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 59

LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 71Andrzej. K. Waœkiewicz, PóŸne trzydzieste, wczesne czterdzieste (1) . . . . . . . . . . str. 71

SYLWETKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 74Czes³aw Sobkowiak, Powroty krajobrazów (Rückkehr der Landschaften) . . . . . . . str. 74Henryk Szylkin, Wiersze [Historia (Geschichte), Babcine sosny (Großmutters Kiefer), Wysoki las (Der Hochwald), Rozstanie (Trennung)] . . . . . . . str. 82

PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 86Katarzyna Podgórska-Glonti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 86El¿bieta Koœcielak, Nomadyzm a sprawa kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 87Ewa Wójtowicz, Obrazy w stanie transgresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 89Agnieszka Graczew-Czarkowska, Zapamiêtane - Obecne - Wskazane . . . . . . . . . str. 92Czes³aw Markiewicz, Wiersze [Kaprys Einsteina, Menu, Rafa³ Wojaczek wychodzi z Cyganerii, Filidor dzieckiem podszyty] . . . . . . . . . . . str. 94

5

Spis treœci

DEBIUTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 96Czes³aw Sobkowiak, Wiersze m³odych poetów lubuskich . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 96Monika Dobrowolska [Œwiate³ka ¿ycia], Krzysztof G¹siorowski [Pory roku], Kamila Janeczek [Klucz do œwiata wyobraŸni], Magda Dolega³a [***Niewielki mur oddziela...], Wojciech Jurkiewicz [S¹d Ostateczny], Jakub Lincz [Mój œwiat], Patrycja Gawron [*** Mój œwiat], Weronika Sojka [S³odko-gorzki ¿ycia smak], Sandra Stempniewska [Niewidoma nieznajoma], Karolina Wiœniewska[Kim ja jestem?], Monika Zalas [Szklanka]) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 98

OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 104Jaros³aw Kuczer, Hrabiowie von Fernemont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 104(Die Grafen von Fernemont - Zusammenfassung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 110Agnieszka Haupe, Wiersze [***Zas³aniasz przede mn¹..., ***Starych drzew..., Samotny p³omieñ, ***Samoloty...] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 112

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 114Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³ VIII. Niegdysiejsze tutaj . . . . . . . . . . . . . . str. 114Janusz Koniusz, Przyprószony œlad po przelocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 117

VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 121Gudrun Lintzel, Heinrich Laube - geboren vor 200 Jahren in Sprottau - Freund Polens (Heinrich Laube - przyjaciel Polski urodzony przed 200 laty w Szprotawie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 121Christoph Malcherowitz, Bau der Peitzer Festung 1559-1562 (Budowa twierdzy w Peitz 1559-1562) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 126

KRAJOBRAZY LUBUSKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 145Anna Kubiak, To ju¿ nie s¹ ¯ary ko³o ¯agania (Es ist nicht mehr ¯ary bei ¯agañ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 145

RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 156Olga Tokarczuk, Anna In w grobowcach œwiata (Natalia Pawlak) . . . . . . . . . . . . str. 156Jacek Dehnel, Rynek w Smyrnie (Katarzyna Bachta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 158

KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 159

KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 164

AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . str. 165

6

S³awomir Kufel: - Pañskie curriculumvitae przed poznaniem Eberhardta Mocka.

Marek Krajewski: - Miejsce urodzenia i data urodzenia: Wroc³aw 1966. Liceum i stu-dia filologii klasycznej ukoñczy³em w tym¿emieœcie. Tutaj pracujê w Instytucie FilologiiKlasycznej i Kultury Antycznej UniwersytetuWroc³awskiego. W 1999 roku obroni³em dok-torat z jêzykoznawstwa pt. „Prozodia greckichzapo¿yczeñ u Plauta”. Od tego momentuby³em jednoczeœnie i filologiem i pisarzem.

- Dlaczego filolog klasyczny zacz¹³ pisaæpowieœci kryminalne? Dla pieniêdzy? Dlas³awy? Da odprê¿enia? Dla czego?

- Nie mog³o byæ inaczej, skoro mój insty-tut mieœci siê w budynku dawnego prezydiumpolicji. W tym gmachu unosi siê swoistygenius loci, który sprawi³, ¿e filolog klasyczny,latynista i gramatyk, zacz¹³ pisaæ krymina³y.

- PrzyjaŸni siê pan z Mockiem? Co Panatak w nim poci¹ga?

- Lubiê mojego bohatera. Poci¹ga mnie u niego wewnêtrzna dychotomia. Jest jedno-czeœnie liryczny i brutalny, wra¿liwy i cyniczny.To jednoczeœnie znawca literatury i burdeli.Chcia³em stworzyæ postaæ z krwi i koœci, która- tak jak my wszyscy - ma i wady, i zalety.£askawi dla mnie czytelnicy twierdz¹, ¿e misiê to uda³o. Chcia³bym siê napiæ piwa z takimcz³owiekiem jak Eberhard Mock.

- Ale przecie¿ przez wiêkszoœæ czasuchodzi pijany albo skacowany, czy Pan abynie przesadza? Przecie¿ to ewidentna kalkaliteracka - robota brudna to i cz³owiek doczystych nie nale¿y.

- Ma pan s³usznoœæ, ¿e to oczywista kalkaliteracka. No i co z tego? Nigdy nie by³em takzadufany w sobie, ¿eby stwierdziæ, ¿e stworzêbohatera wyj¹tkowego pod ka¿dym wzglêdem.¯yjemy w pewnej tradycji powieœci kryminalnej.W kilku miejscach od niej odchodzê, w innych- jestem jej wierny. Sk³onnoœæ do alkoholu tow³aœnie taki motyw wêdrowny w literaturzepopularnej, cecha, która silnie umiejscawiaMocka w jej tradycji. Wiêkszoœæ literackich i filmowych detektywów i policjantów nieodmawia sobie kilku g³êbszych.

- I jeszcze ta ³acina, przecie¿ to anachro-nizm, jak to brzmi: ego sum Bond,[przepraszam] Mock?

- Cieszê siê, s³ysz¹c, ¿e ktoœ w dzisiejszejPolsce prawid³owo buduje ³aciñskie zdanie -tak jak Pan. W³adze oœwiatowe radykalniezerwa³y z tradycj¹ antyczn¹ w polskiej szkole,co nas upodobni³o bynajmniej nie do EuropyZachodniej, gdzie w liceach wci¹¿ naucza siê³aciny, ale raczej - do Rosji i Bia³orusi, którymobca jest cywilizacja rzymska, a ³aciny naucza-no ostatnio w czasach carskich. W odniesieniudo czasów, w których umiejscawiam akcjê

„Chcia³bym siê napiæ piwa z takimcz³owiekiem jak Eberhard Mock”

Z Markiem Krajewskim, filologiem klasycznym,wyk³adowc¹ Uniwersytetu Wroc³awskiego, pisarzem,

laureatem Paszportu Polityki 2005 rozmawia S³awomir Kufel

7

swoich powieœci (okres miêdzywojenny),czêste u¿ywanie ³aciny przez ludzi wykszta³co-nych (jak Mock) by³o na porz¹dku dziennym.Anachronizmem by³oby, gdyby w moimpowieœciach ³aciny zabrak³o.

- Pañskie teksty s¹ sprawne literacko,ale czy niekiedy nie nazbyt wulgarne? Niemo¿na tych samych treœci wyraziæ nieco³agodniej?

- Nie epatujê wulgaryzmami bez powodu.Moi bohaterowie nie u¿ywaj¹ ich jak znakówinterpunkcyjnych. Pojawiaj¹ siê one w wynikuwielkiego wzburzenia, a o taki stan nietrudnow warunkach stresuj¹cej policyjnej codzien-noœci.

- Philip Marlowe czy Sherlock Holmes?Zdaje siê, ¿e wybra³ Pan jednoznacznie tegopierwszego. Ale to oznacza równie¿ budowa-nie tekstu „pod” tê postaæ. W efekcie mamyraczej Mocka i resztê, ni¿ przestêpstwo i rozwi¹zuj¹cego sprawê policjanta. Czy tonie grozi wejœciem w powieœæ psycholo-giczn¹? A tu, przywo³uj¹c „Widma w mieœcieBreslau”, Mock nie czuje siê najlepiej...

- Potwierdzam ca³kowicie Pañsk¹ obser-wacjê, ¿e bardziej mi odpowiada postaæ„b³êdnego rycerza z przeceny” - jak sam siebienazwa³ Marlowe - ni¿ zimnego i bezdusznegoniewolnika dedukcji, jakim by³ Holmes. Czyrzeczywiœcie zapuszczam siê w rejonypowieœci psychologicznej? Jeœli tak, to bardzosiê cieszê, o ile czyniê to z dobrym skutkiem,w co trochê Pan, jak rozumiem, pow¹tpiewa.Wspó³czeœni œwietni autorzy krymina³ówprzekraczaj¹ granice miêdzygatunkowe; ichksi¹¿ki poruszaj¹ problemy spo³eczne(Chandler, Mankell, Izzo) i psychologiczne(McDermid, Harris). Próbujê naœladowaænajlepsze wzory.

- No dobrze, niech bêdzie, ¿e krymina³...Za tym gatunkiem ci¹gnie siê nie najlepszas³awa - raczej dla kucharek, ni¿ dla kon-sumentów kultury wysokiej...

- To ju¿ siê w Polsce zmieni³o. Mamogromne szczêœcie posiadaæ czytelników z ró¿nych warstw spo³ecznych i zawodowych.Czytaj¹ mnie i wiêŸniowie, i ksiê¿a, i profe-sorowie. To wielka radoœæ, ¿e mam takró¿norodnych odbiorców. Co do przenikania

siê kultury wysokiej i popularnej... Có¿...Spotka³em siê z zarzutami ze strony kilku osóbze œrodowiska akademickiego, ¿e to wstyd, i¿znawca literatury klasycznej, mi³oœnikHomera i Cycerona, zamiast nieœæ œwiêtyogieñ antyku, zajmuje siê tak ohydnym i niskim gatunkiem literackim jak krymina³.Odpowiedzia³em tym osobom: pozwólcieuprawiaæ mi moje hobby!

- A jak pan rozumie literaturê popu-larn¹ - odpowiada na zapotrzebowanieodbiorców czy te¿ jest popularna sw¹schematycznoœci¹? Zwa¿my, ¿e gustyodbiorcze siê zmieniaj¹, natomiast arsena³œrodków twórców krymina³ów pozostajestatyczny. Nie obawia siê pan utkniêcia w tej schematycznoœci - wystarczy przeczytaæjedn¹ powieœæ, by znaæ wszystkie?

- Bardzo trudne pierwsze pytanie - o rozu-mienie literatury popularnej - na którepowinien odpowiedzieæ fachowiec - krytykliteracki, historyk literatury albo znawca rynkuksi¹¿ki. Ja nie jestem ¿adnym z nich, mamtylko trochê talentu i staram siê uprzyjemniæludziom podró¿ poci¹giem albo skróciæ imnudne zimowe popo³udnie. Tak pojmujê moj¹„misjê”. Pozwoli Pan zatem, ¿e uchylê siê ododpowiedzi na to pytanie z powodu brakukompetencji. A czy siê obawiam pu³apekschematyzmu? Tak, obawiam siê, ale piszê dalej.Czy mam byæ taki jak ten pisarz z „D¿umy”Camusa, który - walcz¹c ze schematyzmem -po raz tysiêczny pisze pierwsze zdanie swejpowieœci?

- Jest jednak w pañskich tekstach rzeczniepokoj¹ca - to Wroc³aw/Breslau. To miastogra swoj¹ rolê, dlaczego jednak wybra³ Panten, a nie inny okres jego istnienia? Aureaprima sata est aetas? Tylko jak to pogodziæ z wszechogarniaj¹c¹ zbrodni¹?

- Fascynuje mnie okres dwudziestoleciamiêdzywojennego, kocham swoje miasto i uwielbiam zagadki kryminalne. Wszystkie tefascynacje po³¹czy³em w swojej twórczoœci.

- Wroc³aw wieki ca³e by³ centrum ¿yciadla ca³ego Œl¹ska, Opolskiego te¿. Na starychkronikach z czasów II wojny œwiatowejmo¿na odczytaæ niemieckie drogowskazyfrontowe: Berlin i Breslau. ¯adnego innego

S³awomir Kufel

8

miasta tam nie ma. Czy Wroc³aw wróci w dawne koleiny?

- To znaczy, czy bêdzie niemiecki? Jeœlimia³ Pan to na myœli, to jest to pytanie doœæprowokacyjne. Ja udzielê dwóch odpowiedzi:ch³odnej i emocjonalnej. Pierwsza brzmi: nies¹dzê, ¿eby kiedykolwiek w najbli¿szej przy-sz³oœci zaistnia³ w Europie klimat politycznyumo¿liwiaj¹ce nawet najmniejsze przesuniê-cia granic. OdpowiedŸ emocjonalna brzmi:jako Polak i patriota nigdy siê na tak¹ zmianênie zgodzê. Wroc³aw bêdzie na zawsze polski.

- Mo¿na by uznaæ, ¿e zapocz¹tkowa³Pan pewn¹ modê w kryminalistyce polskiej,teraz mamy przecie¿ Magnetyzera KonradaT. Lewandowskiego i jego Warszawê...?

- Cieszê siê, ¿e tu i ówdzie pojawiaj¹ siêwypowiedzi podobne do Pañskiej, ¿e mojapisanina zapocz¹tkowa³a modê na krymina³yretro. To mi³e uczucie byæ gdzieœ prekursorem.

- Planuje Pan kolejn¹ zbrodniê? Te¿ z Mockiem w roli g³ównej? A mo¿e tekstinnego typu, na przyk³ad powieœæ wspó³-czesn¹?

- Zawar³em z moim wydawc¹ ustn¹umowê, ¿e do wrzeœnia br. bêdê milcza³ jakgrób na temat mojej powieœci, któr¹ w³aœniepiszê. Mogê powiedzieæ, ¿e bêdzie to równie¿krymina³, a miejscem akcji bêdzie mojeukochane miasto. Nic wiêcej. Pacta sunt ser-vanda. Dziêkujê za wywiad pe³en nieszablo-nowych pytañ.

9

Ile razy ja budzi³em siê w tym ciemnym pokoju ostatkami si³ powstrzymuj¹c sikanie. Zanimjednak szed³em do ³azienki nas³uchiwa³em, czy ktoœ mo¿e nie œpi. Ba³em siê tego ciemnegokorytarza i tej atmosfery milczenia w œrodku nocy. Ba³em siê nawet pod³ogi, od chwili, gdydowiedzia³em siê, ¿e w mieszkaniu tym mieszkali w czasie wojny oficerowie armii niemieckiej.Ilekroæ szed³em po tych d³ugich na kilka metrów, szerokich dechach pomalowanych na ciemn¹wiœniê farb¹ olejn¹ wydawa³o mi siê, ¿e s³yszê tamten stukot wypolerowanych oficerek, któreteraz le¿¹ w ziemi na wpó³ zgni³e, oplataj¹c nogi zmar³ego cz³owieka, zabitego najpraw-dopodobniej przez jednego z naszych. Takich ponurych wizji mia³em w g³owie mnóstwo.

W tamtych latach, kiedy budzi³em siê w nocy i ba³em siê iœæ wysikaæ, czyta³em wszystkiehorrory, które zaczê³y siê ukazywaæ nak³adem pierwszych prywatnych wydawnictw pod konieclat osiemdziesi¹tych. Poch³ania³em je jeden za drugim, lecia³em przez kolejne strony, chc¹crozwi¹zaæ kolejn¹ tajemnicê do chwili a¿ matka odbiera³a mi ksi¹¿kê i gasi³a œwiat³o. Wtedydopiero zasypia³em, a ksi¹¿ka le¿a³a na krzeœle przy ³ó¿ku. W pó³œnie g³adzi³em jej ok³adkê,wyczuwaj¹c pod palcami t³oczone, posrebrzone litery. Najbardziej lubi³em Harry’ego Erskine’a,bohatera horrorów Grahama Mastertona. Przeczyta³em je niemal wszystkie, poczynaj¹c od„Manitou”. Po przeczytaniu „D¿ina” ksi¹¿ki i gazety po zmroku odk³adam tak, by nie pozosta-wiæ ods³oniêtym ¿adnej fotografii twarzy, bo ka¿dy d¿in potrzebuje twarzy, by przybraæ ludzkiecia³o. W pamiêæ wry³ mi siê szacunek dla dwunastoletniej Chivas Regal, któr¹ hektolitrami pija³Erskine i jedno jego stwierdzenie, bêd¹ce prologiem mi³osnej sceny w jakimœ motelu. Brzmia³omniej wiêcej: „Nie mia³a majtek i jej w³osy ³onowe p³o¿¹ce siê pod rajstopami uk³ada³y siê w deltê wielkiej rzeki”.

Najbardziej jednak przera¿a³ mnie w domu mojej babki sporej wielkoœci obraz zielonkawejMatki Boskiej trzymaj¹cej na rêkach ma³ego Jezusa. Obraz ten wisia³ obok mojego ³ó¿ka i by³tak wykonany, ¿e Maryja patrzy³a zawsze wprost na mnie, wprost w moje oczy bez wzglêdu nato, czy spogl¹da³o siê na ni¹ z ³ó¿ka stoj¹cego pod oknem, czy z k¹ta, w którym sta³a szafa z równo pouk³adanymi na szczycie walizkami. W jej spojrzeniu nie by³o sympatii, raczejspogl¹da³a zasêpiona tym, co znalaz³a na dnie mojej duszy. Fascynowa³ mnie ten obraz w grubej,poz³acanej ramie, bo w oknie, ko³o którego Matka Boska zosta³a sportretowana, widaæ by³oodleg³y, zielonkawy jak sama Maryja, romantyczny krajobraz z winnicami rozci¹gaj¹cymi siêna wzgórzach. Bardzo, ale to bardzo chcia³em tam siê znaleŸæ i czu³em, ¿e to, co Matka Boskawidzi we mnie, ca³kowicie dyskwalifikuje mnie jako bohatera tamtego zielonkawego i odleg³ego piêkna.

Dlatego te¿ boj¹c siê przejœæ przed obrazem w ciemnoœci, nas³uchiwa³em. Zwykle jednakby³o cicho. Tak cicho, ¿e przez uchylone drzwi pokoju niekiedy mog³em us³yszeæ g³êboki

Mateusz Marczewski

Mateusz Marczewski

Drabina dwóch Jakubów(cz. ostatnia)

10

i rz꿹cy jednoczeœnie oddech babki. Wiele razy s³ucha³em tego niezwyk³ego pasa¿u dŸwiêków.Babka równomiernie i spokojnie wci¹ga³a powietrze g³êboko w p³uca, by po chwili z ulg¹ jewypuœciæ. Wydmuch ozdabia³a delikatnym œwistem, który zawsze przywodzi³ mi na myœl jad¹cyz oddali poci¹g. Wyobra¿a³em go sobie jak zje¿d¿a jak¹œ zielon¹ prze³êcz¹, a dym z kominarozwiewa siê, przechodz¹c w delikatne nitki. Wprowadza³a mnie babka t¹ motorycznoœci¹ swo-jego oddechu w jakieœ bezpieczne odrêtwienie, ci¹gnê³a mnie t¹ melodi¹ jak zwierzê otuma-nione brzmieniem mistycznej fujarki w g³êboki spokój. Czu³em, ¿e w tej swojej d³ugiej pi¿amienocnej le¿y pod ko³dr¹ w s¹siednim pokoju, ze œmieszn¹ siateczk¹ na w³osach, która nadawa³ajej g³owie, szczególnie kiedy spa³a odwrócona do œciany, wygl¹du jakiegoœ niesamowitegowarzywa. Jej g³owa wygl¹da³a bowiem jak jakaœ siwa kapusta zapakowany w zbyt ma³¹, zbytciasn¹ ¿y³kowan¹ siatkê sklepow¹. By³a tam, le¿a³a pogr¹¿ona w g³êbokim œnie wiêc nic mi siênie mog³o staæ, nic z³ego przydarzyæ. Czasem jednak jej minimalistyczny rytm oddechów znika³w jednej chwili jak w wizjonerskim dziele awangardowego kompozytora. Babka bowiem znie-nacka charknê³a, coœ w jej gardle zabulgota³o, jednym ogromnym haustem nabiera³a powietrzajak nurek przed biciem rekordu g³êbinowego i milk³a. Musia³o w tej ³apczywoœci tlenu byæ coœz³owrogiego, bo w trwaj¹cej ciszy s³ysza³em kroki ojca, który szed³ do pokoju babki, budziæ j¹,potrz¹saæ, wyrywaæ ze snu po to tylko by sprawdziæ, czy babka ma siê dobrze. A potem ju¿s³ysza³em tylko jej zaspany g³os.

Zwykle jednak budzi³em siê ostatkami si³, powstrzymuj¹c sikanie zupe³nie osamotniony.Wstawa³em wtedy, odrzuca³em ciê¿k¹ pierzynê, któr¹ pieczo³owicie ok³adano mnie wieczoremi szed³em boso po pod³odze z szerokich dech, tych po których oficerki niemieckie, flekowanemetalem wygrywa³y obcasami szorstk¹ melodiê „zginiesz-zginiesz-zginiesz” do ³azienki. Sika-³em przy ostrym œwietle ¿arówki dra¿ni¹cym zaspane oczy, w koñcu opuszcza³em klapê, nigdynie spuszcza³em wody, bo wtedy stara instalacja zaczyna³a œpiewaæ swoj¹ przedwojenn¹piosenkê i wysikany pêdzi³em do ³ó¿ka by ciemnoœæ mieæ ju¿ za sob¹.

Raz kiedyœ, w³aœnie w tym momencie, kiedy na palcach przebiega³em korytarz, by jaknajszybciej ukryæ siê pod ciê¿k¹ pierzyn¹ zobaczy³em œwiat³o pal¹ce siê w kuchni. By³a tambabka. Siedzia³a przy stole z g³ow¹ opart¹ na rêce i zamyœlona patrzy³a gdzieœ przed siebie naœcianê ko³o zamra¿arki i okna zas³oniêtego gêst¹ firank¹. Na parapecie tego okna pouk³adaneby³y pojemniczki po margarynie, w których babka trzyma³a nasiona, ale ona nie patrzy³a naokno, ani w ciemnoœæ nocy za oknem. Przed babk¹ le¿a³o kilka niewielkich kartek papieru w kratkê, o³ówek. Patrzy³em na ni¹, na jej zamyœlony wzrok, na zegar, który wskazywa³ czwart¹trzydzieœci nad ranem i nie wiedzia³em czy babka ju¿ wsta³a, czy dopiero pójdzie spaæ, a onamilcza³a i dopiero po chwili popatrzy³a na mnie i jej oczy uœmiechnê³y siê, choæ nadal milcza³ai wokó³ jej oczu powsta³y zmarszczki, takie zmarszczki od uœmiechu i tak w nocy sta³em w progu kuchni z mokr¹ plamk¹ w kroku pi¿amy, a babka uœmiecha³a siê do mnie oczyma w ciszy. I nie powiedzia³a nic, a ja zachrypniêty burkn¹³em coœ stropiony jej milczeniem,poszed³em do pokoju, zanurzy³em siê w ciê¿k¹ poœciel i zasn¹³em.

Na tych kartkach, które by³y roz³o¿one tamtej nocy na stole, notowa³a swoim pochy³ym pismem jakieœ liczby, tworzy³a s³upki z³o¿one z szeœciu, czasem oœmiu poziomów. Nigdy nierozumia³em tych liczb, nigdy nie stara³em siê sumowaæ tych s³upków, bo nieomylnoœæ babkiby³a niepodwa¿alna. By³y to ceny miêsa, a obok równie pochy³ymi literkami na kartkach by³ywypisane has³a „wieprzowina”, „karkówka” i „schab”. By³y tam jeszcze i imiona mojej matkii ciotki. Te zginane wielokrotnie karteczki papieru w kratkê mieœci³y w sobie informacjê o tym,co bêdziemy jeœæ w najbli¿szych tygodniach.

Ma³o wiedzia³em o kupowaniu miêsa, widzia³em tylko jak babka przyje¿d¿a³a do nas doG³ogowa, stawa³a w drzwiach w p³aszczu pachn¹cym deszczem i poci¹gami z dwoma pêkaty-mi torbami w d³oniach. Siada³y potem z matk¹ przy stole i w szeleœcie ot³uszczonych gazetdzieli³y czerwone od krwi kawa³ki miêsa na równe czêœci. Matka uwija³a siê pomiêdzy

11

zamra¿ark¹ a lodówk¹, chowaj¹c pakunki, a babka w moherowym berecie na g³owie ze spoko-jem popija³a herbat¹ zakoñczenie akcji. Nad sto³em pali³a siê lampa i w jej œwietle stó³ z pl¹tanin¹ gazet i miêsa by³ widokiem chirurgicznym i okrutny zarazem, a ja zafascynowanyzakrwawionymi literkami i tym, co le¿a³o pomiêdzy gazetami podkrada³em siê i g³aska³embia³aw¹ skórê wieprzow¹ z fioletow¹ piecz¹tk¹.

Kiedyœ przez przypadek wdar³em siê niechc¹cy za kurtynê tych wydarzeñ miêsnych, tychpoci¹gów w listopadzie o osiemnastej, tych toreb z br¹zowego skaju z wytartymi od tysiêcymocnych uchwytów parcianymi uchami. Przedar³em siê poza bileciki kolejowe z grubej tekturyz dziurk¹ œrodku, które babka dawa³a mi za ka¿dym razem kiedy u nas siê zjawi³a, a ja odczy-tywa³em bezg³oœnie poruszaj¹c ustami napisy Leszno G³. Wschowa. G³ogów jakbym w tychhas³ach znaleŸæ mia³ odpowiedŸ sk¹d to miêso z fioletow¹ piecz¹tk¹ przyjecha³o. Tamtej nocy,kiedy pozna³em tajemnicê miêsa, le¿a³em w ³ó¿ku w mieszkaniu babki i nas³uchiwa³em prze-je¿d¿aj¹cych przez Kazimierza Wielkiego samochodów. Najpierw s³ysza³em g³os silnika, cichy,niemal nies³yszalny, jakieœ bzyczenie, kiedy jednak samochód wje¿d¿a³ na wiadukt, dŸwiêkstawa³ siê wyraŸny. Potem, pêdz¹c w dó³, samochód przeje¿d¿a³ ko³o domu babki, wprost podnaszymi oknami. Wtedy na chwilê w pokoju robi³o siê jasno, a œciany omiata³a wycinanka z kwiatowych wzorów firanki i szprosów w przedwojennych ramach okiennych. W tym mgnieniujasnoœci Matka Boska spogl¹da³a przez chwilê na mnie, rzuca³a na mnie jedno przelotne spojrzenie i znów znika³a w ciemnoœciach. Rozró¿nia³em jêcz¹cy œpiew Syreny, zawodz¹cyp³acz dwusuwowego silnika wartburga, popierdywanie trabantów, œwist du¿ego fiata, grzechotmaluchów, ciê¿ki bas kamazów, l¿ejszy, wzbogacony pêtl¹ regularnych sykniêæ powierzadŸwiêk starów. Stara³em siê oceniæ z jak¹ prêdkoœci¹ jedzie dany samochód i po miejscu, w którym urywa³ siê dŸwiêk poznaæ, czy skrêci³ na koñcu Kazimierza Wielkiego w lewo naS³awê, czy kawa³ek dalej w prawo na Leszno. Wiele razy nie mog³em rozpoznaæ samochodu i w noce, kiedy z bezsennoœci nie wiedzia³em co ze sob¹ pocz¹æ podrywa³em siê do okna, podktórym spa³em i patrzy³em za przeje¿d¿aj¹cym samochodem. Tamtej nocy zobaczy³em zaoknem coœ zupe³nie innego. Sklep miêsny we Wschowie by³ po drugiej stronie ulicy KazimierzaWielkiego. Siedzia³a przed nim grupka kobiet na przyniesionych z domu zydlach. Wœród nichby³a ona. Siedzia³y blisko siebie, chroni¹c siê wzajemnie przed ciemnoœci¹ i zimnem przeœwitu,ale z wyraŸnie zaznaczon¹ kolejnoœci¹ przybycia. Nie widzia³em ich dok³adnie, nie by³em w stanie ustaliæ kim s¹ owe kobiety, które towarzyszy³y babce. Wszystkie wygl¹da³y podobnie,siedz¹c w kucki z torbami i siatkami po³o¿onymi na ziemi, w p³aszczach i w³ochatych beretachwykonanych z moheru.

IVI kiedy rankiem Anek stoj¹c nade mn¹ szarpn¹³ mnie za ramiê, pomyœla³em, ¿e wypad³em

wprost na ulicê Kazimierza Wielkiego z okna, bo w³aœnie œni³o mi siê, ¿e obserwujê babkê jakpod miêsnym siedzi i czeka na dostawê. A on ju¿ sta³ nade mn¹ jak bokser wilko³ak w koszulcena naramkach i z czarnymi w³osami na ramionach i znów nie mog³em uwierzyæ, ¿e ktoœ mo¿emieæ na ramionach takie w³osy, bo ja takie w³osy tylko na filmach grozy widzia³em.

- Dawaj Milimetr ósma rano a ty w ³ó¿ku le¿ysz - mówi³. - Dawaj wstawaj, szkoda dnia,dzisiaj mamy mnóstwo do roboty, drzewko trzeba œci¹æ - mówi¹c poszed³ do kuchni, sk¹dzawo³a³ jeszcze, ¿e z babk¹ gada³ przez telefon i ¿e babka prosto z dworca PKS pójdzie na wieczorn¹ mszê do fary, wiêc po œciêciu drzewa mamy po ni¹ tam iœæ.

Te jego s³owa by³y jak musztra, któr¹ babka sprawia³a nam co pewien czas, kiedy mia³awolne, bo nie sz³a do koœcio³a, nie by³a proszona na kawê i ciasto, nie gotowa³a, a s³oñceœwieci³o tak, ¿e mo¿na by³o iœæ na dzia³kê. Sprowadza³a nas w takie dni do piwnicy, otwiera³adrzwi naszej czêœci, a my czekaliœmy w pó³mroku na korytarzyku. Zastanawia³a siê chwilê, poczym siêga³a gdzieœ w g³¹b i mówi³a - WeŸ szpadel i motykê, bêdziemy dzisiaj pieliæ i podawa³a

Mateusz Marczewski

12

narzêdzia za siebie, do nas, czekaj¹cych za progiem. - Zaraz, zaraz, gdzieœ tu musi byæ jeszczewiadro, to czerwone - mówi³a potem, bo to nie by³ koniec, rozgl¹daj¹c siê po wnêtrzu piwniczkioœwietlonej nag¹ ¿arówk¹. Odbieraliœmy te narzêdzia o d³ugich, za d³ugich jak na dziecitrzonkach, trzonkach wypolerowanych od pracy i przepychaj¹c siê w ciemnoœci korytarza,t³umi¹c œmiech, udawaliœmy, ¿e klepiemy babkê w szeroki ty³ek opiêty szar¹ spódnic¹. Ka¿dyten gest zgina³ nas wpó³, wpadaliœmy w konwulsje œmiechu, opieraliœmy siê o œciany, w ostat-niej chwili ³apaliœmy narzêdzia, które próbowa³y upaœæ na ziemiê. Babka nie zwa¿aj¹c na ha³asymrucza³a coœ do siebie, pochyla³a siê by podnieœæ sizalowe worki po ziemniakach, jakby podnimi mia³o znajdowaæ siê wiadro i odk³ada³a te worki na pagór wêgla, który zajmowa³ pó³piwniczki. W koñcu prostowa³a siê i naga ¿arówka w kloszu z pajêczyn znika³a za jej postaci¹.Teraz widzieliœmy jedynie kontur jej cia³a. W koñcu wychodzi³a, sprawnym gestem zak³ada³ak³ódkê i sz³a w¹skim korytarzykiem w stronê wyjœcia, a my za ni¹, rozochoceni, opowiadaj¹csobie szeptem jakieœ œwiñstwa. Potem wychodziliœmy na wybrukowan¹ kocimi ³bami ulicê,mijaliœmy przysadzist¹ kamienicê, w której bramie mieœci³a siê piekarnia. Przestrzeñ i gor¹cyzapach œwie¿ego chleba unosi³y nas i biegliœmy jak oszalali w stronê odleg³ej bramy stadionu i z powrotem jakby jakieœ si³y witalne dosta³y siê do naszych dzieciêcych cia³ wype³nionych i tak po brzegi witalnoœci¹ dzieciêcoœci i biegaliœmy, jakbyœmy mieli zaraz zwariowaæ od przestrzeni. I jakby celebruj¹c resztki dzieciêcej wolnoœci od wszystkiego, biegaliœmy udaj¹csamoloty. I ta przestrzeñ, pomiêdzy id¹c¹ œrodkiem brukowanej uliczki babk¹ ko³ysz¹c¹ siê z ka¿dym krokiem a piekarni¹ i mê¿czyzn¹ pal¹cym papierosa w tylnych drzwiach piekarni,pomiêdzy zapachem chleba a niebem, by³a nasza i biegaliœmy rozk³adaj¹c ramiona szeroko i okr¹¿aliœmy j¹, która nios¹c wszystkie ogrodowe narzêdzia na d³ugich wyœlizganych odciê¿kiej pracy trzonkach z uœmiechem patrzy³a siê to na nas, to przed siebie, ponad bram¹ stadionu, ponad topole w jasnoniebiesk¹ g³êbiê. I patrzy³a tam, choæ ma³o prawdopodobne by coœtam mog³a, oprócz nieba, wypatrzyæ. I kiedy szed³em z Ankiem na ogród, kiedy szliœmy naogród babki t¹ sam¹ drog¹ ko³o piekarni, patrzy³em tam, gdzie patrzy³a ona kiedyœ, ponad topolerosn¹ce za stadionem. I nie chcia³o mi siê ju¿ rozk³adaæ r¹k do samolotów, bo wytarte od pracytrzonki narzêdzi ci¹¿y³y mi, a uliczka, brukowana uliczka, która prowadzi³a na ogród teraz by³atak ma³a, ¿e nawet nie op³aca³o siê ko³owaæ do startu. A potem przeszliœmy przez tê ma³¹ i œmieszn¹ furtkê broni¹c¹ dostêpu do kilku drzew i otworzyliœmy altanê i w³o¿y³em do altanytorbê z dwoma mocnymi piwami, które wziêliœmy, by po œciêciu gruszy oblaæ uratowanie tejdrewnianej altanki i bez s³owa zabraliœmy siê do roboty. I Anek chwyci³ pi³ê i opar³ siê rêk¹ o drzewo, które a¿ zatrzeszcza³o gdzieœ w œrodku, bo czu³o w cieple tej d³oni oddech rych³ejœmierci i przy³o¿y³ zêby pi³y do korowiny, poci¹gn¹³ lekko sprawnym gestem a¿ ta pêk³a i pokaza³a siê zielonkawa barwa. I by³o w tym jego pochyleniu pe³no wysi³ku a kurtka, któr¹wzi¹³ z piwnicy, za kusa by³a i ods³oni³a mu podkoszulek wsadzony w spodnie, a po chwili i podkoszulek podjecha³ po wygiêtych w ³uk plecach i pokaza³ siê ponad paskiem od opuszczonych spodni kawa³ek bia³ej dupy i rowek. I Anek raz to chwyta³ obiema rêkomapi³ê, raz rêk¹ siêga³ za siebie i kurtkê naci¹ga³. I jak tylko chcia³ zrobiæ ruch pi³¹, koszulkaucieka³a do góry i znów œmierci drzewa przeszkadza³a bia³a skóra i bezwstydny rowek. I Anekw koñcu wyprostowa³ siê i zniecierpliwiony rozpi¹³ kurtkê i spodnie podci¹gn¹³.

- No, Milimetr teraz ci¹gniemy na raz - powiedzia³ i w tym samym momencie szarpn¹³, a japrawie g³ow¹ od tego szarpniêcia w drzewo wyr¿n¹³em i j¹ poci¹gn¹³em do siebie i posz³a pi³az¹b za zêbem w g³¹b. I dyszeliœmy ciê¿ko po chwili i patrzy³em na jego twarz, a jemu na czolekrople potu siê pojawi³y, ale pi³a zag³êbia³a siê coraz bardziej w pniu i nie przestawaliœmyszarpaæ, on mocniej ja l¿ej, byle do siebie doci¹gn¹æ, a¿ w œrodku znowu coœ zatrzeszcza³o. I Anek wyprostowa³ siê i by³ jak Vladimir Boudnikow, przyjaciel Hrabala, który kiedyœ przezzupe³ny przypadek kierowa³ upadkiem drzewa. Nagle bowiem w ciszy rozleg³ siê trzask, coœ w tym drzewie pêk³o i Anek rzuci³ ciê ca³ym cia³em na pieñ i obj¹³ go. I patrzy³em na to jak

13

Anek obejmuje w milczeniu drzewo, jak trzyma je by nie upad³o, jak si³uje siê z nim. Dysza³ciê¿ko, a spomiêdzy spodni i kurtki, która podjecha³a do góry ukaza³a siê znów bezwstydnabia³a dupa i Anek wyszepta³ p³aczliwym tonem, bo drzewo by³o jednak silniejsze, musia³o byæsilne bardzo, bo i Anek nie by³ s³aby - Milimetr, kurwa, zrób coœ! - Wiêc rzuci³em siê na drze-wo i kiedy zwar³em siê z pniem i moja twarz otar³a siê o szorstk¹ i wilgotn¹ korê ramionamizamkn¹³em i pieñ i Anka w objêciach. I nie wiem ile to trwa³o jak w milczeniu staliœmy przytym drzewie, ratuj¹c je przed upadkiem. I dla mnie sta³o siê jasne, ¿e ostatkami si³ ratujemynasze wspomnienia przed staniem siê tylko wspomnieniami. ¯e ratujemy nie tylko drzewo, alei wszystkie okoliczne ogródki dzia³kowe i pobliski stadion z wiecznie remontowanym basenemi ulicê Kazimierza Wielkiego i ca³¹ Wschowê ratujemy, razem z p³aczem babki nad grobem dziadka w 1989 roku, wódk¹ na bia³ym obrusie, któr¹ piliœmy zawsze za jego pamiêæ w DzieñZaduszny, ¿e ratujemy i œpiew dzwonu farnego i ciê¿ki zapach buraków cukrowych, który nasotula³, kiedy wiatr wia³ od strony cukrowni i wiedzieliœmy, ¿e jak to drzewo upadnie, to wszys-tko siê skoñczy i nic ju¿ prawdziwe nie bêdzie. I zbudzi³em siê z odrêtwienia, bo poczu³em, ¿e pomimo naszego si³owania siê, pomimo naszych objêæ drzewo upada i upada dok³adnie tam,gdzie nie powinno upaœæ i Anek ratuje nie wspomnienia przed staniem siê zaledwie wspom-nieniami, ale po prostu ratuje altanê. I w koñcu coœ g³ucho i ostatecznie huknê³o w pniu i zd¹¿yliœmy jedynie po³o¿yæ siê na boki, a grusza o wy¿artym ze staroœci pniu walnê³a w daszekrównie starej altany i altana ¿a³oœnie z³o¿y³a siê w sobie i by³a ju¿ jak¹œ ruin¹, stosem zapartycho siebie desek, a na tym smutnym stosie oddana w ciemne d³onie Tanatosa spa³a grusza.

Przez uchylone okno altanki, które teraz znajdowa³o siê zupe³nie przy ziemi wyszarpn¹³emskajow¹ torbê i wyj¹³em z niej dwa mocne piwa.

Wyszliœmy z ogrodu póŸnym popo³udniem pozostawiaj¹c za sob¹ altanê zabit¹ martwymdrzewem i martwe drzewo na niej. I kiedy zamkn¹³em drzwiczki, te tak ma³e drzwiczki, ¿e móg³bym je poni¿yæ przechodz¹c przez nie gór¹, wiedzia³em ¿e droga do Fary bêdzie dla naskatorg¹. Uliczka, która bieg³a obok ogródków dzia³kowych prowadzi³a op³otkami do centrumWschowy omijaj¹c i ulicê Kazimierza Wielkiego i wschowsk¹ cukrowniê i stadion i nawet kinoHel. Sz³o siê za to ko³o bramy zak³adów WUKO. Ta brama ozdobiona by³a dwiema gipsowymip³askorzeŸbami. Przedstawia³y one mê¿czyznê i kobietê, i te p³askorzeŸby zawsze wydawa³o misiê pomalowane na wszystkie kolory œwiata i zawsze ilekroæ przechodzi³em tamtêdy chcia³emwejœæ w ich posiadanie, zabraæ je, ukraœæ, wy³upiæ si³¹ i ¿elazem jak jakiœ barbarzyñcapl¹druj¹cy koœcio³y, i schowaæ te dwa cuda pod ³ó¿kiem albo w innej sprytnej skrytce i mieæ jetylko dla siebie.

I zamiast iœæ prost¹ drog¹ do Fary i oznajmiæ babce jej, ¿e altana z jej suszonymi nasionami,ze szpadlami i haczkami ustawionymi w zaroœniêtych pajêczyn¹ k¹tach, z martwymi muchamina parapecie, ¿e ta altana ju¿ nie istnieje i jest martwa jak te muchy, i zamiast iœæ jej to wyznaæ,skrêciliœmy na ty³y zabudowañ Ochotniczej Stra¿y Po¿arnej, na pole przylegaj¹ce do remizy, poktórym w letnie dni biega³a doborowa brygada æwicz¹cych walkê z ogniem stra¿aków. I ¿adenz nas nic nie powiedzia³, jakbyœmy obaj chcieli zejœæ z drogi, która poprowadzi nas przed obliczebabki, jakbyœmy chcieli w nieskoñczonoœæ, sztubacko i niepoprawnie, przeci¹gn¹æ momentspotkania. I stanêliœmy pod t¹ œcian¹ ¿ywcem wydart¹ z drewnianego domu, sam¹ frontow¹œcian¹, na któr¹ w ramach æwiczeñ wdrapywali siê stra¿acy na czas i nie wiedzieliœmy gdzie iœædalej, bo œciana ta sta³a na œrodku pola i id¹c dalej mogliœmy dojœæ jedynie do remizy, a wracaj¹cmogliœmy jedynie znaleŸæ siê na drodze do fary. I któryœ z nas rzuci³ has³o, a mo¿e nikt nic niepowiedzia³, w ka¿dym razie zaczêliœmy wspinaæ siê po ciemnej od setek po¿arów drewnianejkonstrukcji, po wystaj¹cych belkach, które s³u¿y³y za schodki jakiemuœ ogniomistrzowi, który z pewnoœci¹ wola³ ogl¹daæ starania swoich podw³adnych z górnych kondygnacji. I kiedyznaleŸliœmy siê dwa metry nad ziemi¹, tak, ¿e jeszcze mo¿na by³o zeskoczyæ w dó³ w suche jesienne trawy, na wydeptan¹ przez pospieszny tupot stra¿aków ziemiê, postanowiliœmy znowu

14

w milczeniu i jednog³oœnie, ¿e wejdziemy wy¿ej. I w³aziliœmy na kolejne piêtra a¿ patrzenie zasiebie, w dó³ zaczê³o stawaæ siê nieprzyjemne i w³aziliœmy jeszcze wy¿ej zupe³nie nie wiadomopo co, jakbyœmy tym w³a¿eniem chcieli zamazaæ smutek pora¿ki, jakbyœmy chcieli dokonaæczegoœ, co zamaza³oby choæ w czêœci smutek z powodu naszej nieudolnoœci. I byliœmy jak dwajJakubowie, którym w jednym œnie przyœni³a siê drabina. I ta drabina by³a przeznaczona w³aœniedla nas, jakby sam pan Bóg j¹ zaprojektowa³, specjalnie dla Anka i Milimetra. Bo wykonanaby³a tak, by przypomina³a drewniany budynek, który zosta³ zniszczony. I wspinaliœmy siê po tejdrabinie wy¿ej i wy¿ej, a¿ Anek przystan¹³ na chwilê, bo chcia³ coœ powiedzieæ i kiedy zadar³g³owê spad³a mu czapka i Anek chcia³ j¹ z³apaæ i machn¹³ rêk¹, ³apczywym gestem w dó³ zaczapk¹, ale czapka by³a jak pikuj¹ca jaskó³ka, swobodna i weso³a w swojej wolnoœci i znik³agdzieœ natychmiast w kêpach suchego polnego zielska. I Anek zaœmia³ siê g³oœno, bo prawiespad³ jak tê czapkê chcia³ ³apaæ i ja te¿ siê na to zaœmia³em, bo l¿ej mi siê od tego jego œmiechuzrobi³o. I on chyba to samo poczu³, bo œmialiœmy siê coraz bardziej i œmiej¹c siê pokonaliœmyostatnie piêtro. I kiedy stanêliœmy na szczycie konstrukcji, na w¹skim parapecie, zagl¹dn¹³emdo tego nieistniej¹cego domu przez okno, jak stra¿ak, który przyby³ na ratunek i w tym oknie,w zachodz¹cym s³oñcu zobaczy³em ogródki dzia³kowe, a za tymi ogródkami zobaczy³emwysokie topole, a za topolami i za stadionem z nieczynnym od zawsze basenem, ci¹gn¹ce siê pohoryzont pola. I pomyœla³em, ¿e gdzieœ widzia³em ju¿ taki obraz odleg³ego zielonkawego piêkna, taki widok przez okno i przypomnia³em sobie uwa¿ny wzrok Matki Boskiej, któraœledzi³a mnie w dzieciñstwie i sta³o siê dla mnie jasne, ¿e ta gra trwaæ mo¿e w nieskoñczonoœæ.¯e przez te lata têskni³em do widoku za oknem zielonkawej Matki Boskiej, choæ ¿y³em jednoczeœnie w tym do czego têskni³em i ¿e za ka¿dym razem bêdê têskni³ do tego co jest teraz,nieœwiadom sam tego do czego têskniê. I zapyta³em Anka, do czego on teraz têskni, a Anek popatrzy³ na mnie jakoœ dziwnie, wzdrygn¹³ ramionami popatrzy³ jeszcze raz i powiedzia³, ¿e sam nie wie dok³adnie do czego têskni i zaœmialiœmy siê znów, bo ja pomyœla³em, ¿e i Aneknie wie do czego têskni, wiêc jak nie wie do czego têskni, to têskni w³aœnie do tego co siê dziejeteraz. A on jakby s³ysz¹c moje myœli, bo musia³y siê chyba nieœæ echem po tej drabinie dwóchJakubów, powiedzia³, ¿e najbardziej to têskni za zejœciem i wysikaniem siê, bo po piwie straszniemu siê chce. I ja te¿ nie chcia³em siedzieæ d³u¿ej na tym spalonym domu, bo i mi mocno siê sikaæchcia³o i zaczêliœmy schodziæ. A kiedy byliœmy w po³owie naszej drabiny us³yszeliœmy jakiœkrzyk i odwróciliœmy siê za siebie, a tam przez pole podnosz¹c wysoko nogi w kaloszachczarnych jak smo³a, bieg³ przez pole w naszym kierunku stra¿ak w spodniach równie czarnychz czerwonymi odblaskowymi lampasami i zeœliznêliœmy siê dos³ownie w te suche chaszcze i Anek tylko czapkê podniós³ i uciekliœmy ze œmiechem, a w oddali pozosta³ wygra¿aj¹cy nampiêœci¹ stra¿ak i jego jarz¹ce siê w pó³mroku czerwone ogniki lampasów. I kiedy sikaliœmy w krzakach, ryczeliœmy ze œmiechu z tego stra¿aka i tych jego kaloszy i ju¿ wiedzia³em, ¿e têhistoriê bêdziemy sobie opowiadaæ ile razy siê tylko spotkamy. I sika³em radosn¹ serpentyn¹ w suche jesienne krzaki i wci¹¿ rycza³em ze œmiechu i czu³em siê jak barbarzyñca, który przedchwil¹ od³upa³ kawa³ek piêknej p³askorzeŸby ¿eby j¹ mieæ zawsze i tylko dla siebie.

A potem poszliœmy po babkê do Fary, a babka siedzia³a w ³awce w pustym koœciele, bo mszadawno siê skoñczy³a i z przechylon¹ g³ow¹ w milczeniu patrzy³a gdzieœ w górê, tam gdzie podsufitem kot³owa³y siê gipsowe anio³ki. I kiedy Anek dotkn¹³ rêk¹ jej ramienia, ona zbudzi³a siêz niebieskiego zamyœlenia, odwróci³a siê, a jej oczy uœmiechnê³y siê i nic do nas nie mówi³a a potem, przed koœcio³em œmia³a siê z naszej historii, œmia³a siê jakby nic wielkiego siê niewydarzy³o.

15

Œwiat

Rzecz nie w tym by opisaæ œwiat, ten któryistnieje, codziennie staje przed nami, przy-t³acza, gubi. Bo to by oznacza³o, ¿e jawi siêmo¿liwoœæ i warty jest podjêcia artystycznycel pokonania œwiata, pochwycenia gos³owem. Objêcia. Nic bardziej z³udnego. Nietaki jest cel s³owa. Nie w tym rzecz bypokonywaæ, ale byæ. Ten, który opisywa³œwiat, Ryszard Kapuœciñski, wiedzia³ o tym.Wszystko o co warto siê staraæ, czyli a¿ nadtowiele, to opisaæ swój œwiat. Swój niepow-tarzalny. Jego ciemnoœæ i œwiat³o. W³asny oddech, radoœæ i ból, gubienie siê i odnajdo-wanie, a wiêc rzecz w tym by daæ œwiadectwo.Czy mo¿na, wybieraj¹c tak¹ drogê, nie mówiæwe w³asnym imieniu, omijaæ siebie, udawaækogoœ innego ni¿ siê jest naprawdê. Wypadapowo³ywaæ siê na ludzk¹ miarê, swoj¹ s³aboœæi si³ê, œwiat³o i ciemnoœæ. Nie tylko efek-townoœci poszukujê w poezji, w dziele sztuki,ale i wiarygodnoœci. Nie nale¿y oddzielaæ odsiebie tych dwóch miar, wiarygodnoœci i artyzmu. Jedno bez drugiego nie ma mocy,prawdziwej mocy, prawdziwego sensu, jednobez drugiego nie jest sztuk¹ naprawdê, alezaledwie, owszem realizacj¹ czêœciowejwiedzy, sprawnoœci, u¿ytkowego zadania. Toniby wszystko, poza tym tylko i to jeszcze, ¿enie pamiêtanie o istocie tworzenia dajegwarancjê wejœcia w duchowy obszar, leczzapoœredniczanie w dziwnoœci i tajemnicy.Jak¿e daleka wiedzie tam droga. Droga naj-istotniejsza.

Kamieñ

Kamieñ zawsze ten sam. Ustalony w ka¿-dym szczególe, sta³y, ustanawiaj¹cy w sobiemilczenie i istotê istnienia. Œwiadek aktustworzenia i przechodz¹cych pokoleñ.Nieprzypadkowo wa¿ny przedmiot w poezji.Magiczny, a wiêc bliski temu o co poeta siêstara, i co jest poetycko oraz po ludzku poeciepotrzebne. Sta³oœæ i trwa³oœæ s³owa. Powaga,dostojeñstwo, graniczenie z milczeniem.Nigdy ¿adnego kamienia nie mijam obojêtnie.Ani maleñkiego, który biorê do rêki, jegokszta³t i z³o¿enie barw zawiera dok³adniezapisan¹, gwa³town¹ historiê sprzed milionówlat, po milionach lat ogl¹dan¹. Ani du¿ego ka-mienia. Ogl¹dam uwa¿nie jego kolor, fakturê,punkciki i linie. Ka¿dy ma w sobie milczenie.

Maria

Któregoœ po³udnia, a mo¿e raczej popo³ud-nia, kilka lat temu, w telefonicznej s³uchawcemojego staroœwieckiego telefonu, który wisia³na œcianie, obok drzwi do pokoju, us³ysza³emg³os Marii. To by³o zaproszenie do pracy, w rezultacie wyra¿enie zaufania. Nie wiedzia³emwtedy, jakie to bêd¹ lata, jaka w rzeczywistoœcipraca, bez etatowej pensji, ale podj¹³empropozycjê. I oto znaczna czêœæ mojego ¿yciama swój adres. Dziesi¹tki kartek z recenzjami,wierszami i zapiskami refleksji oraz prze¿yæ.Które tu zostan¹. Tak¿e wiele emocji. Polemik.Mo¿e ktoœ kiedyœ zechce ten wysi³ek nazwaæzakorzenianiem obecnoœci. To wszystko z po-

Czes³aw Sobkowiak

Czes³aw Sobkowiak

W oczekiwaniu na deszcz

16

wodu telefonu od Marii, jednego z tychwa¿nych, którego nie zlekcewa¿y³em. Któryotworzy³ mi drzwi do samego siebie. A zara-zem drzwi do innych ludzi.

Hanna

Niekiedy zastanawiam siê jak potoczy³obysiê moje ¿ycie, gdyby nie pani Hanna. To onanie pozwoli³a, ileœ tam lat wstecz, zrobiæ ze mnie czo³gisty. Potrafi³a osobiœcie zatele-fonowaæ, gdzie by³o trzeba i wydobyæ z siebiew mojej sprawie (a raczej obronie) zdecydo-wany, mocny g³os. Wspania³a kobieta,wspania³y cz³owiek. Có¿ móg³bym ja sam?Przypuszczam, ¿e wymaga³o to pewnej odwagi.Nale¿y, a raczej (niestety) nale¿a³a do osób, a kilka takich na moje szczêœcie w ¿yciu spot-ka³em, o których powinienem byæ przekonany,ba, jestem przekonany, ¿e s¹ tu, lub byli, naZiemi, anio³ami, którym sam Bóg poleci³jak¹œ misjê. Wierzê w to g³êboko. Jak inaczejmogê wyt³umaczyæ ca³e dobro, które otrzymy-wa³em. Myœlê o tym teraz. Kiedyœ, zupe³nieniedawno to by³o, mówi¹c jakby raczej dosiebie, pani Hania zwróci³a siê do mnie z takimdziwnym jednak pytaniem, ile to ju¿ lat mniezna. Jakby tym zapytaniem chcia³a obj¹æ tenczas. A lat to sporo, dziesi¹tki lat, zawsze tasama uwaga, chêæ wys³uchania i dobra¿yciowa rada. Spokojna tonacja jej g³osu. Takod zarania mojej doros³oœci, bezradnoœci, naiwnej wiary dojrzewania a¿ po wiosnê tegoroku. Kiedy miewa³em problemy, a przecie¿ jemiewa³em, ³agodnym g³osem przypomina³ami o poezji. Pamiêta³a o tej wielkoœci. Takjakby wi¹za³a z tym moim zajêciem odrobinêswojej osobistej nadziei. Powód szczególnejtroski. I zawsze pomoc tak¹, jaka by³a w mojejsytuacji mo¿liwa, otrzymywa³em. Du¿owiedzia³a o ¿yciu ludzi, o wyniszczaj¹cych ichambicjach i z³udzeniach, i bólu. Ona samaby³a poza pragnieniem blichtru egzystencji.Poza bie¿¹cym, agresywnym rytmem. Ceni³aspokój i zwyczajnoœæ. Mo¿e dlatego by³a zdol-na do dobra. W pokoju, w którym rozmawia-liœmy o ksi¹¿kach lub filmie zawsze by³o du¿oroœlin. Ceni³a ich przyjazn¹ aurê. Pielêgno-wa³a je. O pani Hani nie myœlê inaczej ani¿eli

w kategoriach wdziêcznoœci oraz zaci¹gniêtegod³ugu, danego mi kredytu zaufania, oczekiwa-nia na dobry, nowy mój wiersz. Po ka¿dej roz-mowie obiecywa³em sobie, ¿e muszê, muszêdaæ z siebie wszystko, taki wiersz napisaæ,taki, który naprawdê uzasadni nienadaremnoœæjej wysi³ku. O tym, czego najmniej siê spodzie-wa³em, tak nagle, tak za wczeœnie, jak ciêcieno¿em, co nie mia³o siê staæ, któregoœ pi¹tko-wego przedpo³udnia przeczyta³em w gazecie.I obj¹³ mnie smutek.

A. S.

Taka by³a kolej mojej ¿yciowej drogi. Podkoniec lat siedemdziesi¹tych wróci³em z Wroc-³awia, po uniwersyteckich studiach na polonis-tyce, do Zielonej Góry, a œciœlej mówi¹c:Zawady. Natychmiast odczu³em ró¿nicemiejsc. Inni ludzie, inne rozmowy, innepatrzenie na zwyczajne lub niezwyczajnesprawy. Ale nic sobie z tego nie robi³em.Wydawa³o mi siê, ¿e jeœli jest we mnie poezja,to ona nigdzie nie zginie. Nie dozna uszczerbku.Bo nic jej nie mo¿e zagroziæ. I mogê dŸwigaæ ca³ymi dniami ceg³y, kamienie, deski,poœwiêciæ na to zajêcie i inne prozaicznoœcikilka lat. S¹dzi³em, w swojej naiwnoœci, ¿elata nie uciekn¹. Trochê siê jednak pomyli³em,bo nie doceni³em nale¿ycie warunków, otocze-nia duchowego, w jakim siê ¿yje. I zu¿ywaniasiê si³ wszelkiego rodzaju. Dysponowa³emtrzema wydanymi w Ossolineum zbiorkamipoezji, kilkoma nagrodami oraz napisano o moich wierszach sporo pochlebnych s³ów.Mog³em zostaæ we Wroc³awiu, chciano bymtam zosta³, by³a taka alternatywa, z której nieskorzysta³em z rodzinnego powodu. Nie za-stanawia³em siê, co tu mogê robiæ. Nie wiem,co robi³bym we Wroc³awiu. Na pewno inaczejpotoczy³oby siê ¿ycie. Wróci³em. Znik¹d nieby³o ¿adnej propozycji w tym sennym mieœcieo ograniczonych mo¿liwoœciach i ustalonychuk³adach, a ponadto nie wiem, czy pasowa³-bym w ró¿nych miejscach ideologicznie.Zapewne nie. To siê zreszt¹ doœæ szybkopotwierdzi³o. Zdarzy³o siê jednak tak, ¿epewnego razu A.S. zaprosi³ mnie (za codziêkujê mu raz po raz w myœlach) do swojego

17

gabinetu w Urzêdzie Wojewódzkim na roz-mowê, w jej trakcie pad³ temat pracy dla mnie.Siedzia³ za du¿ym, lœni¹cym od lakieru biur-kiem, co mnie znacz¹co przyt³acza³o i onie-œmiela³o. By³ tam dyrektorem, a poza tym ju¿próbowa³ jako prozaik. Dlatego mo¿e niecowiêcej rozumia³ mnie, literata. Da³em obiet-nicê, ¿e przeniosê siê do zielonogórskiegooddzia³u ZLP, co te¿ uczyni³em, a on z kolei,okaza³o siê, ¿e na trzy lata niemal, do jesieni1981 roku, ulokowa³ mnie w Estradzie w cha-rakterze konsultanta literackiego. Dosta³em siêpod skrzyd³a dobrego cz³owieka, RomanaSochaczewskiego, który okaza³ siê dla mniewiêcej ni¿ pob³a¿liwy. Chyba musia³ rozu-mieæ, jaka jest natura poety. Co dla niegostanowi kamieñ u szyi. ¯e trzeba traktowaæ gonieco inaczej ni¿ resztê pracowników. Niespodoba³a siê moja praca, taka jak¹ wykony-wa³em, w tylko powsta³ej wtedy w Estradzie,zak³adowej Solidarnoœci, w której dzia³a³tak¿e niejaki Z. J. Wywierali w mojej sprawienaciski na Sochaczewskiego. W koñcuskutecznie. Nie mia³ wyjœcia. I ja nie mia³emwyjœcia jak tylko decyzjê przyj¹æ do wiado-moœci. To by³a moja pierwsza w zasadziepraca, pierwsze zarobione pieni¹dze. By³emjednak w m³odych jakby nie patrzeæ latach i todoœwiadczenie nie wprawi³o mnie w wiêkszezak³opotanie. Gdy Janusz Koniusz zosta³redaktorem naczelnym „Nadodrza” otrzyma-³em w tym piœmie niepe³n¹ po³ówkê etatu.Podobno wiêcej nie by³o mo¿liwe. Pamiêtamjak na jednym z zebrañ redakcyjnych IrenaKubika (wybitna zielonogórska dziennikarka)wspar³a nie bez powodu moje pisanie. I mojedecyzje redaktorskie. Nie zawsze do zrealizo-wania, jak siê okaza³o. Po przyznaniuMi³oszowi Nagrody Nobla, a by³ to ju¿ czaskiedy znacz¹co zel¿a³a cenzura, zapro-ponowa³em przedruk kilku esejów z ksi¹¿ki„Widzenia nad Zatok¹ San Francisco”.Ambitniejsze teksty nie przesz³y.

Po roku czasu, w stanie wojennym, doktórego uda³o mi siê w tej redakcji dotrwaæ,zosta³em zweryfikowany negatywnie. Trafi-³em póŸniej na pó³ roku do Biblioteki. Na tyletylko. Niestety nic d³u¿ej. Jasia Daleckiegopamiêtam, ciekawa postaæ, erudyta, zawsze

coœ interesuj¹cego o panuj¹cym systemie mia³do powiedzenia, zw³aszcza o nieœmiertelnychjego wodzach. Zreszt¹ o wielu sprawach. I tu pojawi³ siê niejaki Z. J. Robi³ co do niegonale¿a³o. Nastêpnie, dziêki wstawiennictwuTeresy Gierko, na kilka lat znalaz³em swoje,nawet dobre, spokojne miejsce w Muzeum, u Janka Muszyñskiego. Ogl¹da³em piêknegalerie, zw³aszcza ch³opska galeria MarianaKruczka by³a dla mnie wielkim prze¿y-ciem, czasami natchnieniem, bo chybapatrzy³em na œwiat podobnie. Muszyñski z wielkim temperamentem i zafascynowaniemtraktowa³ sztukê i umia³ nietuzinkowo o wielusprawach mówiæ. Muszyñski, który wybawi³mnie kiedyœ od staniêcia przed kolegium orzekaj¹cym, interweniuj¹c w Komitecie w mojej zabawnej w istocie sprawie. I to siêskoñczy³o.

A póŸniej ró¿nie bywa³o. Niezbyt ³atwo.Wygl¹da³o moje ¿ycie jak ³atanie dziur w znoszonej ju¿ koszuli. Nie zawsze nad¹¿a³em.Pojawia³y siê doraŸnie, okazyjnie za felietony,wstêpy, pos³owia czy recenzje ³apane zarobki,których nijak do znacz¹cych zaliczyæ niemo¿na by³o. Wydzwania³em do bibliotek z propozycjami spotkania autorskiego.Czasami siê udawa³o, a niekiedy nie. I niektórez tych spotkañ dobrze zapisa³y siê w mojejpamiêci. Bo to by³y najczêœciej o¿ywcze rozmowy z m³odzie¿¹. W ten sposób wyry-wa³em siê z ci¹¿¹cej powszednioœci. Przyt³a-czaj¹ce problemy po takich wyjazdach doNowej Soli, Wolsztyna, Lubska, ¯ar czyKrosna nieco traci³y na znaczeniu, gdy¿zdobywa³em do nich dystans. Przez kilka-dziesi¹t minut bywa³em w zupe³nie innym,duchowym œwiecie moich najbardziejwewnêtrznych przekonañ. Chwilowo ratowa³emsiê w kryzysowej sytuacji. Tylko chwilowo.Raczej by³y to pieni¹dze drobne, nie maj¹cenic wspólnego z przeciêtnym choæby zarobkowaniem. Tak to wygl¹da³o. Ca³ymilatami, nie do pozazdroszczenia. Musia³emjakoœ szukaæ wewnêtrznych pokrzepieñ ¿ebywytrwaæ. Nie narzekam. Uwa¿am, ¿e mimowszystko moje ¿ycie obejmowa³o pomyœlnezrz¹dzenie losu. Mog³o przecie¿ byæ o wielegorzej.

Czes³aw Sobkowiak

18

W Polsce

W Polsce czujê siê dobrze. Widaæ jednakgo³ym okiem, ¿e zmagania o racje ¿ycia s¹ogromne. Nareszcie mi jednak duchowo l¿ejni¿ kiedyœ, gdy wzrok pilnuj¹cych oczu dawa³o sobie znaæ. Cieszê siê, ¿e przysz³o mi ¿yæ w tym, a nie innym czasie i kraju. Jest wartypoœwiêcenia i mi³oœci. Jakby nie patrzeæ ¿yjêw kraju mêskiej dzielnoœci i odwagi. „Jedynieto siê liczy”- napisa³ Zbigniew Herbert - cokszta³tuje sumienia. Po latach, które budzi³ylêk, nadszed³ dobry czas, zw³aszcza terazdobry czas, kiedy s³owa (nareszcie!) odzyskuj¹prawdziwe znaczenia. S³owom towarzysz¹czyny. Otworzy³y siê perspektywy. Granice.Normalnoœæ. Z tego powodu dzisiaj, w majo-wy dzieñ, wywiesi³em bia³o-czerwon¹ flagê.Nie marnujemy szans na lepsze ¿ycie.WUML-owscy mêdrcy, chwalcy powszech-nego k³amstwa, niedosiê¿nych horyzontów,rezygnacji z w³asnego ja, mistrzowie fikcji,pomylili siê. W³aœnie wychodzimy z katastrofybolszewizmu. Ludzie s¹ twórczy. Nastajeboom gospodarczy, inwestycyjny. Polacy a¿kipi¹ od ró¿nych pomys³ów. Na œwiecie panujemoda na Polskê. Odrzucamy kleszcze, okowy,mury. Tote¿ nie wszyscy w Europie nas lubi¹.Tym bardziej, ¿e chcemy odwo³ania do Bogaw konstytucji europejskiej. Teraz widaædok³adnie, jaka by³aby Polska, gdyby powojnie mog³a w pe³ni skorzystaæ z wolnoœci.A poza tym, jeszcze nie zobojêtnieliœmy nawartoœci, z którymi liberalizm w wielu krajachpoczyna sobie niecnie. Oczywiœcie i u nasró¿nego typu kpiarze, ha³aœliwi geje, którzynp. rodzinê, religiê i patriotyzm maj¹ za wartoœci wrêcz niehumanitarne, nie ustaj¹ w wysi³kach. A jednak. Powoli, powoli, a wierzê¿e bêdzie to sta³y proces, rozjaœnia siê nasze¿ycie, zw³aszcza przekreœlane s¹ ludzkieniegodziwoœci i nieprawoœci. W du¿ym tempieunowoczeœnia siê Polska. Ogromny i piêkny towysi³ek. Kilka lat wolnoœci i to ju¿ jest innaPolska. Inne urz¹dzenia i instytucje. Gdybynie patologie, by³by to jeszcze dalej w rozwo-ju posuniêty kraj. Nie trzeba tego udowadniaæ,wystarczy siê woko³o rozejrzeæ. Mówiê dokolegi, o to w³aœnie chodzi³o. Czerpiê z tego

ufnoœæ na przysz³oœæ. Po prostu, coœ dobregotu siê nareszcie dzieje, trwa praca, a nie dege-neracja pracy, budujemy swoje codzienne¿ycie. Piszê o tym, bo chcê napisaæ. Nie ma tumiejsca na bezkrytyczny optymizm, nie o optymizm chodzi. O rozwój. Nie chodzi o to,by by³o ³atwo, i ¿e bêdzie ju¿ ka¿dego dniatylko ³atwo, zapewne jeszcze nie jedne ciê¿aryspadn¹ nam na barki, ale to, ¿e naszymwysi³kom w Polsce towarzyszy podmiotowaodpowiedzialnoœæ, ¿e teraz ode mnie sporozale¿y, jest godne szacunku, tak, szacunku.Czeka³em na taki czas. Jest wiosna.

¯yczenie

Odemknij uszy, rozewrzyj oczy, umys³uwolnij, miej serce. Jeœli nie potrafisz, to módlsiê o to. ¯eby ¿yæ naprawdê.

Dzieciñstwo

Dzieciñstwo da³o mi poza wszystkim jedn¹cenn¹ rzecz, ci¹gle wa¿n¹, tak¿e dzisiaj, bojeszcze ¿yjê, mo¿e zw³aszcza dzisiaj, a mia-nowicie zdolnoœæ zauwa¿ania ka¿dej roœliny,roœlinki, przedmiotu, rzeczy, zjawiska. Taka topozosta³oœæ wsi we mnie daje o sobie ci¹gleznaæ. Ludzie na wsi zauwa¿aj¹ wszystko. S¹gospodarzami w bardzo szerokim, humanisty-cznym znaczeniu, odpowiedzialni za œwiat, w którym tkwi¹. Niczego nie lekcewa¿¹ i tojest w nich piêkne. Kiedy z nimi rozmawiam,to czujê, ¿e s¹ wiarygodni, gdyby tego niegwarantowali, nie gwarantowaliby prawdzi-woœci swojego œwiata. Tego wszystkiegoczym siê na co dzieñ trudz¹. Im udawanieprzecie¿ nawet nie w g³owie. Dostrzegaj¹niuanse, szczegó³y i ca³y przebieg zdarzeñ.Nie ¿yj¹ czêœci¹, ale ca³oœci¹ rzeczywistoœci,która ich otacza. Zanim o czymœ opowiedz¹dotykaj¹ ró¿nych, nawet nie nale¿¹cych doporuszanego tematu, spraw. Mam wiêc taki w swoim ¿yciu problem. I mia³em w przesz³oœci,gdy nie potrafi³em sobie siebie wyobraziæsfunkcjonalizowanego, wt³oczonego w garni-tur formy. Traci³em z tego powodu wiele.Zakodowany wzór przypomina³ o swoim istnieniu. Ci¹gle traci³em i ¿y³em z takim

19

poczuciem. Pewne rzeczy okazywa³y siê dlamnie po prostu niemo¿liwe. Zapewne z tegow³aœnie powodu unika³em tego wszystkiego,co w mojej intuicji jawi³o siê jako niebez-pieczne, dwuznaczne i nie do pogodzenia z tym co w œrodku. A wiêc przychodzi³o mitraciæ jakieœ szanse. Mentalnie zawszewybiera³em siebie ca³ego, swoj¹ pe³niê, nieza-le¿noœæ, szerokie, ca³oœciowe dostrzeganiebytu, zjawisk, zawieraj¹ce siê we wszystkimjestestwo. Nic wbrew sobie. Dzieciñstwo, a raczej Stwórca da³ tak¹ w³aœciwoœæ, z którejnie umia³em rezygnowaæ. Ani jej czymœinnym wype³niæ. Tym bardziej teraz. Mojezdanie by³o i ci¹gle chce byæ rozleg³e.

Zapach

Tak jak muzyka, jak poetyckie s³owo czy piêkno krajobrazu, wyzwalaj¹ niekiedy wemnie cudowne stany, ¿e pragnê aby sta³y siêwiecznoœci¹, tak te¿ zapachy, pozytywne,dobre, roœlinne zapachy maj¹ w sobie moczbli¿ania mnie do ca³oœci istnienia. Wtedyniczego wiêcej nie chcê. Lecz¹ mnie z poczu-cia niedostatku. Zachêcaj¹ do wyjœcia ze swejskorupy, do myœlenia o czymœ innym ni¿twarde realia. Do unoszenia ka¿dej cz¹stki istnienia o jeden stopieñ wy¿ej. Czy¿ w takichchwilach nie czujê siê wyró¿niony. Lekka falaprzyp³ywa i odp³ywa. Ze wszystkich zapa-chów najbardziej metafizyczny jest ró¿any.Jaki¿ on jest, ¿e nie znajdujê s³owa nawyra¿enie jego delikatnoœci i wznios³oœci. I tej tkliwej bezpoœrednioœci. Takiej, w którejten zapach mieszka i mo¿e przemawiaæ.Niekiedy stawaæ siê w³osami kobiety. Ku-pi³em kiedyœ, pod koniec lat osiemdziesi¹tych,od pewnego bu³garskiego artysty, stoj¹cego naulicy w Berlinie Zachodnim (podawa³ siê za malarza) dwie szklane ampu³ki takiegow³aœnie olejku. I ci¹gle go mam. Gdzieœmiêdzy ksi¹¿kami. Jakby to by³a bry³ka z³ota na ciê¿kie czasy. Myœlê teraz o tymcz³owieku, co wtedy tam sta³, jak potoczy³osiê jego ¿ycie. Dla dodania sobie otuchy¿yciowej niekiedy ampu³kê otwieram i wys¹-czam jedn¹ eteryczn¹ kropelkê. Czyli poezjêw naturze.

Dzieñ

Nie nadzwyczajny, nie ekscytuj¹cy, jakiœwyj¹tkowy, szczególny, daj¹cy zachwyt lubprzera¿enie. Ani trudny, ani ³atwy. Po prostuzwyczajny, kolejny dzieñ. Dostêpny bezutrudnieñ. Mijaj¹cy ³agodnie. Mo¿na robiæró¿ne codzienne rzeczy, które nie wymagaj¹poœpiechu. W uspokojeniu powietrze, przed-mioty domowego u¿ytku, krawê¿nik. Nieboczyste, b³êkitne. Delikatny wiatr. Ko³ysz¹ siêwierzcho³ki sosen. Nad dachami ko³uje stadogo³êbi. Dzieñ odpowiedni dla medytacji i kon-templacji.

Gdzieœ

Gdzieœ miêdzy domami, ulic¹ jedn¹,drug¹, mijaj¹c fontannê, urzêdy, krzewy,patrz¹c na twarze ludzi, idzie Mirek Kuleba,autor ksi¹¿ek o Czeczenii i zielonogórskichwinoroœlach. Nawet najdrobniejsze drgnieniaraz, jedyny raz.

Poeta

Poeta tak¿e wtedy, kiedy nie tworzy, jestpoet¹. Nie przestaje siê byæ sob¹ mimo ¿e akurat w danej chwili brak natchnienia lubwykonuje siê inne ¿yciowe zajêcie. Nie œlêczysiê nad kartk¹. Nie szuka kolejnego s³owa.Ach, i co tam jeszcze. Nikt inny, poza twórc¹,prawie nieustannie nie myœli o swoim dziele,nie zaznaje permanentnego poczucia ducho-wego braku, z którym trudno sobie poradziæ.Nie zaznaj¹ tego zwykli ludzie. Tej codziennejnadwra¿liwoœci. Tej jednak mêki. A zarazemczekania na o¿ywczy wiatr, który móg³byunieœæ myœli ku niebu niecodziennych zdziwieñ. A przede wszystkim lekkim czyniæbyt.

Natura

Nawet natura raz do roku nie mo¿e obyæsiê bez poezji. Co prawda nie jest w tymswoim wiosennym wyczynie bezinteresowna,ale widomy to dowód, ¿e bez piêkna nie s¹mo¿liwe rzeczy wa¿ne.

Czes³aw Sobkowiak

20

Kropla

Kropla rozb³ys³a od wewn¹trz. Patrzê i widzê. Jej gwiazdy. Nagle wiêcej ni¿ wiemstaje siê moim udzia³em. Ju¿ to pisa³em. W kropli mieœci siê ca³y kosmos.

Wierzba

Tak siê oci¹gam z napisaniem zdania o wierzbie. A to jest drzewo, które chcia³bymumieæ naœladowaæ.

Kwiaty

Oto zakwit³o drzewo czereœni, oceankwiatów, zakwit³a wisienka, czu³oœæ dnia,moja dobra znajoma, pod wisienk¹ gniazdatulipanów, tak¿e niezapominajki. Od strony³¹k, za domem rozsypa³y siê kwiaty naga³¹zkach œliwek, gruszy. Tylko jab³onie siêoci¹gaj¹ z kwitnieniem. Bêdzie jeszcze tychkwiatów co niemiara. Kocham kwiaty od pier-wszego w dzieciñstwie spojrzenia, kiedy tokaczeñce na progu mojego ¿ycia zalœni³yz³ociœcie. I tak ju¿ zosta³o. Wype³niaj¹ moj¹zach³annoœæ i nienasycenie piêknem. Czy toprzyzwoite tyle uwagi przyk³adaæ do ca³ej tejwiosennej aury, niesamowitej uroczystoœci istnienia, która zaraz zniknie. I przyjdzie trud-na pora filozoficznych poszukiwañ.

O magnolii

Kwitn¹ca magnolia, ca³a œwietlista, drzewogêsto ukwiecone, ciê¿kie, du¿e kwiaty magnolii,przypomina mi rozœwietlony s³oñcem placobok biblioteki w ¯arach. Jeszcze te ogromnenad g³ow¹ ga³êzie starych drzew. Kwitnie tammagnolia, trochê z osobna w majowe dni, takintensywnie, jakby ca³a kwiecistoœæ mia³azaraz pofrun¹æ ku niebu. Poeci corocznie czy-taj¹ tu swoje nowe wiersze. Jedno i drugieokazuje siê wa¿ne. Poezja i kwitn¹ca magnolia.

Bocian

Koniec kwietnia. Dolecia³y bociany. Za-klekota³y na gnieŸdzie. Przelatuje teraz jeden

z nich nad moim domem. Kieruje siê w stronê³¹k, zapewne po to by siê rozejrzeæ w krajobrazie.Skrzyd³ami zdaje siê opiekuñczo obejmowaæca³¹ okolicê. By zaznaczyæ tu swoj¹ obecnoœæ.Œwiêty ptak, którego nie wolno skrzywdziæ.Pohañbiæ. Nikogo i niczego nie wolno pohañbiæ.Ani ŸdŸb³a trawy, ani koniczyny, biedronkiczy kropli rosy na liœciu porzeczki. Odurodzenia to wiedzia³em. Niby nic szczegól-nego, ale po przylocie bocianów poczu³em siêswojsko, bezpieczniej. Jeœli któregoœ rokuzabraknie bocianów, koniec œwiata bliski.

Deszcz

Przyszed³ deszcz. Wa¿ny jest ten deszcz,który pada. Bo nie zak³óca, lecz potwierdzaistnienie porz¹dku œwiata. Tego, który ci¹gletaki a nie inny. Czy mog³oby byæ inaczej.Ziarno w polnych zasiewach bez wilgoci?Szemrze deszcz.

Tak siê sk³ada

Nie omijaj¹ nas ¿adne doœwiadczenia. Ca³ykatalog cz³owieka do wgl¹du. Szkoda tylko,¿e ciemnych pozycji w nim tak du¿o. Jedni,których podziwialiœmy, chcieliœmy wierzyæwypowiadanym przez nich s³owom, ichgestom, górnolotnym deklaracjom, okazali siênieprzeciêtnie wyrachowanymi donosicielamina swoich najbli¿szych z zasiêgu oczu i d³oni.Nawet czyjeœ umieranie nie by³o przeszkod¹,by nie czyniæ tej obrzydliwej nieprzyzwoitoœci.Jednak siê tym zdumiewam. Chocia¿ i to trzebaumieæ zrozumieæ, a zw³aszcza wybaczyæ. Bojakie jest inne wyjœcie? Inni umieraj¹, tak czêstobardzo m³odo, ubywaj¹ nagle ze wszystkichstron, miejsc, adresów, numerów telefonów w notesie bez uprzedzenia, w poœpiechu, jakbyw obawie, ¿e nie zd¹¿¹ odejœæ. Zostaje pustka.Coraz wiêcej umar³ych i rozmów z nimi.D³ugich, ci¹¿¹cych na sercu. Powoli wokó³ ju¿tylko obcy ludzie. Z zupe³nie innej epoki.

Wêgiel

Wêgiel i œmieræ, to siê ci¹gle kojarzy. Ci ludzie pracuj¹ pod ziemi¹, i kamienny

21

py³ d³awi ich p³uca. A inni nienasyceni,bezlitoœnie garn¹, nawet œmieræ podepcz¹. W bia³ych ko³nierzykach i rêkawiczkach.Z³odzieje ci sami od lat. A¿ wyjd¹ na swoje.Tak zmówieni w kwestii, co siê im nale¿y i jak to mo¿na zrobiæ, ¿e formalnie wszystkogra.

W trawie

Przysiad³em na trawiastym skwerku.Widzê jak miêdzy ³ody¿kami, ŸdŸb³ami prze-mykaj¹ mrówki. Jakieœ robaczki, ¿yj¹tka,ledwo dostrzegalne istoty. Zajête swoim byæalbo nie byæ. ¯yj¹ i gin¹ bezimiennie. ¯adneim nierozstrzygalne problemy w g³owie.¯adna mêka myœli i wyobraŸni. Która tylkodla mnie.

Sikorka

Tak, pamiêtam sikorkê, ¿wawo przeskaki-wa³a z ga³¹zki na ga³¹zkê. Zagl¹da³a na okienny parapet, gdzie okruszyny chleba i pasemko s³oniny zawieszone na sznurku.Myœlenie o niej zajmowa³o mi zimowe chwile.Nakarmi³a siê i odlecia³a. Nie musi niczegopamiêtaæ ani zw³aszcza myœleæ o tym co ze mn¹.

Jakie

Jakie to trudne i wa¿ne, znaleŸæ ostojê w zwyczajnoœci. Ale zaraz dodam, nie po to,by siê w niej zasklepiæ. To jednak nie dlacz³owieka, nie dla mnie, nie dla cz³owiekaosi¹gniêcie spokoju i zgody na to, co jest. Toby³aby klêska cz³owieka. Który rezygnuje z postawienia kolejnego, mo¿liwego kroku naswej drodze. O, tak, najpewniej tak, ale te¿zwyczajnoœæ wypada mieæ za najwy¿sz¹wartoœæ, wtedy wszystko w porz¹dku. Moje zaoknem drzewa lip.

S³owo

Traktuj s³owo powa¿nie, udziel mu wszys-tkich w³aœciwoœci, mo¿liwoœci i funkcji. Niechniczego nie unika, ani nie jest obojêtne. Lub

tylko us³ugowe. To poradzi³bym m³odemupoecie, gdyby zwróci³ siê do mnie o radê.Takie s³owo poprowadzi zarówno do ludzi jaki œwiata. Nie bêdzie na niby, papierowe, jakatrapa, która potrafi tylko udawaæ. Lub prze-biegle komplikowaæ. S³owo obejmuj¹ce sens i dysponuj¹ce moc¹ powstaje na styku z rze-czywistoœci¹. Nie chodzi przecie¿ o u³udnemno¿enie s³ów, ale o prawdziwe doœwiad-czenia ¿ycia. Z takich s³ów bêdziemy kiedyœrozliczani. ¯adne wtedy znajomoœci, przy-jaŸnie, uk³ady i towarzyskie presti¿e. Wódki. I chwilowe hierarchie. Nie bêd¹ odgrywaæjakiejkolwiek roli. Miejmy wiêc litoœæ dlaw³asnych s³ów, bowiem nic i nikt nie przyjdzieim z pomoc¹. Skazanym na samotnoœæ. I pora¿aj¹c¹ otch³añ.

Bez tytu³u

Jest jak jest. Teraz i kiedykolwiek. Kamie-nie mokre. Porêcz zimna. Trawa wilgotna.Ludzie obcy. Œmieræ realna.

Pytanie

Po co to wszystko, na co, komu, z kim, pojakiej stronie, jak jest naprawdê. Uginam siêpod wszechogarniaj¹cym pytaniem.

DziwnoϾ

Dziwnoœæ by³a pajêczyn¹ pe³n¹ rosy. Przysamej ziemi w lesie. A przecie¿ pajêczyn¹ nieby³a. I tylko ja widzia³em. Jedn¹ dobr¹ chwilê.Która siê rozwia³a.

Ptak

Ten ptak w opowieœci czytanej przezemnie ka¿dego dnia, przylatuj¹cy na parapetmojego okna w poszukiwaniu po¿ywienia, by³ziarenkiem piasku. To ziarenko piasku, któreprzywia³ wiatr, by³o ptakiem.

Œwiat³o

Nie trzeba robiæ problemów z powodutkwienia na g³uchej prowincji. Braku kamer

Czes³aw Sobkowiak

22

i mikrofonów. Œwiat³o, jeœli jest, to ono wybije, wyb³yœnie. Tak¹ moc ma œwiat³o. I liczy siê tylko œwiat³o. Nie musi do siebieprzekonywaæ. Od pierwszej sekundy Stwo-rzenia tak jest. Tak, wypada myœleæ z odrobin¹ dumy o swoich papierach, wier-szach, cenie ¿mudnej codziennoœci, bo to poprostu rozs¹dne. Nic nie przepada, nawetkamieñ, który wieki ca³e le¿y w odosobnieniuprzez nikogo niedostrze¿ony, w jakimœmomencie staje siê przedmiotem czyjegoœwyj¹tkowego zachwytu. Tak, ¿e ca³e jego piêkno i dziwnoœæ w czyichœ oczach siêobjawia i nie ma sobie równej.

Jêzyk polski

Myœlê o tej piêknej równowadze i byciu w harmonii, w d¹¿eniu do œpiewnego uniesienia,wznoszenia siê i opadania, taktownego wspó³bycia, naœladowania wolnoœci, a wiêcnie zd³awiania siebie nawzajem, samog³osek i spó³g³osek. Niekiedy œni mi siê taka zasada¿ycia. Dla ka¿dego miejsce. Kiedyœ, specjalniena czyjeœ ¿yczenie czyta³em, bêd¹c w innymkraju, po polsku poezjê. Ktoœ s³ucha³ jakbykoi³a go ta melodia, jakby ch³on¹³ szelestynaszej mowy, jakby pi³ i chcia³ piæ ka¿dydŸwiêk, smakowa³ urodê, jakby chcia³ poznaætê tajemnicê jego wyzwolicielskiej mocy.Której sami nie cenimy wystarczaj¹co.

23

Patrzy³a z zadum¹ w okno. Piêkny poranek. Ogródek ton¹³ w zieleni, ptaki szala³y w gêstwinie orzecha, w kuchni pachnia³o ju¿ kaw¹. Zaraz wejdzie do jadalni Adam, poca³uje j¹na dzieñ dobry, jak zwykle zjedz¹ razem œniadanie... Uœmiechnê³a siê. Dwadzieœcia piêæ lat s¹razem, w tym domu... Kochaj¹ to miejsce, ka¿dy zak¹tek, ka¿dy przedmiot, który jest czêœci¹ich wspólnego ¿ycia i opowiada ich historie, te weso³e i te smutne. Tak..., ich historie...Zamyœli³a siê i posmutnia³a. Przypomnia³a sobie wczorajszy wieczór: radosna atmosferajubileuszowego przyjêcia, toasty, œpiew, wspomnienia. Jeden z przyjació³ bierze do rêki srebrn¹popielniczkê, tê, która jest w tym domu od zawsze, ale rzadko trafia na stó³, bo tu nikt nie pali.On ogl¹da j¹ przez d³u¿sz¹ chwilê z zaciekawieniem, zaci¹ga siê dymem z papierosa i powolizaczyna odczytywaæ wygrawerowane wyrazy: Zur Erinnerung ...I. A.... 1933. Jego s³owa gin¹w gwarze rozmów, do uszu Inki dochodz¹ jednak strzêpki „...na pami¹tkê...” Widzia³a ten napis,ale nigdy nie zastanawia³a siê nad jego znaczeniem. W jej rodzinnym domu i tu by³o kilka przed-miotów sprzed wojny. Jakaœ cukierniczka, ³y¿ki, m³ynek do kawy... Wiedzia³a, ¿e nale¿a³y onedo Niemców, którzy po wojnie musieli opuœciæ swoje rodzinne strony. Refleksjê nad ich losamiprzes³ania³y jednak krzywdy rodaków. Zna³a je z podrêczników i trochê z opowieœci rodziców.Ojciec, mimo ¿e zna³ jêzyk niemiecki, przyrzek³ sobie, ¿e nigdy nie bêdzie go u¿ywa³. By³dzieckiem, kiedy wybuch³a wojna. Gdy aresztowano jego rodziców cierpia³ z powodu g³odu,strachu i samotnoœci. Mia³ te¿ jednak trochê szczêœcia, poniewa¿ zaopiekowa³ siê nim jakiœNiemiec, cukiernik, który nauczy³ go piec i zdobiæ ciasta. Inka uœmiechnê³a siê, przypominaj¹csobie piêkne, œwi¹teczne torty, które ojciec przygotowywa³ czêsto w domu.

„Jakie to dziwne”- pomyœla³a. - „Przecie¿ ojciec zawdziêcza³ temu cz³owiekowi ¿ycie.Szkoda, ¿e niczego o nim nie wiemy...”

- Czeœæ kochanie - z zamyœlenia wyrwa³ j¹ g³os Adama. - Co siê dzieje? - zapyta³ z niepoko-jem, widz¹c jej powa¿n¹ minê.

- Nic...- uœmiechnê³a siê - tak sobie myœlê... Czy wiesz, co jest napisane na tej naszej starejpopielniczce?

- Nie...- zdziwi³ siê jej pytaniem.- Waldek wczoraj przet³umaczy³ mi ten wygrawerowany napis. Ta popielniczka to pami¹tka

z okazji czyjegoœ œlubu. S¹ tam inicja³y jakiejœ pary i data:1933 rok. Wiesz, oni mieli imiona,które zaczyna³y siê od takich samych liter jak nasze: I. i A.

- Tak? - s³ucha³ jej, przygotowuj¹c sobie grzankê i chyba nie obchodzi³o go to tak bardzo,jak by tego chcia³a.

- Wiesz - powiedzia³a - pomyœla³am sobie, ¿e ta popielniczka kryje jak¹œ niezwyk³¹ historiê.Jak myœlisz, ten A. i ona, ta I. mieszkali kiedyœ w naszym domu?

- Nie wiem - odpowiedzia³ i zamyœli³ siê. - Zaraz, poczekaj - doda³ po chwili - s¹ w domujakieœ listy od ludzi, którzy tu mieszkali przed wojn¹. W latach osiemdziesi¹tych chyba siê

El¿bieta Gonet

El¿bieta Gonet

Popielniczka

24

odezwali i nawi¹zali kontakt z moj¹ mam¹, ale ja wtedy by³em poza domem, na studiach i jakoœmnie to ominê³o.

- Naprawdê?! - ucieszy³a siê. - No to zobaczmy je! Mo¿e dowiemy siê czegoœ!- Ale czego ty w³aœciwie chcesz siê dowiedzieæ? - zapyta³.- Jak to czego? - zdziwi³a siê. - Chcê wiedzieæ, kogo pamiêtaj¹ nasze mury, co tu siê

wydarzy³o! Przecie¿ to jest wa¿ne! My tu spêdzamy nasze ¿ycie, ktoœ by³ tu przed nami - mówi³a szybko i chaotycznie. - Wiesz przecie¿, ¿e lubiê historie o ludziach, one s¹najwa¿niejsze... - doda³a spokojniej.

* * *

Oczekiwa³a go niecierpliwie w oknie. Kiedy wszed³ do domu, z rozpromienion¹ min¹pokaza³a mu list.

- Odpisali! - wo³a³a radoœnie! Przyjad¹ we wrzeœniu! - Kto? - zapyta³, ci¹gle nie rozumiej¹c powodu jej radoœci.- No oni! Ci Niemcy z naszego domu! - Sk¹d wiesz, co napisali ? - zapyta³ zdziwiony.- Zadzwoni³am do Agaty i zaraz mi przet³umaczy³a - odpowiedzia³a niecierpliwie. – A co? Nie cieszysz siê? - w jej g³osie brzmia³ zawód.- No cieszê siê, ale...- Co „ale”?- Wiesz przecie¿, ¿e mo¿e byæ ró¿nie - powiedzia³.No tak... mo¿e byæ ró¿nie. Dobrze wiedzia³a, co mia³ na myœli. Kilka miesiêcy temu byli

z przyjació³mi na kolacji, na któr¹ zaproszony by³ równie¿ niemiecki historyk, profesor, któryprzyjecha³ do N. na wystawê fotograficzn¹. Ekspozycja zawiera³a unikatowe zdjêcia N. sprzed wojny.

„Piêkne by³o to nasze miasteczko” - myœla³a, patrz¹c na zadbane ulice i secesyjne kamieniczki.Podczas kolacji wrócili do wra¿eñ z wystawy. Okaza³o siê, ¿e N. jest rodzinnym miastem

profesora. Po wojnie musia³ st¹d wyjechaæ, ale sentyment pozosta³. Dziœ, gdy zobaczy³ dawnemiejsca, wspomnienia od¿y³y.

- A na jakiej ulicy pan mieszka³? - zapyta³a Inka. Pokaza³ jej karteczkê z nazw¹, któr¹ spisa³dziœ z tabliczki.

- „¯eromskiego” - odczyta³a z trudem. - To niedaleko nas, my mieszkamy jedn¹ ulicê dalej- powiedzia³a z radoœci¹, ale zaraz zamilk³a, bo profesor jakoœ nie wygl¹da³ na zadowolonego.

By³ starszym, bardzo przystojnym mê¿czyzn¹. Ucieszy³a siê, kiedy okaza³o siê, ¿e mówi pofrancusku, poniewa¿ oznacza³o to dla niej mo¿liwoœæ nawi¹zania bezpoœredniego kontaktu w rozmowie. W restauracji panowa³a kameralna atmosfera, w tle s³ychaæ by³o nastrojow¹muzykê. W pewnym momencie profesor poprosi³ j¹ do tañca. Trochê zaskoczona, zgodzi³a siêz przyjemnoœci¹. Kiedy znaleŸli siê na parkiecie i odezwa³ siê do niej po francusku, pomyœla³ao jego wyj¹tkowym uroku osobistym.

- Jak pan znajduje swoje rodzinne strony - zapyta³a? Poczu³a, ¿e zesztywnia³. - Źle! - odpowiedzia³ krótko i ostro. Zaskoczona, odsunê³a siê, a on mówi³ dalej. Mówi³

szybko i jakoœ tak, ¿e nawet francuski w jego ustach przesta³ brzmieæ swoj¹ melodi¹, któr¹ taklubi³a. Mówi³, ¿e wszystko teraz tu w N. nie jest takie jak kiedyœ, ¿e jest brzydko i Ÿle i ¿e...szkoda s³ów. Wrócili do stolika. Adam spojrza³ na ni¹ pytaj¹co, czuj¹c, ¿e coœ jest nie tak, alenie musia³ czekaæ na wyjaœnienia. Profesor wyrzuci³ z siebie ca³¹ gorycz, gromadzone przez latapretensje i niechêæ. Rozmowa by³a burzliwa. To jego miasto, jego ulica, jego dom i szko³a. Toniesprawiedliwe! Tak nie powinno byæ!

- Ja siê tu urodzi³em i powinienem mieæ prawo, do tego, ¿eby tu mieszkaæ - mówi³ z zaciêciem.

25

- To co zrobiæ? - zapyta³ w pewnej chwili jak zwykle najbardziej opanowany Adam. - Ja i moi synowie te¿ siê tu urodziliœmy! To teraz pan chcia³by powtórzyæ historiê? Chcia³by

pan, ¿eby w imiê „sprawiedliwoœci dziejowej” moje dzieci ktoœ wypêdzi³ z ich domu? To ju¿nigdy nie mo¿e siê powtórzyæ! Ju¿ doœæ wypêdzania! Nie mo¿e byæ tak, ¿e ktoœ znowu po latach, tak jak pan, bêdzie têskni³ za swoim rodzinnym miastem, nie mog¹c do niego powróciæi bêdzie w nim tyle goryczy! Tego pan znowu chce?

Ten wieczór d³ugo jeszcze tkwi³ w jej myœlach. To wszystko nie jest takie proste. Ka¿dawojna koñczy siê pewnego dnia, ale ¿yje w ludziach. Po ka¿dej stronie barykady s¹ skrzywdzeni. Trzeba zapomnieæ, ale to nie jest ³atwe. Trzeba wybaczyæ, ale czy mamy prawowybaczaæ w czyimœ imieniu?

Otrz¹snê³a siê ze wspomnieñ i spojrza³a na Adama - Musi byæ dobrze - powiedzia³a stanowczo.Wtedy, nazajutrz po jubileuszu, znaleŸli w kasetce rodzinnej ten list, o którym wspomina³a

matka Adama. Nadawca, pan Johan R. pisa³, ¿e urodzi³ siê w ich domu. Nie by³ pewien numeruposesji, wiêc narysowa³ j¹ na planie ulicy, tak jak opisa³a mu to matka. Jego rodzice pobrali siêw 1933 roku i zamieszkali w nowo wybudowanym domu; w dwa lata póŸniej na œwiat przyszed³Johan, potem jego siostra Anne. Ich ojciec zgin¹³ na wojnie, a oni z matk¹ zamieszkali niedalekoBremy, w A.. Jak przez mg³ê pamiêtaj¹ N. i swój dom. Prosz¹ o kontakt, mo¿e o jak¹œfotografiê...

Adam rzadko bywa³ wtedy w domu, wiêc nie wiedzia³, czy jego matka ten kontaktnawi¹za³a. Teraz Inka trzyma w rêku list od tych ludzi i mówi, ¿e przyjad¹ tu...

- Musimy pomyœleæ o tym, gdzie bêd¹ spaæ– mówi³a z przejêciem. - I w ogóle o wszystkim,trzeba poprosiæ Agatê, ¿eby s³u¿y³a nam jako t³umacz.

- To ile osób przyjedzie? - zapyta³ po chwili.- Chyba cztery: Johan, Anne z synem i pani Irma, jeœli bêdzie mia³a si³ê.- Kto ma mieæ si³ê? - zapyta³ Marcin, starszy syn Inki i Adama, wchodz¹c w³aœnie do jadalni.- Nasz goœæ z Niemiec. Przyjad¹ ca³¹ rodzink¹ za tydzieñ. Bêdziesz w domu? - zapyta³a z

nadziej¹ w g³osie.- Raczej tak - odpowiedzia³ niezdecydowanie.

* * *

Kiedy Marcin wróci³ do pokoju na górze, Radek zajêty by³ surfowaniem w internecie, wiêcw pierwszej chwili nie zwróci³ uwagi na poirytowanie brata.

- ...nie wiem po co to wszystko - w pewnej chwili dosz³y do jego uszu s³owa Marcina.- Ale co? - zapyta³ nieprzytomnie.- No ci Niemcy, ta ich wizyta i w dodatku przyje¿d¿aj¹ z synem, wiêc bêdziemy musieli

jakoœ siê nim zaj¹æ... - No co ty?! A jak my bêdziemy siê z nim porozumiewaæ? - Mam nadziejê, ¿e nie bêdziemy musieli, bo pani Agata ma t³umaczyæ. Mój niemiecki dla

pocz¹tkuj¹cych na pewno nie wystarczy. A zreszt¹ nie wiem - Marcin machn¹³ rêk¹ w geœcieniezadowolenia.

- Coœ wymyœlimy - powiedzia³ Radek, próbuj¹c uspokoiæ Marcina.- A co wymyœlisz w N. ? Gdzie go zabierzesz? Przecie¿ tu nie ma gdzie pójœæ! ¯eby to by³o

w lecie, to przynajmniej pojechalibyœmy nad jezioro, a teraz? Zreszt¹ nie wiem, po co rodzicewymyœlili tê wizytê. Co to ma byæ? Przyjad¹ tu, ¿eby zobaczyæ jak mieszkamy w ich domu? A my jak bêdziemy siê czuæ? Winni, czy jak?

- Nieee... A czemu my mamy siê czuæ winni?- Bo mieszkamy w ich domu!

El¿bieta Gonet

26

- Co ty! Oni na pewno teraz mieszkaj¹ w takiej chacie, ¿e tobie siê nawet nie œni!- Przecie¿ to nie o to chodzi - zdenerwowa³ siê Marcin - wiadomo, ¿e maj¹ gdzie mieszkaæ,

ale wiesz jak to jest... sentymenty... - doda³ spokojniej.- Damy radê - Radek próbowa³ roz³adowaæ atmosferê, ale Marcin ju¿ go nie s³ucha³.

Odbiera³ sms i jego twarz pojaœnia³a. Radek domyœli³ siê, ¿e to od Alki, dziewczyny Marcina.Wiedzia³, ¿e bratu poprawi siê humor i nie pomyli³ siê. Do rozmowy o wizycie Niemców ju¿ niewrócili.

Wszystko by³o przygotowane na przyjazd goœci. Inka od rana krz¹ta³a siê po kuchni, Adamzamiata³ jeszcze liœcie w ogrodzie, które spad³y tej nocy. By³o ciep³o i s³onecznie.

- Mo¿e uda siê po obiedzie wypiæ kawê w ogródku pod orzechem - powiedzia³a radoœnie doRadka, kiedy wszed³ zaspany do kuchni.

- Oj, mamo… po co tyle tego wszystkiego? - zapyta³ przeci¹gaj¹c siê leniwie.- Czego? - zapyta³a zdziwiona.- No tego jedzenia, szykowania... przecie¿ moglibyœmy wzi¹æ ich na obiad do restauracji

i nie mia³abyœ k³opotu.- Ale ja chcê! Rozumiesz? Chcê ich przyj¹æ tak, jak u nas przyjmuje siê goœci, chcê,

¿eby poznali trochê nasze zwyczaje, nasz¹ kuchniê i nas... A w restauracji to bêdzie jakwszêdzie.

- OK mamo, czy pomóc ci w czymœ? OdpowiedŸ Inki przerwa³ dzwonek do drzwi. Przysz³a Agata. Zgodzi³a siê chêtnie

na propozycjê wypicia ma³ej kawy i zaraz udzieli³a jej siê atmosfera oczekiwania, z jednejstrony radosnego, z drugiej zaœ zabarwionego nutk¹ niepokoju. Stó³ w jadalni by³ ju¿ nakryty, w ca³ym domu unosi³ siê zapach pieczonego ciasta, a w garnkach na kuchence dogotowywa³ siê obiad. Inka co chwilê spogl¹da³a w okno na ulicê, sprawdzaj¹c, czy nienadje¿d¿aj¹ goœcie.

Wreszcie nadszed³ ten moment. Du¿e granatowe BMW powoli podjecha³o pod dom.Wysiad³ z niego mê¿czyzna z kartk¹ w rêku i rozgl¹da³ siê wokó³, ale Adam ju¿ szed³ w jegostronê. Inka z Agat¹ czeka³y przed drzwiami. Po d³u¿szej chwili goœcie, prowadzeni przezAdama, znaleŸli siê przy furtce. Nast¹pi³o powitanie i weszli do przedpokoju. Dopiero wtedyInka uœwiadomi³a sobie, ¿e jest ich troje, a nie czworo.

- Matka pañstwa nie wybra³a siê jednak z wami? - zapyta³a zmartwiona.Zaraz obydwoje zaczêli wyjaœniaæ, ¿e bardzo chcia³a, ju¿ wszystko by³o przygotowane do

drogi, ale w ostatniej chwili, czy to z emocji, czy z innych przyczyn, poczu³a siê gorzej i jejlekarz nie zgodzi³ siê na tak d³ug¹ podró¿. Zosta³a w domu pod opiek¹ synowej, a Johan i Annemaj¹ za zadanie wszystko dok³adnie zapamiêtaæ i jej opowiedzieæ. Marcin zaraz zaoferowa³ siê,¿e nawet dziœ przygotuje jakieœ zdjêcia i krótkie filmy, które wys³aæ mo¿na przez Internet, ¿ebypani Irma mog³a poczuæ siê tak, jakby tu by³a. Widaæ by³o, ¿e goœci zaskoczy³ trochê ten pomys³,ale bardzo im siê spodoba³. Usiedli w jadalni i rozgl¹dali siê zaciekawieni.

- Proponujê, ¿ebyœcie pañstwo rozgoœcili siê w swoich pokojach, a za pó³ godziny zaprasza-my na obiad - powiedzia³a Inka, co natychmiast zosta³o przet³umaczone przez Agatê.

Goœcie skwapliwie zgodzili siê na tê propozycjê. Johan z Adamem poszli do samochodu pobaga¿e, a Inka zaprowadzi³a Anne i jej syna Hansa na górê.

- Tu jest pokój dla pana i pana wuja, a tu dla pani - uœmiechnê³a siê, wskazuj¹c rêk¹ nastêpne drzwi. Anne, jakby nie s³ysz¹c tych s³ów, sz³a w stronê przygotowanego dla niej pokoju, a poniewa¿ drzwi do niego by³y otwarte, stanê³a w progu i znieruchomia³a.

- Proszê! Tu mo¿e pani siê rozpakowaæ, tu u³o¿yæ rzeczy - Inka wskazywa³a na szafê, alewidaæ by³o, ¿e Anne jej nie s³ucha³a.

- Jeœli czegoœ bêd¹ pañstwo potrzebowaæ, proszê wo³aæ, jesteœmy na dole - powiedzia³a,wycofuj¹c siê. Czu³a, ¿e coœ siê dzieje z Anne, nie wiedzia³a jednak czy to zmêczenie po

27

podró¿y, czy mo¿e jakieœ inne uczucia daj¹ o sobie znaæ, wiêc wola³a zostawiæ ich na chwilêsamych. Nie minê³o jednak pó³ godziny, a goœcie schodzili ju¿ na dó³. Adam wskaza³ im miejsca przy stole, usiedli, po czym zapad³a niezrêczna cisza.

- Czy wszystko OK? - zapyta³ Marcin po angielsku, zwracaj¹c siê do Hansa.- Tak, tak, oczywiœcie - odpowiedzia³ Hans. - Mama trochê siê wzruszy³a, ale jest ju¿ dobrze.

Kiedy Marcin przet³umaczy³ jego s³owa pozosta³ym, Inka z Adamem spojrzeli pytaj¹co naAnne. Nie odpowiada³a przez chwilê, a potem uœmiechnê³a siê i zaczê³a mówiæ:

- Wydawa³o mi siê, ¿e niewiele pamiêtam z dzieciñstwa. Mo¿e nawet nie chcia³am pamiêtaætego domu... - przerwa³a na chwilê. Agata przet³umaczy³a szybko jej s³owa.

- ... ale, gdy wesz³am do pokoju na górze, wszystko od¿y³o. Tam w³aœnie by³ mój k¹t, to by³mój pokój... pamiêtam kolor œcian, by³y bladoró¿owe... widok z okna na ogródek... Bardzo siêcieszê, ¿e tu jestem, dziêkujê za zaproszenie - uœmiechnê³a siê. By³a ³adn¹ kobiet¹, o delikatnychi wyrazistych rysach. Jej twarz nie wyra¿a³a ¿alu, ani tym bardziej gniewu.

- A ty Johan, przypominasz coœ sobie? - zwróci³a siê do brata, ale on pokiwa³ przecz¹cog³ow¹.

– Jakieœ kontury, jak przez mg³ê, ulicê i w domu kuchniê, ale ¿adnych szczegó³ów - uœmiechn¹³ siê.

Dalej rozmowa toczy³a siê ju¿ przy obiedzie. Goœcie podziwiali smak zupy pomidorowej z rodzynkami, o której jednak nie mo¿na by³o powiedzieæ, ¿e jest specjalnoœci¹ kuchni polskiej,ale - „specjalnoœci¹ tego domu” - t³umaczy³a Inka - to jest to pomidorowa „po hiszpañsku” - doda³a z uœmiechem. Po obiedzie przenieœli siê do ogródka, gdzie przy kawie i cieœcie ze œliwkami rozmawiali coraz ¿ywiej. Goœcie opowiadali o podró¿y, gospodarze o planach nadzisiejszy i jutrzejszy dzieñ. Naj¿ywsza rozmowa toczy³a siê miêdzy Hansem, Marcinem i Radkiem. Okaza³o siê, ¿e Hans jest archeologiem i za kilka miesiêcy wyrusza na drug¹ z koleiwyprawê, której celem jest odkrywanie grobów faraonów. Ucieszy³ siê, kiedy us³ysza³, ¿e historia staro¿ytnego Egiptu to hobby Radka, mimo ¿e studiuje informatykê.

Inka patrzy³a z radoœci¹ na rozpromienion¹ twarz m³odszego syna. „Lepiej byæ nie mo¿e” - pomyœla³a. „Oto siedzimy sobie tu razem, oni i my; oni w swoim dawnym, my w obecnymdomu. Potrafimy ze sob¹ rozmawiaæ i nie myœleæ o tym, ¿e mój ojciec jako dziecko pozbawionyzosta³ rodzinnego domu, ¿e matka Adama ca³e ¿ycie têskni³a za swoim bratem, który zgin¹³ w 1944 roku, maj¹c zaledwie szesnaœcie lat, ¿e matka Anne i Johana d³ugo nie mog³a pogodziæsiê z wypêdzeniem... Nasze dzieci mówi¹ jednym jêzykiem, maj¹ wspóln¹ pasjê i umawiaj¹ siê,¿e jutro pojad¹ razem na pole paintballowe... To znaczy, ¿e bêd¹ siê strzelaæ... no, ale dlazabawy... kulkami z farb¹… Mo¿e to jednak nie jest dobry pomys³?” - zastanawia³a siê. Kiedyo swoich w¹tpliwoœciach powiedzia³a wieczorem Marcinowi i Radkowi, spojrzeli na ni¹ z kosmicznym zdziwieniem. Zrozumia³a, ¿e niepotrzebnie siê tym martwi³a. Oni nie maj¹ wobecsiebie ¿adnych negatywnych skojarzeñ. Wojna to dla nich ju¿ prawie legenda. S¹ wychowanibez uprzedzeñ, ciekawi œwiata i nastawieni do niego przyjaŸnie. Po wczeœniejszych obawachMarcina zwi¹zanych z przyjazdem niemieckich goœci nie by³o ju¿ nawet œladu. Z radoœci¹ odda³siê swojej pasji fotografowania i filmowania. Cieszy³ siê te¿ z mo¿liwoœci porozmawiania z kimœ, kto dobrze zna angielski.

„To oni s¹ szans¹ na lepszy œwiat” - pomyœla³a. Szkoda tylko, ¿e nie zawsze i nie wszêdziejest tak jak dziœ w ich domu.

Siedzimy dziœ wspólnie przy stole,Dzielimy siê chlebem i winem (...)Schodzi pomiêdzy nas pokójWielkiej i œwiêtej wiaryJesteœmy ludŸmi, przyjació³mi (...)

El¿bieta Gonet

28

- przypomnia³a sobie s³owa ulubionego poety. Wiersz koñczy siê jednak sceptycznie:

Pamiêtaj - wiêksza si³aJest zawsze w nienawiœci 1

Nie by³a tak naiwna, ¿eby wierzyæ w nastanie powszechnej szczêœliwoœci, ale, ¿e od ka¿degoz nas w pewnym stopniu zale¿y los wiêkszoœci - tego by³a pewna. Matematyk polskiegopochodzenia, Benoit Mandelbrot, badaj¹c kszta³ty wystêpuj¹ce w przyrodzie, znalaz³ w nichwszystkich coœ, co nazwa³ samopodobieñstwem w ró¿nych skalach. Na przyk³ad drobne liœciepaproci powtarzaj¹ w mniejszej skali kszta³t ca³ej roœliny, ma³e zatoczki morskie s¹ zmniejszon¹kopi¹ wielkich… Podobieñstwo tych samych zjawisk, w ma³ej i wielkiej skali, dotyczy tak¿eprocesów spo³ecznych. Drobne zmiany zachodz¹ce w krótkim czasie okazuj¹ siê zmniejszon¹replik¹ wielkich zmian przebiegaj¹cych w d³u¿szych okresach.

„To my dziœ jesteœmy takim ma³ym liœciem paproci. Nadaj¹c mu taki a nie inny kszta³t,wp³ywamy na formê ca³ej roœliny” - myœla³a, dolewaj¹c goœciom kawy i podsuwaj¹c œmietankê.Wtedy nie wiedzia³a jeszcze, ¿e to, co najwa¿niejsze mia³o siê wydarzyæ dopiero jutro.

* * *

Drugi i zarazem ostatni dzieñ wizyty min¹³ wyj¹tkowo szybko. Zaraz po œniadaniu Hanspojecha³ z Marcinem i Radkiem na pole paintballowe, które znajduje siê kilka kilometrów za miastem. Pozosta³a czwórka wybra³a siê na spacer nad rzekê. Potem obiad, spacer po mieœcie, filmy, zdjêcia, drobne zakupy zrobione przez goœci i powrót do domu.

- Proponujê toast za nasze spotkanie - powiedzia³ Adam, unosz¹c lampkê z czerwonymwinem, kiedy ju¿ siedzieli przy kolacji. Wszyscy zamilkli, ale po chwili wsta³ Johan i zacz¹³mówiæ:

- Pozwólcie, ¿e powiem kilka s³ów w imieniu naszej rodziny - spojrza³ na Anne, która zamruga³a powiekami. - A szczególnie w imieniu naszej mamy, która na pewno bardzochcia³aby byæ teraz z nami. By³a w tym domu kiedyœ bardzo szczêœliwa. Tu prze¿y³a z naszymojcem najlepsze chwile. Kochali siê bardzo. Mama nigdy o nim nie zapomnia³a, nie wysz³apowtórnie za m¹¿. Ucieszy³aby siê, widz¹c, ¿e ten dom zamieszkuj¹ ludzie tacy jak wy, ¿e dbaj¹o niego i kochaj¹ go, tak jak ona go kiedyœ kocha³a. Mia³a nadziejê, ¿e tak w³aœnie bêdzie, bo przed wyjazdem da³a nam coœ, co sama chcia³a wam wrêczyæ.

Po tych s³owach Johan wyj¹³ z torby futera³ i poda³ go Adamowi. Ten, nie rozumiej¹c jeszczewszystkiego, wzi¹³ przedmiot z rêki Johana i spojrza³ pytaj¹co na Anne.

- Otwórz - powiedzia³a.Adam rozpi¹³ zatrzaski futera³u i powoli wyj¹³ z niego du¿y klucz.- To klucz od tego domu - powiedzia³ uroczyœcie Johan. - Mama prosi³a, ¿ebyœmy go wam

przekazali.

* * *

Wczesnym rankiem nastêpnego dnia goœcie ruszali w powrotn¹ drogê. Przy po¿egnaniu Inkaz Adamem wrêczyli Anne niedu¿e pude³ko zawiniête w srebrny papier.

- To dla waszej mamy - powiedzia³ Adam. - Dziêkujemy - odpowiedzia³a Anne, ale by³a smutna, bo wczesnym rankiem zadzwoni³a

¿ona Johana z informacj¹, ¿e Irma poczu³a siê gorzej i jest pod opiek¹ lekarza.

1 Jarosław Iwaszkiewicz Do przyjaciela wroga.

29

Nie oci¹gaj¹c siê, ruszyli w drogê.- Fajnie by³o - stwierdzi³ Radek, gdy samochód znikn¹³ z pola widzenia. - Ale najfajniej

bêdzie, jeœli siê uda to, co sobie zaplanowaliœmy z Hansem.- A co sobie zaplanowaliœcie? - zapyta³ Adam.- Nie s³yszeliœcie? W czasie wakacji jadê z nim do Egiptu na dwa miesi¹ce! - Co ty mówisz! Dwa miesi¹ce w Egipcie? Przecie¿ to kosztuje! - zawo³a³a Inka.- Mamo, jadê jako pomocnik, bêdê tam pracowa³ i dam radê! Przecie¿ wiesz, ¿e to by³o moje

marzenie! - Wiem - odpowiedzia³a i pog³aska³a go po policzku. - No to jedŸ i spe³niaj swoje marzenia!

A my? - spojrza³a na Adama. - Pojedziemy do A.? - Tak serdecznie zapraszali, ¿e chyba tak - odpowiedzia³ z uœmiechem.Tymczasem Johan doje¿d¿a³ do granicy. Zadzwoni³ telefon komórkowy. - Hallo mamo! - zapyta³a Anne z niepokojem. - Tak, tak.. jedziemy ju¿. Wszystko

w porz¹dku? Jak siê czujesz? To dobrze. Wiesz, wieziemy coœ dla ciebie od Adama i Inki... Tak?Chcesz, ¿ebym zobaczy³a? Dobrze, poczekaj chwilê...

Anne zaczê³a rozpakowywaæ pude³ko.- Mamo, to jest stara srebrna popielniczka... zaraz, poczekaj, tu jest coœ napisane:- Zur Erinnerung... I. A. ...1933...

Opowiadanie zosta³o uhonorowane SUPERNAGROD¥ VII Miêdzynarodowego Konkursu Literackiego„Œwiat bez wojny i przemocy” Euroregion „PROEUROPA VIADRINA” 2006.

30

Wiele krajów œwiata ma swoje rozg³oœnie radiowe, które spe³niaj¹ jedynie jedn¹ funkcjê,mianowicie mówi¹ wy³¹cznie prawdê. Na ogó³ znajduj¹ siê poza granicami kraju, do któregonadaj¹. Zatrudnieni w nich pracownicy maj¹ bardzo wysokie pensje, z regu³y te¿ maj¹ pozwolenie na noszenie broni, a nierzadko korzystaj¹ z ochrony agentów. No có¿, mówieniewy³¹cznie prawdy w dzisiejszym œwiecie nie jest ca³kiem bezpiecznym zawodem. Wszystkofinansowane jest…, no, mniejsza z tym.

Rubenowi powodzi³o siê œrednio. Mia³ pracê, w której specjalnie siê nie wysila³ ani nie przesila³ i za któr¹ otrzymywa³ akurat tyle, ¿e móg³ prze¿yæ miesi¹c. A gdyby ¿y³ bardzo skromnie lub gdyby trochê wydajniej pracowa³, to móg³by prze¿yæ i pó³tora miesi¹ca, a nawetcoœ niecoœ od³o¿yæ.

Ruben zacz¹³ s³uchaæ rozg³oœni radiowej, tej, która nadawa³a w jego jêzyku ale z innegokraju, i z niej dowiedzia³ siê, ¿e swoj¹ œrednioœæ i miernoœæ mo¿e bardzo szybko i strasznie ³atwozamieniæ na zamo¿noœæ i ¿ycie bardzo szczêœliwe - wystarczy tylko obaliæ ustrój w³asnego krajui obaliæ w³adzê rz¹dz¹c¹.

Dowiedzia³ siê te¿, ¿e on Ruben nie ma w pe³ni praw cz³owieka i nie ma praw obywatelskich,a móg³by je mieæ od rêki i to bardzo ³atwo - wystarczy tylko obaliæ rz¹d i ustrój. Postanowi³ wiêcRuben wzi¹æ pchaj¹ce siê w rêce bogactwo, szczêœliwoœæ dozgonn¹ i przy okazji te prawacz³owieka i obywatela, na których mu co prawda specjalnie nie zale¿a³o, ale skoro mu dawanoto nie chcia³ tego odrzucaæ - czyli… po prostu wyjechaæ do kraju sk¹d nadawa³a rozg³oœnia,gdy¿ nie czu³ siê na si³ach by samemu obaliæ ustrój i w³adzê we w³asnym kraju.

Na zebraniach i masówkach organizowanych czêsto w jego zak³adzie pracy, na które chêtniechodzi³, bo nie musia³ wtedy pracowaæ, s³ysza³, ¿e prawa cz³owieka to zabieg czysto socjo-techniczny wymyœlony w USA, gdy bezrobocie osi¹gnê³o tam dwanaœcie milionów osób, a liczbabezdomnych co najmniej dwa razy tyle, ¿e to wymyœlono po to, by oszukiwaæ ubogich ludzi,¿eby ci bezdomni, g³odni i pozbawieni opieki lekarskiej co ¿yj¹ w metrze w Nowym Jorku mogliprzez radio us³yszeæ, ¿e oni maj¹ dobrze bo, co prawda - mieszkaj¹ w metrze, s¹ g³odni, brudnii chorzy, ale za to maj¹ prawa cz³owieka za sob¹ i mog¹ w nieograniczony i demokratycznysposób g³osowaæ co cztery lata na prezydenta wed³ug swojego uznania, wystarczy tylko bypostarali siê o sta³y adres zamieszkania, którego co prawda bez sta³ej pracy nie dostan¹, alegdyby mieli sta³y adres zamieszkania to mogliby ju¿ g³osowaæ, s¹ wiêc wybrañcami losu… Od rozg³oœni nadaj¹cej w jego jêzyku jednoczeœnie s³ysza³, ¿e w komuniŸmie maj¹ ludzie du¿ogorzej, bo co prawda wiêkszoœæ ma tam pracê, g³odnych i bezdomnych du¿o nie ma, ka¿dy maopiekê lekarsk¹, ale to znaczy, i¿ jest im gorzej, bo maj¹ tylko jedn¹ listê wyborcz¹ do parla-mentu, a tym bezdomnym, g³odnym i chorym w USA jest du¿o lepiej bo maj¹ dwie listy wybor-cze wiêc s¹ nieomal w czepkach urodzeni… Ruben s³ucha³ tego i tego, przytakiwa³ g³ow¹ w jedn¹ stronê i drug¹, ale swoje myœla³ i swoje ju¿ wiedzia³, ¿e lepsza jest zamo¿noœæ i szczêœli-woœæ z prawami cz³owieka, ni¿ skromne ¿ycie bez praw cz³owieka i bez demokracji.

Jerzy Marciniak

Œmieræ Dziadka Rubena

31

Tu¿ po Nowym Roku opuœci³ Ruben swój kraj i zdecydowa³ siê przyj¹æ szczêœcie proponowane mu przez rozg³oœniê mówi¹c¹ wy³¹cznie prawdê. Znajomym powiedzia³: wieleosób goni za szczêœciem by z³apaæ je w rêce, uwa¿am, ¿e lepsza jest sytuacja odwrotna, gdyszczêœcie goni nas i samo pcha siê w rêce.

Wyje¿d¿a³ sam, chocia¿ od d³u¿szego czasu by³ zwi¹zany z dziewczyn¹. Mia³ nawet oœwiadczyæ siê jej, ale odstraszy³a go serdecznoœæ jej dziadka i jego uprzejmoœæ. Zaprosi³ onbowiem Rubena na spacer… na cmentarz. Przeszli przez bramê i dziadek, nazywany Dziadzia, uœmiechn¹³ siê szeroko i z pewn¹ gracj¹, ¿eby nie powiedzieæ satysfakcj¹, zacz¹³oprowadzaæ Rubena po nekropolii. Tutaj le¿y ten co pisa³ na mnie anonimy. Potem nastêpnygrób: on mnie okrad³. Dwa groby dalej: z³o¿y³ falszywe zeznania przed S¹dem na mnie.Wszêdzie pod tymi nazwiskami widnia³o: zgin¹³ œmierci¹ tragiczn¹. Potem przeszli na nastêpn¹alejkê i Dziadzia znów siê rozgada³: te trzy pod rz¹d to mieli pogl¹dy polityczne takie, ¿e mi siê flaki ze z³oœci przewraca³y… Ruben dalej ju¿ nie szed³, tylko po prostu rzuci³ siê do ucieczki.

Spotka³em Rubena w Warszawie. Przyjecha³ do Polski, bowiem do demokratycznego krajuz którego nadawa³a rozg³oœnia - nie dosta³ wizy. Byliœmy kiedyœ uczestnikami miêdzynaro-dowego obozu studenckiego i st¹d nasza znajomoœæ. Klêcza³ na ulicy i ¿ebra³. Sz³o mu chybanienajgorzej bo kieszenie mia³ wypchane drobnymi. Wo³a³ g³oœno:

- Chleba nie ma! Chleba nie ma! Chleba…Pozna³ mnie od razu. Wsta³ i poda³ mi rêkê. On po studiach, ja po studiach, to powinniœmy

siê szanowaæ, pomyœla³em, i uœcisn¹³em mu d³oñ. Ja co prawda na razie nie ¿ebrzê, ale… alejakbym chcia³ ¿yæ z literatury, to…

- Chleba nie ma!- No nie ma Ruben, nie ma, nie pracujesz to i chleba nie ma, jakbyœ siê wzi¹³ do jakiejœ pracy

to by chleb by³, jeszcze i mnie byœ poczêstowa³.- Ale ty rozumiesz, rozumiesz?- No rozumiem Ruben, bo ja mam leniw¹ siostrê i leniwego szwagra, którzy siê tylko

na ¿ebry nastawili… à propos, mo¿e go znasz, on te¿ po studiach, tak samo jak i my?Okaza³o siê, ¿e swój zna swojego.- Znam go, ale on tu nie ¿ebrze, on tak leniwy, ¿e nawet na ulicy mu siê nie chce staæ, woli

¿ebraæ w domu, le¿y brzuchem do góry i tylko wo³a, teœciu daj, teœciu daj…Rzeczywiœcie musia³ go Ruben dobrze znaæ, bo przedstawiony portret psychologiczny

szwagra zgadza³ siê co do joty.- Gdzie idziesz?- Idê Ruben do szwedzkiej ambasady, bo chcê pryskaæ z tego kraju.Ruben zaci¹gn¹³ siê mocno powietrzem, przygryz³ doln¹ wargê, zmarszczy³ nieco czo³o,

wzrok zatopi³ gdzieœ w nieokreœlonym punkcie nad moj¹ g³ow¹ i pogr¹¿y³ siê w myœleniu.Milcza³ chwilê, a potem myœla³ chwilê, mo¿e nawet dwie chwile myœla³, niewykluczone, ¿e dwie i kawa³eczek trzeciej, a¿ stwierdzi³ powoli i z powag¹ prawie nabo¿n¹:

- Ty masz racjê! Szwecja dobry kraj, mo¿na nie pracowaæ i masz dobry zasi³ek.Sz³o kilka osób elegancko ubranych, wiêc Ruben szybko uklêkn¹³, z³o¿y³ rêce jak do mod-

litwy i zacz¹³ wo³aæ:- Nie ma chleba! Nie ma chleba! Nie ma chleba!Oni mu coœ dali, ale czy to coœ satysfakcjonowa³o w pe³ni Rubena, to nie do koñca by³o

pewne, bo po przejœciu tamtych Ruben doda³ pod nosem: poca³ujcie mnie w… I jeszcze kilkapodobnych wyrazów i pó³wyrazów.

Spotkaliœmy siê w Skandynawii we trzech. Ja, Ruben i drugi Ruben, który by³ starszy odRubena, wiêc dla zwyk³ego odró¿nienia Rubena od Rubena to tego drugiego nazwaliœmyDziadkiem Rubenem, chocia¿ on w³aœciwie wygl¹da³ m³odziej od Rubena, bo siê czêœciej goli³

Jerzy Marciniak

32

i mia³ bujn¹ fryzurê, a Ruben nie mia³ fryzury ani bujnej (przerzedzon¹), ani czarnej (wczesnasiwizna na skroniach).

I szybko okaza³o siê, ¿e Dziadek Ruben przyjecha³ z kraju, do którego te¿ nadawa³a swojeprogramy rozg³oœnia mówi¹ca jedynie czyst¹ prawdê, by w ten sposób przeciwstawiæ siê brudnym k³amstwom innych. Rozg³oœnia ta mieœci³a siê na terytorium innego pañstwa,pracuj¹cy tam ludzie pos³ugiwali siê innymi nazwiskami ni¿ mieli w paszportach, mieli pozwolenie na broñ, niektórych ochraniali specjalni agenci i mieli bardzo wysokie pensjeponiewa¿ utrzymywani byli przez… no mniejsza z tym.

Dziadek Ruben pochodzi³ z ma³ej osady rybackiej, gdzie d³ugi rz¹d rybackich ³ódek ko³ysa³siê wzd³u¿ brzegu, w górze fruwa³y krzykliwie rybitwy, a w powietrzu unosi³ siê zapach ryb i krabów. Brodz¹c codziennie w p³ytkiej, przybrze¿nej wodzie i patrz¹c na uwijaj¹cych siêrybaków w s³omkowych kapeluszach, zrozumia³ Dziadek Ruben, ¿e tutaj mo¿e mieæ mniejwiêcej to, co maj¹ inni, ma³¹ ³ódkê, sieci, s³omkowy kapelusz i bose stopy, a gdyby znalaz³ siêtam, sk¹d nadaje swoje programy mówi¹ca czyst¹ prawdê rozg³oœnia, to szybko móg³by mieædu¿¹ ³ódkê, byæ mo¿e statek lub okrêt, za³ogê, która bezb³êdnie wykonywa³aby ka¿de jegopolecenie i tuziny piêknych, s³omkowych kapeluszy.

Zaczêliœmy nowe ¿ycie w jednym z krajów Europy Zachodniej. Ja wzi¹³em siê za naukê,Ruben za ¿ebranie, a Dziadek Ruben za pracê. Mnie sz³o ciê¿ko, Rubenowi lekko a DziadkowiRubenowi nie sz³o wcale i szybko zmar³ - zmar³ w miejscu pracy, z którego go akurat zwolniono.

Poszliœmy go odwiedziæ. Le¿a³ martwy na pod³odze pomiêdzy szafkami na ubrania, w lewejrêce trzyma³ zwolnienie, w prawej chusteczkê i przyk³ada³ j¹ co jakiœ czas do oczu. Przyczynyœmierci nie mogliœmy ustaliæ, gdy¿ b¹dŸ nie odpowiada³ na nasze pytania, b¹dŸ odpowiada³bardzo chaotycznie. Wygl¹da³o jednak na to, ¿e powodów jego zejœcia œmiertelnego by³o kilka.Raz, to statki na morzu, Dziadek Ruben chodzi³ wieczorami do portu, patrzy³ na statki stoj¹cerzêdami przy redzie i nie móg³ zrozumieæ, dlaczego te wszystkie jednostki p³ywaj¹ce jeszcze nies¹ jego, ba, nawet ¿aden z nich nie jest jego. Dawa³ rozkazy krêc¹cym siê po pok³adzie marynarzom i, o dziwo, ¿aden z nich nie wykonywa³ natychmiast jego poleceñ, o dwa dziwa,wszyscy go lekcewa¿yli i, o trzy dziwa, niektórzy patrzyli na niego i stukali siê w czo³o lub naczo³ach kreœlili najbardziej doskona³¹ figurê geometryczn¹, czyli kó³ko. Inn¹ przyczyn¹ zgonu,ale trochê ma³o prawdopodobn¹, by³ but. Dziadek Ruben poszed³ do kierownika i chcia³ z nimrozmawiaæ, ale prze³o¿ony nie chcia³ z nim, tylko usi³owa³ zamkn¹æ drzwi, czego z kolei niechcia³ Dziadek Ruben, ¿eby wiêc zwyciê¿y³o chcenie Dziadka Rubena to wsadzi³ on but miêdzydrzwi. Zwyciê¿y³o jednak chcenie kierownika bo poci¹gn¹³ klamkê, drzwi miêkko siê wygiê³ykotwicz¹c but, klamka zapad³a, zamek siê zatrzasn¹³ i … Dziadek Ruben chodzi³ pó³ dnia pohali fabrycznej na pó³ - boso, co mu w po³owie przypomina³o jego kraj, gdzie chodzi³ ca³kiemboso, ale za to po miêkkiej pla¿y a nie twardym i zimnym betonie. Jednak ta przyczyna œmierci,a zw³aszcza to miêkkie wygiêcie siê drzwi, jakby specjalnie skonstruowanych by nie blokowaæich butem, nie s¹ na ca³e sto procent pewne, a jedynie na jakieœ dziewiêædziesi¹t dziewiêæ z du¿ym hakiem. Trzeci¹ (ewentualnie) przyczyn¹ œmierci Dziadka Rubena móg³ byæ fakt, ¿ejego prze³o¿ony powiedzia³ mu: maszyna pracuje i produkuje, steruje ni¹ komputer a ty masz poprostu pomagaæ maszynie. I to by³ cios, bowiem Dziadek Ruben uwa¿a³ dotychczas, ¿e najwa¿niejszy jest cz³owiek, a maszyna jest po to, ¿eby pomagaæ cz³owiekowi. A tu raptem,tu gdzie prawa cz³owieka na pierwszym miejscu… dok³adnie odwrotnie.

Dziadek Ruben wsta³, otrzepa³ spodnie i ruszyliœmy ku wyjœciu.. Fizycznie to ¿y³ w dalszymci¹gu, ale umar³a w nim œwiadomoœæ, a cz³owiek bez œwiadomoœci przestaje byæ przecie¿ cz³o-wiekiem i staje siê jedynie istot¹ biologiczn¹. Jak mówi³ œwiêty Jakub: cia³o bez ducha jest martwe.

Szliœmy powoli, gdy¿ Nie¿ywy Dziadek Ruben stawia³ ostro¿nie tê bos¹ stopê i unika³le¿¹cych na chodniku ostrych kamyków. Ruben wyci¹gn¹³ dwie garœcie drobnych i poda³ mi,

33

potem wyci¹gn¹³ dwie nastêpne garœcie drobnych i poda³ Nie¿ywemu Dziadkowi Rubenowi, a potem wyci¹gn¹³ jeszcze dwie garœcie drobnych i przeznaczy³ je dla siebie.

Usiedliœmy pod drzewem w kawiarnianym ogródku i zaczêliœmy piæ piwo. Naprzeciwko nassiedzia³ staruszek w przyciemnionych okularach. G³owa mu siê trzês³a, rêce trochê te¿ i patrzy³takim nie¿yczliwym wzrokiem w nasz¹ stronê. Obok niego siedzia³a staruszka. G³owa jej siêtrzês³a i rêce te¿ jej siê trzês³y. Patrzy³a na nas równie nie¿yczliwym wzrokiem. Mnie to nieprzeszkadza³o, a Nie¿ywemu Dziadkowi Rubenowi przeszkadza³o, bo powiedzia³:

- Nie lubi¹ cudzoziemców w mordê ich maæ… ale swoje towary i broñ to sprzedawali domojego kraju.

I po chwili usiad³ do nich ty³em.Wypiliœmy po piwie i Ruben zacz¹³ wêdrówkê po swoich kieszeniach. Obmacywa³ je,

poklepywa³ nas³uchuj¹c brzêku, przeszukiwa³ i w koñcu poda³ mi dwie garœcie drobnych, potemjeszcze dwie garœcie i po jakiejœ chwili nastêpne dwie garœcie.

Przynios³em piwa, zaczêliœmy piæ i… Nie¿ywy Dziadek Ruben zmar³ po raz drugi tego dnia.To znaczy fizycznie siedzia³ i pi³ piwo, ale jego œwiadomoœæ w³aœnie drugi raz skona³a. Sta³ siêwiêc niejako automatycznie Podwójnie Nie¿ywym Dziadkiem Rubenem. Ta druga œmieræ by³ajeszcze oczywistsza bo ni mniej ni wiêcej powiedzia³:

- Amerykanie wymyœlili prawa cz³owieka dok³adnie rok po zakoñczeniu wojny w Wietnamie…

I zaœmia³ siê ironicznie. I w³aœnie ten œmiech utwierdzi³ nas o jego drugim zgonie, bowiemnawet po dwóch mocnych piwach wypitych w upalny dzieñ na pusty ¿o³¹dek, nawet przyodg³osach przeje¿d¿aj¹cych w pobli¿u aut ciê¿arowych, nawet z uczuciem z³owrogiego spojrzenia siedz¹cych naprzeciwko dedukcja by³a jasna i prosta, Podwójnie Nie¿ywy DziadekRuben chcia³ zauwa¿yæ, ¿e Amerykanie w Wietnamie wymordowali prawie dwa miliony ludzi,w tym osiemset tysiêcy dzieci i, ¿eby odwróciæ uwagê œwiata od tego, to zaczêli po roku g³osiæ,¿e najwa¿niejszy dla nich jest cz³owiek. I wypowiedzia³ to Podwójnie Nie¿ywy Dziadek Ruben,chocia¿ wszyscy rozs¹dni ludzie na œwiecie tego nie mówili tylko udawali, ¿e tego nie widz¹ i nie rozumiej¹. I wypowiedzia³ to Podwójnie Nie¿ywy Dziadek Ruben, chocia¿ tego nienale¿a³o powiedzieæ i powiedzia³, chocia¿ mia³ woko³o mnóstwo przyk³adów jak nale¿y mówiæ.Nie szukaj¹c daleko to dobrym wzorem móg³by byæ tutaj nasz Minister Spraw Zagranicznych,który w Ameryce chwali Roosevelta, chocia¿ Roosevelt zdradzi³ nas w Ja³cie, w Londyniechwali Churchilla, chocia¿ ten te¿ zdradzi³ w Ja³cie, chwali prasê amerykañsk¹, chocia¿ ta raczejnas, delikatnie mówi¹c… nie chwali. Albo inny dobry, buduj¹cy i pouczaj¹cy przyk³ad, jakiœtam by³y dziennikarz, jakiejœ tam by³ej rozg³oœni siedzi w Nowym Jorku i widzi natychmiastdok³adnie i s³yszy natychmiast dok³adnie jak ¯irinowski powie coœ w Moskwie obraŸliwego o Polsce i jednoczeœnie absolutnie nie widzi i absolutnie nie s³yszy tego wszystkiego obraŸliwego co produkuje siê o Polakach tam za oceanem. Tak, takie dobre, buduj¹ce przyk³ady a Podwójnie Nie¿ywy Dziadek Ruben, co?… Trach! Jak kul¹ w p³ot lub jakieœ inne ogrodzenie.

Siedzia³o nam siê mi³o przy tym piwie, ale Ruben musia³ iœæ do swoich obowi¹zków, gdy¿ zbli¿a³a siê wieczorna msza. Musia³ wiêc iœæ do banku, wp³aciæ na konto to, co u¿ebra³wczoraj, a potem iœæ do domu, przebraæ siê w dziurawe spodnie, wzi¹æ ze sob¹ œwiecê i koszyk na drobne, klêkn¹æ przed koœcio³em z zapalon¹ œwiec¹ i wo³aæ: nie ma chleba!… nie ma chleba!…

Wstaliœmy. Ruben rozsun¹³ zamek b³yskawiczny w teczce i wprawnym ruchem obróci³ j¹dnem do góry. Pieni¹dze rozsypa³y siê woko³o nas i wtedy…, wtedy po raz pierwszy w ¿yciuspe³ni³y siê moje oczekiwania, marzenia i moje sny, zas³yszane legendy sta³y siê rzeczywistoœ-ci¹. Sta³em na ulicy w Europie Zachodniej, a na ziemi le¿a³y pieni¹dze, wystarczy³o siê tylkonachyliæ i zbieraæ, zbieraæ, zbieraæ… Czyli by³o prawie dok³adnie tak, jak mówi³y nadaj¹ce zzagranicy rozg³oœnie specjalizuj¹ce siê w mówieniu jedynie prawdy. Pomyœla³em te¿, ¿e gdyby

Jerzy Marciniak

34

Ruben sypn¹³ jeszcze kilka razy z pe³nych teczek, to prawdopodobnie Podwójnie Nie¿ywemuDziadkowi Rubenowi powróci³aby œwiadomoœæ i tym samym powróci³o i ¿ycie.

Zebraliœmy mniej wiêcej po³owê tego co le¿a³o na chodniku i ulicy i poszliœmy na dobryobiad. Rubena ju¿ nie by³o. Byæ mo¿e by³ ju¿ w pracy, to znaczy klêcza³ przed wejœciem do koœcio³a i zarobkowa³.

Wygl¹da³o na to, ¿e Podwójnie Nie¿ywemu Dziadkowi Rubenowi œmieræ nie odebra³a apetytu bo zjad³ szybko zupê i od razu zamówi³ kotlet z podwójnymi ziemniakami i kompot na deser. Ja w sumie zjad³em mniej wiêcej o po³owê mniej ni¿ on.

Wyszliœmy z restauracji i ruszyliœmy w stronê schroniska dla bezdomnych. On co chwilêdostarcza³ dowodów na swój podwójny zgon.

- Tutaj idzie siê gorzej na boso, bo u nas to by³ miêkki piach, a tutaj s¹ wszêdzie chodniki i asfaltowe jezdnie.

A po chwili:- Jak mam tutaj byæ bezdomnym to wolê wróciæ i byæ bezdomnym u nas, bo tam jest klimat

cieplejszy i siê rzadziej przeziêbia³em.On, mimo i¿ tylko w jednym bucie, to szed³ jakoœ nadspodziewanie szybko i po kwadransie

albo dwóch, znik³ mi z oczu.Czy Podwójnie Nie¿ywy Dziadek Ruben wróci³ do swojego kraju, to nie wiem, ale wiem, ¿e

ja wróci³em. Z Rubenem spotka³em siê ponownie w Warszawie. Przywitaliœmy siê serdeczniebo on po studiach, ja po studiach, wiêc staraliœmy siê wzajemnie szanowaæ. On wsta³ z klêczek,zdmuchn¹³ trzyman¹ w rêku œwiecê i weszliœmy w w¹sk¹ uliczkê. Ruben otworzy³ baga¿niksamochodu i da³ mi dwie garœcie drobnych.

- To na pocz¹tek, ¿ebyœ g³odny nie by³. Jak ci siê skoñcz¹ to przyjdŸ do mnie, dam ci znowu.Zamkn¹³ samochód, zapali³ œwiecê i wróci³ na swoje miejsce. Zrobi³ to tak szybko, ¿e nawet

nie zd¹¿y³em mu podziêkowaæ i nawet nie zd¹¿y³em mu powiedzieæ, ¿e na pewno przyjdê doniego za parê dni po nastêpne dwie garœcie drobnych.

Jadwiga Korcz-Dziadosz

Mój tata(wspomnienie o W³adys³awie Korczu w 10. rocznicê œmierci)

35

W póŸny paŸdziernikowy wieczór wraca-³yœmy obie z mam¹ z kilkudniowej wycieczkiz Wroc³awia, gdzie wraz z grup¹ uczniówszko³y zawodowej Polskiej We³ny zwiedza-³yœmy wielk¹ Wystawê Ziem Odzyskanych.Mama, zmartwiona moim haniebnym zacho-waniem podczas tej wyprawy, usi³owa³awyt³umaczyæ mi, ¿e zrobienie karczemnejawantury w przedszkolu, gdzie próbowa³amnie zostawiæ na krótki odpoczynek, nielicowa³o z godnoœci¹ powa¿nej, samodzielnejpiêciolatki jak¹ wydawa³am siê byæ. Nie podo-ba³ mi siê ton tej rozmowy; swoje wiedzia³am- zostawianie dziecka pod opiek¹ obcych,nawet pewnie przyjaznych pañ nie przypad³omi do gustu, czemu da³am wyraz. W nie naj-lepszym nastroju dotar³yœmy pod nasz domprzy ulicy D¹browskiego. Mama, spojrzawszyw jasno oœwietlone okna w naszym mieszka-niu na piêtrze, zauwa¿y³a jakiœ cieñ na suficie,krzyknê³a i ruszy³a biegiem. Ja za ni¹. Gdywdrapa³am siê po schodach, w kuchni zoba-czy³am Mamê obejmuj¹c¹ serdecznie jakiegoœObcego. Scenie tej przygl¹dali siê ze ³zami w oczach mój ukochany Dziadek Micha³ i Babcia Stasia, a ja przewróci³am siê naporzuconej przez Mamê torbie i... nikt mnienie podniós³! A za chwilê ten Obcy tuli³mnie... Tak na zawsze zapamiêta³am momentpowrotu Taty z ruskich ³agrów i zaistnienie gow moim ¿yciu. W tych pierwszych dniach pojego powrocie z niewoli by³o kilka momen-tów, w których zmieniono ustalony dotychczasporz¹dek; przede wszystkim zosta³amwyeksmitowana ze wspólnego z Mam¹ ³ó¿ka,

chocia¿ w moim pojêciu œmia³o mogliœmyzmieœciæ siê we trójkê. Niepojêtym te¿ dlamnie obyczajem Taty by³o wyjadanie wszel-kich resztek jedzenia i stanowczy zakaz gry-maszenia podczas posi³ku! Na ca³e szczêœcieTata uszanowa³ mój przejaw samodzielnoœci,gdy przyszed³ po mnie do przedszkola, a jaza¿¹da³am, by szed³ drugim chodnikiem,poniewa¿ dot¹d wraca³am do domu samo-dzielnie.

Po latach, gdy by³am ju¿ uczennic¹ I klasy,mia³ miejsce drobny z pozoru incydent, któryda³ mi jednak ogromne poczucie bezpieczeñstwa;w szkole zdarza³y siê przypadki energicznegokarcenia uczniów przez nauczycielki w formieszarpania za ucho lub przylania linijk¹ po³apach. Tata g³oœno, stanowczo i dobitniewyprosi³ sobie podobne zachowania wobecmnie, tote¿ przypadek przylania linijk¹zdarzy³ mi siê tylko raz w II klasie ju¿ w innejszkole, kiedy w przyp³ywie zazdroœci o wzglêdych³opaka zbi³am kole¿ankê podczas przerwy.Moje poczucie sprawiedliwoœci zwyciê¿y³oochotê opowiedzenia o incydencie Tacie,którego na pewno oburzy³aby ta metodawychowawcza, niezale¿nie od przyczyn jejzastosowania.

Obojgu Rodzicom obce by³y „si³owe”metody wychowywania, w³aœciwie po latachmyœl¹c o rodzinnym domu dochodzê downiosku, ¿e wychowywali nie wychowuj¹c,dawali po prostu dobry wzorzec w³asnym ucz-ciwym ¿yciem, rozmawiaj¹c o wszystkim zesob¹ oraz ze mn¹ i bratem. Zupe³nie bezzahamowañ oboje z bratem opowiadaliœmy

Jadwiga Korcz-Dziadosz

36

Rodzicom o szkolnych zdarzeniach, nigdy niemusieliœmy te¿ ukrywaæ przed nimi przypad-ków pójœcia na wagary, które - choæ incyden-talne - jednak siê nam zdarza³y. Centrumdomowego ogniska rodziny by³a niezwyk³awiêŸ miêdzyludzka wyra¿aj¹ca siê sta³¹ po-trzeb¹ rozmowy, pocz¹wszy od wewnêtrznejochoty opowiedzenia przeze mnie i brata o tym, co zasz³o w szkole, do codziennejopowieœci o zdarzeniach i osobach spotkanychz okazji s³u¿bowych kontaktów rodziców.Omawiane te¿ by³y zdarzenia dotycz¹ce miasta, kraju, komentowane wstrz¹sy poli-tyczne. W³aœciwie historia stale przeplata³a siêz ¿yciem codziennym.

Do anegdot rodzinnych przesz³a opowieœæo tym, jak Tata zwróci³ uwagê bratu naniestosownoœæ odpisywania rozwi¹zaniazadañ matematycznych. Brat zacz¹³ uczyæ siêw szkole œredniej, w której jakiœ czas póŸniejdyrektorem zosta³ Zbyszek Czarnuch. Dy-rektor Czarnuch nakry³ go na œci¹ganiu zadañmatematycznych na parapecie szkolnejubikacji i poprosi³ Tatê o odbycie mêskiej roz-mowy z synem. Proœba zosta³a spe³niona w charakterystyczny dla naszego nietuzinko-wego Taty sposób:

- W³adziu, czy nie móg³byœ w przysz³oœcitych zadañ spisywaæ na parapecie domowejubikacji? - zapyta³ ojciec.

- Nie, poniewa¿ parapet jest za w¹ski, a ubikacja nie jest ogrzewana - odpowiedzia³rezolutny syn.

Do problemu wiêcej nie wracano, co nieznaczy, ¿e W³adziu wyboje matematyczneprzesta³ pokonywaæ przy pomocy uczynnychkolegów.

Oboje Rodzice nie wychowywali, a jednakwychowali. Nigdy nie zmuszali do czytaniaksi¹¿ek, a przekazali mi³oœæ do s³owadrukowanego, co trwa mimo przyjœcia epokiobrazkowej. Nie byli te¿ specjalnie czuli,wylewni, ma³o by³o przytulanek, ca³owania, a jednak zapamiêta³am ich ¿yczliwoœæ,pob³a¿liwoœæ i dobroæ.

Ogromn¹ rolê wychowawcz¹ spe³ni³ywspólne wyprawy kajakowe organizowanecorocznie przez Tatê. Zaczêliœmy naszewêdrówki w 1956 roku, by potem, przez

kolejne lata p³ywaæ najbardziej ulubionymszlakiem ze S³awy - Obrzyc¹ do Kana³uDŸwiñskiego i dalej - Obr¹ do Skwierzyny, aleby³ równie¿ wariant Obrzyc¹ do Odry podCigacicami i Odr¹ do Pomorska (do stacjikolejowej). P³ywaliœmy równie¿ Czarn¹Hañcz¹ przez przewspania³¹ Puszczê Augus-towsk¹, Jezioro Wigry. Zwykle pierwszyodcinek by³ krótki, ze wzglêdu na zmêczeniezwi¹zane z dotarciem na miejsce, ale byliœmyju¿ na ³onie przyrody w ciszy wœród prze-piêknych krajobrazów i to wynagradza³owszystkie poniesione trudy. Ile¿ trzeba auten-tycznego zami³owania, pasji i chêci obcowa-nia z przyrod¹, aby pokonywaæ wszystkieniewygody, przeszkody, aby poznawaæotaczaj¹cy œwiat. Oboje rodzice mieli w sobienieprzebrane pok³ady cierpliwoœci i wytrzy-ma³oœci, aby nie tylko wszystkie trudyprzezwyciê¿aæ, ale jeszcze zaszczepiaæ innymszacunek i mi³oœæ do natury.

Mama i Tato mieli szerokie zainteresowa-nia i wiele marzeñ. Pewnie jak wszyscy rodzice chcieliby, ¿eby ich dzieci zrealizowa³yto, czego sami nie zdo³ali osi¹gn¹æ, jednaknigdy nawet, jeœli takie pragnienia mieli, nieodczuliœmy z ich strony ¿adnego nacisku w kwestii wyborów, jakie w ¿yciu czyniliœmy.W czasach szkolnych zachêcali nas do udzia³uw harcerstwie, chocia¿ tato harcerstwa, taknaprawdê, nie cierpia³. Mimo to aprobowa³, ¿eca³y okres mojej nauki w szkole œredniejzdominowany zosta³ przez szczep harcerskiMakusynów. Mia³o to swoje odbicie w ¿yciurodzinnym, poniewa¿ Rodzice zyskali wspa-nia³ego sprzymierzeñca w wychowywaniuprzem¹drza³ej nastolatki, jak¹ by³am. Wyborukierunku studiów, dokona³am jednak kieruj¹csiê przede wszystkim realn¹ ocen¹ poziomuwiedzy wyniesionej ze szko³y, któr¹ ukoñ-czy³am w 1961 roku, g³ównie za spraw¹ sprytu,a nie solidnej pracy - wybra³am studia lekkie,³atwe i przyjemne, czyli geografiê na Uniwer-sytecie Poznañskim. Ca³e doros³e ¿ycie¿a³owa³am, ¿e nie pos³ucha³am Taty, którypróbowa³ namówiæ mnie na studia socjolo-giczne. Nie bêd¹c jednak tat¹, który coœ ka¿e,do czegoœ zmusza, rozmawia³ ze mn¹ jak z partnerem i nie osi¹gn¹³ zamierzonego efektu.

37

Ju¿ jako doroœli ludzie wspominamy z bratem rozmowy, jakie toczy³y siê w naszymdomu. Rozmawialiœmy wiele o polityce, przyczym nasze pogl¹dy by³y w³aœciwie takiesame, nie by³o wiêc w tych rozmowachdyskusji, przekonywania siê, raczej spokojnykomentarz i wyjaœnianie sobie niuansów.Mama by³a zagorza³¹ s³uchaczk¹ zag³usza-nego Radia Wolna Europa, wiêc niebrakowa³o te¿ czasem tematów kontrower-syjnych, gdy¿ my, karmieni z ka¿dej stronyoficjaln¹ propagand¹, nie chcieliœmy wierzyædo koñca w wiele przekazywanych przez ni¹informacji. Poznawaliœmy te¿ wtedy obliczenaszego zielonogórskiego œrodowiska nauko-wego i kulturalnego poprzez komentarze Tatyi Mamy, mo¿e raczej opis faktów, gdy¿ obojerodzice byli ludŸmi lojalnymi i uczciwymi,którzy nikomu krzywdy ani œwiñstwa nieuczynili. Pamiêtam jednak gorzk¹ tonacjê w niektórych relacjach Taty, tak dalece atmos-fera pracy na wymarzonej wy¿szej uczelninaukowej odbiega³a od Jego wyobra¿eñ o swobodnej wymianie myœli, o konstru-ktywnych sporach naukowych. Wielu dzisiej-szych profesorów Uniwersytetu Zielonogór-skiego zawdziêcza Tacie tyle, ¿e powinni siêrumieniæ ze wstydu za odczuwan¹ przez nichwobec niego zawiœæ i zazdroœæ. Niew¹tpliwietak jak Mama k³ad³a podwaliny pod oœwiatê

zielonogórsk¹, tak Tato w sposób ewidentny i nie do podwa¿enia by³ prekursorem,zaczynem, powodem i realizatorem pier-wszych ruchów naukowych na naszym tereniei nic tego nie zmieni, nawet lekcewa¿enie zestrony pseudonaukowców, jak ich Tato nazywa³.

Smutkiem napawa fakt, ¿e ¿aden z cam-pusów lub chocia¿ sala wyk³adowa naUniwersytecie Zielonogórskim nie nosi Jegoimienia. Jedynym œladem pamiêci jest tablicaw Zielonogórskiej Alei Gwiazd, wmurowanawskutek starañ przyjació³ z Muzeum ZiemiLubuskiej i nazwane Jego imieniem rondo u zbiegu al. Wojska Polskiego z ul. Dzia³kow¹.

Dziœ nie mogê oprzeæ siê refleksji, ¿ecz³owiek naprawdê odchodzi w nicoœæ wów-czas, gdy ginie pamiêæ o nim. Czêsto zdarzami siê myœleæ o Tacie, szczególnie w chwilachwa¿nych wydarzeñ politycznych i spo-³ecznych i szczerze ¿a³ujê, ¿e nie mogêus³yszeæ Jego komentarzy do otaczaj¹cej nasrzeczywistoœci. Najbardziej mi jednak ¿al, ¿enie mogê podzieliæ siê z Nim wra¿eniami jakiestaj¹ siê moim udzia³em, gdy odwiedzam Jegoukochany Lwów, gdy spacerujê ulicamirodzinnego Sambora.

Nie mogê Mu te¿ powiedzieæ, ¿e nareszciezrozumia³am, jak wa¿na jest znajomoœæ his-torii w³asnego kraju i miejsca, w którym¿yjemy.

38

Wybitny renesansowy humanista Erazm z Rotterdamu wielokrotnie wyœmiewa³ wady i przywary polityków i uczonych, którzy dlaprzypodobania siê innym u¿ywali obcychs³ów i pojêæ, czêsto ich nie rozumiej¹c. Ot, dlaprzyk³adu mog³o siê politykowi zdarzyæ, i¿ miast okreœliæ wyst¹pienie atakuj¹ce – „filipik¹” z mównicy szacownej instytucjiSejmu u¿y³ ku weso³oœci milionów s³owa „filipinka” - nie rumieni¹c siê przy tym. Bywanieraz, i¿ stajemy w obliczu prawd, gestów i znaków, dla których brakuje nam s³ów i argu-mentów pojêciowych i wówczas pojawia siêdemagogiczne (równie¿ sejmowe) „Nicea alboœmieræ”… Ten¿e Erazm z Rotterdamuzatroskany o sztukê krasomówstwa i komu-nikacji wnioskowa³, by retoryka sta³a siê nietylko pomoc¹ w przygotowaniu wyst¹pieñpublicznych, ale drog¹ dba³oœci o porozu-miewanie siê miêdzy ludŸmi i szlachetnoœæwszelakiej komunikacji w spo³eczeñstwie.Nasza historia dostarcza wiele dowodów na to,¿e ju¿ przed wieloma tysi¹cami lat ludzie byliœwiadomi si³y s³owa i znaczenia mowy. Niepotrzeba - jak s¹dzê - nikomu uœwiadamiaæ, ¿eg³ównym narzêdziem komunikacyjnym jestw³aœnie mowa. Oczywiœcie, mo¿e ktoœ zapytaæ: a co z komputerami, telefonamikomórkowymi, satelitami? Bez w¹tpieniastanowi¹ one niezwykle wa¿ny i uspraw-niaj¹cy element komunikacji miêdzyludzkiej,której podstawowymi atrybutami s¹ dzisiajszybkoœæ i dok³adnoœæ. Istota ludzka nie jest i nie mo¿e byæ nieistotnym elementem i dodatkiem do nowoczesnych technologii,które kierowa³yby spo³ecznoœciami, wspólno-tami, negocjowa³y porozumienia i podej-

mowa³y decyzje. Neotechnokratyczne mrzon-ki o sterylnym i matematycznie uporz¹dkowa-nym œwiecie super inteligentnych komputerówi technologii przegrywaj¹ w konfrontacji z ludzk¹ rzeczywistoœci¹. Kontakt i kiero-wanie ludŸmi poprzez faksy, e-maile i sms-y,unikanie kontaktów osobistych z innymi ludŸ-mi prowadzi do niedoinformowania, alienacji,zaburzeñ funkcji emocjonalnych wiêzówmiêdzyludzkich, które okreœlaj¹ przecie¿nasze stosunki sympatii i antypatii wobecinnych ludzi. Konieczne s¹ zatem: dialog,dyskusja, rozmowy, negocjacje.

Ju¿ w roku 427 p.n.e. Gorgiasz z Leontinojza³o¿y³ pierwsz¹ szko³ê retoryki dla m³odychs³uchaczy. Twierdzi³ on, ¿e s³owo ma takieznaczenie dla duszy, jak sk³ad leku dla cia³a.Zreszt¹ Grecja wyda³a wielu arcymistrzóws³owa takich jak: Demostenes, Hipokrates,Sokrates, Arystoteles. Retoryka i szko³y reto-ryczne cieszy³y siê w staro¿ytnoœci ogromnymuznaniem, a ich adeptów oczekiwa³ wielkipresti¿ spo³eczny. Greckie „rhesis” - nazwa,nie oznacza³o cz³owieka, który wiele mówi³.Retor - to mistrz w mówieniu, ale te¿ nauczy-ciel nauki o mowie i sztuki mówienia. Grecydobrze wiedzieli, ¿e mowa mo¿e natchn¹ætysi¹ce ludzi do wielkich czynów lub do sza-leñstwa i dzikiego zniszczenia. St¹d te¿demokracja ateñska polegaj¹ca na tym, i¿wszyscy obywatele gromadzili siê, aby przezg³osowanie podejmowaæ decyzje dotycz¹cenajistotniejszych problemów polis nie lekce-wa¿y³a znaczenia mowy. Polityk, aktor,sêdzia, nauczyciel, handlowiec posiadaliœwiadomoœæ, ¿e ich sukces lub pora¿ka zale¿¹od tego jakimi s¹ retorami. Z determinacj¹

Zygmunt Kowalczuk

Staro¿ytnoœæ, która wraca. Retoryka

39

wielu z nich æwiczy³o si³ê g³osu, byzapanowaæ nad przestrzeni¹ oraz sprawnoœæumys³u, by w³aœciwymi argumentamizapanowaæ nad ludzkimi umys³ami. Przyk³addla potomnych w owej wytrwa³oœci kszta³-cenia mowy da³ Demostenes, który ¿y³ w IV w. p.n.e. Mia³ on bardzo s³aby g³os, pro-blemy z oddechem, niewyraŸn¹ mowê i cowiêcej, nieprzyjemny tik. Kiedy mówi³podrzuca³ ramionami. Pragn¹c przezwyciê¿yæte dolegliwoœci biega³ wzd³u¿ morza,przekrzykuj¹c fale przyp³ywu. Dziêki temupoprawi³ swój oddech, a w konsekwencjiwzmocni³ g³os. Problemy z wymow¹ rozwi¹-za³ za pomoc¹ kamyków, które wk³ada³ pod jêzyk i trenowa³ wymowê mozolnie. Niezdarny tik - podrzucania ramion wyelimi-nowa³ Demostenes wieszaj¹c na ga³êzi drzewa, pod którym æwiczy³, ostry miecz,który przy ka¿dym podrzucaniu ramieniemrani³ go, a¿ siê tiku oduczy³. Wytrwa³oœæ i pilna praca sprawi³a, i¿ po kilku latachDemostenes-mówca nie mia³ sobie równych w Atenach. Wtedy dopiero rozpocz¹³dzia³alnoœæ polityczn¹, której owocem by³ys³ynne mowy atakuj¹ce - „filipiki”, które dla Filipa II Macedoñskiego sta³y siê powo-dem wielu zgryzot, a Demostenesowiprzynios³y nieœmierteln¹ s³awê jako obroñcydemokracji.

Geniusz Greków i ich dociekliwoœæreprezentatywnie uosabia³ równie¿ Hipokra-tes, który dokona³ s³ynnego podzia³u tempera-mentów. Twierdzi³ on, ¿e je¿eli w cz³owiekuprzewa¿a krew (³ac. sanguis) jest on ¿ywy,szybko reaguj¹cy, lecz niewytrwa³y - sang-winik. Z kolei, gdy przewa¿a ¿ó³æ (³ac. chole)jest on dra¿liwy, ale tak¿e chwiejny. Bywa,¿e cz³owiekiem rz¹dzi flegma jest wówczaspowolny, obojêtny, ale uparty - to flegmatyk. Iwreszcie Hipokrates mówi³ o czarnej ¿ó³ci(melaina chole) powoduj¹cej s³aboœæ, niesta-bilnoœæ, nadwra¿liwoœæ. Tak powsta³ opismelancholika.

Tego wielkiego badacza interesowa³orównie¿, jak typy temperamentów wp³ywaj¹na sposób mówienia. Wiele miejsca poœwiêci³tematowi demagogii. Twierdzi³, ¿e gwa³-towny, dra¿liwy choleryk jest w stanie zjed-

noczyæ i poruszyæ masy. Charakteryzuj¹ce gowahania nastrojów, brak równowagi s¹zwi¹zane z emocjami, a nie z rzeczowymracjonalnym myœleniem. Cz³owieka i jegozdrowie postrzega³ Hipokrates jako harmoniêp³ynów. Jego tzw. medycyna humoralna niemia³a sobie równej w charakterystycecz³owieka, a¿ do 1858 roku. À propos demagogii, która tak zajmowa³a staro¿ytnychretorów. Historia Grecji zna nie tylkodemokracjê, czyli rz¹dy ludu, ale tak¿e inneustroje, w tym oligarchiê, czyli w³adzê kilkusilnych, poœród których nie brakowa³owspania³ych mówców - demagogów (demos – lud; ago - prowadzê). Przez stulecia pojêcie to oznacza³o dobrego mówcê dopierow epoce nowo¿ytnej nabra³o pejoratywnegoznaczenia. S³owo to sta³o siê bowiem synonimem mówcy bazuj¹cego na pó³praw-dach, przes¹dach, k³amstwach, którego celemjest rozbudzanie instynktów, agresji, nieto-lerancji wœród t³umów. Jest to po prostumanipulant.

Retorzy greccy dobrze znali podstawow¹zale¿noœæ pomiêdzy mow¹ i myœleniem.Ho³dowali zasadzie, ¿e logiczne myœlenie jestpodstaw¹ logicznego przemówienia. Docenilite uwagi tak¿e Rzymianie twierdz¹c, ¿e„sposób mówienia jest obrazem duszy.Rzymianie zreszt¹ czerpali pe³nymi garœciamiz intelektualno-artystycznego dorobku Gre-ków - równie¿ gdy chodzi o retorykê. Jednaknajwiêkszy wp³yw zarówno na nich jak i nadzieje intelektualnej przygody Europy, a¿ podzieñ dzisiejszy mia³ Arystoteles. Jego dzie³o„Retoryka” fundamentalnie wp³ynê³o nasamookreœlenie siê cz³owieka. Arystotelesowizawdziêczamy definicjê cz³owieczeñstwa i mowê jako narzêdzie komunikacji, którejpodstawow¹ funkcj¹ jest utrzymanie jednoœcispo³ecznoœci ludzkiej. Poœwiêci³ on wieleprzemyœleñ osobowoœci mówcy wymagaj¹ odniego: zasad moralnych, wiarygodnoœci, autentycznoœci, rozumu i m¹droœci, zdolnoœci logicznego myœlenia. Na fundamencie „Reto-ryki” arystotelesowskiej zbudowano piêæpunktów klasycznej retoryki, które sta³y siêpraktycznymi drogami w szko³ach retorów.Nale¿a³y do nich: inwencja, organizacja, styl,

Zygmunt Kowalczuk

40

zapamiêtywanie, wyg³oszenie. Wymagania teobowi¹zuj¹ do dziœ w budowie przemówieñ.Znamy je byæ mo¿e ze szkolnej ³awy, kiedy towypracowanie wyst¹pienia na lekcji wed³uguczonego mia³y mieæ okreœlony porz¹dek,czyli: wstêp, rozwiniêcie, zakoñczenie.

Nie do przecenienia jest rola retoryki w historii wielkich religii. Buddyzm.Chrzeœcijañstwo, Islam, Judaizm nadawa³ymowie wrêcz stygmat boskoœci. Budda zaliczy³ mowê do tzw. oœmiorakiej œcie¿kiprowadz¹cej do oœwiecenia i wzywa³, abyretor wzbudza³ wœród ludzi zaufanie. Wœróddziesiêciu negatywnych dzia³añ wymie-nianych przez buddyzm, a¿ cztery dotycz¹mówienia. Najwiêkszy jednak ³adunek nobili-tuj¹cy s³owo i mowê znajdziemy w Bibliinazywanej „ksiêg¹ ksi¹g”. Komunikacjamiêdzy Bogiem i cz³owiekiem dokonuje siê w opowieœciach biblijnych poprzez mowê.Wartoœæ s³owa danego cz³owiekowi przezBoga ma tu charakter sta³y i wieczny (obietni-ca dana Jakubowi, Moj¿eszowi). Cz³owiekprowadzi negocjacje z Bogiem (Abrahamprosi za sprawiedliwych w Sodomie i Gomorze), wreszcie nazywa s³owemdynamizm emocjonalny swoich z nim relacji – nadaj¹c mu charakter boski i ludzki (Pieœñ nad Pieœniami). Sam Jezus przedsta-wiony na kartach Ewangelii przez czterechEwangelistów, jawi siê jako „doskona³yretor”. Jego przypowieœci, dialogi przytaczaneprzez Ewangelistów, a tak¿e Kazanie na Górze, w sposób przenikliwy i doskona³ywpisywa³y siê w mentalnoœæ ludzi tamtejepoki, co wiêcej trwale funkcjonuj¹ w cywilizacji i kulturze Zachodu. W œred-niowieczu wielu mówców opiera³o swojerozwa¿anie na cytatach z Biblii, co nadawa³oich przemówieniom szczególny charakter – uwznioœlenia autorytetem s³owa Boga.Jednak¿e nad ca³oœci¹ sztuki wymowy, teoriimowy i humanistyki w ogóle dominowa³geniusz Staigryty. Arystoteles na trwa³e wyznaczy³ kierunki refleksji nad sztuk¹ mowy i wymowy. W swej refleksji nad reto-ryk¹ centralnym uczyni³ pojêcie perswazji. Dotego te¿ pojêcia powrócê analizuj¹c retorykêwspó³czesn¹.

Retoryka wspó³czeœnie

Retoryka cieszy siê dziœ niezwyk³¹ wrêczpopularnoœci¹: rozprawia siê z ³atwoœci¹ o „retorycznoœci” ka¿dego zdania i ka¿degotekstu, tak¿e tekstu nie jêzykowego, który do czegokolwiek nak³ania. W ten sposób„retoryczne” staje siê niemal¿e wszystko,niemal ka¿da wypowiedŸ. Dba³oœæ o komu-nikacjê nie jest dziœ kaprysem, sta³a siê wrêczkoniecznoœci¹. Przek³ada siê to na ogól-noœwiatowy renesans retoryki. Efektem tegos¹ coraz liczniejsze w Europie i StanachZjednoczonych szko³y kszta³c¹ce mene-d¿erów, pedagogów, prawników a nawet poli-tyków. Okazuje siê bowiem, ¿e szybki rozwójsztucznych jêzyków i ich szczególne znacze-nie w szerzeniu informacji powoduje m.in.automatyzacjê ¿ycia. St¹d te¿, zaintere-sowanie ¿ywym jêzykiem, który potrafi nietylko przekazaæ informacjê, ale równie¿przekonaæ, dzia³aæ na emocje i w ten sposóbumacniaæ miêdzyludzkie stosunki. Analo-giczne znaczenie przypisuje siê s³owu aktoraw teatrze, w przeciwieñstwie do jego przekazuza poœrednictwem b¹dŸ to telewizyjnegoekranu, b¹dŸ te¿ radia lub ka¿dego innego od-twarzacza medialnego. Zjawiskiem niepoko-j¹cym w spo³eczeñstwie jest tzw. „impotencjawerbalna”. Jej charakterystycznymi objawamis¹: biernoœæ, nieumiejêtnoœæ nazywaniaswoich emocji, nieporadnoœæ w formu³owaniumyœli i pojêæ, zak³ócenia w kontaktachmiêdzyosobowych. Przy czym, wielu ludzi nierozumie lub te¿ Ÿle u¿ywa pojêæ z zakresukomunikacji miêdzyludzkiej. Przyk³adem jesttu centralne pojêcie w teorii sztuki wymowy -perswazja. Termin ten powszechnie znany i zrozumia³y, a przez to w³aœnie myl¹cy,poniewa¿ najczêœciej oznacza nie tyle prze-konywanie kogoœ, ile odradzanie. £aciñskiepersando oznacza: „namawiam”, „nak³aniam”,„przekazujê”, a tak¿e „upraszam”, „zjedny-wam”, a nawet „zwabiam”. Chodzi³o zatem o to, by: 1) przekonaæ do swojej tezy w dyskusji, 2) utrzymaæ, zale¿nie od reprezen-towanej strony, oskar¿enie lub obronê orazuzyskaæ po¿¹dany wyrok i 3) wykazaæ zalety,(rzadziej) wady omawianego przedmiotu

41

(w tym sensie zdarzenia, a przede wszystkimosoby). Nie ka¿de jednak uzyskaniepo¿¹danego skutku jest perswazj¹. Nie jestbowiem perswazj¹: przekupstwo, tortury,uwodzenie… Niestety, czêsto nawet w mediach niew³aœciwie u¿ywane jest to pojê-cie. W szeregu badaniach psycholodzy i socjolodzy od wielu lat wskazuj¹ na skrajnieró¿ne oddzia³ywanie telewizji i mediów na nowoczesne spo³eczeñstwo. Pojawia siêmocny postulat wymagania solidnego wy-kszta³cenia i wysokich kwalifikacji retorycznychwobec ludzi zajmuj¹cych siê kszta³towaniemopinii publicznej, a pracuj¹cych w ró¿norakichmediach. Bardzo czêsto zwraca siê dziœ uwagêna fakt, ¿e wspó³czesne spo³eczeñstwa(szczególnie te wysoko rozwiniête), sta³y siêbardzo mocno nastawione na sferê us³ug.Wielu ekonomistów zwraca uwagê, ¿e wydaj-noœæ w dziedzinie us³ug nie jest mo¿liwa bezkomunikacji miêdzy ludŸmi: handlowcy,sprzedawcy, dealerzy, lekarze, w³aœciciele biurpodró¿y, przewodnicy itp. - s¹ wrêcz skazanina kszta³cenie siê i zastosowanie w swejdzia³alnoœci zasad retoryki. St¹d te¿ renesansretoryki w krajach wysokorozwiniêtych, niejest tylko mod¹, ale potrzeb¹ podniesieniakwalifikacji wszystkich, których codziennymzadaniem jest przemawiaæ, przekazywaæ,pozyskiwaæ, kierowaæ, informowaæ, organi-zowaæ. Warto, by pamiêtali o tym wyk³adowcyi politycy równie¿ w naszym kraju. Mowabowiem ma byæ narzêdziem mistrzowskim, od pierwszego s³owa przyjemnym i przy-ci¹gaj¹cym, a nie obojêtnym czy nawet odpy-chaj¹cym. Zastanawiaj¹cy jest tu przyk³adwymieniany w najznakomitszych podrêczni-kach do retoryki (Carnegie, Lemmermann),

najwiêkszego demagoga w historii œwiata,który mia³ diaboliczny wrêcz wp³yw na losyca³ych narodów, milionów ludzi - AdolfaHitlera. Ca³e ¿ycie czu³ siê pokrzywdzonyjako „niedoceniony artysta”. jego nienawiœæznalaz³a wreszcie wyraz w retoryce. W t³umach rozbudza³ potê¿ne emocje, wrêczhipnotyzowa³ je. Potrafi³ jednak bardzoracjonalnie analizowaæ swoje wyst¹pieniaprzy pomocy aktorów, re¿yserów, fotografaHofmanna, który utrwala³ szczegó³y jegotwarzy. Hitler czêsto trenowa³ przed lustremnowe gesty, stopniowanie napiêæ i d³ugie milczenie, za pomoc¹ których czêsto kierowa³emocjami ludzi. Bli¿szy jest mi jednakDemostenes. Wydaje siê jednak, ¿e postulat byretoryka wkroczy³a z ca³¹ moc¹ do salwyk³adowych polskich uczelni, a sztukapiêknej i dobrej wymowy sta³a siê standardemwe wszystkich dziedzinach ¿ycia spo³ecznego,jest ze wszech miar godny polecenia. Bo przecie¿ w komunikacji miêdzyludzkiejchodzi o to: „aby jêzyk giêtki powiedzia³wszystko, co pomyœli g³owa…”

Literatura:Arystoteles, Retoryka dla Aleksandra. Poetyka,

Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004Demostenes, Wybór mów, Wroc³aw 2005Holland R., Si³a ¿ywego s³owa w biznesie,

Warszawa 1994Kohout J., Retoryka, mowa zjednuje ludzi,

Gliwice 2006Ziomek J., Retoryka opisowa, Wroc³aw,

Warszawa, Kraków 1990Kwintylian M.F., Kszta³cenie mówcy,

Warszawa 2002Tatarkiewicz W., Historia filozofii, PWN 2003

Zygmunt Kowalczuk

42

Ostatnie s³owo

Na skutek splotu przypadków o jakich siê filozofom nie œni³oz resztek gwiezdnego py³u po raz pierwszy i ostatni na chwilê wywo³any na œwiat³o pomiêdzy Arktyk¹ a Antarktyd¹po utracie ³aski cia³ado wygaœniêcia stosu wodorowego s³oñcazatracisz siê w z³otym runie ziemi

To bêdzie twoje ostatnie s³owoNic wiêcej ju¿ siê nie zdarzy

Norwid

W zamêcie dziejówz grubych pok³adów wyobraŸni wydobywa³ s³owaby je oddaæ ojczyŸnie z diamentu i popio³uktór¹ dla bezdomnej chwa³yopuœci³ za m³odu

Nieleczonyw krwotoku cywilizacjiumar³ na chorobê sieroc¹

Janusz Koniusz

43

***

Ziemia zapadnie siê w ziemiê woda siê utopi ogieñ w ogniu sp³onie proch siê w proch rozsypieukamienuje siê kamieñstrach umrze ze strachu

tylko œmieræ siê nie uœmierci

Lêk

Nie wymówione a ju¿ z lêku przed sob¹ odchodzi od g³osu jak od zmys³ówby po wykrztuszeniu znów siê pocz¹æ

Janusz Koniusz

44

Koncepcja utworzenia Centrum Kultury i Jêzyka Niemieckiego w ramach zielonogór-skiej uczelni zrodzi³a siê w1992 roku na ówczesnej Wy¿szej Szkole In¿ynierskiej w Zielonej Górze. Centrum (CKiJN UZ) - w zwi¹zku ze zmianami, jakie zasz³y w Polsce - mia³o staæ siê oœrodkiem promocjikultury i jêzyka niemieckiego na obszarzepolskiego pogranicza z Niemcami. Dzia³aniaCentrum mia³y na celu budowanie porozu-mienia polsko-niemieckiego w myœl zawar-tych w latach 1990-91traktatów o potwierdze-niu istniej¹cej miêdzy RFN a RP granicy, orazdobrym s¹siedztwie i przyjaznej wspó³pracy.Traktaty te, a tak¿e póŸniejsza umowa kultu-ralna z 1997 roku sta³y siê podstaw¹ dzia³añCentrum.

W³adze ówczesnej zielonogórskiej WSIn¿.,chc¹c dostosowaæ obiekt przeznaczony pier-wotnie dla uczelnianego Studium Wojsko-wego do wymagañ w pe³ni cywilnych i akademickich, wyst¹pi³y o dofinansowanieprac do Fundacji Wspó³pracy Polsko-Niemieckiej. Fundacja sfinansowa³a praceadaptacyjno-remontowe i Centrum zyska³o w ten sposób swoj¹ siedzibê przy ul. Szafrana19 (teren obecnego kampusu A), gdzie wraz z uniwersyteckim Studium Nauki JêzykówObcych mieœci siê do dziœ.

Formalnie obecne CKiJN UZ, jako uczel-niana jednostka miêdzywydzia³owa, zaczê³ofunkcjonowaæ dopiero w 1997 r. w strukturze

Das Konzept zur Gründung des Zentrumsfür die deutsche Sprache und Kultur (CKiJN)an der heutigen Universität in Zielona Górageht auf das Jahr 1992 zurück. Die Idee desZentrums ist an der damaligen Ingenieur-hochschule - heute (seit 2001) Universität ent-standen. Förderung der deutschen Spracheund Kultur gehörten zu den Grundaufgabendes Zentrums. Die Änderungen, die u.a. in dem polnischen Bildungssystem stattgefun-den haben, sollten diese Aufgabe erleichtern.Die Aktivitäten, die sich das Zentrum(CKiJN) als Ziel gesetzt hatte, sollten denAufbau der deutsch-polnischen Verstän-digung und Zusammenarbeit stimulieren.

Die deutsch-polnischen Verträge von1990/91 über die Bestätigung der zwischenden beiden Staaten bestehenden Grenze undüber die deutsch-polnische gute Nach-barschaft und Zusammenarbeit bildeten dieGrundlage der Arbeitsordnung des Zentrums.Der deutsch-polnische Kulturvertrag vomJahr1997 bestätigte das Vorhaben.

Das Gebäude, in dem das Zentrum(CKiJN) entstanden ist sollte zuerst alsGebäude für das Militärstudium für Studentengenutzt werden. Um den Umbau und dieKosten zu finanzieren, hat sich der Rektor derIngenieurhochschule für die Stiftung fürdeutsch-polnische Zusammenarbeit gewandt.Der Antrag wurde akzeptiert, und dasZentrum hat sein Zuhause, gemeinsam mit der

Barbara Krzeszewska-Zmyœlony

Centrum Kultury i Jêzyka NiemieckiegoUniwersytetu Zielonogórskiego - 10 lat istnienia

Barbara Krzeszewska-Zmyœlony

Das 10. Jahre Bestehen desZentrums für die deutscheSprache und Kultur an derUniwersytet Zielonogórski in Zielona Góra (Universität in Zielona Góra)

45

Barbara Krzeszewska-Zmyœlony

organizacyjnej ówczesnej Politechniki Zielo-nogórskiej (PZ). Od pocz¹tku istnienia CKiJNwspó³pracowa³o ze Studium Jêzyków ObcychPZ i ze Studium Jêzyków Obcych ówczesnejWSP. Z ogromnym zaanga¿owaniem wspó³-pracê z Centrum podjê³y dwie lektorki zeStudium Nauki Jêzyków Obcych PolitechnikiGudrun Lintzel i Danuta Chlebicz.

Centrum nawi¹za³o tak¿e kontakt z gim-nazjami z polsko-niemieckimi pogranicza, ze szko³ami zielonogórskimi, ze studenckimRadiem Index w Zielonej Górze, z Wojewódzk¹i Miejsk¹ Bibliotek¹ Publiczn¹ im. C. Norwida,z Teatrem Lubuskim, z Muzeum ZiemiLubuskiej i z w³adzami samorz¹dowymiZielonej Góry.

Znacz¹cym osi¹gniêciem Centrum jestprzeprowadzanie corocznych polsko-niemiec-kich konkursów „¯ywego S³owa” dlauczniów poznaj¹cych jêzyk polski w polsko-niemieckich gimnazjach w Neuzelle, Guben,Frankfurcie/O oraz w Cottbus i dla uczniówzielonogórskich szkó³ œrednich ucz¹cych siêjêzyka niemieckiego. Laureaci tych kon-kursów spotykaj¹ siê od oœmiu lat na obozachw uczelnianym oœrodku w Raculce ko³oZielonej Góry w ramach tzw. „Spotkañ naDwa Jêzyki” („Begegnungen in zwei Spra-chen”).

Dla studentów ucz¹cych siê jêzyka w sys-temie lektoratów organizowane s¹ corocznie - od pocz¹tku istnienia CKiJN - konkursy„Finde Dich in deinem Deutsch zurecht”(„odnajdŸ siê w przedstawionej sytuacji”).Dziêki kontaktom Centrum z EberhardemGärtnerem, honorowym obywatelem miastaZielona Góra, wielkim orêdownikiem polsko-niemieckiego porozumienia, studenci, którzyzajêli pierwsze miejsca w konkursach,wyjechali w nagrodê na tygodniowy pobyt doNiemiec.

Za poœrednictwem CKiJN w 2001 rokucztery studentki z kierunku OchronyŒrodowiska mog³y odbyæ praktykê za zachod-ni¹ granic¹ Polski.

Kierownik Centrum uczestniczy³a w latach1997-2002 w wielu polsko-niemieckichkonferencjach na temat szkó³ pogranicza w Guben, Cottbus, Frankfurt/O, Neuzelle,

Fremdspracheabteilung, in der Szafrana - Str.19 gefunden (Campus A der heutigenUniversität).

Die aktive Arbeit des Zentrums (CKiJN),das als eine Sondereinrichtung des damaligenPolytechnikums ins Leben berufen wurde,begann jedoch erst im Jahre 1997. VonAnfang an arbeitete das Zentrum mit derFremdsprachenabteilung des Polytechnikums(PZ) und der Pädagogische Hochschule(WSP) zusammen. Zwei Deutschlektorinnendes Polytechnikums Gudrun Lintzel undDanuta Chlebicz, haben sich bei den Arbeitendes Zentrums besonders verdient gemacht.

Seit dieser Zeit findet auch dieZusammenarbeitet mit den deutsch-polnis-chen Gymnasien der Grenzregion, mit denMittelschulen der Stadt Zielona Góra, mitdem Studentenradio „Index”, mit derWojewodschaft - und Öffentlichen Stadtbi-bliothek namens C. Norwid (WiMBP) inZielona Góra, mit dem Museum ZiemiLubuskiej, mit der Stadtverwaltung statt.

Jedes Jahr wird vom Zentrum (CKiJN)der deutsch-polnische Sprachwettbewerb des„Lebendigen Wortes” für die deutschenSchuler, die in Neuzelle, Guben, Cottbus,Frankfurt/O Polnisch lernen, und für die pol-nischen Schuler, die Deutsch in Zielona Góra(Lyzeen) lernen, organisiert. Die Bestendieser Wettbewerbe treffen sich seit 8 Jahren(Ende Juni) in dem Reitzentrum (in der NäheZielona Góra) „Raculka” der Universität zueinem Fremdsprachenlager „Spotkania na DwaJêzyki” - „Begegnungen in zwei Sprachen”.

Für die Studenten, die an der Universitätden Deutschunterricht im Lektorat geniessenfindet jährlich ein Sprachwettbewerb nachdem Motto „Finde Dich in deinem Deutschzurecht” statt. Herr Eckehard Gärtner derEhrenbürger der Stadt Zielona Góra, der sichfür die deutsch-polnische Verständigung seitJahren engagiert, hat den Besten desWettbewerbes zweimal einen einwöchigenAufenthalt in Deutschland ermöglicht.

Dank den Kontakten des Zentrums kon-nten auch im Jahre 2001 vier Studentinnen derFachrichtung Umweltschutz ein Praktikum inDeutschland absolvieren.

46

a tak¿e w spotkaniach p oœwiêconych wspó³-pracy transgranicznej w Schwedt, Löknitzt,Sellow i Peitz.

W latach 1998-2001 Centrum organizo-wa³o z pomoc¹ zatrudnionej w StudiumNauki Jêzyków Politechniki lektorki GudrunLintzel kursy przygotowawcze na certyfikatyznajomoœci jêzyka niemieckiego dla studen-tów (ZD, DfdB i ZMP). W latach 1998-2002Centrum organizowa³o seminaria dla nauczy-cieli jêzyka niemieckiego.

W roku 1999, który by³ Rokiem J. W.Goethego Centrum zorganizowa³o wraz z Instytutem Germanistyki ówczesnej Wy¿szejSzko³y Pedagogicznej Dni Goethego. W ramach obchodów tych Dni zorganizowanowystawê oraz koncerty z udzia³em s³uchaczyUniwersytetu Trzeciego Wieku, studentóworaz m³odzie¿y szkolnej.

W roku 2000, w ramach polsko-niemiec-kiego sympozjum Nauka-Badania-Edukacja,w euroregionie z inicjatywy Centrum odby³asiê dyskusja panelowa na temat polsko-niemieckich szkó³ pogranicza.

Jedn¹ z pierwszych akcji skierowanych domieszkañców Zielonej Góry w 1998 r. by³yDni Filmu Niemieckiego zorganizowane w Kinie „Newa”. Akcja ta by³a kontynuowanapod has³em „Tydzieñ Filmu Niemieckiego” w 2001 w szko³ach œrednich Zielonej Góry.

W 2001 roku zorganizowano miêdzynaro-dow¹ konferencjê na temat „Jak sobie radzimy ze stereotypami i uprzedzeniami”, w konferencji bra³o udzia³ oko³o 30 nauczycielijêzyka niemieckiego i historii ze szkó³Zielonej Góry i z Brandenburgii”.

Od pocz¹tku swojej dzia³alnoœci kierow-nik Centrum informuje w Radiu Index w coty-godniowych audycjach o pracach Centrum i o wydarzeniach kulturalnych na pograniczu.

W latach 2000-2002 dziêki wspó³pracyCentrum z niemieck¹ fundacj¹ Stiftung poli-tische und christliche Jugendbildung, nauczy-ciele jêzyka niemieckiego (piêæ osób) ze szkó³œrednich wziêli udzia³ w szkoleniu w Strausbergu ko³o Berlina. Tak¿e m³odzie¿ze szkó³ œrednich Zielonej Góry mia³amo¿liwoœæ wziêcia udzia³u w szkoleniu liderów zarówno w Polsce jak i w Niemczech.

Die Leiterin des Zentrums nahm in denJahren 1997-2002 an den Konferenzen zumThema „Deutsch-polnische Gymnasien in derGrenzregion” in Guben, Cottbus, Frankfurt/O,und Neuzelle teil. Dazu kam noch dieTeilnahme an weiteren Seminaren über diegrenzüberschreitende Zusammenarbeit inSchwedt, Löknitz, Sellow und Peitz.

In den Jahren 1998 - 2001 wurden mitHilfe von Gudrun Lintzel für die Studentendie Sprachkurse Deutsch zum Zertifikat (ZD,DfdB und ZMP) organisiert. Das Zentrumveranstaltete auch in den Jahren 1998 - 2002Seminare für Deutschlehrer.

Auf Initiative des Zentrums wurde auchin Zielona Góra im Jahr 1999 das „GoetheJahr” gefeiert. Es gab Ausstellungen undKonzerte mit und für Schuler und Studentender beiden Hochschulen und der Universitätder III. Generation.

Im Jahre 2000 hat die Leiterin desZentrums im Rahmen des Symposiums„Wissenschaft - Forschung - Bildung” einePodiumsdiskussion über die deutsch-polnis-chen Gymnasien in der Grenzregion geleitet.

Eine der ersten Aktivitäten des Zentrumswaren die Tage der deutschen Filme im Kino„Newa” (1998). Diese Aktion wurde noch imJahre 2001 als „Woche des deutschen Films”den Mittelschulen der Stadt Zielona Góraangeboten.

Im Jahre 2001 fand im Zentrum eine dre-itägige deutsch-polnische Konferenz zumThema: ”Wie gehen wir mit StereotypenVorurteilen um” statt. An der Konferenz nah-men etwa 30 Deutsch- und Geschichtslehreraus Zielona Góra und aus Brandenburg teil.

Die Arbeiten des Zentrums und dieaktuellen Ereignisse in der Grenzregion sindauch Thema der Sendungen imStudentenradio Index. An diesen Sendungennimmt die Leiterin des Zentrums einmal proWoche teil.

Die Zusammenarbeit mit der Stiftung fürpolitische und christliche Jugendbildung 2000- 2002 machte den Jugendlichen aus denMittelschulen der Stadt Zielona Góra dieTeilnahme an einer Schulung für Liderbildungsowohl in Polen als auch in Deutschland

47

Barbara Krzeszewska-Zmyœlony

W Roku Jêzyków (2001 r.) odby³o siêszereg seminariów na temat nauki jêzyka nie-mieckiego. A w roku akademickim 2002/2003mia³o miejsce konwersatorium z jêzyka nie-mieckiego dla studentów pragn¹cych rozwin¹æswoje umiejêtnoœci jêzykowe. Na proœbênauczycielki prowadz¹cej kurs jêzykapolskiego dla pracowników urzêdu miastaCottbus w latach 2004 i 2005 Centrum zorga-nizowa³o dla nich weekendowy program kulturalno-jêzykowy.

Centrum od pocz¹tku gromadzi równie¿materia³y: ksi¹¿ki, czasopisma, katalogi,plakaty, wycinki prasowe, filmy na temat pol-sko-niemieckiego porozumienia i wspó³pracy.

Najnowsz¹ inicjatyw¹ CKiJN s¹ organi-zowane od 2003 roku Dni Niemieckie. Jest tocoroczna impreza organizowana pod patrona-tem JM Rektora Uniwersytetu Zielonogór-skiego z udzia³em dzieci, m³odzie¿y szkolneji studentów. Z tej okazji odbywaj¹ siê koncer-ty, warsztaty teatralne, konkursy, spotkania,dyskusje, wystawy, seminaria itp. we wspó³-pracy ze szko³ami. Imprezy te odbywaj¹ siêna terenie obu kampusów Uczelni, oraz w WiMBP im. C. Norwida.

Œrodowisko zielonogórskie doceni³o dzie-siêcioletni wk³ad Centrum Kultury i JêzykaNiemieckiego w budowaniu pomostów kul-turalnych miêdzy Polakami i Niemcami,przyznaj¹c w 2006 r. kierownikowi Centrumnagrodê kulturaln¹ miasta Zielonej Góry.

möglich. Dank dieser Stiftung nahmen fünfDeutschlehrer aus Zielona Góra an derSchulung Deutsch als Fremdsprache inStrausberg bei Berlin teil.

Im „ Jahr der Sprachen 2001” gab es imZentrum eine Seminarreihe zum ThemaDeutsch als Fremdsprache. Für die Studenten,die ihr Deutsch praktisch anwenden wolltengab es einmal pro Woche im Jahre 2002/2003ein Konversationsseminar.

Das Zentrum organisierte auch in Jahren2004 und 2005 ein Besucherprogramm inZielona Góra für die Cottbuser Stadtan-gestellte, die in ihrer Stadt einen Polnischkursbelegen.

Das Zentrum sammelt Bucher, Zeitschrif-ten, Kataloge, Plakate, Presseausschnitte,Filme, die dem deutsch-polnischen Dialogund der Zusammenarbeit dienen sollen.

Die neuste Initiative, die das Zentrum2003 ergriff, sind die Deutschtage. Sie werdenjeweils im Oktober veranstaltet. Sie findenunter der Schirmherrschaft des Rektors derUniversität statt. An den Deutschtagen neh-men Kinder, Jugendliche und Studenten teil.Im Programm stehen: Konzerte, Workshops,Wettbewerbe, Autorenlesungen, Begegnungen,Ausstellungen, Seminare und Diskussionen.

Die Veranstaltungen werden in beidenCampen der Universität, in den Schulen undin der WiMBP („Norwid” Bibliothek) gezeigt.

Die 10-jährigen Aktivitäten des Zentrumsfür den Brückenbau zwischen den Deutschenund Polen sind wohl bemerkt worden. DieLeiterin des Zentrums bekam für ihreBemühungen den Kulturpreis desStadtpräsidenten.

Übersetzt von Barbara Krzeszewska-Zmyœlony

48

Lieber Johano Strasser, sehr geehrter HerrProfessor Leonhard, lieber ProfessorOr³owski, liebe Kollegen vom PEN,

Meine Damen und Herren, liebe Freunde!Bevor ich meinem Dank und meiner

Freude Ausdruck gebe, will ich Ihnenerzählen, wie die Nachricht, dass ich diesesJahr die Hermann Kesten - Medaillebekomme, auf mich gewirkt hat.

Als mich der Generalsekretär desDeutschen PEN, Wilfried Schoeller vondieser Würdigung telefonisch informierte, warich zuerst irritiert. Ich konnte mir nichtvorstellen, dass meine Texte der Begründungdieser Auszeichnung entsprechen. Erst als mirWilfried Schoeller den Beschluß desgesamten Präsidiums bestätigte, glaubte ichihm, blieb aber zutiefst verwundert. Je längerer sprach, um so deutlicher hatte ich das Bildeines alten Zirkuspferd vor mir, das uner-wartet wieder in die Arena geholt wird.

Und nun stehe ich vor Ihnen und habeabermals dieses Bild im Kopf. Nur der Zirkus,und ich meine natürlich den Literaturzirkus,der hat sich, seit dem ich ihn kenne, sehrverändert. Die Direktoren haben gewechselt,die Autoren sind um Jahrzehnte jünger als ich,die Produktionen der Verlage haben sich verdoppelt und verdreifacht, die Programme

Drogi Johano Strasser, wielce szanownyProfesorze Leonhard, drogi ProfesorzeOr³owski, drodzy Koledzy z PEN Clubu,Panie i Panowie, drodzy Przyjaciele!

Pozwólcie Pañstwo, i¿ zanim dam wyrazpodziêkowaniu i radoœci, pragnê Pañstwuopowiedzieæ jak odebra³am wiadomoœæ o tym,¿e w tym roku zostajê wyró¿niona MedalemHermanna Kestena.

Najpierw ogarnê³a mnie irytacja, potem,gdy Wilfried Scheller, sekretarz generalnyniemieckiego PEN Clubu powiadomi³ mnietelefonicznie o wyró¿nieniu, nie potrafi³amsobie wyobraziæ, by moje teksty by³y tegogodne. Dopiero kiedy Wilfried Schoeller za-znajomi³ mnie z uchwa³¹ ca³ego prezydium,uwierzy³am, lecz z pocz¹tku by³am bardzozdziwiona. Im d³u¿ej mówi³, tym intensyw-niej widzia³am siebie w roli starego koniacyrkowego, którego nieoczekiwanie znów siêwprowadza na arenê.

I oto stojê przed Pañstwem i znów to samosobie wyobra¿am. Tylko cyrk, mam tu jednakna myœli cyrk literacki, od czasu jak go znam,bardzo siê zmieni³. Zmienili siê dyrektorzy,autorzy s¹ o dziesi¹tki lat m³odsi ode mnie,wydawnictwa podwoi³y albo potroi³y pro-dukcjê wydawnicz¹, zmieni³y siê programy i tym samym tak¿e zamierzenia.

Leonie Ossowski

Überlegungen

Rede der SchriftstellerinLeonie Ossowski anlässlichder Verleihung der HermannKesten - Medaille des deutschenPEN-Clubs. 16.11.2006

Leonie Ossowski

Refleksje

Pisarka Leonie Ossowskizosta³a w dniu 16 listopada 2006 r.wyró¿niona Medalem HermannaKestena przez niemiecki PEN Club.Z tej okazji wyg³osi³a mowê.

49

Leonie Ossowski

sind andere und damit auch die Schwer-punkte.

Der Umgang zwischen Verlag und Autorist unpersönlicher als früher.

Alles dreht sich mehr oder weniger nur umden Profit und der Inhalt der Texte stehtdadurch oft an zweiter Stelle.

Nun verstehen Sie vielleicht, warum meinDank an das PEN-Präsidium so groß ist, auchmeine Freude. Nie hätte ich jetzt noch miteiner Auszeichnung gerechnet. Viel eher sahich mich langsam in der Versenkung ver-schwinden, zumal vor nicht langer Zeit, alsmein Name in einer Buchhandlung fiel, eineKundin erstaunt fragte: „Lebt die eigentlichnoch?”

Ebenso gehört mein Dank Ihnen,Professor Leonhard, als Vertreter der hessis-chen Landesregierung, von der mir 10.000Euro geschenkt werden.

Noch ein paar Worte zum altenZirkuspferd und warum mir die Arena sofremd geworden ist. Meine Generation istanders geprägt. Leid, Verlust, Schuld, Schamund Versagen haben unsere Texte beeinflußt.

Die jungen Autorinnen und Autoren habenandere Themen, denn ihre Vergangenheit istauch eine andere.

Perspektive, Werte und Standpunkteunterscheiden sich von denen meinerGeneration. Vor allem schreiben sie nichtunter dem Zwang der Wiedergutmachung.Das ist wichtig und gut.

Es gibt so viele beeindruckende undbemerkenswerte Bücher von den jungenKollegen und Kolleginnen. Aber so benei-denswert schön ihre Sprache oft ist, so gibt esnur wenige unter ihnen, die sich mit denThemen befassen, die uns heute angehen undbedrohen. Ich denke da an: Umwelt,Klimawandel, Computerhacker, Jugendge-walt, Arbeitslosigkeit und den fragwürdigenEinfluss von bestimmten Fernseh- und Horrorfilmen oder gewalttätigenComputerspielen. Ich gebe zu, das erfordertlange, harte Recherchen, einen guten Plot und eine wohlüberlegte Dramaturgie, um dieam Profit orientierten Verlage davon zu überzeugen.

Dawniej kontakt wydawcy z pisarzemmia³ charakter osobisty.

Mniej lub bardziej chodzi teraz o profity,natomiast tekst znajduje siê obecnie nadrugim miejscu.

Byæ mo¿e teraz Pañstwo rozumiej¹,dlaczego s³owa mego podziêkowania dlaprezydium PEN Clubu s¹ tak gor¹ce, jakrównie¿ moja radoœæ. Nigdy nie myœla³am,i¿ mogê otrzymaæ jeszcze jakieœ wyró¿nienie.Raczej uwa¿a³am, ¿e powoli pogr¹¿am siê w zapomnieniu, tym bardziej i¿ niedawno,kiedy moje nazwisko pad³o w jakiejœ ksiêgarni,klientka zapyta³a ze zdziwieniem: „Onajeszcze ¿yje?”.

S³owa podziêkowania kierujê tak¿e doPana, Profesorze Leonhard, jako przedsta-wiciela rz¹du krajowego Hesji, którypodarowa³ mi 10.000 Euro.

Jeszcze kilka s³ów o starym koniucyrkowym i o tym, dlaczego arena sta³a mi siêczymœ tak bardzo obcym. Moje pokoleniezosta³o ukszta³towane inaczej - naszymidoœwiadczeniami by³o cierpienie, utrata,wina, wstyd i doznany zawód.

M³odych autorów zajmuj¹ inne treœci,gdy¿ ich przesz³oœæ jest inna. Ró¿ni¹ siê oniod mego pokolenia perspektywami, wartoœ-ciami i tym co jest wa¿ne. Przede wszystkimnie pisz¹ obci¹¿eni presj¹ zadoœæuczynienia.To jest dobre i wa¿ne.

Istnieje wiele wywieraj¹cych wra¿enie i godnych uwagi ksi¹¿ek m³odych kolegów i kole¿anek. Lecz jeœli mo¿na im pozazdroœ-ciæ piêknego jêzyka, to tylko nieliczni zaj-muj¹ siê problemami, którymi ¿yjemy i którestanowi¹ dla nas zagro¿enie. Mam na myœli:œrodowisko, zmiany klimatyczne, hakerówkomputerowych, przemoc, bezrobocie i nie-korzystny wp³yw brutalnych filmów czy gierkomputerowych. Przyznajê, ¿e wymaga to¿mudnych i trudnych dociekañ, sprawnej i przemyœlanej dramaturgii, aby przekonaækomercyjnych wydawców.

W spo³eczeñstwie, w którym s³owo„radoœæ” wci¹¿ bywa zastêpowane „ubawem”,moje s³owa prawdopodobnie nie znajd¹ od-dŸwiêku. £atwiej przecie¿ pisaæ o w³asnymsamopoczuciu, o mi³oœci, œmierci i intrygach.

50

Aber in einer Gesellschaft, in der das WortFreude ständig durch das Wort Spaß ersetztwird, sind meine Vorstellungen wahrschein-lich nicht sehr gefragt. Da schreibt es sichleichter über die eigene Befindlichkeit, überLiebe, Tod und Intrige.

Vor circa 10 Jahren wollte ich noch einmalso eine harte Recherche machen und einenRoman über Neonazis und deren wachsendeEntwicklung in der Mark Brandenburgschreiben. Es war mühsam einen Mittelsmannzu finden. Endlich traf ich einenSozialarbeiter, der sich um eine Verbindungzwischen den jungen Männern und mirbemühte. Nachdem sie mein Alter erfragt hat-ten, ließen sie mir ausrichten, dass sie unterkeinen Umständen ihre Zeit mit Omas vergeu-den würden.

Da wusste ich, an welche Grenze ichaltersmäßig gekommen war. Also machte ichmeine Recherchen bei erwachsenen ehemali-gen Nazis und schrieb den Roman„Espenlaub”.

In allem, was ich je zu Papier brachte,habe ich mich stets um eine gesellschaftspoli-tische Sicht bemüht. Es ging mir bei meinemRomanen, auch bei meinen Drehbüchernprinzipiell um Aufklärung, um Hinweise aufgegenwärtige Situationen und Probleme inunserem Land, die den Durchschnittslesernormalerweise nicht interessieren. MeineBücher wurden zwar von Kritikern hin undwieder als nicht sonderlich literarisch beze-ichnet, aber die Leser erreichte ich immer unddas war mir wichtiger als alles andere.

Lieber Professor Or³owski. Sie haben mirmit Ihrer Laudatio eine große Freude bereitetund ich danke Ihnen für Ihre Worte vonganzem Herzen. Deshalb will ich michmeinen weiteren Ausführungen auf meinedeutsch-polnischen Bücher beschränken.

Wenn ich heute ein Lob darüber höre, mußich immer an eine Begebenheit denken, diesich in den siebziger Jahren in Frankfurtabspielte. Der damalige SchriftstellerverbandHessen, zu dem ich gehörte, veranstalte imTheater eine Lesung, zu der auch ich einge-laden wurde. Ich hatte einen meinerLieblingstexte ausgewählt, bei dem ich mich

Mniej wiêcej dziesiêæ lat temu pragnê³amraz jeszcze dotrzeæ do krêgów m³odych neo-nazistów coraz bardziej licznych w Branden-burgii, aby napisaæ powieœæ, lecz trudno miby³o znaleŸæ odpowiedniego poœrednika.Wreszcie zgodzi³ siê nim byæ pewien pracownik socjalny, który mia³ u³atwiæ mikontakt z tymi m³odymi ludŸmi. Lecz kiedy cizapytali o mój wiek, kazali mi powiedzieæ, ¿epod ¿adnym wzglêdem nie bêd¹ marnowaæczasu dla jakiejœ babci.

Wtedy zrozumia³am do jakiej granicydobieg³ mój wiek. Dlatego postanowi³amdotrzeæ do dawnych nazistów i napisa³ampowieœæ Espenlaub (Liœcie osiki).

We wszystkim, co przelewa³am na papier,zawsze by³y to sprawy rozwa¿ane ze spo³ecz-no-politycznego punktu widzenia. W moichpowieœciach i scenariuszach zasadnicz¹spraw¹ by³o uœwiadomienie, wskazanie nawspó³czesne sytuacje i problemy w naszymkraju, które normalnie przeciêtnego czytelni-ka nie interesuj¹. Moje ksi¹¿ki krytycy niezawsze oceniali pozytywnie, lecz dociera³amprzecie¿ do czytelników i to by³o dla mnie o wiele wa¿niejsze ni¿ wszystko inne.

Drogi Profesorze Or³owski. Sprawi³ miPan ogromn¹ radoœæ laudacj¹ i pragnê Panu zato podziêkowaæ z g³êbi serca. Dlatego w moichdalszych wywodach pragnê siê skoncentro-waæ na niemiecko-polskim temacie w moichksi¹¿kach.

Je¿eli dzisiaj ów temat zas³u¿y³ na s³owauznania, zatem nie mogê wspomnieæ o zdarzeniu, które mia³o miejsce w latachsiedemdziesi¹tych we Frankfurcie. ÓwczesnyZwi¹zek Pisarzy w Hesji, do któregonale¿a³am, zorganizowa³ w tamtejszymteatrze wieczór autorski, na który i jazosta³am zaproszona. Do czytania wybra³amjeden z moich ulubionych tekstów, w którymprzedstawi³am wypêdzenia Polaków, kon-frontuj¹c je z podobnym tematem jaki zawar³ w dramacie „Herman i Dorota” JohannWolfgang Goethe.

W pierwszym rzêdzie siedzia³ MarcelReich-Ranicki i ucieszy³am siê z tegopowodu. Myœla³am, ¿e jako rodowitemuPolakowi mój tekst mu siê spodoba. Wczeœniej

51

Leonie Ossowski

mit den unterschiedlichen Vertreibungen derPolen befasste und sie der Fluchtszene ausHermann und Dorothea von Goethe gegen-übergestellt habe.

In der ersten Reihe saß Reich-Ranitzkiund ich freute mich darüber. Als geborenerPole, so dachte ich, wird ihm der Text gefall-en. Zuvor hatte man mir zugeflüstert, wennReich-Ranitzki seine Glatze von vorn nachhinten streicht, ist er begeistert, streicht er sieaber von hinten nach vorn, ist er entsetzt.Nach dem ich meinen Text zur Hälfte gelesenhatte, hob ich den Kopf und sah ihn an. Erstrich seine Glatze bis zum Erröten von hintennach vorn und ich musste mir Mühe geben,meine Erzählung ohne Stottern zu Ende zubringen.

1973 fuhr ich für ein viertel Jahr nachPolen, ins ehemalige deutsche Schlesien. Ichwohnte in meinem Geburtsort, einem kleinenDorf 1 in der Nähe von Leszno. Mein Planwar, nach der Rückkehr ein Buch über meineErlebnisse zu schreiben.

Es war keine leichte Zeit und ich brauchteWochen, um das Mißtrauen mir, als ehema-liger Gutsbesitzertochter gegenüber, abzu-bauen und das Vertrauen der Dorfbewohnerzu gewinnen, bis sie bereit waren zu berich-ten, was 1945 und später passiert war.

Unter anderem suchte ich nach unseremfrüheren polnischen Traktorführer, der mir alsFünfzehnjährige das Treckerfahren beige-bracht hatte. Ich fand ihn in einem anderenDorf. Alt und weißhaarartig geworden,öffnete er mir die Tür.

Als erstes stellte er eine Flasche Wodkaauf den Tisch. Dann bat er seine Frau miretwas anzubieten. Er schien, zu meinerVerwirrung, und ohne sein Glas in die Handzu nehmen, auf etwas zu warten. Als ichendlich ein wenig verlegen zu essen begann,sagte er feierlich: „Jetzt hat ein Feind vonmeinem Brot gegessen.”

Mir blieb fast der Bissen im Halls steckenund es fiel mir beim besten Willen keineeinzige Antwort ein.

jednak us³ysza³am, ¿e jeœli Reich-Ranickibêdzie g³aska³ ³ysinê ruchem d³oni od przodudo ty³u, bêdzie to oznaczaæ, ¿e jest zach-wycony, natomiast je¿eli przeleci d³oni¹ po³ysinie od ty³u do przodu, bêdzie to oznaczaæi¿ jest zdegustowany. Kiedy mój tekstprzeczyta³am do po³owy, podnios³am g³owê i na niego spojrza³am. Ranicki do czerwonoœcitar³ ³ysinê od ty³u do przodu, a ja musia³am siêbardzo staraæ by moje opowiadanie przeczy-taæ do koñca bez dr¿enia g³osu.

W 1973 roku spêdzi³am ca³y kwarta³ nadawnym niemieckim Dolnym Œl¹sku.Zamieszkiwa³am w miejscu, w którym siêurodzi³am, w ma³ej wsi w pobli¿u Leszna1. Popowrocie zamierza³am napisaæ ksi¹¿kê o tymco prze¿y³am.

Nie by³ to dla mnie ³atwy czas i up³ynê³ytygodnie, abym jako córka dawnych w³aœci-cieli posiad³oœci, pozyska³a zaufaniemieszkañców wsi po to, by zechcieli miopowiedzieæ co siê tu dzia³o w 1945 roku i póŸniej.

Szuka³am tak¿e dawnego traktorzysty,który jako piêtnastolatek nauczy³ mnieobchodzenia siê z ci¹gnikiem. Znalaz³am gow innej wsi. Drzwi otworzy³ mi stary siwycz³owiek.

Na pocz¹tek postawi³ na stole flaszkêwódki. Potem poprosi³ ¿onê aby mnie poczês-towa³a. By³am jednak zak³opotana, gdy¿ onnie bior¹c kieliszka do rêki, zdawa³ siê na coœczekaæ. Lecz kiedy wreszcie, nieco zasko-czona, skosztowa³am co nieco, rzek³ z na-maszczeniem: „Teraz wróg raczy siê moimchlebem”. O ma³o a by³abym siê zakrztusi³a,lecz przy najlepszej chêci nie potrafi³am na tocokolwiek powiedzieæ.

Za to gospodarz zacz¹³ teraz mówiæ i d³ugo, bardzo d³ugo mi opowiada³ o tymwszystkim o czym nie wiedzia³am, zaœ onprawdopodobnie dawno siê z tym nosi³.Opowiada³ o tym jak zosta³ wypêdzony, jakNiemcy mordowali i panoszyli siê w jego wsi,w jakich nieludzkich warunkach jako robot-nik przymusowy zarówno latem jak i zim¹

1 Osowa Sień (Röhrsdorf). Przypis tłumacza.1 Röhrsdorf (Osowa Sień) - Anmerkung des Übersetzers.

52

Dafür fing er an zu reden, erzählte underzählte alles was ich nicht wußte und was eroffensichtlich lange mit sich herumgetragenhatte. Er berichtete, wie er selbst vertriebenworden war, wie die Deutschen in seinemDorf gemordet und gehaust hatten, wie jäm-merlich er als Zwangsarbeiter Sommers wieWinters auf einem Dachboden untergebrachtwar, wie schlecht sie sich alle ernährenmussten, wie kläglich sie bezahlt wurden undwie sie unter der ständigen Angst gelebthaben, bestraft, verprügelt oder in ein KZabtransportiert zu werden. Erst als er fertigwar hob er sein Glas und trank auf mein Wohl.

Es gab noch einige solcher Begegnungen,die ich hier aus Zeitgründen nicht aufzählenmöchte. Ich will Ihnen damit nur sagen, ein-fach waren diese Recherchen nicht und ofthaben sie mir die Schamesröte ins Gesichtgejagt und nichts wäre mir lieber gewesen, alsso schnell wie möglich zurück nachDeutschland zu fahren. Aber ich hielt letztlichdoch durch, und das Ergebnis waren dieRomane: „Weichselkirschen”, „Wolfsbeeren”,„Holunderzeit” und das „Dienerzimmer”.

Als ich 1981 den Kulturpreis Schlesiendes Landes Niedersachsen bekam, weigertesich Dr. Herbert Hupka, Jury-Mitglied,damals Bundestagsabgeordneter und Bundes-vorsitzender der Landsmannschaft Schlesiendie Laudatio auf mich zu halten. Damit nichtgenug. Er schickte während der FrankfurterBuchmesse zwei Herren zu mir und ließ mirmitteilen, eine Dankesrede meinerseits seiunerwünscht. Der Preis war aber mit 10.000DM dotiert. Ich sage den Herren, ich sei soerzogen, mich für ein Geschenk zu bedanken,und dementsprechend würde ich mich verhal-ten, auch wenn das Herrn Hupka nicht passe.

Sie sehen, wenn wir an die heutigenQuerelen des Bundes der Vertriebenendenken, hat sich an deren Standpunkt nichtviel verändert. Ich kann verstehen, dass diePolen über die Entschädigungsansprüche derFrau Steinbach und ihrer Mitstreiter empörtsind. Aus meiner Sicht gibt es unter anderemzwei Gründe dafür.

Der eine ist, Polen mußte 1945 ungefragtim Osten das Land an die Sowjetunion

nocowa³ na strychu, jak Ÿle musieli siêod¿ywiaæ, jak marnie im p³acono i jak ¿yli w ustawicznym strachu, ¿e spotka ich jakaœkara, ch³osta czy zsy³ka do obozu koncentra-cyjnego. Kiedy to wreszcie powiedzia³, podniós³ kieliszek i wypi³ za moje zdrowie.

Podobnych spotkañ mia³am wiêcej, lecznie bêdê ich tu przytaczaæ ze wzglêdu naograniczony czas. Pragnê jednak Pañstwuuzmys³owiæ, ¿e owo zbieranie materia³u nieby³o dla mnie proste i to co us³ysza³am czêstowywo³ywa³o rumieniec wstydu na mojejtwarzy i nic bardziej przyjemnego niemog³oby mnie spotkaæ jak najszybszy powrótdo Niemiec, lecz mimo wszystko opar³am siêtej pokusie i rezultatem mojej peregrynacji s¹powieœci: „Weichselkirschen”, „Wolfsbeeren”(„Wilcze jagody” opublikowane w Polsce – przypis t³umacza), „Holunderzeit” oraz„Das Dienerzimmer”.

Kiedy w 1981 roku przyznano mi Œl¹sk¹Nagrodê Kulturaln¹ Dolnej Saksonii, dr Herbert Hupka, cz³onek jury, wtedy pose³do Bundestagu i przewodnicz¹cy ZiomkostwaŒl¹zaków wzbrania³ siê przed wyg³oszeniemlaudacji. Ale nie koniec na tym, gdy¿ w czasieTargów Ksi¹¿ki we Frankfurcie przys³a³ domnie dwóch panów, którzy mi zakomu-nikowali i¿ przewodnicz¹cy nie ¿yczy sobieabym wyg³osi³a s³owa podziêkowania, lecznagrod¹ by³o równie¿ 10 tysiêcy marek. Po-wiedzia³am zatem tym panom, ¿e wpajano miw dzieciñstwie, i¿ za podarunek nale¿y dziê-kowaæ i dlatego równie¿ teraz tak post¹piê,nawet jeœli panu Hupce to nie odpowiada.

Widz¹ Pañstwo, i¿ patrz¹c na dzisiejszeutyskiwania Zwi¹zku Wypêdzonych nieró¿ni¹ siê one od dawnych pretensji.Rozumiem, ¿e Polaków irytuj¹ ¿¹dania paniSteinbach i jej komilitonów. Z mojego punktuwidzenia sk³adaj¹ siê na to dwie przyczyny.

Pierwsza to ta, i¿ Polska, która w tej spra-wie nie mog³a zabieraæ g³osu w 1945 rokumusia³a na wschodzie oddaæ czêœæ swegoterytorium Zwi¹zkowi Sowieckiemu i za tootrzyma³a na zachodzie fragment obszaruNiemiec. Dla Polaków z terenów wschodnichoznacza³o to równie¿ wypêdzenie i czy onitego chcieli czy te¿ nie zmuszeni byli osiedlaæ

53

abgeben, was es im Westen von Deutschlandzugeteilt bekam. Das hieß für die ostpolnis-chen Bürger, auch sie wurden verjagt undmußten, ob sie wollten oder nicht, nun dortsiedeln, wo wir früher gelebt hatten.

Der andere Grund ist, dass die deutschenVertriebenen, die sich zurecht als Kriegsopferbezeichnen, zu vergessen scheinen, dass wirDeutschen es selbst sind, die dieses Schicksalzu verantworten haben. Denn wir waren es,die diesen entsetzlichen zweiten Weltkriegbegannen.

Mein letzter Deutsch-Polnischer Roman,„Das Dienerzimmer”, der mir neben den„Wolfsbeeren” am wichtigsten erscheint, habeich zu großen Teilen Prof. Golicz von derUniversität Lublin zu verdanken. Er ist heutehier und ich freue mich darüber. Prof. Goliczhat mir zu den Recherchen verholfen, die ichselbst nicht machen konnte. Dabei ging es umdie Lebenssituationen von WarschauerBürgern während der Kriegsjahre, insbeson-dere der Art und Weise, wie diese Menschenvon der Straße weg verhaftet und abtrans-portiert wurden.

Mit über achtzig Jahren fühle ich michnicht mehr in der Lage Recherchen zuThemen zu machen, die mir am Herzenliegen. Sie befremdlich der Literaturbetriebheute auf mich wirkt, schilderte ich bereits amAnfang meiner Rede. Das heißt nicht, dass ichzu denen gehöre, die immer sagen, früher waralles besser. Das meine ich nicht. Nur dergegenwärtige Trend ist es, der mir nicht liegt.Deshalb habe ich aus dem einen, wie demanderen Grund mit dem Schreiben aufgehört.Für meine Person, so denke ich, ist das derrichtige Entschluß.

Infolgedessen ist die Hermann Kesten -Medaille ein wunderbarer Abschluß meinerBerufslaufbahn. Ich bin darüber sehr glück-lich und ich danke Ihnen, dass Sie hier sind,um sich mit mir zu freuen.

siê tam, gdzie przedtem sami zamieszki-waliœmy.

Druga przyczyna polega na tym, i¿niemieccy wypêdzeni uwa¿aj¹ siebie za ofiarywojny zapominaj¹c przy tym, ¿e to myNiemcy sami skazaliœmy siê na taki los, gdy¿to przecie¿ my byliœmy tymi, którzy wywo³alitê straszliw¹ wojnê.

Moj¹ ostatni¹ niemiecko-polsk¹ powieœæ„S³u¿bówka”, któr¹ prócz „Wilczych jagód”uwa¿am za najwa¿niejsz¹, zawdziêczam w du¿ej mierze profesorowi Goliczowi z Lublina. To on mówi³ mi o warunkach w jakich ¿yli warszawiacy w czasie okupacji,a szczególnie o tym w jaki sposób zgarnianoludzi masowo na ulicach miasta i zsy³ano ichw niewiadome.

Maj¹c ponad osiemdziesi¹t lat nie starczami ju¿ si³ by zbieraæ materia³y do tematule¿¹cego mi na sercu, dlatego MedalHermanna Kestena stanowi wspania³ezakoñczenie mojej pracy. Jestem z tegopowodu bardzo szczêœliwa i dziêkujê za to, ¿ezechcieli Pañstwo wraz ze mn¹ uczestniczyæw mojej radoœci.

T³umaczenie Eugeniusz Wachowiak

54

Kino - wed³ug wielu rz¹dz¹cych - „naj-wa¿niejsza ze sztuk”, Sztuk¹ rzeczywiœcieczasem bywa. Ba - nawet Wielk¹ Sztuk¹.

Ale jak i w innych dziedzinach ludzkiegoartyzmu - w malarstwie, grafice, plakacie - w przewa¿aj¹cej iloœci mamy tu do czynienianajwy¿ej z rzemieœlnicz¹ konfekcj¹ udaj¹c¹arcydzie³a. Powiedzmy sobie szczerze: „Kate-dra” Tomka Bagiñskiego, „DeszczowaPiosenka” Stanleya Donena i Gene Kellego,czy „Zakochany Szekspir” Johna Maddena, tosprawnie spreparowane produkty, maj¹ce naszachwyciæ warsztatowym perfekcjonizmem - nic wiêcej. Podobnie jak tysi¹ce p³ócienmalarskich zalegaj¹cych w komercyjnychgaleriach obliczonych li tylko na sprzeda¿.Tak samo jak produkty Jeffa Koonsa. Mo¿ejestem skrajnie niesprawiedliwy? Mo¿e, alepowiedzmy sobie szczerze: czy wymienionewy¿ej obiekty sztuki zawieraj¹ w sobie choæodrobinê magii? Czy staraj¹ siê do nas mówiæjêzykiem wymagaj¹cym od nas wysi³ku i pobudzaj¹cym nas do poznania nie-poznanego? Czy operuj¹ metaforami, czy s¹tylko zbiorem zwietrza³ych symboli utwier-dzaj¹cych nas w przekonaniu, ¿e najlepszymjest to, co ju¿ doskonale znamy? Czywspó³czeœni twórcy kina dla milionów chc¹rozwijaæ jego jêzyk? Czy chc¹ poznawaæ„nowe l¹dy” narracji czy jedynie epatowaæ nastechnologi¹, która bardzo szybko ulegnie zwietrzeniu? Czy, jak twierdzi „artystowskipotwór” - Peter Greenaway, kino siê jeszczenie rozpoczê³o, albo te¿ - co gorsza - „drepczew kó³ko”, tym samym skazuj¹c siebie nasamobójcz¹ œmieræ? A mo¿e wszystko

zmierza we w³aœciwym kierunku, swoim natu-ralnym rytmem, a nam przyzwyczajonym donowinek, fajerwerków i sensacji ci¹gle jest ichma³o? W kinie wspó³czesnym zaciera siê kategoryzacja, która by³a ¿elaznym punktemodniesieñ w dyskusjach jeszcze dwadzieœcialat temu.

Z pewnoœci¹ kino tzw. zawodowe czyli z góry przeznaczone dla szerokiego krêguodbiorców i realizowane przy pomocy wiel-kich zespo³ów ludzkich (dotyczy to równie¿twórców takich jak Peter Greenaway, WernerHerzog czy Jim Jarmusch) nie jest monolitem.Historie opowiadane w tradycyjny dziewiêt-nastowieczny sposób, jak saga o HarrymPotterze, s¹siaduj¹ tutaj z narracj¹ rodem z niszowych galerii sztuk plastycznych i z fil-mami poszukuj¹cymi nowych sposobów nar-racji. Dominuje w tych ostatnich albo poetykamonta¿u zderzeniowego - albo maniera po-woduj¹ca zatarcie pomiêdzy rzeczywistoœci¹jawy i snu, nawi¹zuj¹ca do doœwiadczeñ LuisaBuñuela i francuskiej awangardy.

Filmy bêd¹ce eksperymentem udanym to z pewnoœci¹ „Magnolia” Paula ThomasaAndersona, filmy Davida Lyncha, oraz freskiPetera Greenawaya. Prób mniej i zupe³nienieudanych wymieniaæ nie bêdê, ale jest ichmnóstwo. Najwa¿niejszy problem w ambit-nym kinie narracyjnym to trudnoœæ pogo-dzenia w sobie klarownej opowieœci z intelek-tualn¹ i emocjonaln¹ ³amig³ówk¹. Œwietnie torobili Krzysztof Kieœlowski i Federico Fellini,a kontynuuje - Emir Kusturica. Coraz czêœciejwœród postmodernistycznych narracji têskni-my w kinie do opowieœci koj¹cych rany,

Jacek Kasprzycki

Co z tym kinem?

55

opowiadaj¹cych baœnie, pe³nych ¿yczliwoœcido ludzi. Niech nawet nie maj¹ czasem happyendów, wszak ile - z ca³ym szacunkiem dlaautorów - mo¿na ogl¹daæ sequeli „Kill Billa” i „Desperado”. Têsknimy do formanowskiej„Mi³oœci blondynki” czy „Poci¹gów pod spec-jalnym nadzorem” - byleby opowiedzianeby³y nowatorsko i wspó³czeœnie. Dawno temu,w pewnym wywiadzie Andrzej Wajdapowiedzia³, i¿ prawdziwe kino dla polskiejpublicznoœci istnia³o przed II wojn¹ œwiatow¹.Rzeczywiœcie - na polskie lekkie farsy obycza-jowe ludziska „walili jak w dym”. Dzisiajwizja nestora naszego kina spe³ni³a siê co dojoty ale... ¿yczenia przesz³y najœmielszeoczekiwania. Ostatnie hity frekwencyjne - toniestety kino robione niechlujnie, wed³ugprymitywnych schematów, ze s³abym aktor-stwem i dwuwymiarow¹ psychologi¹ postaci.Ktoœ mo¿e dodaæ ale „Amerykanie, Francuzi,Anglicy, Hiszpanie czy chocia¿by Duñczycyte¿ robi¹ podobne filmy, a niektóre z nichnawet ocieraj¹ siê o oscarowe nominacje. Tonasze kino jest prawie jak tamte, ale w³aœnie„prawie” robi wielk¹ ró¿nicê. A oto - s¹dzê -trzy podstawowe filary wad naszego kina.Pierwszy to zupe³ny brak myœlenia form¹.Wszak nawet banalna opowieœæ wiele zyskujeprzy odwadze, której znakiem rozpoznaw-czym jest dodanie choæby stopnia, do wielkiejbudowli nowej formy narracji wznoszonejprzez re¿yserów z ca³ego œwiata. Tutaj - naw³asn¹ proœbê - wypadliœmy z gry. Drugi - tooperowanie gatunkowymi skrajnoœciami.Albo filmowe monid³a z cyklu „Tylko mniekochaj”, albo brutalna opowieœæ o ró¿negotypu dewiantach. Wyj¹tki istniej¹, np. „Jasmi-num” Jana Jakuba Kolskiego, niedoceniony„Angelus”, „Mój Nikifor” KrzysztofaKrauzego i ostatnie dwa odcinki sagi o Miauczyñskim Marka Koterskiego. Wymie-nieni re¿yserzy konsekwentnie opowiadaj¹ o sprawach wa¿nych, u¿ywaj¹c rozpoznawal-nego dla widza - w³asnego jêzyka. Dodaænale¿y do tego Andrzeja Barañskiego, trochê z dala od medialnego zgie³ku po cichu - bezrozg³osu, tkaj¹cego sw¹ kinow¹ stylistyczn¹pajêczynê, poprzez takie filmy jak „Kobieta z prowincji”, „Kramarz”, do wzruszaj¹cego

dramatu - jednego z najciekawszych polskichfilmów ostatnich lat „Parê osób, ma³y czas”(premiera kinowa 2007). Trzeci, to brakwybitnych producentów z prawdziwegozdarzenia. Czêstokroæ honor naszego kinaratuj¹ przegl¹dy i festiwale odbywaj¹ce siê z dala od wielkich oœrodków. Jak np. trzeci ju¿Miêdzynarodowy Festiwal Kina Autorskiegow Zielonej Górze QUEST EUROPE organi-zowany przez Lubusk¹ Szko³ê Telewizji i Filmu i Lubusk¹ Szko³ê Fotografii dzia³aj¹ceprzy Akademii Twórczych Poszukiwañ.Dyrektor festiwalu, re¿yserka MarzenaWiêcek - m.in. autorka wzruszaj¹cego doku-mentu „Inna bajka” o s³ynnej parze polskichkinomanów - ma³¿onkach Kalinowskichpropaguje tam sukcesywnie kino autorskie. W tym roku impreza zapowiada siê niezwykleinteresuj¹co. Potrwa prawie ca³e wakacje,pokazom filmowym towarzyszyæ bêd¹ roz-maite dzia³ania z krêgu sztuki, które uro-zmaic¹ czas spêdzony przed wielkim ekranem.Bêd¹ to m.in.: koncerty muzyczne z cykluFILMOWY WODOSPAD DŹWIÊKU, spot-kania z aktorami i re¿yserami - tymi ju¿uznanymi, wybitnymi przedstawicielami pol-skiej kinematografii oraz z m³odymi,obiecuj¹cymi, od których za chwilê zale¿eæbêdzie kondycja naszego kina. Tegorocznaimpreza odbywa siê we wspó³pracy z najwiêk-szymi festiwalami w Europie, co da³o cenn¹mo¿liwoœæ zaprezentowania poza konkursemprawdziwych pere³ek europejskiej kine-matografii, w tym dwa autorskie projektynominowane do Oscara, filmy nagradzane w Cannes, Gdyni, Karlovych Varach.

Podczas Quest Europe bêdzie te¿ okazjazobaczyæ to rzeczywiœcie dobre, ambitne,m¹dre polskie kino wspó³czesne, w tym nowyprojekt Andrzeja Barañskiego „Parê osób,ma³y czas” o wzruszaj¹cej wiêzi miêdzy dwoj-giem piêknych ludzi, do koñca nie nazwanej,bêd¹cej czymœ pomiêdzy mi³oœci¹ i przy-jaŸni¹. Niezwyk³e losy wielkiego poety i niewidomej, która u jego boku zaczê³a ¿yæintensywnym, ciekawym ¿yciem.

W g³ównych rolach wyst¹pili; KrystynaJanda (rola Stañczakowej to z pewnoœci¹jedna z jej najpiêkniejszych i najciekawszych

Jacek Kasprzycki

56

ról filmowych) i Andrzej Hudziak (niezwyklesugestywny jako Bia³oszewski, œwietna rola).

Podczas plenerowych pokazów w cykluFILMOWY DWÓR widzowie zobacz¹ filmabsolwenta ³ódzkiej uczelni RobertaKrzempka „Czeka na nas œwiat” z Bartoszem¯ukowskim, Cezarym ¯akiem, Jerzym Trel¹,Henrykiem Go³êbiowskim i Sebastianem Pawlakiem oraz z niezrównanymi gagami i absurdami rodem z komedii Stanis³awa Barei.Film powsta³ pod opiek¹ Jerzego Stuhra.

Z ciekawych tytu³ów poleciæ nale¿y filmyWojciecha Staronia, m³odego operatora, któryrobi³ zdjêcia m.in. do „Placu Zbawiciela”Krzysztofa Krauzego. Na MFKA QuestEurope pokazane zostan¹ jego dwa „doku-menty”, które zdoby³y wiele nagród napresti¿owych festiwalach filmowych: „Sybe-ryjska lekcja” i „El missionero” (Opowieœæ o ¿yciu misjonarza w Boliwii, o zamkniêtym,pe³nym tajemnic œwiecie Andów).

Zaprezentowany zostanie te¿ obraz Rafa³aJerzaka -„3 km do raju”, nagrodzona na wielufestiwalach „Ewa” Miko³aja Talarczyka - o zwi¹zku dwóch dziewczyn niepewnychswej seksualnej to¿samoœci - i „Sex w Brnie”Vladimira Moravka - kontynuuj¹cego naj-

ciekawszy, „hrabalowsko-menclowo-svera-kowski” nurt kina naszych po³udniowychs¹siadów. Ten zabawny a zarazem pe³enrefleksji film to opowieœæ o poszukiwaniumi³oœci, prawdziwej, duchowej bliskoœci, dlaktórej cielesnoœæ jest przyjemnym dope³nie-niem. Niestety, bohaterowie s¹ pe³ni zaha-mowañ i nie potrafi¹ mówiæ prawdy o sobie.Nie chc¹ siê przyznaæ do swoich pragnieñ.Gdy ju¿ dojdzie do sytuacji, które wyœnili,brakuje im spontanicznoœci i zapominaj¹ o odrobinie niezbêdnej pikanterii..

Ponadto prawdziw¹ gratk¹ dla mi³oœnikówkrótkich form bêd¹ projekcje nagradzanych nanajwiêkszych festiwalach, najciekawszychetiud fabularnych i animowanych z ca³egoœwiata (w ka¿d¹ niedzielê przy Piekarni CichejKobiety w cyklu WYPIEKI Z KRÓTKIEJTAŒMY).

Nie zabraknie równie¿ rodzimych produkcjizielonogórskich - absolwentów LubuskiejSzko³y Telewizji i Filmu oraz znanego wszys-tkim kabareciarza Grzegorza Halamy.

To w³aœnie na takich festiwalach nale¿yszukaæ zaczynu, dziêki któremu nast¹pirównowaga pomiêdzy treœci¹ i form¹ w pol-skim kinie.

57

Miêdzynarodowy Festiwal Kina AutorskiegoQuest Europe 2007

Zielona Góra lipiec/sierpieñ 2007

G³ówny organizator:Akademia Twórczych Poszukiwañ:Lubuska Szko³a Telewizji i Filmu

Lubuska Szko³a Fotografii

Wspó³organizator:Stowarzyszenie Jeszcze ¯ywych Poetów

Wspó³praca organizacyjna:Klub Kultury Filmowej Kino Newa

Zielonogórski Oœrodek KulturyKlub Straszny Dwór

Piekarnia Cichej Kobiety

PROGRAM W SKRÓCIE:Pokazy pozakonkursowe: wszystkie pi¹tki (ogródek Strasznego Dworu, plac przed BWA)

i wszystkie niedziele wakacji (Piekarnia Cichej Kobiety) w godz. 21.00 - 23.00Przed projekcjami koncerty z cyklu FILMOWY WODOSPAD DŹWIÊKU

oraz dzia³ania artystyczne z cyklu FILMOWY ROMANS ZE SZTUK¥ RÓ¯N¥,a tak¿e spotkania z zaproszonymi goœæmi.

Konkurs: 25/26 sierpnia kino Newa (projekcje ca³odniowe)• pokazy filmów zakwalifikowanych do konkursu g³ównego • pokazy specjalne – per³y polskiej kinematografii• kabaret• wyk³ady z dziedziny filmu• filmowy wodospad dŸwiêku – z³ota ods³ona • spotkanie z wybitnym przedstawicielem polskiej kinematografii• uroczysta ceremonia wrêczenia nagród oraz nominacji do OFFskarów

szczegó³owe informacje o filmach, program: www.akademia.zgora.pl

Patroni medialni festiwalu:TVP Kultura, TVP 3 – Lubuska, Telewizja Kino Polska, Stowarzyszenie Filmowców Polskich,Gazeta Lubuska, Radio Zachód, Radio Zielona Góra, Puls - Pismo Obywatelskie, kwartalnik Pro Libris, Kablówka, Independent - Polska Kultura Niezale¿na, Internetowy Serwis Filmowy Filmforum, Global.net.pl, www.zgo.pl, www.lubuskieinfo.pl.

Marzena Wiêcek

Marzena Wiêcek

58

Sponsorzy: Urz¹d Miasta Zielona Góra, Gaz-Stal S.A, Stream Soft, Poczta Polska, Vivarto, Monolith Films, Wydawnictwo Lubpress - wydawca Gazety Lubuskiej, PKS Zielona Góra,Rockwool, Gamma, Restauracja SPHINX.

NAGRODY:Nagrody w konkursie g³ównym przyzna profesjonalne jury sk³adaj¹ce siê z przedstawicieliœrodowiska filmowego oraz dziennikarzy reprezentuj¹cych media patronuj¹ce festiwalowi.

W konkursie g³ównym przyznane zostan¹ nastêpuj¹ce nagrody: • GRAND PRIX ZA NAJLEPSZY AKTORSKI FILM FABULARNY- nagroda pieniê¿na ufundowana przez prezydenta miasta Zielona Góra, nagrody rzeczoweufundowane m.in. przez TVP 3 – Lubuska i Lubusk¹ Szko³ê Telewizji i Filmu. • GRAND PRIX ZA NAJLEPSZY FILM DOKUMENTALNY- nagroda pieniê¿na ufundowana przez prezydenta miasta Zielona Góra, nagrody rzeczoweufundowane m.in. przez TVP 3 – Lubuska i Lubusk¹ Szko³ê Telewizji i Filmu. • NAGRODA SPECJALNA LUBUSKIEJ SZKO£Y TELEWIZJI I FILMU - rok lub semestr bezp³atnej nauki w szkole. oraz WYRÓ¯NIENIA.

Jedn¹ z form nagród dodatkowych bêd¹ akredytacje na Festiwal Filmów Niezale¿nych w Utrecht (Holandia) oraz Cottbus Film Festival (Niemcy).

Jury ma równie¿ prawo przyznawania Dyplomów Honorowych.

Przyznane zostan¹ ponadto nominacje do OFFskarów w kategoriach: • NAJLEPSZY FILM • NAJLEPSZA RE¯YSERIA• NAJLEPSZY SCENARIUSZ • NAJLEPSZY MONTA¯ • NAJLEPSZE ZDJÊCIA• NAJLEPSZY AKTOR • NAJLEPSZA AKTORKA• NAJLEPSZY FILM DOKUMENTALNY

OFFskary to posiadaj¹ce 3-letni¹ tradycjê nagrody podsumowuj¹ce roczny dorobek polskiegokina niezale¿nego. S¹ najbardziej presti¿ow¹ nagrod¹ filmow¹ przeznaczon¹ dla polskich filmowców tworz¹cych w nurcie kina niezale¿nego. Nagrod¹, która promuje dokonaniam³odych twórców filmowych i pomaga im zaistnieæ w zawodzie.Nominacje do OFFskarów przyznawane s¹ przez szeœæ niezale¿nych od siebie sk³adów jurorskich najwiêkszych festiwali kina niezale¿nego w Polsce.Quest Europe to jeden z siedmiu presti¿owych festiwali filmowych, które maj¹ prawo przyznawania nominacji do OFFskarów.Nominacje Offskarowe nadzoruje fundacja Luterna Magica Bogus³awa Lindy i MaciejaŒlesickiego oraz warszawskie Stowarzyszenie Filmforum.

59

NA GRANICY

Polsko-niemiecka nierównoœæ jestprzypad³oœci¹ historyczn¹. Jak radzi³asobie z tym problemem literatura polskaXIX i XX wieku, pisa³ w znanym szkicuNiemiec w literaturze (1970) W³odzimierzMaci¹g: „Literatura polska musia³aszukaæ takiego ujêcia problemu, abynasza s³aboœæ polityczna i ni¿szoœæcywilizacyjna mog³y byæ zrównowa¿onewartoœciami innego rodzaju, aby – ina-czej mówi¹c – obroniæ œwiadomoœæpolsk¹ przed urazem ni¿szoœci i poczu-ciem upokarzaj¹cej bezsilnoœci. Si³¹naszej literatury dziewiêtnastowiecznejjest to w³aœnie, ¿e takiej perspektywywidzenia ona uparcie szuka³a i ¿e j¹ w koñcu – za bardzo wysok¹ cenê

Die deutsch-polnische Ungleichheit isteine historische Tatsache. Wie die polnischeLiteratur des 19. und des 20. Jahrhunderts mitdiesem Problem umging, schrieb in einembekannten Aufsatz, Der Deutsche in derLiteratur (1970), W³odzimierz Maci¹g: „ Diepolnische Literatur musste versuchen, dasProblem so zu erfassen, dass unsere politischeSchwäche und zivilisatorische Unterlegenheitin anderer Weise ausgeglichen werden kon-nten, dass – anders gesagt – das polnischeBewusstsein von dem Trauma der Minder-wertigkeit und dem Gefühl der demütigen-den Kraftlosigkeit geschützt werden könnte.Die Stärke unserer Literatur des neunzehntenJahrhunderts ist eben, dass sie eigensinnig soeine Sichtweise suchte und dass sie sieschließlich – allerdings für einen sehr hohen

NA GRANICY

Jacek Weso³owski

Kompensacja(Rozwagi polsko-niemieckie 3)

Jacek Weso³owski

Die Kompensierung(Deutsch-polnischeAbwägungen 3)

60

znalaz³a. Znamy tê cenê doskonale: jestni¹ negacja historii rzeczywistej w imiêuznania jedynie wa¿nej historii ducha.(...) Potê¿nym Ÿród³em inspiracyjnym dlaliteratury polskiej podejmuj¹cej tematniemiecki sta³a siê historia najnowsza.Kompleks s³abszego i upokarzanego,st³umiony niew¹tpliwie w okresie miê-dzywojennym, znów dawa³ znaæ o sobiepo klêsce wrzeœniowej, skoro nawet takwybitni m³odzi autorzy jak KrzysztofBaczyñski albo Tadeusz Borowski uleglisugestii historii, której my s³abi tworzyænie umiemy i któr¹ tworz¹ silni zbrod-niarze. Historii, która wobec tego z natu-ry rzeczy jest niemoralna. Pewna czêœæutworów rysuj¹cych ¿ycie Polaków podniemieck¹ okupacj¹ powsta³a bez w¹t-pienia pod wp³ywem katastroficznegoprzeœwiadczenia o historii zmierzaj¹cejku przepaœci, ku klêsce cywilizacji i kul-tury, ku niszczeniu tradycyjnych osiem-nasto- i dziewiêtnastowiecznych idea³ówdemokracji. Przeœwiadczenie to, opartena odpowiednio interpretowanych, aleniew¹tpliwie rzeczywistych doœwiad-czeniach, okaza³o siê zjawiskiem trud-niejszym do pokonania ni¿ urazy czystonacjonalistyczne. (...) Rok 1945 nie móg³rozwik³aæ naszego urazu ani nas przednim zabezpieczyæ. Literatura musia³aznaleŸæ w³asne stanowisko, stanowiskoinstancji wy¿szej od doraŸnych roz-strzygniêæ historii, z którego okupacjaniemiecka mog³aby byæ oceniona w per-spektywie sprawiedliwoœci uniwersalnej.¯e istnieje prawo jako wartoœæ ponad-narodowa, a wiêc wspólna, ¿e istnieje coœ,co nas w wy¿szym rozumieniu ³¹czy jakoludzi tej samej kultury. A co wa¿niejsze,¿e my, choæ s³abi i cywilizacyjnie ni¿si,mo¿emy byæ nosicielami tego prawa, ¿emy w³aœnie je bêdziemy egzekwowaæ.Literatura polska ma wiele s³aboœci, nadktórymi bolejemy i z których siê natrz¹-samy, z pewnoœci¹ nie nale¿y do nichtemat niemiecki, temat silniejszego i agresywnego s¹siada. Ten temat umielipisarze nasi oprzeæ na mocnych pod-

Preis gefunden hat. Diesen Preis kennen wirsehr gut: es ist die Negation de wirklichenGeschichte zu Gunsten der alleinigenAnnekennung der Geschichte des Geistes …Eine neue mächtige Inspirationsquelle für diepolnische Literatur, die das deutsche Themabandelt, wurde die neuere Geschichte. DerKomplex, schwächer und gedemütigt zu sein,der in der Zwischenkriegszeit sicher wenigerausgeprägt war, kam nach der Septem-berniederlage 1939 wieder stärker insBewusstsein, so dass sogar bedeutende jungeAutoren wie Krzysztof Baczyñski oderTadeusz Borowski der historischenSuggestion unterlagen, dass wir Schwachenkeine Geschichte machen könnten, diesewurde von starken Verbrechern gemacht.Geschichte, die aus der Natur der Sache her-aus unmoralisch sei. Ein Teil der Werke, diedas Leben der Polen unter der deutschenOkkupation schildern, entstand zweifellosunter dem Einfluss der katastrophistischenÜberzeugung, dass die Geschichte in denAbgrund führen müsse, zur Niederlage derZivilisation und Kultur, zur Zerstörung dertraditionellen demokratischen Ideale des 18.und 19. Jahrhunderts. Diese Überzeugung,entsprechend interpretiert, aber gestützt aufwirklich gemachte Erfahrungen, war schwer-er zu überwinden als die Traumata reinnationalistischer Natur …

Das Jahr 1945 konnte diesen Komplexnicht beseitigen und uns auch nicht vor ihmschützen. Die Literatur musste einen eigenenStandpunkt finden, zu einer Instanz werden,die höher als die jeweiligen geschichtlichenEntscheidungen steht, die die deutscheOkkupation aus einer humanistischen Per-spektive heraus bewerten kann, also einePerspektive universaler Gerechtigkeit. Dassein Recht über den Nationen steht, also allge-mein gültig ist, dass es etwas gibt, das uns ineinem tieferen Sinne als Menschen derabendländischen Kultur verbindet. Und, waswichtiger ist, dass wir, obwohl schwächer undzivilisatorisch unterlegen, Träger diesesRechts sein können, dass gerade wir eserfüllen können. Die polnische Literatur hatviele Unvollkommenheiten, die wir bedauernund über die wir spotten, sicher gehört dasdeutsche Thema nicht dazu, das Thema überden stärkeren und aggressiven Nachbarn.

61

NA GRANICY

stawach duchowych, przekszta³ciæ go w nasz¹ nieodpart¹ racjê kulturaln¹”.

Znaczy, ¿e racja moralna wa¿niejszajest od si³y militarnej, ¿e historia duchawa¿niejsza jest od historii rzeczywistej – i tak dalej. Tekst, który mi siê tu pisze,dajê równie¿ w t³umaczeniu niemieckimi st¹d tak d³ugi cytat z eseju polskiego literaturoznawcy, napisanego ju¿ parêdziesi¹tków lat temu i nigdy, o ile wiem,na niemiecki nie t³umaczonego. W ksi¹¿ceWo ist der Teufel (begraben?)? Deutsch-polnische Fragen in der polnischen un inder deutschen Nachkriegsliteratur (pisa³em1991, po d³ugich perturbacjach ujrza³adruk w 1998) da³em t³umaczenie ca³egoprawie tekstu Maci¹ga – aby niemiec-kiemu czytelnikowi uprzytomniæ, jakwielk¹ rolê odgrywa temat niemiecki w historii kultury narodu i pañstwa polskiego, nale¿y on po prostu (oboktematu rosyjskiego) do kompleksuzagadnieñ polskiego bytu narodowego.Ale spójrzmy z wysokiego piêtra uogól-nieñ na przyk³ady niemieckiego tematuw polskiej literaturze pierwszych dwóch-trzech powojennych dziesiêcioleci. Wojnai okupacja niemiecka 1939-1945 stanowiw tej literaturze stale obecne t³o zdarzeñlub, o ile tematyka jest wspó³czesna, wys-têpuje jako natrêtne o nich wspomnienie.Polska racja moralna, która przeciwsta-wia siê u pisarzy polskich niemieckiej silefaktów tamtego mrocznego okresu historii, jest to z regu³y racja ofiary prze-ciw katowi. Jest to racja piêkna, leczprzykra. A tak¿e w¹tpliwa. Dlategorównie¿ czêsto opisywana jest wojennasytuacja, gdy Niemiec jest pod wozem(historii). Polak na wozie. Od Polakazale¿y Niemca ¿ycie, Niemiec jest s³aby,przegrany, przera¿ony, jest na dole.Polak jest na górze. Bêd¹c na górze Polakjest jakoœ dla tego Niemca „dobry” i przez to, jako z wyroków historii beznadziejnie „gorszy” od Niemca, stajesiê nagle w opisanej czy wykreowanejprzez pisarza sytuacji od niego „lepszy”.W psychologii nazywa siê to „kompen-

Dieses Thema könnten unsere Schriftstellerauf eine mächtige geistige Stütze stellen, mitihm unser unwiderlegbares kulturelles Rechtausdrücken“.

Es heißt, das moralische Recht über dermilitärischen Macht stehe, die Geschichte desGeistes wichtiger sei, als die wirklicheGeschichte – und so weiter. Der Text, den ichhier erstelle, gebe ich auch in der deutscheÜbersetzung und das soll den so lange Zitataus dem Essay des polnischen Literaturwis-senschaftler, der, vor Jahrzehnten geschrie-ben, niemals – soviel ich weiß – niemals insDeutsche übersetzt wurde, rechtfertigen. ImBuch Wo ist der Teufel (begraben?)? Deutsch-polnische Fragen in der polnischen und in derdeutschen Nachkriegsliteratur (geschrieben1991, gedruckt nach Turbulenzen endlich1998) übersetzte ich fast den ganzen Text vonMaci¹g – um den deutschen Leser bewusst zumachen, was für eine enorme Bedeutung dasdeutsche Thema in der KulturgeschichtePolens hat, es gehört einfach (neben dem rus-sischen Thema) zum Fragen des Seins odernicht Seins der polnischen Nation und despolnischen Staates. Schauen wir aber aus derHöhe der Verallgemeinerungen auf dieBeispiele der deutschen Thematik in der pol-nischen Literatur der ersten zwei-dreiJahrzehnten. Krieg und Okkupation sind indieser Literatur stets anwesend – als erlebteWirklichkeit, oder, wenn die Ereignisse in derGegenwart spielen, als latente quälendeErinnerung.

Das moralische Recht der polnischenSchriftsteller, das der deutschen Kraft desGeschehens gegenübergestellt wird, ist ausder Regel als Recht des Opfers gegenüberdem Henker interpretiert. Das ist ein schönesRecht, unangenehm aber. Und auch zweifel-haft. Eben deshalb wurde auch oft eineSituation im Krieg geschildert, in derDeutsche im konkreten Sinne „unten“ ist. Erist schwach, verloren, verschreckt, sein Lebenund menschliche Ehre hängen von dem Polenab. Der Pole ist „oben“. Und dieser Pole, dervon der Geschichte verurteilt wurde, der„schlechter“ als der Deutsche zu sein, ist fürden Deutschen „gut“, gütig, und dadurchwird er plötzlich in der von dem Schriftstellerbeschriebenen oder kreierten Situation „bess-er“ als der Deutsche. In der Psychologie heißt

62

sacja emocjonalna”. Przyk³adów w lite-raturze jest wiele, weŸmy kilka pier-wszorzêdnych nazwisk.

Dwa pierwsze epizody z partyzantki,a wiêc sytuacji wojennej, w której Polakgeneralnie jest s³abszy od Niemca, bo zatym drugim stoi regularna armia z jejstruktur¹ i zapleczem. W opowiadaniuTadeusza Konwickiego Kapral Kozio³ek i ja (1947) w rêce partyzantów wpadadwóch niemieckich ¿o³nierzy. W par-tyzantce jeñców siê nie bierze, padarozkaz: rozstrzelaæ. M³ody ch³opakprowadzi drugiego m³odego ch³opaka nastronê, szamotanina, pada strza³. Dlam³odego polskiego partyzanta jest towstrz¹s psychiczny. Inaczej dla jegobezpoœredniego dowódcy, kaprala Ko-zio³ka, dla którego zastrzeliæ Niemca(czytaj: cz³owieka?) jest tyle, co bu³kêzjeœæ. Opowiadanie Konwickiego jestreprezentatywne dla ogólnej tendencji w polskiej literaturze powojennej: wojnai okupacja stanowi¹ tutaj t³o ogólnohu-manistycznej problematyki moralnej:opisana sytuacja Polak-Niemiec jest tylkojej noœnikem, temat jest uniwersalny, nienarodowy. Inny m³ody partyzant, w opo-wiadaniu Tadeusza Ró¿ewicza Pragnie-nie, odczuwa litoœæ wobec staregoleœniczego, Niemca, którego upokarzaj¹jego koledzy z oddzia³u.

Jeszcze jeden epizod z partyzantki, alenie wojennej, lecz powojennej, z powieœciCzes³awa Mi³osza Zdobycie w³adzy, pisa-nej na emigracji; ukaza³a siê w 1953 rokunajpierw w t³umaczeniu na francuski.Jest pocz¹tek 1946 roku. Przez ziemiepolskie przesz³a Armia Czerwona, w tê i czêœciowo równie¿ z powrotem. W lasach pozosta³y nieliczne odzia³y ArmiiKrajowej, które ci, co zdobyli w³adzê,polscy komuniœci, nazywali „reakcyj-nymi bandami”. Najpierw dla wyjaœ-nienia sytuacji: „Oddzia³ Korda trzyma³siê z daleka od miast. Jego dowódca by³ranny w kampanii 1939 roku. Unikn¹³niewoli, wyliza³ siê z ran i przez kilka latbuszowa³ w lasach. Toczy³ ze zmiennym

man so was „emotionale Kompensierung“. Inder Literatur gibt es viele Beispiele, nehmenwir ein paar Namen erstes Ranges.

Die beiden ersten Episoden spielen beiPartisanen, es geht also um eine Kriegssitu-ation, in der der Pole generell schwächer istals der Deutsche, hinter dem eine reguläreArmee steht. In der Erzählung TadeuszKonwickis Korporal Kozio³ek und ich (1947) fall-en zwei deutsche Soldaten in die Hände derPartisanen. Diese nehmen keine Gefangenen,der Befehl lautet: erschießen. Ein junger Kerlführt einen anderen jungen Kerl auf die Seite,Balgerei, es fällt einen Schuss. Der jungePartisan wird durch die Situation psychischerschüttert. Anders sein direkter Vorgesetzte,der Korporal Kozio³ek: für ihn einenDeutschen (d.h. einen Menschen?) abzuk-nallen, ist wie Schwarzbrot essen. DieErzählung Konwickis ist repräsentativ für dieallgemeine Tendenz in de polnischenNachkriegsliteratur: Krieg und Okkupationsind hier Hintergrund für die universellehumanistische und moralische Problematik:die beschriebene Situation Deutscher-Poledient nur als ihr Darstellungsmittel, dasThema st universal, nicht national. Ein ander-er junger Partisan, der Protagonist in TadeuszRó¿ewicz´ Erzählung Durst, bemitleidet einenälteren Forster, einen Deutschen, den dieKollegen seiner Einheit gedemütigt haben.

Noch eine Episode von den Partisanen,aber schon aus der Nachkriegszeit, aus demRoman von Czes³aw Mi³osz Die Machtergrei-fung, in der Emigration geschrieben; das Bucherschien 1953 zuerst in der französischenÜbersetzung. Es ist Anfang 1946. Über Polenist die Rote Armee gezogen, darüber hinwegund teilweise wieder zurück. In den Wäldernblieben vereinzelte Einheiten der polnischenHeimatarmee (die in der Okkupationszeitunterm Befehl des polnischen Exilregierungin London stand) zurück, die von denen, diedie Macht ergriffen hatten, den polnischenKommunisten, „reaktionäre Banden“ genanntwurden. Zuerst, um die Situation klar zustellen: „ Die Einheit Kords hielt sich abseitsder Städte. Ihr Anführer war in derCampagne 1939 verwundet worden. DieGefangenschaft blieb ihm erspart, er lecktesich seine Wunden und trieb mit unter-schiedlichem Erfolg gegen die Deutsachen.

63

NA GRANICY

powodzeniem bitwy z Niemcami. Kiedyweszli Rosjanie, nie us³ucha³ rozkazuswoich zwierzchników i nie pozwoli³ siêrozbroiæ. To okaza³o siê rozs¹dne. Ci,którzy poddali siê Rosjanom jak barany,zostali przyjêci grzecznie i z honorem:sojusznicy w walce z Hitlerem. Nastêp-nie wsadzono ich w zagrody z kolczas-tych drutów, a potem wywieziono nawschód”. A oto epizod polsko-niemiecki:„Pewnej nocy oddzia³ Korda odkry³ w opuszczonym bunkrze cz³owieka. By³to przeraŸliwie chudy, brodaty i brudnyNiemiec, trzês¹cy siê ze strachu. Co z nim nale¿a³o zrobiæ? Kord podda³ gobadaniu. Wehrmacht. Nie SS. ¯ywi³ siêzmarzniêtymi kartoflami, które odgrze-bywa³ na polach. Kiedy zorientowa³ siê,kim s¹, b³aga³, aby go przyjêto do od-dzia³u. Kord siê nie zgodzi³: ´Szkopówdo pomocy nie potrzebujê. Niech ¿yje,czy zdycha, co mnie do tego´. Odchodz¹czostawili mu kilo boczku”.

Inny modu³ przewagi Polaka nadNiemcem mamy w dramacie Stanis³awaGrochowiaka o znamiennym tytuleSzachy. Grzmi¹ jeszcze armaty II wojnyœwiatowej, ale dla opisanej sytuacji polsko-niemieckiej nie jest to istotne. Grocho-wiak odwo³uje siê tu do historycznychwzorców literackich, gdzie arystokratapolski góruje nad niemieckim mieszczu-chem; mamy tak¹ sytuacjê w powieœciTheodora Fontane Vor der Sturm (Przedburz¹,1878). W dramacie Szachy Stanis³a-wa Grochowiaka (wyst. 1961) w zruj-nowanym przez artyleriê zbli¿aj¹cej siêju¿ armii radzieckiej pa³acu polski hrabiaprowadzi historiozoficzn¹ dysputê z niemieckim baronem. Jest to raczejmonolog ni¿ dialog. Niemiec nie jest dlaPolaka godnym partnerem, ojciec baronaotrzyma³ dyplom szlachecki od cesarzaWilhelma za zas³ugi w pierwszej wojnieœwiatowej: by³ w³aœcicielem rzeŸni, któradostarcza³a armii niemieckiej wagonymiêsa. Herbowy arystokrata polski trak-tuje tego Fleischbarona dok³adnie tak, jakjego polscy przodkowie w minionych

Als die Russen kamen, folgte er dem Befehlseiner Vorgesetzten nicht und ließ sich nichtentwaffnen. Das erwies sich als vernünftig.Diejenigen, die sich den Russen wie dieLämmer ergaben, wurden höflich und ehren-voll empfangen: als Alliierte im Kampf gegenHitler. Dann wurden sie in einen Zwinger ausStacheldraht getrieben und später nach Ostenabtransportiert“. Und hier ist die deutsch-pol-nische Episode: „Eines Nachts entdeckte dieEinheit Kords in einem verlassenen Bunkereinen Menschen. Das war ein erschreckendmagerer, bärtiger, verdreckter Deutscher dervon Angst zitterte. Was sollte man mit hmmachen? Kord verhörte ihm. Wehrmacht.Keine SS. Er ernährte sich von den erfrorenenKartoffeln, die er auf den Feldern fand. Als ersich bewusst wurde, wer sie waren, flehte ersie an, in ihre Einheit aufgenommen zu wer-den. Kord lehnte ab. ´Die Fritzchen braucheich nicht zur Hilfe. Ob er lebt oder verreckt,ist mir gleich.´ Als sie gingen, ließen ihm einKilo Bauchspeck da.“

Ein anderes Muster der Überlegenheitdes Polen übers Deutschen finden wir imStück von Stanis³aw Grochowiak mit demTitel Schach. Noch dröhnen die Kanonen des2. Weltkrieges, für die geschilderte deutsch-polnische Situation hat das allerdings keineBedeutung. Grochowiak knüpft hier an die lit-eraturgeschichtliche Vorbilder an, wo der pol-nische distinguierte Aristokrat dem deu-tschen ungeschliffenen Spießbürger überlegendargestellt ist; so eine Stuation haben wir imTheodor Fontane Roman Vor dem Sturm(1878). Im Grochowiaks Drama Schach(Erstaufführung 1961) führt ein polnischerGraf in einem von der Artillerie der sichnäherten Sowjetischen Armee demoliertenPalast mit einem deutschen Baron einenphilosophischen Disput. Es ist eher Monologals Dialog. Der Deutsche ist für den Polenkein ebenbürtiger Partner, der Vater desDeutschen bekam der Titel von der KaiserWilhelm für seine Verdienste während desersten Krieges: er war Besitzer einesSchlachthofes, der die deutsche Armee mitFleisch belieferte. Der polnische Aristokratmit Wappen seit Urväters Zeiten geht mitdem Fleischbaron genauso um wie in den ver-gangenen Jahrhunderten seine polnischenAhnen jene Manufakturisten und Fabrikanten

64

wiekach odnosili siê do w³aœcicieli manu-faktur i fabrykantów Niemców, którzyich dwory zaopatrywali w ró¿ne po-¿yteczne przedmioty. Bli¿szy hrabiemuni¿ niemiecki baron jest polski robotnikrolny, komunista, emisariusz nowejw³adzy, który, maj¹c w odwodzie armiêradzieck¹, pogrzebie odchodz¹cy w mrokihistorii œwiat hrabiego. Takie to szachy.

Wojna siê skoñczy³a, lecz pamiêæ jejpozosta³a ¿ywa. Pisarze urodzeni na parêlat przed wojn¹ Niemców pamiêtaj¹s³abo albo wcale, lecz nie znosz¹ ichnamiêtnie. Oczywiœcie swoje negatywneuczucia kieruj¹ wy³¹cznie do Niemcówzachodnich, obywateli NRF – jak to siêkiedyœ mówi³o przez analogiê do NRD,dopiero po roku 1970 pojawi³a siê w me-diach polskich nazwa RFN – RepublikaFederalna Niemiec. Pañstwo to przyjê³omoraln¹ i prawn¹ sukcesjê po upad³ejTrzeciej Rzeszy. Czy jednak chodzi³o tymm³odym wtedy pisarzom o dawneupokorzenia? A mo¿e o nowe? I czy odNiemców czy te¿ rzecz jest bardziejskomplikowana?

Wœciek³y atak Andrzeja Brychta w jegofingowanym „reporta¿u” z Monachium(Raport z Monachium, 1966) jest skiero-wany nie tylko przeciw by³ym nazistomna urzêdach w Republice Federalnej,przeciw „niemieckim rewizjonistom”,tym „zatwardzia³ym grzesznikom, cze-kaj¹cym okazji, by grzeszyæ na nowo” – jak siê wyra¿a pisarz. Brycht wœciekasiê na nocne lokale, na mieszczañskieprywatne party, na wype³nione towara-mi sklepy, na mercedesy, na schludnych,dostatnio odzianych ludzi, na eleganckie,pachn¹ce kobiety. Dyszy nienawiœci¹ dotego œwiata luksusu i pokazuje mu piêœæ,ods³aniaj¹c przy tym rany, zadane 20 lattemu Polakom przez Niemców. ¯eby niewiem co, musi dokopaæ. Raportem z Monachium pogrzeba³ m³ody pisarzpropozycjê wydawnictwa Hansera wy-dania w niemieckim przek³adzie dwóchwczeœniejszych swoich opowiadañ:Wycieczka Auschwitz-Birkenau i Dancing

– Deutsche – behandelt hatten, von denen dieAdelshöfe mit verschiedenen Gebrauchs-gütern versorgt wurden. Diesem Graf ist einpolnischer Landarbeiter, Kommunist undFunktionär der neuen Macht, der mit derRoten Arme im Hintergrund die alte Weltbegraben wird, näher als der deutsche Baron,ein „Wappenbrüder“. So ein Schach.

Der Krieg ist beendet, aber die Erinnerungan ihn wird ewig leben. Die Schriftsteller, diein ein paar Jahre vor dem Krieg zur Weltkamen, erinnern sich an die Deutschenschwach oder gar nicht, doch sie sind Ihnenvon Herzen verhasst. Natürlich äußern sieihre negativen Gefühle ausschließlichgegenüber den Westdeutschen, den Bürgerder Bundesrepublik. Dieser Staat hat diemoralische und rechtliche Verantwortung fürdas zerfallene Dritte Reich übernommen.Ging es aber den damals jungen polnischenSchriftsteller um die alten Demütigungen?Nicht vielleicht um neue? Und von wem –von den Deutschen oder ist die Sache nicht soganz einfach?

Die wütende Attacke Andrzej Brychts inseinem fingierten „Reportage“ aus München(Rapport aus München, 1966) ist nicht nurgegen die ehemaligen Nazis in Ämtern derBundesrepublik, gegen die „deutschen Re-vanschisten“, diese „verstockten Sünder, dienur auf passende Gelegenheit warten, um vonneuen zu sündigen“ – wie er sich ausdrückt,gerichtet. Brycht wütet über die Nachtlokale,über die spießigen Privatpartys, über die mitGütern überfüllten Geschäfte, über dieMercedesse, über die gepflegt aussehende,gut angekleidete Menschen, über die ele-gante, duftende Frauen. Hass schnaubendzeigt er dieser luxuriösen Welt die Faust,wobei die Wunden, die den Polen von denDeutschen vor fünfundzwanzig Jahrengeschlagen worden sind, aufgedeckt werden.Es ist ihm egal, jetzt muss er zurückschlagen.Mit dem Rapport aus München hat der jungeSchriftsteller die Chance auf dem Start imHanser Verlag, der seine frühere ErzählungenAusflug Auschwitz-Birkenau und Dancing inQuartier Hitlers in den deutschsprachigenRaum bringen wollte, begraben. Erinnern wirdie zweite Erzählung.

Die Handlung spielt in Masuren. Einjunger Mann hat ein Mädchen kennen gelernt.

65

NA GRANICY

w kwaterze Hitlera. Przypomnijmy drugieopowiadanie.

Rzecz siê dzieje na Mazurach. Ch³o-pak pozna³ dziewczynê. On syn robot-niczy, ona z dobrego domu, licealistkaczy studentka. Bardzo mu siê podoba,zakochuje siê, do czego nie chce siêprzyznaæ sam przed sob¹. Najpierwdziewczyna ci¹ga go po ró¿nych miejs-cach turystycznych, gdzie panoszy siêpolska m³odzie¿owa Schikeria, synkowie i córeczki tatusiów na posadkach, odzianiw prezenty z ojcowskich wyjazdóws³u¿bowych na Zachód, polskie lichekopie z³otej m³odzie¿y z Londynu czyKolonii, pla¿ francuskiej i w³oskiejRiviery, alpejskich kurortów. Przekrzy-kuj¹ siê m³odzie¿owym ¿argonemnaszpikowanym angielszczyzn¹, licytuj¹radiami Grundiga, maszynkami do gole-nia Remingtona, niektórzy maj¹ nawetw³oskie skutery. Ch³opak, który mapêcherze na rêkach od ciê¿kiej roboty,s³ucha i patrzy i jest mu niedobrze. Aledziewczyna coœ w nim zobaczy³a, trzymasiê go, lolusiom nie udaje siê jej poder-waæ. A¿ tu nagle pojawia siê powa¿-niejsza konkurencja. Pan oko³o czter-dziestki, elegancki, wypielêgnowany, zakierownic¹ kremowopiaskowego mer-cedesa 300 SL – w tamtych czasach(po³owa lat 60.) szczyt techniki. Król z Zachodu, m³oda dama i walet na ro-werze. Dochodzi do trójkowej znajomoœci.Pan jest Niemcem, urodzi³ siê tu w oko-licy, w czasie wojny przebywa³ w KZjako wiêzieñ, mimo to po upadku Hitlerazamieszka³ w RFN. Po polsku mówi per-fect. Zaprasza m³od¹ parê do lokalu w miejscowoœci Kêtrzyn, „za Niemca”Rastenburg, znanej z tego, ¿e mia³ tu sw¹kwaterê wódz Trzeciej Rzeszy, swój„wilczy szaniec”, Wolfsschanze. Terazjest tu dancing. Na dancingu eleganckipan du¿o opowiada, jest to m¹dry,dojrza³y cz³owiek. Opowiada o obozieoœwiêcimskim, m.in. straszny epizod z ¿ydowskimi dziewczêtami, opowiadate¿ o barwnym ¿yciu w Republice

Er ist ein Arbeitersohn, sie stammt aus feinemElternhaus, ist eine Abiturientin oderStudentin. Sie hat ihm sehr gefallen, er hatsich verliebt, was er sich nicht eingestehentraut. Am Anfang nimmt ihn das Mädchen zuverschiedenen touristischen Plätzen mit, wosich die polnische Bürgersöhnchen und -tochterchen wichtig machen; sie sind inGeschenke gekleidet, die die Papas vonDienstreisen aus dem Westen mitgebrachthaben, billige Kopien der Schickeriakinder,die in London, Saint-Tropez, Cortinad´Ampezzo auf den Putz machen. Sie übertr-effen sich gegenseitig mit einem von englis-chen Sprachbrocken durchsetzten Jargon, sieüberbieten einander mit Grundig-Radios,Remington-Rasierapparaten, manche fahrensogar italienische Vespas oder Lambrettas.Der Junge, der Schwielen an den Händen hat,guckt sie an, hört zu und ihm wird auchschlecht. Aber das Mädchen sieht etwas inihm, sie hält zu ihm, den Gecken gelingt esnicht, sie zu verführen. Doch ganz plötzlicherscheint eine ernsthaftere Konkurrenz. EinHerr um vierzig, elegant, gepflegt, hinter demSteuer eines cremefarbenen Mercedes 300 SL –in jenen Zeiten (Mitte der 60ger), der Wunderder Technik. König aus dem Westen, jungeDame und Bube mit Fahrrad. Es kommt zurDreierbekanntschaft. Der Herr ist Deutscher,stammt aus dieser Gegend, hielt sich währenddes Krieges im KZ als Häftling aus, trotzdemlebt er gegenwärtig in der BRD. Polnisch kanner perfekt sprechen. Er lädt das junge Paar inein Restaurant in Kêtrzyn, vormalsRastenburg, ein, einer Ortschaft daher bekan-nt, das hier der Führer sein Kriegsquartierhatte, seine „Wolfsschanze“. Und jetzt ist daein „Dancing“. Im Restaurant redet derdeutsche Herr viel, das ist ein klugererfahrener Mensch. Er erzählt überAuschwitz, unter anderem über ein schreck-liches Ereignis mit jüdischen Mädchen,daneben schildert er das bunte Leben in derBRD. Alle kippen zügig Cognac, von demeine Flasche soviel kostet wie ein polnischerArbeiter im Monat verdient. Der junge Mannkippt etwas zügiger als das Mädchen und derelegante Herr und gerät allmählich in eineunbedachte Stimmung. Das Mädchen tanztmit dem Herrn, sie schmiegt sich an ihn, spürtunter ihren Händen den edlen Stoff seines

66

Federalnej. Wszyscy poci¹gaj¹ równokoniak, którego butelka kosztuje równo-wartoœæ miesiêcznej pensji polskiegorobotnika. M³ody cz³owiek poci¹garówniej ni¿ dziewczyna i elegancki pan i wprawia siê w coraz bardziej desperackinastrój. Dziewczyna tañczy z panem,przytula siê doñ, dotyka delikatnejtkaniny marynarki z najlepszej we³ny,wch³ania zapach wody koloñskiej marki„Brut”. Jest coraz bardziej i bardziej poddyskretnym urokiem Zachodu. Wreszciem³odzieniec po próbie szarpaniny z panempada bez czucia, elegancki pan i dziew-czyna odje¿dzaj¹ kremowopiaskowymmercedesem do hotelu. „Wyrzygaæ towszystko z siebie, wyrzygaæ! Skurczonysta³em pod bunkrem Hitlera (...), odhotelu szczekanie wilczura zamkniêtegow drucianej klatce chrypia³o grubo i strasznie, a ze mnie schodzi³ ca³y dzieñdzisiejszy z charkotem i wyciem, wszystko,co wlaz³o we mnie si³¹, niepotrzebnie,wódka, mowa Niemca, mi³oœæ do Anki,krew dziewczyn, p³omienie spalaj¹celudzi – to wszystko wyrzuca³em z siebiez bólem potwornym, jakbym sobie flakiwydziera³. Po co mi to, krzycza³em, poco, przecie¿ ¿yjê teraz, a nie wtedy, ¿yjê o ca³e swoje ¿ycie póŸniej, wiêc jakimprawem te œwiñstwa chc¹ mnie niszczyæ,po co... Odszed³em dalej, chwiejnie,potykaj¹c siê o gruz i ¿elazne szyny,wlaz³em w rozpadlinê, tê sam¹, coœmy za dnia z Ank¹ tam siedzieli, i upad³emna twarz.”

Bohaterowi Brychta jest niedobrze, alenie wie dok³adnie dlaczego. Jest sk³onnyprzypisywaæ to faktom sprzed æwieræwieku, gdy ktoœ przyjecha³ w czo³gu, a ktoœ inny mia³ przeciw niemu tylkokonia i szablê. Koñ pad³, szabla pêk³a,wybuchnê³y p³omienie... I oto prawda nadziœ jest taka, ¿e ktoœ przyjecha³piêknym, b³yszcz¹cym, silnym, szybkimi dla niego nieosi¹galnym samochodem,bo on ma tylko rower, przyjecha³ i zabra³mu dziewczynê. Oto wspó³czesna wersjaowego wiecznego polskiego upoko-

Sakkos, atmet den Duft seines Toiletten-wassers der Marke „Brut“ ein. Sie erliegtmehr und mehr dem diskreten Charme desWestens. Nach vergeblichem Versuch mitdem Herrn zu streiten, fällt der Jungeschließlich besinnungslos um, der eleganteHerr und das Mädchen fahren mit dem cre-mefarbenen Mercedes in Richtung Hotel.„Alles aus sich rauskotzen! Kaputt stand ichvor Hitlers Bunker … vom Hotel her das heis-ere Bellen eines im Zwinger eingeschlossenenWolfshundes lautete rauh und schrecklichund aus mir floss der ganze heutigen Tag mitKotzen und Heulen raus, alles was in michrangezwängt worden war, sinnlos, derSchnaps, das Gerede des Deutschen, die Liebezu Anka, das Blut der Mädchen, dieFlammen, die die Menschen verbrannt haben,das alles hab ich mit furchtbaren Schmerzenrausgelassen, als ob ich mir die Gedärmerausgekotzt hätte. Wozu mir das, hab ichgeschrien, wozu, ich lebe doch jetzt und nichtdamals, ich lebe mein ganzes Leben danach,mit welchem Recht wollen mich dieseSchweinereien kaputtmachen, wozu… Ichging mit wackeligen Beinen weiter, stolperteüber Schutt und Eisenschienen, ich kroch indasselbe Erdloch, wo ich am Tag mit Ankagesessen hatte, ich bin aufs Gesicht gefallen.“

Dem Helden Brychts ist schlecht, er weißaber nicht genau, warum. Er neigt dazu, dasden Tatsachen zuzuschreiben, die vor einemVierteljahrhundert passiert sind: jemand istim Panzer gekommen und jemand andershatte gegen ihn nur Pferd und Säbel. DasPferd ist zusammengebrochen, der Säbelentzwei, die Flamen brachen aus… DieWahrheit des heutigen Tages: Jemand ist imcremefarbenen modernen, tollen Wagengekommen, und jemand anders hatte gegendiesen nur ein altes Fahrrad. Jemand istgekommen und nahm dem anderen dasMädchen. Das ist die zeitgenössische Versionder ewigen polnischen Demütigung, von derW³odzimierz Maci¹g schreibt. EineDemütigung, von einem Deutschen erlitten.

Aber einen Moment, bitte. Nicht voneinem Deutschen, sondern von einemFremder, der aus Westen kommt. Von demdie Deutschen ein Teil sind. Sie fahrenMercedesse, trinken französische „Kurwasie-urs“, schlemmen russischen Kaviar. Sie haben

67

NA GRANICY

rzenia, o którym pisa³ W³odzimierzMaci¹g. Upokorzenia, doznanego odNiemca.

Ale zaraz. Nie tyle od Niemca, co odprzybysza z Zachodu. Którego Niemcys¹ czêœci¹. Je¿d¿¹ mercedesami, pij¹ fran-cuskie kurwazjery, zajadaj¹ rosyjski kawior. Narobili tego ca³ego œwiñstwa,tego moralnego brudu, zniszczyli, spalili,na koniec nawalili nam na g³owê nowemas³o, winne naszej dzisiejszej mizerii,lichocie, bylejakoœci, beznadziei. Tegowprost Brycht nie powiedzia³, o nie, aleto siê dawa³o wyintertpretowaæ z jegotekstów. Toœmy czuli, dwudziestoletnistudenci polonistyki, w tej literaturze.Mo¿e ktoœ tê interpretacjê uznaæ za zbytdaleko id¹c¹, mo¿e, lecz coœ na rzeczyjest, aluzje tego rodzaju wyczuwalne s¹nie tylko u Brychta, tak¿e u innychautorów jego pokolenia.

Brycht z³o¿y³ raport z Monachium i wkrótce ku wœciek³oœci swych peere-lowskich sponsorów nagle i niespodzie-wanie, w nagrodê wypoczywaj¹c w Belgii,poprosi³ tam o azyl polityczny. Nastêp-nie pisarz zamilk³ na d³ugie lata, zgin¹³ w d¿ungli Zachodu, który by³ oplu³ w truj¹cej pigule wyrzuconej przeciwNiemcom – zachodnim.

Marek H³asko, w przeciwieñstwie doswego m³odszego nieco kolegi po piórze,nie zamilk³ na Zachodzie, lecz przeciwnie,dopiero przemówi³ pe³nym g³osem. Od1958 roku jego ksi¹¿ki i artyku³y pub-likowa³a paryska Kultura. Emigracyjnelosy Marki H³aski s¹ nieco podobne dolosów Romana Polañskiego. Obaj pier-wsze kroki na drodze twórczej stawiali w kraju, rozwinêli siê w œwiecie. Byli ze sob¹ blisko w USA, Polañski próbowa³wkrêciæ H³askê do Hollywood, ¿eby pisa³scenariusze. Jednym i drugim chêtnie zajmowa³a siê prasa brukowa, H³ask¹g³ównie zachodnioniemiecka z powodu(ma³o szczêœliwego) ma³¿eñstwa ze znan¹aktork¹ Soni¹ Ziemann. Ale droga artys-tyczna Polañskiego by³a pasmem sukce-sów kosmopolity z Europy wschodniej,

Scheiß gebaut, diese ganzen Schweinereien,sie haben das Land ausgerottet und verbran-nt, zum Schluss haben sie uns diese Andere inden Pelz gesetzt, die an unserem Schund,Elend und Ausschluss schuld sind, an derHoffnungslosigkeit unserer Existenz. Das sagtBrycht nicht direkt, nein, aber man kann dasaus seinen Texten herauslesen. Das spürtenwir, wir damals zwanzigjährige Polonistik-studenten, in dieser Literatur. Vielleicht hältjemand das für eine Überinterpretation,vielleicht, es ist aber etwas dran an der Sache,Anspielungen dieser Art spürt man nicht nurbei Brycht, auch bei anderen Autoren seinerGeneration.

Brycht hat den Rapport aus Münchenabgelegt und schon bald seine mächtigenStaatssponsoren in die Wut versetzt: er ruhtesich in Belgien aus und plötzlich und uner-wartet bat er um politisches Asyl. Dann ist erfür lange Zeit verstummt, im Dschungel derkapitalistischen Welt verschollen, in dessenSchlund er auf die Deutschen gespuckt hatte– auf die Westler.

Marek Hlasko ist im Gegensatz zu seinemetwas jüngeren Schreibkollegen im Westennicht verstummt, sondern im Gegenteil, seineStimme erst vol entfaltet. Seit 1959 erschienenHlaskos Bücher und Aufsätze im Literari-schen Institut „Kultura“ in Paris, dem bedeu-tendsten Verlag des polnischen Exilliteratur.Die Biographie Marek Hlaskos ist der Vitavon Roman Polanski etwas ähnlich. Beide hat-ten die ersten Schritte auf dem künstlerischenWeg in Polen gemacht, entwickelt haben siesich in der Emigration. In den USA waren sieeine Zeit eng zusammen, Polanski versuchte,Hlasko in Hollywood als Drehbuchautorunterzubringen. Mit beiden hat sich dieRegenbogenpresse gern beschäftigt, mitHlasko die westdeutsche wegen seiner Ehemit dem „Schwarzwaldmädel“ Sonja Zie-mann. Die Karriere Polanskis war aber eineErfolgskette eines Weltbürgers aus Osteuropa,Hlasko hingegen ging den Leidensweg einespolnischen Künstlers im Westen. Er gingstolpernd und starb plötzlich 1969 inWiesbaden, im Alter von 35 Jahren.

Den deutschen Staat (den Westen) lehnteHlasko ab. Die Deutschen insgesamt konnteer nicht ertragen, obwohl er einige Freunde inder BRD hatte. Er bringt diese Abneigung

68

H³asko szed³ po cierniowej drodze pol-skiego artysty na Zachodzie. Szed³potykaj¹c siê, wreszcie zmar³ nagle w Wiesbaden w 1969 roku, w wieku 35 lat.

Niemieckiego pañstwa (Zachodu)H³asko nie znosi³. Niemców jako zbio-rowoœci nie cierpia³, choæ mia³ w RFNgarstkê przyjació³. Wyraz swej niechêcidaje na przyk³ad w autobiograficznymeseju-opowiadaniu Hotel Victory (tomPiêkni dwudziestoletni, 1966), które koñczysiê tak oto: „Wyjecha³em z Izraela i przes-ta³em myœleæ o commies. Mia³em zreszt¹powa¿niejsze zmartwienia: okupacjaniemiecka, która skoñczy³a siê dla ludziwiele lat temu, zaczê³a siê znowu dlamnie”. Jest w tym tekœcie sporo uszczy-pliwych, czêsto do przesady negatyw-nych uwag o Niemcach wspó³czesnych.Na przyk³ad: „¯aden Niemiec nie u¿yjeterminu ¯yd, (...) natomiast wszyscy oniz ochot¹ u¿ywaj¹ okreœlenia ´te przeklêtepolskie œwinie´”. Droga emigracyjnaH³aski po rocznym stypendium weFrancji zaczê³a siê w Berlinie zachodnim,nastêpnie w latach 1959-61 pisarz prze-bywa³ w Izraelu, od 1966 w USA, w miêdzyczasie du¿o podró¿owa³ poœwiecie. W wy¿ej wspomnianym hotelu„Victory” pisarz pozna³ sw¹ przysz³¹¿onê Soniê i dziêki temu móg³ lepiej poz-naæ Niemcy. Niechêæ H³aski do Niemcówjest niechêci¹ Polaka z kraju wegetuj¹-cego komunizmu do Niemców krajukwitn¹cego kapitalizmu. Oto próbka:opowiadanie Ob³êd (z tomu Piêknidwudziestoletni). Ob³êd, w niem. t³umacze-niu Vervolgungswahn (mania przeœladow-cza) drukowa³y „Deutsch-polnischeAnsichten zur Literatur und Kultur”.Redakcja zachodnioniemieckiego perio-dyku tak oto przedstawia utwór pol-skiego pisarza: „W Vervolgungswahnz ironi¹ oraz znajomoœci¹ rzeczy opisujeH³asko, jak wyzyskaæ mo¿na ob³êd i niemieckie poczucie winy”. Verfolgun-gswahn jest praktycznym poradnikiem,jak udaj¹c wariata mo¿na robiæ wariata z urzêdów Republiki Federalnej. Zacho-

zum Beispiel in der autobiographischen essa-yartigen Erzählung Hotel Victory (aus demBand Die schönen Zwanzigjährigen, 1966) zumAusdruck. Sie endet so: „Ich ging weg ausIsrael und hörte auf, an die commies zudenken. Ich hatte übrigens andere Probleme:die deutsche Okkupation, die für die Leuteseit vielen Jahren beendet war, begann geradefür mich.“ Es gibt in diesem Text viele stichel-nde, oft übertrieben negative Bemerkungenüber die zeitgenössische Deutsche. ZumBeispiel: „Kein Deutscher gebraucht denAusdruck ´Jude´, hingegen benutzen sie allesehr gerne die Wendung ´diese verfluchtenpolnischen Schweine´“. Der Weg Hlaskos alsEmigranten begann in Westberlin, nachdemer nach einem einjährigen Stipendium inFrankreich nach Polen nicht zurückkehrenwollte, dann hielt sich der Schriftsteller 1959-1961 in Israel auf, seit 1966 in den USA, in derZwischenzeit reiste er viel in der Welt umher.In dem oben erwähnten Hotel „Victory“lernte er seine zukünftige Frau Sonja lernenund dank dessen konnte auch Deutschlandgut kennen lernen. Die Abneigung Hlaskoszu den Deutschen ist die Abneigung einesPolen aus dem Schund des Kommunismusgegen die Deutschen aus dem Land desblühenden Kapitalismus. Hier ist eineKostprobe: die Erzählung Vervolgungswahn(aus dem Band Die schönen Zwanzigjährigen).Den Text erschien in deutscher Übersetzungin „Deutsch-polnischen Ansichten zurLiteratur und Kultur“. Der Redakteur dieserwestdeutschen kulturellen Zeitschrift stelltihn so vor: „In Verfolgungswahn schildertHlasko voll Ironie und Sachkenntnis, wie sichaus Wahnsinn und deutschem SchuldgefühlKapital schlagen lässt.“ Der Text Hlaskos isteine praktische Anleitung, wie man selberden Narren spielen kann und dadurch dieÄmter der Bundesrepublik zum Narren hält.Man benimmt sich als ein Verrückter, manlandet im Irrenhaus, wo man Aufenthalt undUnterhalt kriegt und dazu noch dasangenehme Empfinden, dass die Deutschen,von denen man diese Leistungen bezieht,Idioten sind. Für einen Polen ist diesesEmpfinden Gold wert, man ist gerissener,schlauer, mit einem Wort der Pole, der doch„schlechter“ sei, ist „besser“ als dieDeutschen. Im Irrenhaus sitzend macht man

69

NA GRANICY

wujesz siê jak wariat, l¹dujesz w szpitalupsychiatrycznym, gdzie masz wikt i opierunek plus poczucie, ¿e Niemcy, odktórych œwiadczenia te otrzymujesz, s¹idiotami. Dla Polaka jest to uczucie nawagê z³ota: jest siê cwañszym, prze-bieglejszym, jednym s³owem, bêd¹c„gorszym” jest siê „lepszym” odNiemców. Siedz¹c w domu wariatówrobi siê tych durniów w konia a¿ mi³o,zupe³nie jak za czasów okupacji w Warszawie, czego œwiadectwem by³yró¿ne piosenki, wierszyki satyryczne,którymi Polacy kompensowali na codzieñ swoje upokorzenie. Co najogólniejs¹dzi³ H³asko o Niemcach wczorajszych,dzisiejszych i – jego zdaniem wiecznych(der ewige Deutsche)? „Kazano im mor-dowaæ, mordowali, ka¿¹ im ¿yæ spoko-jnie, ¿yj¹ spokojnie” (Ob³êd). Niechêæuporczywa, drêcz¹ca. Verfolgungswahn.

Na koniec zdañ parê o HenrykuGrynbergu, te¿ urodzonym nied³ugoprzed wojn¹ pisarzu, dzieciñstwo spêdzi³w okupowanej Polsce uciekaj¹c przedNiemcami, co opisa³ w s³ynnej ¯ydowskiejwojnie (1965), t³umaczonej na wielejêzyków. By³ aktorem warszawskiegoTeatru ¯ydowskiego Idy Kamiñskiej,uciek³ przed Polakami wo³aj¹cymi„¯ydzi do Izraela!” w marcu 1968 rokudo USA. Du¿o o Niemcach – tych z czasów jego dzieciñstwa i tychwspó³czesnych mamy w Gryngbergowychautobiograficznych Szkicach rodzinnych(wyd.1990, pisane wczeœniej na prze-strzeni lat). W opowiadaniu Buszuj¹cy nadrogach narrator-autor wraca z podró¿y z USA do Polski. S¹ wczesne lata 60. Na statku Meksykanin Manolo rozmawiaz Niemcem (pasa¿er ten nie posiadanazwiska, po prostu „Niemiec”): „Czy toprawda, ¿e wy Niemcy uwa¿acie, ¿etylko wy jesteœcie ludŸmi, a wszyscy innito nie?” OdpowiedŸ Niemca: „Ach, toby³o kiedyœ, dawno. To by³a polityka, byæmo¿e b³¹d. Pope³niliœmy wiele b³êdów.Lecz teraz nikt ju¿ w ten sposób niemyœli, przeciwnie, chcemy ¿yæ ze

diese Trottel ganz locker zu Idioten, genausowie zur Okkupationszeit in Warschau, wasverschiedene Lieder, Gassenhauer undScherzgedichte bezeugen, womit die Polenihre alltägliche Demütigungen kompensierthaben. Was dachte Hlasko ganz allgemeinüber die Deutschen von Gestern und vonHeute – und von Immer? „Man befahl ihnenzu morden, sie haben gemordet. Man befehltihnen, in Frieden zu leben, sie leben inFrieden.“ Eine latente quälende Abneigung.Verfolgungswahn.

Zum Schluss sagen wir einige Sätze zuHenryk Grynberg, einem auch kurz vor demKrieg geborenen Schriftsteller; er hat seineKindheit in okkupiertem Polen verbracht, woer stets auf dem Flucht sein musste und waser in seinem weltbekannten Buch Der jüdischeKrieg (1966) beschrieben hat. Grynberg warSchauspieler des berühmten JüdischenTheater in Warschau, das Ida Kamiñska jahre-lang leitete und floh 1968 (seit März fand dieMassenaktion der Partei gegen die Bürgerjüdischen Abstammung) von den polnischenLandsleuten, die damals „Juden nach Israel!“gerufen haben, nach USA, weg. Viel über dieDeutschen – über diese aus seinerKindheitszeit und über die heutigen – findenwir im Buch Grynbergs Die Familienskizzen(hrsg. 1990, ges. früher über Jahren). In einerder Erzählungen-Erinnerungen kehrt derErzähler-Autor aus einer Reise in die USAnach Polen zurück. Sechzige Jahre. Auf demSchiff unterhielt sich der Mexikaner Manolomit einem Deutschen (der Reisende hatkeinen Name, ist einfach „Deutscher“): „Istdas Wahr, dass ihr Deutschen meint, nur ihrseid Menschen und alle andere nicht?“ DerDeutsche antwortet: „Ach das war irgend-wann von langer Zeit. Das war Politik, vielle-icht ein Fehler. Wir haben viele Fehlergemacht. Aber jetzt denkt schon keiner mehrso. Wir wollen mit allen in Frieden leben.“Weiter gibt es einen dümmlichen und gel-tungsbedürftigen Zollbeamten in Hamburgund die Alpträume aus der Zeiten, als derzukünftige Schriftsteller mit seinen Eltern,Verwandten und Bekannten für die (auch uni-formierten) Landsleuten des Zollbeamtenvogelfrei waren und noch sehr viel über diezeitgenössische Deutschen. Einer, der Besitzereines Konfektionsladens, gibt unserem Rei-

70

wszystkimi w zgodzie.” Dalej jestw³adczy i g³upi celnik niemiecki w Ham-burgu oraz wspomnienia sennych kosz-marów z czasów, gdy przysz³y pisarz z rodzicami, krewnymi i znajomymi by³³own¹ zwierzyn¹ dla rodaków celnika(tak¿e umundurowanych) i jeszcze du¿oo wspó³czesnych Niemcach. Jeden z nich,w³aœciciel sklepu z konfekcj¹, daje nasze-mu podró¿nikowi swój adres w Hanno-verze, zaprasza do siebie. Wypowiada ontak¹ oto kwestiê na temat cudzoziems-kich robotników: „Niemiec by siê dotakiej roboty nie wynaj¹³! On mo¿e mieælepsz¹ pracê i lepiej p³atn¹. Do ciê¿kiejsprowadza siê ludzi z zagranicy. Którzyzreszt¹ zupe³nie nieŸle zarabiaj¹ j a k d l a n i ch (podkreœlenie moje, J.W.) i s¹ zupe³nie zadowoleni, nieprawda¿?Bo najwa¿niejsze, ¿eby wszyscy byli za-dowoleni, nieprawda¿?” Prawda¿. By³a?

Bli¿sze kontakty, mo¿na powiedzieæbratersko-siostrzane, niekoniecznie dam-sko-mêskie, lecz w³aœnie miêdzyludzkie,prze¿ywa narrator na Sankt Pauli z niemieckimi córami Koryntu. „Tylkokurwy s¹ w tym kraju normalnymi ludŸ-mi, istotami o ludzkich uczuciach” – zdaje siê mówiæ Grynberg. Co ogólniemyœla³ sobie pisarz o Republice Federalnej,mogliœmy dowiedzieæ siê z jego publikacjipo niemiecku pt. Alptraum Deutschland(Niemcy – z³y sen). Kompensacja, jakstrzeli³ (w pysk). Czy¿ nie?

Aneks

W znanej sztuce Tadeusza Ró¿ewiczaŒmieræ w starych dekoracjach (1970)wypowiada jej bohater uwagê o wspó³-czesnych Niemcach: „Ale¿ ci Niemcy¿r¹...” Ale po chwili reflektuje siê:„Dajmy spokój tym uprzedzeniom, w koñcu i W³osi i Francuzi i Rosjanie i my te¿, oczywiœcie, lubimy sobie pojeœæ.Tylko ¿e siedzi taki sêk w nas... A niech¿esobie jedz¹, jak tak lubi¹ i forsy doœæ nato maj¹...” No pewnie. Czy¿ nie?

senden seine Adresse in Hannover, lädt ihnzu sich ein. Er spricht folgende Ansicht zumThema Gastarbeiter aus: „Der Deutschewürde solche Arbeit nicht annehmen! Er kanneinen besseren Job und bessere Bezahlungkriegen. Zur schweren Arbeit holt man Leuteaus dem Ausland. Die übrigens f ü r i h r eV e r h ä l t n i s e (unterstrichen von mir, J.W.)nicht schlecht verdienen und ganz zufriedensind, nicht wahr? Das Wichtigste ist doch,dass wir alle zufrieden sind, nicht wahr?“Freilich, es ist Wahr. Oder war sie?

Nähere Kontakte, man kann sagengeschwisterliche, nicht unbedingt zwis-chengeschlechtliche, sondern echt zwischen-menschliche, hat der Erzähler mit den Damenvon St. Pauli. „In diesem Land sind nurNuten normale Menschen, mit menschlichenGefühlen“, scheint Grynberg zu sagen. Wasder Schriftsteller allgemein über dieBundesrepublik dachte, konnten wir aus sein-er Publikation auf Deutsch mit dem TitelAlptraum Deutschland erfahren. Die Kom-pensierung, klar. Oder wie?

Anhang

In dem sehr bekannten Stück von TadeuszRó¿ewicz Der Tod im alten Bühnenbild (1970)spricht der Protagonist die Bemerkung überdie zeitgenössischen Deutschen aus: „Wie dieDeutschen aber viel fressen.“ Aber sofort kor-rigiert sich der Redner: „Lassen wir dieseVorurteile beiseite, schließlich verstehen auchItaliener, Franzosen, Russen und natürlich wirauch kräftig zu essen. Bloß dass da tief in unsdrin noch ein Groll sitzt… Sollen sie dochessen, wenn ihnen danach ist und sie genugZaster haben…“ Na, klar. Oder wie?

Übersetzt vom Autor

71

MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH

Było nas mało, byliśmy rozproszeni i – co tu kryć – niewiele nas łączyło.Chyba mniej niż naszych starszychkolegów. Oni mieli za sobą – mniej lubbardziej intensywnie doświadczony – epizodsocrealistyczny, później, po październiku1956 roku, czynny udział w tworzeniustruktur życia kulturalnego. Wszystko w czym uczestniczyliśmy (lub: chcieliśmyuczestniczyć) było dziełem ich i ich rówieś-ników. Gazeta, radio, instytucje kulturalne,związki twórcze (gdyśmy debiutowali pow-stało właśnie jedno z ostatnich ogniw – oddział Związku Literatów Polskich); ichteż dziełem było „Nadodrze” i Lubuskie

Towarzystwo Kultury, wtedy także jedynylokalny wydawca. Przy czym wszystko tobyło względnie świeże, działało od kilku,najwyżej kilkunastu lat, więc było także w dużej mierze zamknięte; już okrzepłeale jeszcze nie potrzebujące nowychludzi. Ruchy kadrowe zaczęły się dużopóźniej.

Organizacyjnie wyglądało to tak, że w pewien szczególny sposób byliśmypoza przydziałem. Mniemać można – niebardzo też wiedzieliśmy jaki to mianowiciemógłby być przydział. Jeśli debiutanci latpięćdziesiątych (a przynajmniej ich najbar-dziej czynna grupa) mieszkali w Zielonej

MAŁY LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH

Andrzej K. Waœkiewicz

PóŸne trzydzieste, wczesne czterdzieste (1)

72

Górze, my w małych miasteczkach, nawsiach. Zygmunt Trziszka w podgo-rzowskiej Kłodawie, ja w Kożuchowie.Gustaw M. Łapszyński w Świebodzinie,Zbigniew Ryndak w Sulęcinie, Czesław M. Czyż w Brzozie koło Drezdenka, Wincenty Zdzitowiecki w Kostrzynie... Niema co ukrywać i innej przypadłości.Wszyscy byliśmy niedokształceni, potechnikach, szkołach zawodowych; część,ale już później, uzupełniała wykształceniew trybie zaocznym.

To dla takich jak my nasi starsi koledzyz Warszawy (ale i innych ośrodków)stworzyli instytucję, której zasługi zdająsię być niepodważalne – Koresponden-cyjny Klub Młodych (potem tę nazwędopełniono: Pisarzy). Działała ona przyZarządzie Głównym Związku MłodzieżyWiejskiej i w początkowym okresie pro-wadziła coś w rodzaju korespondencyjnejporadni literackiej. Potem, zgodnie z regu-łami zorganizowanego ruchu, powstawałyośrodki regionalne. Zielonogórski był jednym z pierwszych. Działał najpierw w Gorzowie przy ZP ZMW potem w Zie-lonej Górze przy Zarządzie Wojewódzkimtej organizacji. Założycielem był ZygmuntTrziszka. To do niego w pewnym momen-cie odesłała mnie warszawska centrala.

I tak się zaczęło. Na samym początkulat sześćdziesiątych. Piętnaście lat powojnie.

Tyle akurat lat liczyły najstarsze działa-jące tu struktury, najmłodsze dużo mniej,inne jeszcze dopiero się rodziły, a te, któredziś wydają się oczywiste nie śniły sięnawet w najśmielszych snach.

Wiem, że to śmieszne, ale mieliśmyambicje być inni, no i po prostu być.

Dorobek wszakże, co tu mówić, mie-liśmy zerowy. KKMP na szczeblu central-nym wydawał jednodniówki zatytułowane„Próby Literackie”, były też możliwości sfinansowania podobnych wydawnictwlokalnych. W grudniu 1961 roku ukazałasię czterostronicowa wkładka do zakła-dowego „Stilonu Gorzowskiego” zatytuło-wana „Nadwarcie”. Trziszka debiutował

tam dwoma opowiadaniami, prozę druko-wał także Henryk Ankiewicz i ZenonŁukaszewicz, redaktor „Stilonu” i potrosze nasz mentor. Wiersze Czesław M. Czyż, Florian Nowicki, Stanisław Neu-mert, Jadwiga Wawrzyniak, TadeuszMazur i ja. Co się stało z Wawrzyniak i Mazurem, nie wiem. Pozostali byli i potemczynni. „Nadwarcie” miało być kontynuo-wane. Ale następny numer to były dwiezwykłe kolumny opatrzone tytułem, trzecinie wyszedł poza stadium odbitek szczotkowych (mam je w swoim archiwum).

Rok później (dokładnie: 14 marca 1962)w Żarach zawiązała się grupa poetyckaDziewin. Dość systematycznie publikowaławiersze w lokalnym „Słowie Żarskim”, w 1968 wydała almanach W dole kamie-niołomu.

Gdy powstał oddział ZLP poza nimpozostała spora grupa starszych pisarzy,czynnych dawniej w kole ZLP. Powstaławięc, w zamierzeniu integracyjna, organi-zacja: Klub Literacki LTK. Warto możeprzytoczyć listę członków-założycieli,obecnych na zebraniu 17 grudnia 1961 roku.Oto ona: Zdzisław Giżejewski, MarzenaPrzybylska, Andrzej K. Waśkiewicz, Zyg-munt Trziszka, Inula Schabowska, HenrykMyć, Romuald Szura, Kazimierz Malicki,Tadeusz Jasiński, Halina Sicińska, ZenonŁukaszewicz, Andrzej Czarkowski, ZenonCzarnecki, Eugeniusz Wachowiak, Tade-usz Kajan, Jerzy Jankowski, HenrykSzylkin, Wiesław Sauter, Bolesław Solińs-ki, ponadto akces zgłosili nieobecni nazebraniu Irena Solińska, Zdzisław Morawskii Janusz Koniusz. Pierwszym prezesemzostał Romuald Szura.

Nominalnie integracyjny faktycznie byłto klub młodych (dorobkiem, nieko-niecznie wiekiem). Organizował spotkaniadyskusyjne i warsztatowe (prowadzili je,prócz pisarzy zielonogórskich, m.in.Tymoteusz Karpowicz, Henryk Bereza,Julian Rogoziński, Zbigniew Bieńkowski,Feliks Fornalczyk, Teodor Goździkiewicz,Stanisław Piętak i in.). Często były totransakcje wiązane: goście redagowali

73

lubuskie almanachy, przygotowywalikolumny literackie, w pismach, któreredagowali. Klub ponadto organizowałkonkursy literackie (wewnętrzne), bądźwspółfirmował większe. Opiniował teżwstępnie propozycje wydawnicze, zarównoudział w almanachach jak i w serii arkuszypoetyckich LTK. Zachowała się notatkazarządu (Zenon Łukaszewicz, KazimierzMalicki, Zenon Czarnecki, RomualdSzura) kwalifikująca do druku wierszemoje i Tadeusza Sojki, dyskwalifikującazaś Tadeusza Firleja. Nie bez zastrzeżeńzresztą. Moja, stwierdzali, „laboratoryjnazabawa w słowo, albo że słowem, jesttrochę sucha, pozbawiona szczerości,własnego «ja»”. Ponadto te wiersze „dlaprzeciętnego czytelnika jednak są małokomunikatywne”. Z Sojką było jeszczeinaczej, „do słabszych momentów należyzaliczyć pozę na uczony intelektualizm”.Obaj więc debiutowaliśmy książkowo w pierwszej serii Lubuskich Arkuszy Poe-tyckich (1963). Mój zbiór nazywał sięWstępowanie, Sojki – Prądy, w tej samejserii ukazały się także debiuty oceniają-cych: Czarneckiego Próby rytmu, Szury –Kołysanie czasu a także debiut IrenySolińskiej (Maki) oraz kolejne książki IrenyDowgielewicz, Janusza Koniusza, Zdzisła-wa Morawskiego, Bolesława Solińskiego,Henryka Szylkina i Eugeniusza Wacho-wiaka. Firlej debiutował dużo później, w Gubinie, gdzie przemieszkiwał przezcałe swoje dorosłe życie.

Klub miał własny budżet (w 1962 r. – 40 tys., było to sporo, moja pensja młodszego bibliotekarza, jeśli dobrzepamiętam, wynosiła wtedy 900 zł).

Jeśli mogę rekonstruować swojeówczesne odczucia powiedziałbym tak –w KKMP byliśmy u siebie, tu – nie cał-kiem. Różnica wieku, tak także to. Aleprzede wszystkim LTK to była strukturazastana, KKMP, nawet jeśli z pomysłówniewiele dało się zrealizować, to było to,cośmy sami stworzyli. Nawet jeśli z Trziszką (a w tych latach byliśmy nie-rozłączni, prawie jak bracia syjamscy, co

nawet znalazło potwierdzenie w jednymze szkiców Henryka Berezy) jeździliśmydo Warszawy, to jako przedstawiciele jed-nego z prężniejszych ośrodków w kraju.Nawet jedno z ogólnopolskich seminarióworganizowaliśmy

Robert Rudiak, który – zdaje się jedynyw Zielonej Górze – kontynuuje mojedawne badania nad funkcjonowaniemlokalnego środowiska literackiego, naszągenerację nazywa „pokoleniem postpio-nierów” („Pegaz Lubuski” 2006, nr 7),mieszając wszelako tych co się nie zabraliz debiutantami popaździernikowymi, z rzeczywistymi młodymi (wówczas!).Całkiem nie wiem dlaczego „pionierem”ma być Ireneusz K. Szmidt (ur. 1935), a „postpionierem” po równi Wiktor Lemiesz(raczej badacz i publicysta niż pisarz, ur. 1915) i Czesław M. Czyż (ur.1934)!Ponadto w jego opisie na równychprawach występują ci, którzy dojrzewali w innych środowiskach, potem zaś, z różnych przyczyn życiowych znaleźli sięna Ziemi Lubuskiej, odgrywając częstoznaczącą rolę w życiu literackim. Mniewszakże interesuje rzeczywisty układ sił w latach sześćdziesiątych. Do momentu,gdy pojawiła się generacja urodzona w końcowych latach czterdziestych i wcze-snych pięćdziesiątych. Z perspektywy krajowej byliby to reprezentanci Nowe Falii Nowych Roczników. Tyle że – na gruncielokalnym – tych pierwszych właściwie niebyło, ci drudzy zaś pojawili się tak licznie i z takim dynamizmem, że zdołali stworzyćcałą, alternatywną wobec istniejącej, infra-strukturę kulturalną. Skądinąd też – jeślimogę tak samochwalczo stwierdzić, kon-tynuując moją, wtedy raczej przypadkowąniż przemyślaną strategię – wchodzić w układy lokalne poprzez ponadlokalne,by nie rzec – centralne, ogólnopolskie.

Nas było mało, byliśmy rozproszeni,raczej słabo przygotowani, choć przecieżniektórym z nas się udało.

O wierszach – w następnym numerze.

V-VI 2007

MA£Y LEKSYKON POETÓW LUBUSKICH

74

Henryk Szylkin, urodzony 28 listopada1928 roku w zaœcianku Santoka na Wileñ-szczyŸnie, to z ca³¹ pewnoœci¹ najstarszywiekiem lubuski pisarz. Jest przede wszystkimpoet¹, naturê ma bowiem – jak sam zauwa¿a – liryczn¹, ale spod jego pióra wysz³y równie¿teksty prozatorskie, o charakterze wspom-nieniowym, które z³o¿y³y siê na piêkn¹ ksi¹¿kêpt. W zakolach £okai”, swoisty „pamiêtnikrodzinny, refleksje osobiste rzucone na szero-kie t³o. To nie tylko obraz Santoki, ale tak¿eopis ró¿nych innych miejscowoœci s¹siadu-j¹cych z ni¹, gdzie urodzili siê i mieszkali

Henryk Szylkin, geboren am 28. November 1928im Dorf Santoka in der ehemaligen WojewodschaftVilnius, ist bestimmt der älteste LebuserSchriftsteller. Er ist vor allem Dichter, von Natur ausist er nämlich – wie er selbst bemerkt – eher lyrisch,von seiner Feder stammen allerdings auchProsastücke, Erinnerungen, die zu einem wunder-schönen Buch zusammenkamen unter dem Titel Wzakolach £oka, einem eigenartigen „Erinnerungs-buch voller persönlichen Reflexionen vor einem bre-iten Hintergrund. Es ist nicht nur ein Bild vonSantoka, es ist auch eine Beschreibung anderer,benachbarter Ortschaften, wo berühmte Persön-

Czes³aw Sobkowiak

Powrotykrajobrazów

SYLWETKI

Czes³aw Sobkowiak

Rückkehrder Landschaften

75

SYLWETKI

znakomici ludzie, którzy weszli do historii polskiej. Na przyk³ad Józef Pi³sudski urodzi³ siêw Tu³owie, dziesiêæ kilometrów od Santoki”. Taksi¹¿ka pokazuje przedmiot osobistej dumySzylkina, a mianowicie niemal trzywiekowedzieje jego rodu, ró¿norakie powi¹zaniarodzinne, sprawy spo³eczne, kulturowe i przy-rodnicze, pokazuje tak¿e pasjê dociekania oso-bistych korzeni duchowych, wiele w¹tkówpatriotycznych i humanistycznych. JanuszKoniusz, przyjaciel autora tej ksi¹¿ki, wewstêpie do publikacji Poeta Santoki pisze: „Z dorobku literackiego Henryka Szylkinanajbardziej jednak ceniê jego prozê wspom-nieniow¹. Nasycon¹ faktami, gdzie najwiêcejjest, bo jak¿e mog³oby byæ inaczej, o Santoce,tym szylkinowym centrum œwiata. O jego ojcu,matce, bli¿szej i dalszej rodzinie”. Przywo³ujêrównie¿ j¹ w³aœnie, bowiem wskazaæ pragnê,na samym pocz¹tku, na dwie kwestie w moimprzekonaniu niezwykle wa¿ne dla osobowoœcibez ma³a osiemdziesiêcioletniego dzisiajHenryka Szylkina. Jedna, to wspania³a histo-ryczna przesz³oœæ, pozwalaj¹ca uzyskiwaæpoczucie g³êbokiego zakorzenienia w biegudziejów, co nie tak czêsto wspó³czesnym siêprzydarza, a druga, to przepiêkna puszczañskaprzyroda, z rodzaju tych, o których pisa³ AdamMickiewicz. Ona to bezpoœrednio stwarza³a w wid³ach mitologicznych rzek £okai i ¯ej-miany niepowtarzalne, intensywne sensualnie klimaty, które przez wszystkie m³odzieñcze lataoddzia³ywa³y na wra¿liwoœæ samego autora.Mówi¹c inaczej: te dwa ¿ywio³y, po latach nanowo odkryte i nazywane w wielu wierszach,stworzy³y Poetê. Ustanowi³y, w co nie w¹tpiê,jego duchowy œwiat. Nie bez znaczenia by³arównie¿ rodzinna tradycja literacka. Poezjepisa³ jego ojciec, siostra i stryj. Dzisiaj widaæwyraŸnie, ¿e g³ówny nurt w poezji HenrykaSzylkina, poza oczywiœcie innymi tematami,podejmowanymi z równie wielk¹ pasj¹,stanowi wysi³ek ocalenia od zapomnieniarzeczywistoœci polskiego ¿ycia na WileñszczyŸ-nie. W takim wymiarze, jakiego przysz³o mu z autopsji, z perspektywy rodzinnego domudoœwiadczyæ. A póŸniej przez lata, kiedy tendom w wakacyjnej porze odwiedza³, weryfi-kowaæ stan aktualny. Wszystkie zachodz¹ce

lichkeiten geboren wurden und lebten, die in dieGeschichte Polens hineingingen. So wurde z.B.Józef Pi³sudski in ¯u³ów geboren, zehn Kilometervon Santoka“. Dieses Buch weist auf den größtenpersönlichen Stolz von Szylkin hin, und zwar die fastdrei Jahrhunderte dauernde Geschichte seinesGeschlechts, die vielfältigen familiären Verbindun-gen, Themen der Gesellschaft, der Kultur und derNatur; es illustriert aber auch seine Leidenschaft inder Suche nach den eigenen geistigen Wurzeln,wirft viele patriotischen und humanistischen Fragenauf. Janusz Koniusz, ein Freund des Verfassers,schreibt in dem Vorwort zum Buch Poeta Santoki:„Vom Henryk Szylkins literarischen Werk schätzeich allerdings seine Erinnerungen am höchsten.Durchdrungen von Fakten, mit Betonung – wie kön-nte es denn anders sein – auf Santoka, diesesZentrum von Szylkins Welt. Über seinen Vater, seineMutter, die nähere und weitere Familie”. Ich berufemich gerade darauf, denn ich will, gleich am Anfang,zwei Elemente aufzeigen, die meiner Meinung nachfür die Persönlichkeit des heute fast achtzigjährigenHenryk Szylkin von höchster Bedeutung sind. Daseine ist die großartige Vergangenheit, die das Gefühlentwickeln lässt, in der Geschichte tief verwurzelt zusein, ein Gefühl, das unseren Zeitgenossen nichtallzu oft bekannt ist; das zweite ist die wunder-schöne Natur des Urwaldes, von der Art, wie sieAdam Mickiewicz beschrieb. Sie war es, die in derGabel der mythologischen Flüsse Lokaja undZejmiany, die einmalige, intensiv sinnliche Atmos-phäre schuf, welche die Empfindsamkeit des Autorsso stark beeinflusste. Mit anderen Worten: es warendiese zwei Elemente, die, nach Jahren neu entdecktund in vielen Gedichten genannt, den Poetenerschufen. Ich habe keine Zweifel, dass eben sieseine geistige Welt begründeten. Nicht ohneBedeutung war auch die literarische Tradition seinerFamilie. Gedichte geschrieben hatten sein Vater,seine Schwester, sein Onkel. Heute ist es deutlich zusehen, dass die Bemühungen, die polnischeWirklichkeit des Gebietes um Vilnius vor Verges-senheit zu retten, den Leitfaden der Dichtung vonHenryk Szylkin bilden, natürlich neben anderenThemen, die er mit der gleichen Leidenschaftaufwirft. In einer Dimension, die er selbst, aus derPerspektive seines Elternhauses, im Stande war zuerfahren. Und später auch, all die Jahre lang, indenen er dieses Haus in den Sommerferien

76

zmiany. Odczuwane dramatycznie, albowiemkonstatowa³ nie bez poczucia trwogi, ¿e dawnyœwiat, substancja materialna wielu miejsco-woœci uleg³a ca³kowitej zag³adzie. Jedynieprzyroda zdaje siê pozostawaæ taka sama.Podejmowane s¹ te problemy zreszt¹ w lite-raturze polskiej od wielu lat, jako ¿e z Kresami¿ywotnie ³¹cz¹ siê koleje polskiej pañstwo-woœci. W ten nurt wpisuje siê tak¿e twórczoœæHenryka Szylkina.

Ziemia Lubuska - najpierw Nowa Sól a nastêpnie Zielona Góra - od 1946 r. mia³aokazaæ siê miejscem jego ¿ycia. Co prawdadebiutowa³ wierszem dedykowanym „Matce”we Wroc³awskim Tygodniku Katolickim w 1954 r.,bowiem we Wroc³awiu studiowa³ polonistykê,ale to w³aœnie w Zielonej Górze up³ywaj¹ latapracy nauczycielskiej i twórczoœci. Z jegoosob¹ nale¿y ³¹czyæ powstanie podstaw ¿ycialiterackiego w tym mieœcie. Henryka Szylkinawraz z gronem takich pisarzy jak JanuszKoniusz (bêd¹cy jego literackim doradc¹ i mistrzem w pocz¹tkowym okresie), Zdzis³awMorawski, Boles³aw Soliñski okreœla siê z tegopowodu mianem pionierów.

Nigdy nie sta³ na uboczu. Stara³ siê w³¹czaæw aktualny bieg literackich zdarzeñ. Myœlê z perspektywy lat, ¿e bycie dzia³aczem lite-rackim by³o i jest ci¹gle jego drugim ¿ywio³em.Zreszt¹ nie tylko na p³aszczyŸnie lokalnegooddzia³u ZLP, w którym pe³ni³ ró¿ne funkcje,da³ siê Szylkin poznaæ jako cz³owiek niezwykleaktywny, pomys³owy i zaradny, ale te¿ w sferzekontaktów z poetami polskimi tworz¹cymi naWileñszczyŸnie dokona³ wielu wa¿nych rzeczy,wa¿nych ze wzglêdu na podtrzymywanie pol-skoœci. Systematycznie stara³ siê byæ w kon-takcie z tamtejszymi twórcami, udzielaj¹c imprzy tym wielu cennych wskazówek warszta-towych. Nawi¹za³ przyjazne kontakty tak¿e z takimi litewskimi poetami jak EduardasMie¿elaitis czy Albinas Bernatos. W Nadodrzuod czasu do czasu pojawia³y siê publikacje tychi innych poetów. Wysi³ek ten w rezultaciezaowocowa³ redakcj¹ i wydaniem w 1985 rokuw Wilnie antologii poetów polskich pt. SponadWilii cichych fal. Trzeba pamiêtaæ, ¿e po wojnieby³a to na Litwie pierwsza ksi¹¿ka wydana po polsku. W póŸniejszym okresie dziêki jego

besuchte, um den Sachverhalt aufzunehmen. AlleÄnderungen. Änderungen, die er als dramatischempfand, da er nicht ohne Furcht entdeckte, dassdie alte Welt, die materielle Substanz zahlreicherOrtschaften vollständig zerstört war. Nur die Naturscheint immer gleich zu bleiben. Dieses Problemwird ja seit Jahren in der polnischen Literatur aufge-worfen, da mit den ehemaligen polnischenOstgebieten die Geschichte des polnischen Staateszusammenhängt. Dieser Strömung folgt auch dasWerk von Henryk Szylkin.

Ziemia Lubuska [Lebuser Land] – zuerst NowaSól, dann Zielona Góra – sollte seit 1946 seinLebensort sein. Mit einem „Der Mutter“ gewidmetenGedicht debütierte er zwar im Jahre 1954 in derBreslauer Zeitschrift „Wroc³awski TygodnikKatolicki“, denn er hat in Breslau Polonistik studiert,es ist aber eben Zielona Góra, wo er als Lehrer undDichter lebte und lebt. Mit seiner Person ist dieBegründung des literarischen Lebens in dieser Stadtzu verbinden. Daher wird Henryk Szylkin, nebensolchen Schriftstellern, wie Janusz Koniusz (dersein literarischer Berater und zu Anfang Lehrmeisterwar), Zdzis³aw Morawski oder Boles³aw Soliñski alseiner der Pioniere bezeichnet.

Er konnte niemals abseits stehen. Er versuchte,sich in den Lauf der literarischen Ereignisse einzu-binden. Von der Perspektive der Jahre gesehendenke ich, dass Aktivist in dem Bereich der Literaturzu sein, immer sein zweites Element war und bleibt.Übrigens nicht nur auf der Ebene der lokalenOrganisation des Vereines der Polnischen Literaten,in dem er verschiedene Funktionen innehatte, kon-nte man Szylkin als einen außerordentlich aktiven,einfallsreichen und wendigen Menschen beobacht-en: Auch im Bereich der Kontakte mit polnischenDichtern, die heute noch im Vilnius-Gebiet schaffen,hat er viel Wichtiges getan – wichtig für dieAufrecherhaltung der polnischen Kultur. Er ver-suchte, im regelmäßigen Kontakt mit den dortigenLiteraten zu bleiben, denen er bei dieser Gelegenheitviele wertvolle professionelle Ratschläge erteilte. Ernahm freundschaftliche Beziehungen zu solchenlitauischen Dichtern, wie Eduardas Miezelaitis oderAlbinas Bernatos auf. Werke dieser und andererPoeten wurden in Nadodrze veröffentlicht. DieseBemühungen wurden 1985 durch die Vorbereitungund Veröffentlichung einer Anthologie von polnis-chen Dichtern Sponad Wilii cichych fal gekrönt. Es

77

SYLWETKI

osobistym zabiegom w Zielonej Górze zosta³owydanych jedenaœcie zbiorków poetów pol-skich mieszkaj¹cych na Litwie. S¹ to rzeczydoœæ ma³o znane, wiêc warto je przywo³aæ.Oczywiœcie. Te szerokie kontakty, utrwaloneznajomoœci i przyjaŸnie mia³y te¿ taki skutek, ¿e na jêzyk litewski zosta³y przet³umaczonerównie¿ jego wiersze. W 1981 roku w wy-dawnictwie Vaga, w t³umaczeniu B. Bernatosaukaza³a siê ksi¹¿ka z wierszami SzylkinaSantakos mozaika, w nak³adzie 7. tysiêcyegzemplarzy. Te doœæ sucho brzmi¹ce informa-cje konieczne s¹ dla zrozumienia cz³owieka,który nie zaszy³ siê w przys³owiowej Wie¿y, ale mia³ poczucie patriotycznej misji, któr¹ w miarê mo¿liwoœci nale¿y pe³niæ. Dyktowaneto by³o zapewne nieustaj¹c¹ nostalgi¹ zarodzinnymi stronami. Dowodem czego s¹ jegoliczne zbiory wierszy, zw³aszcza te z lat ostatnich.

Dorobek ksi¹¿kowy, a zw³aszcza poetycki,Henryka Szylkina jest pokaŸny. Sk³ada siê z ponad dwudziestu autorskich wydañ. Niebior¹c pod uwagê ró¿nego typu antologiiregionalnych i ogólnopolskich, w których jakopoeta uczestniczy. Muszê przyznaæ, ¿ezw³aszcza ostatni, najbardziej znacz¹cy dla jegoto¿samoœci poetyckiej, okres twórczoœci przezd³u¿szy czas umyka³ mojej percepcji. Z tegowzglêdu, ¿e nie dociera³em do wszystkichksi¹¿ek, które autor Psalmów ostatecznychpublikowa³. Dopiero niniejsza próba opisaniadorobku uzmys³owi³a mi, ku mojemu pozy-tywnemu zaskoczeniu, ¿e mamy do czynienia z wykonan¹ ogromn¹ prac¹ literack¹. Szylkinpokazuje z tomiku na tomik coraz pe³niejszyobraz swego œwiata, tego który ma dla niegonajwiêksz¹ wartoœæ. Jest to oczywiœcie œwiatutraconego mitologicznego gniazda, a zarazemwielu innych nie istniej¹cych ju¿ polskich gniazd Wileñszczyzny. W tym zapamiêtanymkrêgu, poetycko lokuje swój bezgraniczny sen-tyment. Mo¿na rzec, ¿e oddaje swoj¹ poetyck¹duszê temu, co w wyniku wielkich wyrokówhistorii ju¿ zdaje siê byæ bezpowrotnie minione.NajwyraŸniej ostatnie lata, to s¹ lata wytrwa-³ego i konsekwentnego wype³niania osobistejmisji, która stara siê obj¹æ rzeczywistoœænajbli¿sz¹, przyrodê, ale i szerszy kr¹gspo³eczny czy religijny. Jeœli wznosi proœby

muss hinzugefügt werden, dass dies das ersteNachkriegsbuch in Litauen in der polnischenSprache war. Später konnten dank seinen persön-lichen Bemühungen elf Sammlungen vonDichtungen polnischer, in Litauen lebender Literatenin Zielona Góra publiziert werden. Diese Tatsachensind nicht allzu breit bekannt, es lohnt sich also, ansie zu erinnern. Selbstverständlich, diese breitenKontakte, festen Bekanntschaften und Freund-schaften führten dazu, dass auch seine Gedichte indie litauische Sprache übersetzt wurden. Im Jahre1981 erschien im Verlag Vaga, in einer Auflage von7 Tausend Exemplaren ein Buch mit SzylkinsDichtungen unter dem Titel Santakos mozaika, inder Übersetzung von B. Bernatos. Diese etwastrockene Informationen sind notwendig, um einenMenschen zu verstehen, der sich nicht in einemElfenbeinturm eingesperrt hatte, sondern glaubte,nach Möglichkeiten, eine patriotische Mission,erfüllen zu müssen. Dies war wohl ein Ergebnis derständigen Sehnsucht nach seiner Heimat. EinBeweis hierfür sind seine zahlreichen Dichtungen,vor allem die aus den letzten Jahren.

Henryk Szylkins Werk, vor allem im Bereich derDichtung, ist beträchtlich. Es besteht aus über 20selbstständigen Veröffentlichungen. Dazu kommennoch zahlreiche regionale und polenweiteAnthologien, in denen der Dichter auch vertreten ist.Ich muss zugeben, dass besonders die letzte, fürseine Identität als Dichter wohl wichtigste Periode,meiner Rezeption lange Zeit entgangen war. Ausdiesem Grunde war ich nicht an alle Bücher gekom-men, die vom Verfasser von Psalmy ostateczneerschienen waren. Erst durch diesen Versuch, seinWerk darzustellen, ist mir zu meiner positiven Über-raschung bewusst geworden, dass wir mit einemRiesenwerk zu tun haben. Von Band zu Bandpräsentierte Szylkin eine immer vollständigereAnsicht einer Welt, die für ihn den größten Wert hat.Es ist natürlich die Welt des verlorenen mythologis-chen Nests, aber gleichzeitig vieler anderer, nichtmehr existenter polnischer Neste um und in Vilnius.In den Kreis seiner Erinnerungen wird dichterischseine grenzenlose Wehmut eingetragen. Man könntesagen, er übereignet seine dichterische Seele derVergangenheit, die infolge großer Urteile derGeschichte unwiederbringlich verloren scheint. Dieletzten Jahre sind offensichtlich eine Zeit der behar-rlichen und konsequenten Erfüllung eines persön-

78

i modlitwy, te najbardziej wzruszaj¹ce, bo w swoim imieniu i pobratymczego ludu, toskierowuje je w swoich strofach do Ostro-bramskiej, która „œwieci” ci¹gle tam w Wilnie,ale i w nowym wizerunku np. w koœciele w Drzonkowie. Niew¹tpliwie zadanie poetyckiema bardzo wysok¹ motywacjê. Zapewne w niejw³aœnie tkwi Ÿród³o twórczej determinacji.Odwo³uj¹c siê do rodzinnych stron uruchamianajbardziej ¿ywotne, bo emocjonalne, pok³adyswojej osobowoœci. Sama zaœ œwiadomoœæocalania krajobrazów oraz klimatu dawnoœci,skutkuje konsolidacj¹ podmiotowej duchowoœ-ci. Trzeba jednak zwróciæ uwagê, ¿e poezjaHenryka Szylkina w równie istotnym stopniuskupia siê na zapisaniu obrazu wspó³czesnegoœwiata. Jego problemów i zjawisk. Do tegorodzaju tomów zaliczy³bym takie choæby tytu³yjak: Psalmy ostateczne (1991), Apokaliptycznykr¹g (1993), Miara niepokoju (1998). Te dwanurty liryczne (sentymentalny i moralny) œciœlesiê ze sob¹ ³¹cz¹, dope³niaj¹, funkcjonuj¹równolegle. S¹ znakami rozpoznawalnymilubuskiego poety.

Droga i miejsce literackie w œrodowiskulubuskim poezji Henryka Szylkina s¹ szcze-gólne, jako ¿e cechuje je od pocz¹tku pewnadoza osobnoœci, ale i – powiedzia³bym - swo-istoœci. Trzeba sobie zdaæ sprawê, ¿e obo-wi¹zuj¹cy w latach piêædziesi¹tych by³ tu raczejmodel awangardowy. Nowoczesn¹ poezjêuprawia³ Janusz Koniusz i Zdzis³aw Morawski,zaœ w póŸniejszych latach m³odzi poeci kul-tywowali formulistyczny model (Andrzej K. Waœkiewicz) poetycki Orientacji. Te tropynadawa³y ton. Szylkin w tym kontekœcie i odtego t³a odstawa³, jawi³ siê nieco odmiennie.

Od pierwszego zbiorku Kolory wzruszeñ(1958) znaczenie ma wyraz uczuciowejbezpoœrednioœci: „Myœla³em / mi³oœæ / jak drze-wo / zapuszcza korzenie // Wierzy³em / oczy /jak p³acz matki / nie k³ami¹”. Chodzi wiêc owyra¿anie podstawowych emocji, nie ich kom-plikacje. Prawda ma byæ prosta, a wiêc i obrazœwiata podobny, czytelny, zrozumia³y. Bywa, ¿e jest okreœlany bardzo dosadnie. Oczywiœcie,wiele w tym i kolejnych zbiorkach, np. Krajobrazy i mi³oœæ (1963) codziennych,potocznych prze¿yæ oraz doœwiadczeñ losu.

lichen Auftrags, der die nächste Realität, die Natur,aber auch den breiteren sozialen oder religiösenKreis umfasst. Wenn er Bitten und Gebete erhebt,diese ergreifendsten, im eigenen Namen, aber auchdes brüderlichen Volkes, dann richtet er sie inseinen Versen an die Mutter Gottes im Tor derMorgenröte in Vilnius, die immer noch dort„herrscht“, aber auch in ihrer neuen Darstellung z.B. in der Kirche in Drzonków. In der Erfüllung sein-er dichterischen Aufgabe ist er zweifelsohne hochmotiviert. Darin steckt wohl die Quelle seiner künst-lerischen Entschlossenheit. Indem er sich auf seineHeimat beruft, bringt er die lebendigsten, weil emo-tionellen, Schichten seiner Persönlichkeit zutage.Und selbst das Bewusstsein, die Landschaften unddie Atmosphäre des Vergangenen zu retten, lässtihn seine subjektive geistige Beschaffenheit konsoli-dieren. Es ist allerdings darauf hinzuweisen, dassHenryk Szylkins Dichtung sich gleichermaßen aufdie Bilder der heutigen Welt konzentriert. DerenProbleme und Phänomene. Zu dieser Art Bücherwürde ich etwa solche zurechnen, wie: Psalmyostateczne (1991), Apokaliptyczny kr¹g (1993),Miara niepokoju (1998). Diese zwei lyrischeStrömungen (die sentimentale und die moralische)sind eng miteinander verbunden, sie ergänzeneinander, funktionieren parallel. Sie sind Wahr-zeichen dieses Lebuser Dichters.

Der Weg und die Stellung von Henryk SzylkinsDichtung in dem Lebuser literarischen Kreis sindbesonders, von Anfang an etwas abseits und – ichwürde sagen – eigenartig. Es soll hier daran erinnertwerden, dass man sich in den 50er Jahren eher derAvantgarde verpflichtet fühlte. Eine moderne Poesiebetrieben Janusz Koniusz und Zdzis³aw Morawski;in den späteren Jahren huldigten die jungen Poetendem formalistischen Modell der Dichtung (AndrzejK. Waœkiewicz). Dies waren die tonangebendenStrömungen. Szylkin hob sich von diesem Hinter-grund ab, schien anders zu sein.

Von seinem ersten Band an, Kolory wzruszeñ(1958), ist bei ihm die emotionelle Direktheit vonBedeutung: „Ich dachte / die Liebe / schlägt Wurzel/ wie ein Baum // Ich glaubte / Augen / wie derMutter Tränen / lügen nicht“. Es geht also darum,die grundlegenden Gefühle zu äußern, nicht sie zukomplizieren. Die Wahrheit hat einfach zu sein, soauch das Weltbild, gut lesbar, verständlich. Man-chmal wird das gar derb zum Ausdruck gebracht.

79

SYLWETKI

Podmiotowego smutku, nostalgii czy poszuki-wania sensu ¿ycia. Pojawia siê tu równie¿próba zakorzenienia w materialnej tkance œwiata, st¹d odwo³ywanie siê do widzenia jej w kategoriach rewelacji: „Wiewiórka wlaz³a w serce jod³y - / Œmieje siê z zimy gryz¹corzechy” (Zima w parku). Nie mia³o jednakkontynuacji tego typu nastawienie. Podmiotpoetycki Henryka Szylkina generalnie przenikaniepokój. To raczej w Wymiarach (1970) lub w Zapisie ognia (1977) poeta jest najbli¿szyswojej duchowoœci. Nostalgia daje o sobienieustannie znaæ, powstaj¹ ju¿ wtedy – mo¿narzec – pojedyncze santockie wiersze (Dziecinnydom, Podró¿ £okaj¹), ale zw³aszcza dochodzido g³osu konfliktowy obraz œwiata, zagro¿eniaekologiczne, cywilizacyjne oraz degradacjimoralnych. Mo¿na przeczytaæ zdania w rodza-ju: „Zaciska siê pêtla na szyi Ziemi / ha³dyrumowisk gniot¹ têtnice rzek”, „Ludzie zdepcz¹jutro nasze œlady”. Na pierwszy plan wychodzimocna, katastroficzna diagnoza, nasyconaokrutnymi realiami, o bliskim koñcu. Mo¿na w akcencie po³o¿onym na zagadnienia egzys-tencji dopatrzyæ siê próby zaanga¿owaniaspo³ecznego. Poeta jest tym, w którego:„Wsi¹kaj¹ w niego wszystkie rozpacze dnia”.Nie tylko w³asne niepokoje, ale i cudze, innychludzi. Sam Szylkin tak to okreœla po latach:„Wiele uwagi poœwiêcam w nim niedoliludzkiej, kontrastom, jakie towarzysz¹ wspó³-czesnemu cz³owiekowi.” Szkice sytuacji s¹wiêc kreœlone najczêœciej wyraŸn¹, grub¹kresk¹. Tak, aby spotêgowaæ obraz zatrwo-¿enia. Nie unika przy tym pewnej przesady w jego eksponowaniu. Jest mu to potrzebne,bowiem pamiêtajmy, obowi¹zuje tu bezpoœred-nioœæ nazywania rzeczy i sytuacji po imieniu.Obowi¹zuje zasada ¿ywego reagowania nabodŸce oraz chêæ dotarcia do czytelnika, tote¿stara siê by jego styl cechowa³a radykalnaekspresja leksykalna.

Myœlê, ¿e te zbiorki, ich tematy i tonacje,mo¿na w pewnym sensie traktowaæ jako zarysyw¹tków, które w póŸniejszych ksi¹¿kach z ca³¹moc¹ dojd¹ do g³osu. Bo czym¿e jest 50 Psalmów ostatecznych, jeœli nie dopro-wadzonym wczeœniejszych tropów i wizji dokrañcowoœci ci¹giem katastroficznych, apoka-

Natürlich wimmelt es in diesem, aber auch in dennächsten Sammlungen, etwa Krajobrazy i mi³oœæ(1963), von tagtäglichen, gewöhnlichen Erfahrun-gen und Schicksalsschlägen. Von Trauer desDichters, von Nostalgie, von Suche nach dem Sinndes Lebens. Gegenwärtig ist auch der Versuch, indem materiellen Gewebe der Welt Wurzel zu schla-gen, und so wird dieses als eine Art Sensationdargestellt: „Ein Eichhörnchen steckt im Herzen derTanne / Es knackt die Nüsse und verspottet denWinter“ (Zima w parku). Diese Einstellung fand aberkeine Fortsetzung. Das lyrische Ich in HenrykSzylkins Dichtung ist voller Unruhe. Der Dichternähert sich seiner Geistigkeit eher in Wymiary(1970) oder Zapis ognia (1977). Immer wiederkommt die Wehmut zum Ausdruck, schon damalsentstehen – man könnte sagen – einzelne Santoka-Gedichte (Dziecinny dom, Podró¿ £okaj¹), vor allemaber taucht eine konfliktbeladene Welt auf, die ökol-ogischen Gefahren, die Bedrohung für die Kultur,der moralische Verfall. Hier sind Sätze zu lesen, wiedieser: „Um den Hals der Erde wird die Schlingezugezogen / Schlagader der Flüsse von Trümmer-haufen bedrückt“, „Die Menschen zertreten morgenunsere Fußstapfen.“ In den Vordergrund gerät einestarke, katastrophische Diagnose, durchdrungenvon grausamen Realitätsbeschreibungen über dasheranrückende Ende. In dieser Betonung der exis-tentiellen Fragen kann man den Versuch einesgesellschaftlichen Einsatzes bemerken. Der Dichterist derjenige, in den „Alle Trauer des Tages versick-ern“. Nicht nur die eigene Unruhe, auch die fremde,der anderen Menschen. Szylkin selbst sagte dazunach Jahren: „Ich schenkte viel Aufmerksamkeitdem menschlichen Unglück, den Widersprüchen,die den heutigen Menschen begleiten“. Situationenwerden daher mit dicken, ausdrücklichen Strichengezeichnet. Um die Furcht steigern zu lassen. IhrBild wird so mit etwas Übertreibung dargestellt.Dies braucht der Dichter, denn hier sollen ja alleSachen und Situationen direkt beim Namen genanntwerden. Hier soll aktiv auf Anstöße reagiert werden,um den Leser zu erreichen, so dass der Stil durcheine radikale Ausdrucksweise gekennzeichnet ist.

Ich glaube, diese Sammlungen, ihre Themenund Töne, können in einem bestimmten Sinne alsSkizzen bestimmter Fäden verstanden werden, die inseinen späteren Büchern mit voller Kraft artikuliertwerden. Denn was sind sonst die 50 Jüngsten

80

liptycznych obrazów o totalnym zagro¿eniuducha cz³owieka, o triumfie z³a, upadku wszel-kich jasnych wartoœci, pysznym zaprzeczaniuBogu. Forma psalmu pozwoli³a Szylkinowiwyrzuciæ z siebie ca³¹ negatywn¹ wiedzê o œwiecie. Podobny, gorzki i niezwykle pesy-mistyczny jest zbiór, cykl poetycki Apoka-liptyczny kr¹g, stylizowany na Apokalipsê œw. Jana. Te ksi¹¿ki wynikaj¹ z przera¿enia i chêci poddania ku powszechnej przestrodzew³asnych intuicji. Trzeba wiêc „krzyczeæ terazpe³nym g³osem”, albowiem „zajrzy namwkrótce w oczy widmo katastrofy”. Cenna w tym utworze jest umiejêtnoœæ ³¹czenia kata-strofy powszechnej z zag³ad¹ krainy dzieciñ-stwa: „stan¹³em na progu rodzinnej Itaki. / Nieznalaz³em klombu, ani rabatek, / purpurowychpiwonii i georgiñ z³otych. / Milczenie przylega³odo œcian - / jakby wszyscy odeszli do ciemnegokresu”.

Równie¿ rozwiniête zosta³y w¹tki santockie,wileñskie. Dzisiaj mo¿emy powiedzieæ, ¿e nanich Henryk Szylkin opar³ swoj¹ ideê poetyck¹.S³usznie zreszt¹ zapewne doszed³ do wniosku,¿e eskalowanie katastrofizmu w rezultacieprowadzi jedynie do projekcji niemo¿liwej dopotwierdzenia hipotezy i jest moralnie dwu-znaczne. Natomiast opis krainy dzieciñstwa,jakikolwiek by on nie by³, od jakiejkolwiekstrony czyniony, jest jednak obrazem istnie-j¹cej rzeczywistoœci, bogactwem wra¿eñ,problemów, które realnie mia³y i maj¹ swoj¹niepowtarzaln¹ wagê, „Bliska ona dla tych,którym w serce wros³a”. Podmiotowe wspom-nienia i opisy ogl¹danych miejscowoœci(najczêœciej ju¿ poniszczonych), krajobrazówlasów, pól, jezior, odwiedzanych cmentarzyzawsze ³¹cz¹ siê z prawdziwym doœwiadcze-niem wielu ludzi. Z histori¹ tej Ziemi. Z kultu-rowymi œladami polskoœci. Czêsto odwo³uje siêpoeta do poczucia patriotyzmu. Tu ju¿ nie dasiê tylko bazowaæ na tonie apokaliptycznym.Ukazaæ tamten œwiat, co jest celem poety,oznacza ukazaæ go w potwierdzaj¹cej jegowartoœæ równowadze wszystkich stanowi¹cychgo elementów. Tym lepsze osi¹gane s¹ efektyim towarzyszy nostalgicznym opisom tak¿eekspozycja wartoœci. A zarazem refleksja nietylko o oczywistym sacrum santocko-wileñ-

Psalme (Psalmy ostateczne), wenn nicht eine durchAufwerfung der früheren Spuren und Visionen ver-vollständigte Reihe von Bildern der Apokalypse vommenschlichen Geist, des Triumphes des Bösen, desZusammenbruchs aller Werte, der hochmütigenRevolte gegen Gott. Die Form des Psalms verhalfSzylkin sein ganzes negatives Wissen über die Weltzum Vorschein zu bringen. Ähnlich, bitter undaußerordentlich pessimistisch ist die Sammlung, diedichterische Reihe, Apokaliptyczny kr¹g, stilisiertnach der Apokalypse des hl. Johannes. DieseBücher sind Früchte der Angst, des Willens, dieeigene Vorahnungen zur Warnung für alle zumachen. Man muss also „jetzt mit voller Stimmeschreien”, denn „in Kürze stehen wir vor derKatastrophe“. Wertvoll erscheint in diesem Gedichtdie Fähigkeit, die allgemeine Katastrophe mit derVernichtung des Landes der Kindheit zu verknüpfen:„ich stand an der Schwelle meines heimatlichenIthaka / ich fand kein Blumenbeet, sah keineRabatten / mit Pfingstrosen und goldenen Dahlien. /Das Schweigen haftete an den Wänden – / als seienalle an ihrem dunklen Ziel.“

Auch das Thema Santoka und Vilnius wurdenweiter geführt. Heute können wir sagen, dassHenryk Szylkins Dichtung von allem von dieser Ideeschöpft. Er ist wohl zu dem richtigen Schlussgekommen, dass die Eskalation des Katastrophis-mus lediglich zu der Projektion einer nicht beweis-baren Hypothese führt und moralisch zweideutig ist.Eine Beschreibung des Landes der Kindheit, wie sieauch sei, von welcher Seite auch immer sievorgenommen wird, bleibt ein Bild der Wirklichkeit,ein Reichtum an Eindrücken, Problemen, die einreales und einmaliges Gewicht hatten und haben;die Heimat ist „dem nahe, in dessen Herzen siewächst“. Die Erinnerungen des lyrischen Ichs, dieBeschreibungen der besuchten (und meistensinzwischen zugrunde gegangenen) Ortschaften, derLandschaften, Felder, Seen, Friedhöfen – das alleshängt mit wirklichen Erfahrungen zahlreicherMenschen zusammen. Mit der Geschichte dieserErde. Mit den Spuren der polnischen Kultur. DerDichter appelliert oft an den Patriotismus. Hier mussdie Apokalypse aufgegeben werden. Jene Welt zuzeigen – und das ist das Ziel des Dichteres –bedeutet, sie im Gleichgewicht aller Bestandteile zubestätigen. Hier ist Erfolg nur möglich, wennwehmutige Beschreibungen von einer Affirmation

81

skiego œwiata, o jego niewys³owionym piêknie,na którego tle niejednokrotnie Szylkin sytuujeswój los, swoje prze¿ycia egzystencjalne, têsknoty i mi³oœci, a zw³aszcza myœli o przemi-janiu. Przyk³adem mog¹ byæ ksi¹¿ki wydane w ostatnich latach, szczególnie takie jak: W stronê Ostrej Bramy, Sosny i kamienie,Gniazda pamiêci, Krzy¿e i kurhany, Powrotykrajobrazów, S³owa i obrazy czy ¯ejmiana.

Zwraca uwagê nie tylko przywo³anie klasycznej formy wiersza, zw³aszcza sonetu,modlitwy i pieœni, ale ograniczanie sentymen-talizmu, nadmiernego deklarowania wiernoœci i mi³oœci, na rzecz konkretnego opisu, boga-tego w realia, jak choæby nazwiska ludzi i nazwy osiedli, np.: „Pamiêtam. By³ dom. Obokdrugi wiêkszy. / W nim wójt £ozowski wraz z rodzin¹ mieszka³.” (Zacisze). To widzenie mapodwójn¹ strukturê, z jednej strony jest toodwo³anie siê do sielskich wra¿eñ, smakówmalin, ¿urawin czy zapachu zió³, a z drugiej,dramatycznie poeta stwierdza i niemal jak kon-trapunkt przywo³uje inne obrazy, wspó³czesne:„Jak¿e dziœ wszystko wygl¹da inaczej”,„Zamiast zbó¿ – kwiaty k¹koli.”, „W pustejokolicy tylko wiatr na d¹bku”. St¹d wspomnie-nie jest Ÿród³em bólu.

Ju¿ bowiem z oddalenia Henryk Szylkinprzedstawia swoj¹ Itakê. Zanurzenie siê w real-noœæ tamtej rzeczywistoœci nie jest mo¿liwe,gdy¿ obrazy s¹ „odmienione”, tak¿e z jakiegoœpowodu dalekie, mo¿e nawet obce. Jeœli tuwiele razy bywa³ i bywa nadal, to wie ¿e zawszetylko na chwil kilka, wiêc stwierdza: „Jeszczekrok zatrzymam z d³oni¹ na leszczynie” Nieoznacza to jednak, ¿e misja jej ocalania nie masensu.

der Werte begleitet werden. Aber auch von derReflexion nicht nur über die selbstverständlicheHeiligkeit jener Welt, sondern auch über ihre unaus-sprechbare Schönheit, auf deren Hintergrund Szylkinoft sein Schicksal, seine existentiellen Erfahrungen,seine Sehnsüchte und Lieben wirft, und vor allemseine Gedanken an das Vergehen. Als Beispiele seienhier die in den letzten Jahren herausgegebenenBücher genannt, wie: W stronê Ostrej Bramy, Sosnyi kamienie, Gniazda pamiêci, Krzy¿e i kurhany,Powroty krajobrazów, S³owa i obrazy oder ¯ejmiana.

Bemerkenswert ist dabei nicht nur die klassis-che Form der Gedichte, insbesondere Sonett, Gebetund Lied, sondern auch eine Einschränkung derSentimentalität, der übertriebenen Beschwörungender Treue und Liebe – zugunsten einer konkretenBeschreibung, reich an Tatsachen, wie Namen vonMenschen, Siedlungen usw.: „Ich weiß noch. Da warein Haus. Und ein größeres gleich daneben. / Dortlebte mit seiner Familie der alte £ozowski.“(Zacisze). Dieser Blick hat eine doppelte Struktur, esist einerseits Hinweis auf idyllische Erfahrungen,den Geschmack von Him- und Moosbeeren, den Duftder Kräuter; und andererseits ist es das wie einKontrapunkt dargestellte, wie der Dichter selbst erklärt,dramatische Bild der Gegenwart: „Wie anders siehtheute alles aus”, „Statt Getreide – Blumen derKornaden”, „In der leeren Gegend liegt nur der Windauf der Eiche“. Die Erinnerung ist also eine Quelledes Schmerzens.

Henryk Szylkins Ithaka wird nämlich nur nochvon der Ferne gezeigt. Es ist nicht möglich, in jeneRealität einzutauchen, die Bilder sind „verändert“,geradezu fern, ja gar fremd. Auch wenn er hier oftverweilte und immer noch hierher kommt, dannweiß er, er hat nur ein paar Augenblicke. So sagt er:„Ich halte noch den Schritt auf, eine Hand auf demHaselstrauch“. Dies bedeutet aber nicht, dass seinAuftrag keinen Sinn hat.

Übersetzt von Grzegorz Za³oga

82

Historia

Opuœci³em ciê ziemio dobraprzechodz¹c garbaty most,po nim z ciê¿arem wojnyprzenios³em m³odzieñczy los.

Dziœ œni¹ siê w b³yskach ¯ejmianylilie i skrzypy zielone.Nie ma tu kaskad alpejskichTylko ³oziny zwichrzone.

Zniknê³y te¿ z oczu polapierœcieniem drzew otoczonegdzie poœród zbó¿ rozmaitychserce wali³o dzwonem.

Opuœci³em ciê ziemio dobradzieciñstwa gniazdo jedyne,lecz nie b¹dŸ tragiczna jak Niobe,bo nie zabito ci syna.

Geschichte

Ich habe Dich mein gutes Land verlassenmit großer Last der Kriegszeit,die bucklige Brücke überschrittenund mein jugendliches Schicksalweiter gertagen.

Heute in Lichtstrahlen des ¯ejmiana Flussestraüme ich Lillien und grüne Schachtelhalme.Hier gibt es keinen alpinischen Wasserfall,nur die verwirrte Flechtweiden.

Im Augenhorizont verschwanden auchdie von Baümen umkreisten Felder,wo in Mitte des verschiedenen Getreideswie eine Glocke schlug mein Herz.

Ich habe Dich mein gutes Land verlassenden einzigen Jugendhain,aber bleibe nicht so wie Niobe tragisch,denn niemand hat Deinen Sohn getötet.

Henryk Szylkin

83

Babcine sosny

Trzeci wiek na stra¿y trzy santockie sosny.Jedna z g³ow¹ œciêt¹ dla gniazda bociana.Druga od zachodu ku ziemi schylona,Trzecia co najpóŸniej wita s³oñce wiosn¹.

Babciê moj¹ dobrze pamiêtaj¹ one.Ocenia³y j¹ nieraz przed spiekot¹ lata,nuc¹c konarami sosnow¹ kantatê,z ga³¹zek i szpilek misternie splecion¹.

Minê³y dwie wojny, lecz sosnowe wie¿eGotowe do walki z burzami i gromem,Jak niegdyœ z Moskalem francuscy ¿o³nierze,

którzy przez ¯ejmianê przep³ywali promem.Dzisiaj prom gdzieœ w b³ocie. Czas zmienia epokiTylko sosny babci wci¹¿ strzeg¹ Santoki.

Großmutters Kiefer

Schon drittes Jahrhundert halten in Santoka drei Kiefern die WacheDie erste mit – für ein Storchennest abgenhacktem Haupt.Die zweite vom Westwind zu Boden gesenkt.Die dritte mit Verspätung die Frühlingssonne grüßt.

Diese erinnern sich oft an meine alte Oma.Und schützen Sie manchmal vor Sommerhitze,mit Ästen summten sie ihr Kieferlied,aus Zweigen und Nadeln kunstvoll geflochten.

Vorbei sind zwei Kriege. Doch die Kiefertürmebereit sind zum Kampfe mit Blitz und Donner,wie einst gegen Moskowiter Napoleons Stürmer,

welche ¯ejmiana auf Fächren durchschwammen.Heute sind sie im Sumpf versunken. Die Zeit ändert Epochen,nur Omas Kieferen wachen am Fluß Santoka

Henryk Szylkin

84

Wysoki las

Jak¿e dziœ wszystko wygl¹da inaczej,Ros³y tu sosny, brzozy i osiki,Na polach ¿yto i pachn¹ca gryka,Mieszkanka dawna na wspomnienie p³acze.

Zaœcianek braci. Jeden by³ pszczelarzem,Drugi o Polskê w legionach wojowa³,Wyniós³ z nich pamiêæ, a utraci³ zdrowie,Z wojny zosta³y mu senne mira¿e.

Teraz tu rz¹dzi prawo nowych czasów,Nikt nie wie, jakie maj¹ przeznaczenie,Wyros³y domy z tutejszego lasu.

Wszystko tu tajne – przykryte milczeniem.Psy wœciek³e wêsz¹ ka¿dy krok przechodniów,Jakby st¹pa³a po tym miejscu zbrodnia.

Der Hochwald

Wie heute das alles hier anders erscheint.Hier wuchsen Kiefern, Birken und Espen.Auf Feldern roch es nach Korn undBuchweizen.Eine alte Einwohnerin voll Erinnerung weint.

Ein Adelsitz der Brüder. Erster warBienenzüchterZweiter Kämpfer für Polen in Legionen.Er kehrte mit Gedenken und Wunden zurück.Es blieben ihm nur traumvolle Miragen.

Jetzt herrscht hier das Recht der neuenZeiten.Und niemand weißt welches SchicksalHaben die Haüser, die im Walde wachsen.

Alles ist hier geheim – mit Schweigenbedeckt.Rasend wittern die Hunde jeden Schritt derPassanten.Als ob das Verbrechen die Straße betrat.

Henryk Szylkin

85

Rozstanie

Zmiesza³y siê d³oniez kwiatami mojego sadu.

Tysi¹c s³ówdr¿a³ojak na rzêsach ³zy.

Miesi¹ce i latastanê³y w stopniach wagonu.

Wznosi³aœ sercena nowy tor ¿ycia.

Trennung

Mit Blumen meines KirschgartensVerflochten sichHände

Tausend Worte zitternWie auf AugenwimpernDieTränen

Monate und JahreBlieben auf Waggonsstufen

Auf neuem LebenswegErhobst Du Dein Herz

Übersetzt von Romuald Szura

Henryk Szylkin

86

PREZENTACJEKatarzyna Podgórska-GlontiUrodzona w 1969 roku w Radomiu.1991-96 studia w PWSSP w Poznaniu.W 1994 rokustudia w VSVU w Bratys³awie (pracownia rzeŸby prof. Jozefa Jankovica, pracownia malarstwaprof. Rudolfa Sikory). Dyplom w pracowni rzeŸby prof. Jana Berdyszaka i pracowni tkaninyartystycznej prof. Andrzeja Banachowicza. W 1995 roku otrzyma³a stypendium MinistraKultury i Sztuki. Od 1996 roku pracuje w Katedrze Sztuki i Kultury Plastycznej WSP w ZielonejGórze (od 2001 r. Uniwersytet Zielonogórski). W 2002 roku uzyska³a kwalifikacje I stopniana Wydziale Komunikacji Multimedialnej ASP w Poznaniu. Obecnie jest adiunktem w PracowniDzia³añ Przestrzennych. Od 2005 roku pracuje tak¿e w Pracowni Projektowania Scenografiina Wydziale Architektury i Wzornictwa Przemys³owego Akademii Sztuk Piêknych w Poznaniu.Zajmuje siê: instalacj¹, dzia³aniami przestrzennymi, obiektem.

Wybrane wystawy indywidualne: 2007 - HISTORIE W£ASNE, Galeria Miejska, Wroc³aw; 2006 - LAST MINUTE,BWA, Zielona Góra; 2006 - DANCE MACABRE II, Galeria Rotunda, ASP, Poznañ; 2003 -GEOGRAF, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Galeria Nowy Wiek, Zielona Góra; 2001 - GEOGRAF,Galeria Amfilada, Szczecin; 1998 - DEKLINACJA, Galeria Kont, Lublin; 1997 - STANY SKU-PIENIA, Wie¿a Ciœnieñ, Pañstwowa Galeria Sztuki, Konin; 1995 - SYMETRIE, MuzeumRegionalne, W¹growiec; 1995 - PRE ZELENU SIEÑ, Stredoslovenske Muzeum, BanskaBystrica, S³owacjazbiorowe: 2006 - ZD¥¯YÆ PRZED ZACHODEM S£OÑCA , Galeria Wozownia, Toruñ; 2005- S£UBFURT CITY, Instalacja w przestrzeni miejskiej, Frankfurt/O – S³ubice; 2003 - HAPPY-LAND, Frankfurt/O, Niemcy; 2002 - ODER ODRA PROJEKT, 2YK Galeria, Berlin, Niemcy;2002 - ODER ODRA PROJEKT, Kunstbauwerk Tabakfabrik, Vierraden, Niemcy; 2002 - ODERODRA PROJEKT, Galeria Amfilada, Szczecin; 2000 - MODEL DO SK£ADANIA, CentrumRzeŸby Polskiej, Oroñsko; 2000 - INTERIM 2000, Schloss Pluschow, Niemcy; 2000 – SERCECIA£O DUSZA, Miêdzynarodowe Centrum Sztuki Inner Space, Poznañ; 1999 - WYSTAWAINSTYTUTU SZTUKI, Muzeum Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra; 1999 - 2112 GALLERY,Kopenhaga, Dania; 1998 - FRAME GALLERY, Pittsbourgh, USA; 1996 - PRZESTRZENIEW£ASNE, Galeria ON, Poznañ; 1994 - PEJZA¯ W MALARSTWIE WSPÓ£CZESNYM, Pa³acSztuki, Kraków; 1994 - MIÊDZYNARODOWE BIENNALE SZKÓ£ ARTYSTYCZNYCH,Bratys³awa

87

PREZENTACJE

Sztuka Katarzyny Podgórskiej-Glonti jestkobieca. D³ugo by³am przeciwna temu kry-terium podzia³u sztuki. Sprzeciwia³am siêprojektom promuj¹cym sztukê kobiet.Podzia³ ten klasyfikowa³am jednoznacznie,jako budowanie kobiecego getta, sepa-ratystyczn¹ koncepcjê sztuki, maj¹c¹ wy-kluczyæ kobiety z ogólnego nurtu sztukiwspó³czesnej. Styl, tendencja, filozofia dzie³a– mog¹ i zazwyczaj okreœlaj¹ dzie³o, ale byjego wyró¿nikiem mia³a byæ równie¿ p³eæautora?! Wydawa³o mi siê to daleko id¹cymuproszczeniem, schematyzmem, a w kon-sekwencji zamachem na wolnoœæ wypowiedziw sztuce! A jednak kategoria sztuki kobiet czysztuki kobiecej nie jest zbiorem pustym.Ekspozycja Katarzyny Podgórskiej-Glonti w Galerii Miejskiej we Wroc³awiu (marzec,2007) wydaje siê jednoznacznie tê tezêpotwierdzaæ.

Artemizja Gentileschi, córka malarzaOrazio Gentileschi, wymieniana w historiisztuki jednym tchem obok Caravaggia, jakojedna z pierwszych kobiet zaistnia³a imienniew historii sztuki. Jej autoportret jako alegoriamalarstwa z lat 30. XVII wieku jest nasyconykobiecym odczuciem œwiata. Kobiecym, czylijakim? Kobieca sztuka jest cicha, nawet jeœlikrzyczy. Potrafi pokazaæ s³aboœæ, w którejjest si³a. Zauwa¿yæ tê si³ê mo¿na wówczas,kiedy dr¿¹ podstawy aksjologicznego stela¿uepoki, w której nie ma ju¿ innych wartoœci,tylko te poddane pod w¹tpliwoœæ, „przewar-toœciowane”. W œwiecie globalnym, post-modernistycznym, w œwiecie „p³ynnychto¿samoœci” sztuka Podgórskiej-Glonti niepyta o to¿samoœæ, bo nie ma w¹tpliwoœci codo stanu istnienia. Zarówno jej to¿samoœæ,jak to¿samoœæ jej sztuki jest przejrzyœcieokreœlona.

Baumanowska „p³ynna nowoczesnoœæ”opisuje stan kultury pozbawionej (albo

„pozbawianej”) to¿samoœci. Puste architek-toniczne miejsca, korytarze przep³ywu ludzi,lotniska, supermarkety. George Benko za Markiem Augé takie puste miejsca w przestrzeni socjologicznej i kulturowej nazy-wa „niby-miejscami”. W niby-miejscach prze-bywamy z nieznajomymi osobami, które niemaj¹ historii, tak, jak i my jej nie mamy wobecnich. W „niby-miejscach” jesteœmy obecnitylko cia³em. Ze spo³ecznego punktu widzeniataki typ obecnoœci równy jest nieobecnoœci.

Ludzie przebywaj¹cy w takich strefachstaraj¹ siê uniewa¿niæ swoj¹ podmiotowoœæ.Im bardziej jesteœmy anonimowi, tym ³atwiejjest nam byæ w tym anonimowym t³umie. Niemo¿emy daæ poznaæ po sobie, ¿e ró¿ni¹ naszwyczaje, obyczaje, oczekiwania. „Niby-miejsce”to przestrzeñ pozbawiona symbolicznychform wyrazu to¿samoœci, relacji i historii: lot-niska, autostrady, anonimowe pokoje hotelo-we, œrodki transportu publicznego (...). Nigdywczeœniej w historii œwiata „niby-miejsca”nie zajmowa³y tak wiele przestrzeni.”

Nomadyzm kulturowy, wymuszony przezbrutalnoœæ struktury zatrudnienia, migracjeekonomiczne, polityczne, naukowe powo-duj¹, ¿e przenosimy ze sob¹ nasze atrybutykulturowe. Ale czy rekwizyty opisuj¹ce nasz¹to¿samoœæ, przeniesione w inne miejscemog¹ nadal pe³niæ tê sam¹ funkcjê? Czy kon-cepcja „krêgów kulturowych” antropologii z pierwszej po³owy XX wieku, tak mocno wyz-naczona przez „miejsce” wystêpowania kultu-ry, jest ju¿ ca³kowicie bezu¿yteczn¹ kategori¹wobec koncepcji „sieci”, systemu „p³ynnejfazy nowoczesnoœci”? „Zamiast siedliskprzypisanych na trwa³e, mamy dziœ lekkiesk³adane krzese³ka w ró¿nych rozmiarach i kszta³tach, których liczba i uk³ad ulegaj¹ zmianie, jak w znanej dzieciêcej zabawie w komórki do wynajêcia, co zmusza ludzi do nieustannego ruchu, nie daj¹c nadziei na

El¿bieta Koœcielak

Nomadyzm rzeczy a sprawa kobiet

88

spe³nienie, na odpoczynek i satysfakcjêwynikaj¹c¹ z osi¹gniêcia celu, z dotarcia dopunktu przeznaczenia, w którym to mo¿nabêdzie z³o¿yæ broñ, odprê¿yæ siê i uspokoiæ. U koñca drogi, któr¹ krocz¹ (chronicznie ju¿dziœ) wykorzenione jednostki, nie majaczy¿adna wizja zakorzenienia” – pisze ZygmuntBauman w P³ynnej nowoczesnoœci (2006).

Ubrania, materia³y, nici. W naszym krêgukulturowym elementy przynale¿ne kobiecie,atrybuty kobiecego statusu w kulturze. NiæAriadny - sposób na odnalezienie siê w labiryncie, tkana przez Penelopê tkanina - symbol wiernoœci kobiecej. Przez zatrzymanyna sobie œlad, dotyk, zapach, drobiny potu,skóry i w³osów ubrania i tkaniny s¹ zapisemnaszej obecnoœci w kulturze. W korytarzach„niby-miejsc” bez historii to ubranie, tkaninastaje siê dowodem naszego istnienia.Naszym kodem kulturowym.

Artystka traktuje ubranie/tkaninê roz-maicie. „Personalizuje” je wskazuj¹c najednostkowoœæ ich u¿ytkownika - ubrania przerzucone delikatnie na rozpiêtej kon-strukcji z lin, lub „depersonalizuje”, upychaj¹cw workach i sieciach setki ich egzemplarzy,zas³aniaj¹c nimi okna sal galeryjnych i muze-alnych. Ubrania s¹ bez³adnie wymiêt¹ mas¹,albo pouk³adan¹ konstrukcj¹, tworz¹c stosylub krêgi – co oczywiœcie nie zmienia ich sta-tusu. One zastêpuj¹ cz³owieka. S¹ zamiast.W dobie zaburzonych to¿samoœci to ubraniaœwiadcz¹ o nas, s¹ nami. Konstytuuj¹ naszebycie w kulturze.

Poczucie zagro¿enia, wizja koñca historii,unifikacji czy standaryzacji jest w instalacjachartystki nieobecne. Wieloœæ przedmiotów o tym samym charakterze jest bowiem naznaczona obecnoœci¹ ich u¿ytkowników,przywo³anych spokojnym dzia³aniem artystki.Niezliczona iloœæ ubrañ przechodzi przez jejd³onie i znajduje swoje miejsce w wyzna-czonym przez ni¹ systemie. Obojêtnie, czy s¹u³o¿one w pedantyczne stosy, czy zmiête – to jej decyzja wyznacza im miejsce. I jest todecyzja cicha, spokojna, ale konsekwentna.Autorka rytualizuj¹c procesy wyboru przed-miotów nadaje im znaczenie sacrum - przenosi w œwiat sztuki.

P³eæ artysty (artystki) wydaje siê byæcech¹ konstytutywn¹ tych realizacji artysty-cznych. „Chodzi o to, ¿eby kobieta wreszciesiebie napisa³a: musi zacz¹æ pisaæ o kobiecie

i wprowadziæ kobiety w œwiat pisma, z którego zosta³y wyparte z tak¹ sam¹gwa³townoœci¹, jak i z odczuwania swoichcia³, z tych samych powodów, tym samymprawem i w tym samym, œmiercionoœnymcelu. Kobieta musi sama, w³asnymwysi³kiem, wst¹piæ w tekst – jak w œwiat i w historiê. Przesz³oœæ nie mo¿e d³u¿ej wyty-czaæ przysz³oœci. Nie zaprzeczam, ¿e skutkiminionego s¹ wci¹¿ obecne. Odmawiam jed-nak utwierdzania ich przez powtarzanie;wyposa¿ania ich w atrybuty nieugiêtegoprzeznaczenia; mieszania biologii z kultur¹.Musimy je uprzedziæ”, pisze Hélène Cixous(Œmiech Meduzy,1993) .

Katarzyna Podgórska-Glonti wchodzi zeswoj¹ kobiecoœci¹ w tekst dzie³a przez ni¹tworzonego, jej kobiecoœæ go konstytuuje.Nie przez cytat, nie przez biologizm kobiecoœ-ci, a przez jej miejsce w kulturze, przez akt(s)twórczy mo¿liwy jedynie kobiecie.Twórczoœæ artystki nie ma rysu feministycz-nego w znaczeniu dyskursu ze œwiatem sztuki mêskiej. To sztuka wyp³ywaj¹ca z funkcji kobiety w œwiecie koczowników kul-tury, naznaczonych wieczn¹ niepewnoœci¹istnienia. To ona staje siê domem, ona stajesiê gniazdem, jej d³onie roz³o¿one w geœcieofiarowania staj¹ siê punktem odniesienia,spokojem, ukojeniem.

W instalacji „Last minute” (2006) pre-zentowanej w Galerii Miejskiej we Wroc³awiu(marzec 2007) postacie mê¿czyzny, kobiety i dzieci utrwalone na wielkoformatowychfotografiach, stoj¹ odwrócone ty³em doobiektywu. Ka¿da z fotografii zajmuje osobnemiejsce na przeciwleg³ych œcianach galerii.Pomiêdzy nimi zawieszony hamak, jest w takimsamym stopniu symbolem beztroskiego wypo-czynku, co ulotnoœci i braku stabilizacji. Jestw pewnym sensie parafraz¹ baumanowskichlekkich sk³adanych krzese³ek, które s¹ imitacj¹naszego miejsca w przestrzeni.

Katarzyna Podgórska-Glonti bez w¹tpieniastara siê stworzyæ kod „kobiecego pisma”sztuki, w którym autobiografia przestaje byænotatk¹ w³asnych lêków i prze¿yæ, ale zobiek-tywizowanym tekstem kultury. Globalistycz-nej kultury nomadów z silnym pierwiastkiemkobiecym, bêd¹cym, quasi-gwarantem utra-conej to¿samoœci.

Wroc³aw, kwiecieñ 2007

Katarzyna Podgórska-Glonti, Historie w³asne, Galeria Miejska Wroc³aw 2007 (fragment wystawy)

Katarzyna Podgórska-Glonti, Historie w³asne,Galeria Miejska Wroc³aw 2007 (fragment wystawy)

Wojciech Müller

Wojciech Müller, Galeria Miejska Arsena³ 2005

89

PREZENTACJE

Prace Wojciecha Müllera sytuuj¹ siêpomiêdzy grafik¹ a za³o¿eniami scenograficz-nymi, pomiêdzy p³aszczyzn¹ a przestrzeni¹,pomiêdzy lekkoœci¹ t³a a konkretem znaku.Ich skala i kontekst przestrzenny mo¿e mieæswoj¹ genezê w plenerowych, czêsto monu-mentalnych realizacjach grupy „Od Nowa”,której Wojciech Müller by³ wspó³za³o¿ycielemi aktywnym uczestnikiem. Grupa „Od Nowa”przygotowuj¹c w latach siedemdziesi¹tychakcje i realizacje rozbudowane w przestrzeni,inicjowa³a nowe sposoby prezentacji sztukipoza galeri¹, podczas których umieszczenieprojektu w miejscu publicznym zmienia³o jegokontekst i wyzwala³o nowe relacje przes-trzenne i czasowe. Realizacje „Od Nowa” by³yw du¿ym stopniu efemeryczne, tote¿ wa¿nymich elementem pozostaje fotograficzna doku-mentacja.

Efemerycznoœæ jest cech¹ prac Müllera,jednak nie w znaczeniu ich fizycznej nie-trwa³oœci, a raczej w odniesieniu do procesuodbioru, jaki nawi¹zuje siê i dokonuje w wyni-ku spotkania widza z dzie³em. Doœwiadczeniecz³owieka, pamiêæ, sfera asocjacji, s¹ nace-chowane efemerycznoœci¹ i dla takiego ulot-nego ogl¹du Müller przyjmuje swoj¹ optykê.Charakterystyczna dla niej jest wycinkowoœæscen zestawianych w cykle, niekiedywykraczaj¹cych poza granice figuratywnoœci,pomimo i¿ punktem wyjœcia jest cia³o ludzkie.Cia³o w znaczeniu bardziej body ni¿ //es/7,a zatem cia³o modelowane œwiat³ocieniem,nieostre wskutek ruchu, którego zatrzy-manie w ró¿nych fazach umo¿liwiafotografia. Fotografia spe³nia w pracyMüllera rodzaj szkicownika, który pozwalanotowaæ idee, dobieraæ kadry, a tak¿e uwy-pukliæ wa¿ny element pracy nad przygo-towaniem danej realizacji - procesualnoœæ.Proces, czyli dzia³anie w czasie jest widocznena ka¿dym etapie - od notowania poszczegól-

nych sekwencji w pracy z modelk¹, poprzezwywo³ywanie i kadrowanie fotografii, nastêp-nie dobór ich zestawieñ, przygotowanieekspozycji oraz jej prezentacjê, czyli mo-ment, w którym wchodzi ona w relacjê z odbiorcami. Od tej chwili szeregi obrazówzaczynaj¹ funkcjonowaæ w kontekœciedoœwiadczeñ percepcyjnych odbiorców.

Jednoczeœnie artysta celowo nie okreœlaapriorycznie rezultatu swoich poszukiwañ,nie re¿yseruje tak¿e poszczególnych fazpracy. Punktem wyjœcia jest seria fotografiiwykonanych w pracowni, w których inwencjamodelek odgrywa wa¿n¹ rolê. Kolejno - pracanad odbitkami - demonta¿ otrzymanego w studyjnym zapisie obrazu i ponowny jegomonta¿ przy zatarciu i wyciêciu niektórychfragmentów. Dalszym etapem jest ponownezrefotografowanie, rozbicie i przetworzenieobrazu, a wreszcie powiêkszenie do wiel-kiego formatu. Obraz fotograficzny - prezen-towany na wystawach najczêœciej w formienadruku na tkaninie pó³transparentnej - jestuzupe³niony obrazem ruchomym, pojawiaj¹-cym siê cyklicznie, wchodz¹cym w interakcjêz wczeœniej otrzymanym obrazem fotogra-ficznym. Etapów przetworzenia mo¿e byækilka, jednak nie jest konieczne dotarcie doabstrakcji. Stopniowe odchodzenie od figu-ratywnoœci, od wizerunku cz³owieka w stronêsugestii i œladu, dokonuje siê w kolejnych eta-pach zabiegów graficznych i fotograficznych.

Man Ray, innowator w zakresie awangar-dowej fotografii, twierdzi³, ¿e od kleistejmaterii malarskiej woli pracê z samymœwiat³em. Podobnie w fotografiach Müllera,cia³o modelki jest opracowane za pomoc¹œwiat³a na poziomie fotografii, ale równie¿ wmomencie aran¿acji wystawy œwiat³o maznaczenie prymarne. Buduje trójwymiar,ujawnia transparentnoœæ, odrealnia to, comaterialne. Ekspozycja prac ma charakter

Ewa Wójtowicz

Obrazy w stanie transgresji

90

parateatralny, choæ bez wyraŸnego podzia³una aktora, scenê i widowniê. Ten podzia³,pomimo i¿ zasygnalizowany obecnoœci¹ mo-delki, nie jest radykalny. Cia³o modelki, symbo-liczna kobiecoœæ, w procesie przetwarzania i multiplikacji obrazu oddala siê od mimety-cznoœci. Nie ma równie¿ granicy miêdzyscen¹ jako polem obserwacji - widz jestzagarniany w jego obrêb przez wielkoforma-towe p³aszczyzny, jakimi Müller siê pos³uguje.Ich aran¿acja wreszcie, równie¿ nie oddzielawidza od tego, co proponuje artysta. Zarów-no skala obrazu jak i jego materia oraz jêzykwypowiedzi powoduj¹ wra¿enie immersyjnoœci- wch³aniania widza w przestrzeñ obrazu.

Akt kobiecy zatrzymany w kadrze foto-grafii stanowi temat, który jest równoleg³y z jej histori¹ - by wspomnieæ chocia¿bydziewiêtnastowieczne fotograficzne studiaruchu Eadwearda Muybridge’a. Müller wybie-raj¹c fotografiê jako podstawê i punkt wyjœciadla swoich prac, przyznaje: Robiê wielefotografii, które osaczaj¹ ulotnoœæ chwili. Z nich wy³aniaj¹ siê obrazy, rozbijaj¹ce czasmoich wyobra¿eñ i rojeñ na sekundy i frag-menty sekund. Co jest moj¹ rzeczywistoœci¹?Wymyœlona i tkwi¹ca w mojej wyobraŸniscena, której osi¹ jest naga kobieta?Dziesi¹tki papierowych okruchów zdjêæ? Czyto jedno wybrane, czy mo¿e powiêkszonyjeden fragment? Czy je¿eli ca³oœæ tworzynowy œwiat, to równie¿ t¹ now¹ rzeczywis-toœci¹ jest jego czêœæ, strzêp jêzyka goopisuj¹cy? Wierzê, ¿e tak... Wspomnianyjêzyk opisu jest figuratywny tylko na tyle, by w zetkniêciu z nim odbiorca móg³ uruchomiæwewnêtrzny ci¹g obrazów osnutych na pa-miêci, tak indywidualnej jak i zbiorowej. W obszarze zbiorowej pamiêci zawieraj¹ siê -niewidoczne bezpoœrednio i nie cytowaneprzez Müllera - obrazy filmowe, kino noir,klasyczne kadry obecne w powszechnejœwiadomoœci. Jak mówi artysta, jego praca z fotografi¹ jako medium opartym na czasie,jest prób¹ dogonienia tamtych cieni.

Operowanie nieostrymi przeb³yskamipamiêci wydaje siê byæ szczególnie uwidocz-nione w serii prac z po³owy lat dzie-wiêædziesi¹tych o szczególnym sposobiekompozycji, gdzie poszczególne kadry prze-ciête s¹ na krzy¿ - w pionie i poziomie, a tak¿eukoœnie, a w obrêbie przecinaj¹cych jeskrzy¿owanych pasów znajduj¹ siê kolejneobrazy, w kontrze. Przestrzeñ obrazu

fotograficznego ulega rozciêciu, ujawniaj¹ckolejno otwieraj¹ce siê szczeliny pamiêci.Dodatkowym akcentem by³o po³¹czenie ich w jedn¹ ca³oœæ podczas prezentacji wysta-wowej, tak, ¿e wybrane pasy podzia³utworzy³y liniê horyzontu, spajaj¹c wszystkieobrazy, niezale¿nie od kompozycyjnegouk³adu ka¿dej z prac.

Niekiedy zastosowany przez artystêsposób kadrowania wewn¹trz obrazu - jak w cyklu prac z 1997 roku - jest skoncen-trowaniem uwagi na detalu - dotyku, kontraœ-cie miêdzy miêkkoœci¹ cia³a a faktur¹draperii, na zarejestrowanym przez krótk¹chwilê niepowtarzalnym oœwietleniu postaci.Podobnie jak w procesie ludzkiej percepcji,operuj¹cej ró¿nymi rodzajami pamiêci, z których ka¿dy przeznaczony jest do innegoporz¹dkowania rzeczywistoœci - wybrany kadrwyrywa jeden zarejestrowany szczegó³,pozostawiaj¹c ca³oœæ obrazu nieostr¹.

Innym razem wa¿n¹ rolê pe³ni rekwizyt -jak w realizacji Suknia z 1998 roku - gdzietytu³owa suknia z transparentnego tiulu stajesiê jednym z wa¿nych elementów artysty-cznego teatrum jakie proponuje Müller.Istniej¹ca fizycznie szata by³a zestawiana z podœwietlanymi postaciami, podkreœlaj¹crelacjê miêdzy rzecz¹ a jej obrazem.

W podwójnej instalacji z roku 2002,zaprezentowanej na dwóch poziomach wewnêtrzu galerii, nastêpuje rozdzieleniesposobu narracji i jednoczesna rozdzielnoœæmiejsca, która powoduje, ¿e odbiorcadoœwiadcza kolejno obu czêœci pracy. Napoziomie górnym prezentowane by³y œwiet-liste obrazy fotograficzne na rozpiêtymbia³ym ekranie, uzupe³nione przez obraz filmowy, który pojawia³ siê nieregularnie i zanika³. Na dolnym poziomie, przy minimal-nym oœwietleniu, widoczne by³y postaci naszarym ekranie. Ca³oœci towarzyszy³o nie-rozpoznawalne t³o dŸwiêkowe, nieokreœlonyszum. To niebezpoœrednie zestawienie obra-zu migotliwego i generowanego œwiat³emoraz matowego i nieruchomego, jest swegorodzaju przeciwstawieniem fotograficznejmaterii i antymaterii, obrazu ¿ycia i braku¿ycia.

Oniryczny charakter obrazu wynika z owejpracy ze œwiat³em, które w równym stopniupozwala widzieæ, co i zaciera widzenie. Fakt,¿e Müller zajmuje siê równie¿ scenografi¹teatraln¹ oraz jego wczeœniejsze doœwiad-

91

czenia w zakresie realizacji plenerowych,wp³ywa na wybór sposobu prezentacji prac,które w kontekœcie wystawowym nabieraj¹charakteru pe³nej polisensorycznoœci.Wa¿nym aspektem poszukiwañ twórczychartysty jest otwarcie siê na sygna³y wysy³aneprzez materiê, w jakiej pracuje. Inwencjamodelek pozuj¹cych do szkiców foto-graficznych i synergia wynikaj¹ca z porozu-mienia z drugim cz³owiekiem, dekonstrukcja i rekonstrukcja obrazu fotograficznego, sammoment konstruowania instalacji we wnê-trzu galerii, a wreszcie jej o¿ywienie poprzezzetkniêcie z publicznoœci¹ - te wszystkie etapyrealizowania siê danego projektu nios¹ zesob¹ wiele aspektów potencjalnoœci i otwar-toœci. Artysta nie wskazuje na cezury cza-sowe czy medialne w toku swojej drogi twór-czej, uznaj¹c je za nieadekwatne do charak-teru twórczoœci. W tym sensie mo¿na mówiæo intermedialnoœci, a tak¿e wymykaniu siêklasyfikacji. Istotna jest raczej transgresja,p³ynnoœæ, otwarcie na to, co nieprzewidy-walne i nieskrêpowane ustalonymi za³o¿enia-mi. Szczególnie istotne s¹ momenty fuzji obu

rzeczywistoœci - tej realnej i tej rejestrowanejprzez aparat fotograficzny, która powodujeniekiedy nieoczekiwane efekty wizualne.

W pracach Wojciecha Müllera multi-plikacja fragmentów rzeczywistoœci postrze-ganej prowadzi do stworzenia rzeczywistoœciautonomicznej, o charakterze immersyjnymwobec podleg³ej jej postaci, ale tak¿e - czêœ-ciowo - wobec widza. Zastosowane przetwo-rzenia umo¿liwiaj¹ zaistnienie œwiata niepodlegaj¹cego ograniczeniom. Obrazy s¹nacechowane lekkoœci¹ i zbudowane z przenikaj¹cych siê pó³transparentnychwarstw - zapisów ruchu i gestu. Postaæ ludz-ka - a raczej jej efemeryczny œlad - znajdujesiê w stanie ci¹g³ej transgresji. Ów stan pod-kreœla wieloplanowoœæ przestrzeni, w jakiejpostaæ jest osadzona. Nak³adanie nieostrychkadrów, operowanie zapisem czasu powodu-je, ¿e percepcja tych obrazów jest uwarun-kowana nie tylko rozpoznawaniem mode-lowanych œwiat³em i cieniem kszta³tów figu-ratywnych, ale jest zapowiedzi¹ otwieraniasiê nowej i nieuchwytnej przestrzeni, którejwycinek zostaje udostêpniony odbiorcy.

92

Zachwyt – olœnienie. Zapamiêtanie, z a p a m i ê t a n e, rejestracja – trzaskmigawki. Zachowane – utrwalone, o b e c n e.W³o¿one w realn¹ przestrzeñ. Gotowe dojawnego dyskursu z rzeczywistoœci¹ zastan¹.Twórczy manifest, autorska deklaracja o nieustaj¹cej gotowoœci do szukania, odkry-wania. Opowieœæ – wizualna prezentacja,kolejny fragment drogi do przeczuwanejca³oœci. Powiêkszone, zwielokrotnione, w s k a z a n e.

Ogl¹da³am horyzontalne, góruj¹ce nadzebranymi goœæmi pi¹tkowego wernisa¿u(26.01.2007.) w Muzeum Ziemi Lubuskiej,wielkoformatowe wydruki – druki solwen-towe. „P R A C E 2 0 0 7” profesoraWojciecha Müllera to najnowsza propozycja,jak autor wyraŸnie podkreœla, powsta³a w odpowiedzi na w³asne zapotrzebowania i poszukiwania twórcze, jednak z myœl¹ o konkretnej przestrzeni – Galerii Nowy Wiekprowadzonej przez Leszka Kaniê.

4 metry, 6 metrów, 9 przy wysokoœcioko³o 1,5 metra – ekrany, obrazy. Ca³oœæekspozycji sk³ada siê z szeœciu takich w³aœnieelementów skompilowanych z siatk¹ niekrzy-¿uj¹cych siê neonów, ka¿dy oko³o 0,5 metra.W ch³odnych, w ciep³ych barwach iluminuj¹ponad g³owami i myœlami ogl¹daj¹cych.

Ekspozycjê dope³nia muzyka kompozycji synaartysty.

Wprowadzaj¹c obrazy, w³aœciwie obiekty,w przestrzeñ realn¹, ³¹cz¹c ze œwiat³em i dŸwiêkiem, artysta podejmuje kolejny razintryguj¹cy go problem. Ju¿ w latach 70-tychXX wieku realizowa³ z Grup¹ Plastyczn¹ „Od Nowa” wielkie widowiska plenerowe. W 1972 roku we Wroc³awiu Müller spotyka,po raz pierwszy, Janusza Grzywacza, twórcêi lidera legendarnej ju¿ grupy jazzowo-rockowej „Laboratorium”. Od tego czasuwielokrotnie podejmowali wspó³pracê. Obajposzukiwali zwi¹zków przestrzeni z obrazem,zwi¹zków muzyki, dŸwiêku z obrazami w przestrzeni. Prowadzili twórczy dialog.

Obszarem, terenem dla odkryæ jest i by³agrafika (warsztatowa, artystyczna). Müller,czêsto i chêtnie, podkreœla swój rodowódwarsztatowy. Odchodzenie i jednoczesnetrwanie przy idei i sensach tak silnej tradycji,jak¹ jest grafika – wydaje siê wyznaczaæ wa¿-n¹ oœ jego twórczoœci i osobowoœci. Jawnadecyzja o rezygnacji z ortodoksyjnych regu³technologicznych na rzecz, programowonowych mediów (chocia¿by druk i ostatecznaobróbka cyfrowa) dostarczaj¹ obrazów loku-j¹cych siê na styku s z t u k r o z m a i t y c h.Byæ mo¿e, w³aœnie w tym, kryje siê zasada

Agnieszka Graczew-Czarkowska

Z A P A M I Ê T A N E O B E C N EW S K A Z A N E

93

alchemicznego postêpowania WojciechaMüllera. Konsekwentne wyprowadzanie os-tatecznego obrazu z kadru fotograficznego,czyni go nieskoñczonym. Gdzie zaczyna siê i koñczy obraz, który wyci¹ga, poszerzanasze widzenie poza kadr? Formatem i kom-pozycj¹ prac Müller sugeruje przecie¿ za-ledwie wycinek, niepoznanej przez nas,ca³oœci. Natomiast nawarstwienia i deforma-cje obrazów daj¹ wra¿enie ruchu, wyrywaniasiê gestu z cyklu zdarzeñ, zmian i nastêpstw.W toku.

Artysta ten powo³a³ swoiste laborato-rium, archiwum. Jego poszukiwania i odkry-cia to niekoñcz¹cy siê proces. Przez latapracy przetwarza³ rejestrowane na b³onachfotograficznych obrazy. Siêga³ po zabieg mul-tiplikacji, co wydaje siê konsekwentnym spo-sobem, przy szczególnie dogodnej matrycy,jak¹ jest u¿ywana przez niego klisza. Ingerujewe wstêpnie zaakceptowany obraz, nastêp-nie zmienia ca³oœæ lub tylko wybrane frag-menty. Nak³ada obrazy jeden na drugi i kolejne - analizuje koncepcjê tzw. stanówmatrycy na poziomie ci¹g³ej obróbki. Gdywyœwietla³, powo³ane w ten sposób obrazy nadu¿ych ekranach by³ ponownie bli¿ej teatru,scenografii, akcji. Gdy jednak zrezygnowa³ z projekcji wideo, w naturalny sposób, wróci³do „odbitki” pracuj¹c nad wielkoformatowymidiapozytywami. Rzeczywiœcie, pomijaj¹cmedium, które narzuca przecie¿ inn¹ technologiê obróbki obrazów, nie mo¿na zignorowaæ podobieñstwa tych dzia³añ doetapów zachodz¹cych w grafice warszta-towej.

Od opatentowania wynalazku dagerotypiidzieli nas 168 lat, wielowiekowe ju¿ metodygrafiki (czystej) zdaj¹ siê byæ bliskie etapudekadencji, a jednak... Po³¹czenie sensów:matrycy – negatywu, odbitki – diapozytywuoraz ró¿nic, chocia¿by elastycznoœæ opero-wania skal¹ w przypadku fotografii i trady-cyjne 1:1 w grafice, da³o kolejne mo¿liwoœciartyœcie. Dzisiaj konsekwentnie analizujekolejne po³¹czenia wybieranych mediów,siêga po te najnowsze. Technika, technologiepomagaj¹ urzeczywistniaæ obrazy, jednak

powinny wyzwalaæ w nas czujnoœæ; g o t o w yo b r a z p o t r z e b u j e a u t o n o m i i, a l e b e z w z g l ê d n i e n a c e c h o w u j ea u t o r a.

Wojciech Müller to artysta – grafik,fotograf, to wieloletni pedagog oraz animatorkultury. Jego dorobek twórczy obejmuje rea-lizacjê ponad piêædziesiêciu wystaw indywidu-alnych w kraju i za granic¹, udzia³ w ponadtrzystu piêædziesiêciu pokazach zbiorowych.Jest równie¿ twórc¹ licznych scenografii,dzia³añ plenerowych, a tak¿e widowiskparateatralnych. Wojciech Müller jest profe-sorem zwyczajnym. Obecnie, po raz kolejny,piastuje stanowisko Rektora Akademii SztukPiêknych w Poznaniu, wczeœniej PañstwowejSzko³y Sztuk Plastycznych. Od 1996 rokupracuje tak¿e w naszym mieœcie – ZielonejGórze. Obecnie prowadzi Pracowniê Dzia³añPrzestrzennych na Wydziale Artystycznym w Katedrze Sztuki i Kultury Plastycznej przyUniwersytecie Zielonogórskim.

Müller dba o obrazy. Nadal pracuje w rytmie dyktowanym trwaniem kolejnychsesji zdjêciowych oraz filmowych. Prowadzi,równoleg³e do rzeczywistych okolicznoœci,zapisy kamer¹. Ostatecznie, przewrotnie,gubi chronologiê zdarzeñ. Zdradza kuluaryw³asnych poszukiwañ, podkreœla rolê kobiety,modelki, choæ nieprofesjonalistki; jej autenty-cznoœæ. Opowiada o wyczekiwaniu na pe³n¹naturalnoœæ fotografowanej osoby, na brakskrêpowania, mimo nagoœci, pomimo ci¹gletrwaj¹cych rejestracji.

Godziny pracy w atelier, w pracowniwyprowadzaj¹ sens opowieœci artysty pozarealny czas. Gubi¹ ostroœæ i jednoznacznoœæ.Stajemy wobec fragmentów czyichœ myœli,refleksji, zachwytów – w³aœciwie bezmo¿liwoœci zadawania pytañ. Prawie, jak jegomodelki... Nadzy, poubierani jednak wew³asne refleksje, doœwiadczenia, emocjeoraz oczekiwania. Co uczynimy z obrazamiprof. Müllera w nas? Zale¿y od nas samych.

P r z y w y k l i œ m y p o d k r e œ l a æw o l ê i w o l n o œ æ a r t y s t y. W i d z p o s i a d a w o l ê i w o l n o œ æo b s e r w a t o r a.

94

Kaprys Einsteina

Czas - mówi ktoœ szeptem - jest kategori¹ okreœlon¹jak pory roku: s³oñcem, deszczem, œniegiem.I œmierci¹ - dodaje g³oœno ktoœ inny.Kobieta wiêdnie na moim ramieniu;nad nami bezgwiezdna noc.We mnie: nic, tylko ty - jêczy kobieta.Pod nami inny mê¿czyzna z inn¹ kobiet¹poc¹ siê ze strachu, albo wyprowadzaj¹ nadziejêna balkon.Na ulicy stoi Albert.Przyciska pod brod¹ skrzypce.Zaczyna graæ.Muzyka mija okoliczne drzewa; dr¿¹ liœcie i struny.Mija czas.O co chodzi - pyta kobieta zaniepokojonafa³szowaniem Alberta.Nie wiem - odpowiada Einstein - ja tu tylko myœlê.

Menu

proza iberoamerykañska poezja zjadliwa obojêtnej prowieniencjimuzyka soul wy³¹cznie oryginalnakawa inka mas³o roœlinne chleb grahamaw literaturze realizowanie postulatówzaadoptowanego rzadko urodzonego programuw ¿yciu permanentne poszukiwanie paradygmatu szczêœciaalbo po prostu szczêœliwego zakoñczeniaoraz dziewczyny która przede wszystkim bêdzie chcia³aa potem urodzi czworo inteligentnych ludzi p³ci obojêtnejœpiewa niegdysiejszy albo zapoznany józef skrzekmatka wnosi chleb praski albo inny baltonowskina pewno z szynk¹ albo inn¹ odœwiêtn¹ wêdlin¹obok le¿y nieœwie¿y tomik tadeusza ho³uja na którym usiad³a mucha

Czes³aw Markiewicz

95

Rafa³ Wojaczek wychodzi z Cyganerii

na tej wie¿y nie wyroœnie cieñna tej wie¿y deszcz i morze krwis³owa rzucone w betonzwiniête w k³êbekwielka ró¿a jak ³za oœlepialabirynt schodów anafory kamienispuchniêty dystych wargpiêtrzy siê œlinamózg przywiera do jêzyka

spadam z najwy¿szej wie¿yna trawie zaledwie kilka kropelrosy

Filidor dzieckiem podszyty

toco bêd¹c dzieckiemnazywa³em sztuk¹zmieni³o siê w sztukê miêsaterazkrwisty kawa³ czasuobrós³ robakamijad kie³basiany zala³ mózgimiêso zaczê³o poruszaæ rzêsami r¹koraz chodziæ po ulicachzrywaæ kwiaty w ksiêgarniachsztuka wysz³a na ulicêumówiona z moim protoplast¹pod poblisk¹ latarni¹niestetyspóŸni³em siê o jeden wierszito teraznazywane czasemokaza³o siê krwistym szambem

Czes³aw Markiewicz

96

W sztuce, w poezji (jak i w ¿yciu) znacze-nie ma to wszystko, co ³¹czy siê z autenty-cznymi rewelacjami duchowymi. Inaczejobjawiaj¹ siê one w przypadku twórcy, któryod pierwszych odkryæ przeszed³ drogêró¿norakich wtajemniczeñ, osi¹gn¹³ poziomdojrza³oœci estetycznej i zarazem (powiedzia³-bym) tematycznej, a inaczej w przypadkukogoœ, zw³aszcza w m³odym wieku, kto dopie-ro na tê drogê wstêpuje. Jego radoœæ tworzeniawynika z pierwszych wtajemniczeñ. W tejinicjacyjnej sytuacji doznania wewnêtrznezawsze doœæ gwa³townie ³¹cz¹ siê z biegiem¿ycia, z przechodzeniem ku czemuœ zupe³nienieznanemu, co znamionuje inny œwiat,doros³oœæ. Wtedy to niezwykle wa¿nemu prze-wartoœciowaniu podlega m³odzieñczy œwiato-

pogl¹d, emocjonalnoœæ. Wszystko to dzieje siêna styku z doros³oœci¹. Ten splot prze¿yæ,rozstrzygaj¹cych, ostrych, buduj¹cych nowegocz³owieka, w poezji, w sztuce, uzyskujenajczêœciej bardzo wyrazist¹ postaæ. Cowa¿ne, nie ma tu, bo nie mo¿e byæ, ¿adnejrutyny, co najwy¿ej jest œlad jakichœ zapoœred-niczeñ, przepuszczanych przez w³asn¹ wra¿li-woœæ, nie naœladownictwo. Po tym poznajesiê, ¿e mamy do czynienia z talentem. Ka¿dykrok w doros³oœæ oznacza wtedy tworzeniew³asnych pojêæ i ³¹cz¹cej siê z nimi sferyobrazowej. Oczywiœcie proces to niezwykleskomplikowany. W ka¿dym razie mo¿nauznaæ, i¿ ka¿dy nowy wiersz przyczynia siê doodciêcia przys³owiowej „pêpowiny”. Podmiotstaje siê œwiadom¹ siebie, swojej odrêbnoœci,

DEBIUTYCzes³aw Sobkowiak

Wiersze m³odych poetów lubuskich

97

koniecznoœci przewartoœciowania dotychcza-sowej mitologii ¿ycia, odpowiedzialn¹ za swójœwiat i za innych ludzi, osob¹. Tajemnic¹pozostaje tylko wynik tej konfrontacji.Zw³aszcza, jeœli ma ona miejsce na terenie i w obrêbie jêzyka poetyckiego, a wiêc prze-kracza granice intymnego wnêtrza podmiotu.Ka¿dy tego typu akt jest o tyle wa¿ny, ¿e wi¹¿esiê z uzyskiwaniem dystansu do doraŸnychdoœwiadczeñ, ju¿ przez samo ich objêcie,opisanie i nazwanie. Niezbêdna to rzecz, byzbli¿yæ siê do ogólnoœci znaczeñ. Tak w³aœniepatrzê na pierwsze wiersze m³odych poetówlubuskich, bêd¹cych jeszcze w szkolnymwieku. Poznawanie i wyra¿anie œwiata obja-wia siê tu np. w opisie codziennego przedmiotu(szklanki, szafy) jako czegoœ „zwyk³ego”, w pytaniu o siebie, o swoj¹ to¿samoœæ, o kondycjê moraln¹, która warunkuje poczuciecz³owieczeñstwa, istotne widzenia, nie zatra-canie siê, uzmys³awianie sobie niezmiennejzasady ¿ycia jako immanentnej „goryczy”, w poznawaniu w³asnego miejsca w œwieciejako „jego czêœci” lub w snuciu osobistejopowieœci. Przyznaæ muszê, ¿e zwraca uwagê

dostrzegalna œwie¿oœæ metaforyczna, co jesttutaj ju¿ wartoœci¹. Choæ z drugiej stronyzdawaæ sobie trzeba sprawê, ¿e za poszczegól-nymi tekstami stoj¹ lekturowe sympatietudzie¿ wysi³ek dydaktyczny nauczycieli jêzy-ka polskiego w wielu szko³ach. Jednak wartoœ-ci¹ bezsporn¹ jest poszerzenie widzenia i wi¹¿¹cy siê z nim wzrost humanistycznejprzestrzeni. A z tego cieszyæ siê nale¿y. Niewdaj¹c siê w wyrokowanie o przysz³oœci, jak¹maj¹ przed sob¹ publikowani tu m³odziautorzy, mo¿na byæ pewnym, ¿e te próbyartystyczne nie s¹ dla nich obojêtne i coœwa¿nego w ich w ¿yciu bêd¹ znaczyæ. Gwoliœcis³oœci chcê dodaæ, ¿e niniejsze tekstypochodz¹ z jedenastej edycji ogólnopolskiegokonkursu poetyckiego, który w tym rokuzosta³ zorganizowany pod has³em „Ja i mójœwiat”. W obrêbie województwa lubuskiegopatronat nad nim sprawowa³o TowarzystwoPrzyjació³ Dzieci w Zielonej Górze. Przez latazebra³ siê piêkny dorobek. Wypada wiêc zapy-taæ, czy nie odpowiedni ju¿ czas aby wydaæodzwierciedlaj¹c¹ go ksi¹¿kê. Sadzê, ¿e jestpotrzebna.

98

Œwiate³ka ¿ycia

Du¿a œwieca p³onie i p³onie.Obok niej kilka ma³ych siê jarzy.Nagle du¿a œwieca zgas³a.Wyrzuci³am j¹ do œmieci.Nowe, ma³e œwieczkidalej p³on¹swoim du¿ym nieczystym ogniem.

Wcale nie widz¹ brakuswojej przewodniczki,du¿ej niczym gromnica œwiecy.A przecie¿ to z niej stworzonoma³e œwieczki.

W srebrnej peruce miesi¹c œwieci.Na nocnym niebieani jednej chmurki nie ma.A z kosza na œmieci zerkanadopiekuñcza du¿a œwieca.

Pory roku

Lato ju¿ pakuje swój baga¿.Walizka, mimo ¿e ciê¿ka, nie ci¹¿y zbytnioOd ulotnych chwilI przelotnych spojrzeñ.Oto poci¹giem wspomnieñ nadje¿d¿a Jesieñ.Z walizk¹, niby pust¹, a ciê¿k¹ jak gruz.Ludzie wyganiaj¹ j¹ miot³ami.Zbyt s³abi, by dostrzec starzej¹ce siê piêkno.Jesieñ w szarej walizce trzyma cukierki.Smutno jej – nikt nie chce siê czêstowaæ.Tylko jeden ch³opiec wyczekuje jej przyjœcia.Ten, który uzale¿ni³ siê od gorzkich cukierków.

Monika Dobrowolska

Krzysztof G¹siorowski

99

Magda Dolega³a

Niewielki mur oddziela nas od przedszkola.Tam kiedyœ uczyliœmy siê pierwszych liter.Jest naszym wspomnieniemNaszym beztroskim dzieciñstwem.Plac zabaw, niewielki budynek i wielki komin.Na ka¿dej jednej cegie³ce jest wypisany mój dzieñ,A¿ do koñca.Ka¿da moja ³ezka, ka¿de moje zmartwienie,To komin mojej przesz³oœci.

Kamila Janeczek

Klucz do œwiata wyobraŸni

Trzymam kluczMalutkiNiczym z³ota rybka

Z braku czasuRzadko u¿ywanyLekko zardzewia³.

Przekrêcam delikatnieIPrzygotowujê miejsceDlaKorzeni szczêœcia

Konewk¹ nadzieiPodlewam kwiaty

Otwieram biuroDobrych rad

W³¹czam kseroPozytywnych myœli

Rozumiecie,¯e to ju¿Nie jest bajka?

100

S¹d Ostateczny

Zebrano nas wszystkich na placu.Udzielono nam niezbêdnych informacji.Nastêpnie przydzielono nas do autokarów.Wedle nieznanego bli¿ej klucza.

Jechaliœmy tam stosunkowo d³ugo.Co jakiœ czas wyprzedzaj¹c inne samochody.Mijaliœmy po drodze autobus np. Japoñczyków(Nie rozumiem, po co im aparaty fotograficzne).

Dotarliœmy do du¿ego budynku, Gdzie przy wejœciu siedzia³ znudzony œw. Piotr.Wydaj¹c bilety wstêpu,Wpuszcza³ nas po kolei do œrodka.

Weszliœmy do du¿ej poczekalni, St¹d dalej wpuszczano nas na rozmowêGdzieniegdzie wisia³y tandetne krajobrazy, Które zapewne zakrywa³y dziury w œcianach.

Wszyscy czekali cierpliwie,A¿ zostan¹ wywo³ani.Zegar na œcianie nie liczy³ siê z czasem,Pewnie œw. Piotr zapomnia³ go nakrêciæ.

Nikt nie udziela³ siê towarzysko.Wszyscy skupieni byli na sobie.Tylko jeden facet kr¹¿y³ sprzedaj¹c lody,Ale dziwnie mu siê œlady po raciczkach dymi³y.

Wywo³any zosta³em przez megafon jako jeden z pierwszych,Wiêc poszed³em niezw³ocznie z biletem w stronê rejestracji.Maria Magdalena po przejrzeniu dokumentów,Zaprosi³a mnie do œrodka uprzejmym gestem.

Przekroczy³em próg

Spad³em

Wyl¹dowa³em,Wiêc mogê ¿yæ dalej.

Wojciech Jurkiewicz

101

Mój œwiat

Dopiero uczê siê mojego œwiatai nie znam go jeszcze na pamiêæ.Dopiero uczê siê nim zachwycaæi nie znam jego wszystkich kolorów.Wiem tylko, ¿e wci¹¿ mnie zadziwiazapachem ³¹ki,bia³ymi sadami,uœmiechem dziecka.Wiem, ¿e mnie wci¹ga, A ja coraz bardziej stajê siê jego czêœci¹.

Jakub Lincz

Patrycja Gawron

Mój œwiat to moja szafa

Stara jak œwiatMoja szafaW rogu pokoju stoiW niej mój œwiat ca³yO pó³nocy otwiera siêNa oœcie¿Wtedy pokazuje miSkarby ukryteSukniê balow¹ KopciuszkaI pantofelekZgubiony na schodachGdy na dworze jaœniutkoZamyka siê szara szafaCichutko

102

S³odko-gorzki ¿ycia smak

Niedopita herbata w kubku ¿yciaSkoñcz j¹ póki mo¿eszSkoñcz j¹ póki chcesz

Rozgrzany kubek wci¹¿ parzy d³onieJeszcze ¿yjeszJeszcze chcesz

Srebrna ³y¿eczka brzêczy o szk³oMiesza³a cukierS³odzi³a ¿ycie

Rozpuœci³a wszystkie dobre chwileZnik³yNie powróc¹

Tylko ta gorycz ta niechcianaPozosta³aPowróci³a

Weronika Sojka

Sandra Stempniewska

Niewidoma nieznajoma

Widzê ju¿ konturyAle œwiat³o latarni jest wci¹¿ jeszcze dalekoA przecie¿ pokój ciemnoœci opuœci³am tak dawnoByæ mo¿e moje oczy uzale¿nione od mroku codziennie uciekaj¹ jak najdalejTraci³am wzrok powoliOd jednego grzechu do drugiegoOd papierosa do alkoholuW koñcu siêgnê³am te¿ po toBy³am œlepaTeraz siedzê na ³awceMijana przez ludzi jak œmieæPragnê odzyskaæ wzrok i zobaczyæ znowu œwiat³o latarniPragnê ¿eby ktoœ pozna³ swoj¹ niewidom¹ nieznajom¹

103

Kim ja jestem?

Kim ja jestemCz³owiekiem(zawsze),ptakiem, który lata w przestworzach(gdy marzê),szar¹ myszk¹ w k¹cie(gdy siê bojê),motylem rozwijaj¹cym skrzyd³a(gdy siebie jestem pewna).

Jestem cz³owiekiem,marzê, bojê siê i myœlê ...

Karolina Wiœniewska

Monika Zalas

Szklanka

Zawsze taka zimnaTylko czasem siê zmienia³aW œrodku by³a pustaZwyk³a pró¿nia

Codziennie j¹ widzia³amNie zauwa¿a³amNie by³a niepowtarzalnaNie by³a nawet wyj¹tkowaZwyczajna

Nie dbam o ni¹Teraz ju¿ jej nie maMam now¹Te¿ jest zwyk³a

104

Historia rodziny von Fernemont naobszarze Œrodkowej Europy nierozerwalniezwi¹zana jest ze S³aw¹, niegdysiejszym oœrod-kiem miejskim (Marktflecken, Städtel). W okresie od drugiej po³owy XVII w. dokoñca XVIII w. byli jednymi z najwiêkszychposiadaczy ziemskich na Dolnym Œl¹sku. Ichmaj¹tek w najwiêkszej swej rozpiêtoœci w pocz¹tkach XVIII w. siêga³ 15 wsi i miastaS³awy. Zbli¿onymi do niego by³y jedyniemaj¹tki rodzin von Proßkau, Reder,Dünnewald, d’Hautois le Bronne, Montani,

czy Leßelów. Przewy¿sza³y go dopiero dobratakich potentatów ekonomicznych jakSchönaichowie na ksiêstwie Siedlisko-BytomOdrzañski, Hatzfeldowie na Miliczu, czyHochbergowie na maj¹tku Ksi¹¿ w ksiêstwieœwidnicko-jaworskim 1.

Fernemontowie maj¹tek s³awski, wczeœ-niej pozostaj¹cy w rêkach znakomitychRechenbergów, zakupili prawdopodobnieoko³o 1652 r. Nie posiadamy bowiemwczeœniejszych wzmianek dotycz¹cych obec-noœci rodziny na tym terenie, a póŸniejsze

OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJJaros³aw Kuczer

Hrabiowie von Fernemont

1 Określenie księstwa używamy również w odniesieniu do okresu po 1740 r., czyli przyłączeniu Śląska do królestwapruskiego, z uwagi na fakt, iż w nomenklaturze polityczno-gospodarczej określenie to funkcjonowało do końca XVIII w.mimo zmian w układzie administracyjnym prowincji.

105

mówi¹ce o roku 1654, wydaj¹ siê zbyt póŸnymiz uwagi na fakt pe³nienia w³aœnie od 1652 r.przez Johanna Franza von Barwitz baronaFernemont urzêdu starosty ksiêstwa g³ogow-skiego. Uzyskanie mianowania i instalacja na urzêdzie by³a poprzedzona uzyskaniemzarówno indygenatu ksiêstwa, jak i inkolatupotwierdzaj¹cego posiadanie na jego obszarzedóbr ziemskich. Poniewa¿ nie ma w¹tpli-woœci, i¿ rodzina ta nie wystêpowa³a w ksiêstwie przed wojn¹ trzydziestoletni¹, abype³niæ w nim urz¹d musia³a otrzymaæ nadanieziemskie 2.

Od awansu do upadku

Rodzina wywodzi³a siê z w³oskiego Pie-montu, sk¹d wywêdrowa³a do Niderlandów i Lotaryngii, gdzie naby³a dobra rodowe. W 1595 r. zostali zaliczeni w poczet szlachtyRzeszy. Pierwszym wzmiankowanym przezŸród³a dziœ cz³onkiem rodziny pozostaje¿yj¹cy w XV w. Jacob von Barwitz, doktorobojga praw, który prawdopodobnie jako pierwszy w rodzinie uzyska³ podniesienie dogrupy szlachty tytularnej, tzw. Herrenstand,uzyskuj¹c tytu³ barona (Freiherr). Prawdo-podobnie wczeœniej ju¿ rodzina stanê³a u bokucesarza, by w ten sposób dbaj¹c o jego dobronie zaniedbaæ interesu w³asnego. W nastêp-nych latach fortuna okaza³a siê byæ ³askaw¹dla Fernemontów. Kolejny ze znanych namFernemontów, Johann uzyska³ nawet jednora-zowe wynagrodzenie cesarskie opiewaj¹ce na 10 600 florenów. Z uwagi na ciê¿kiepo³o¿enie skarbu cesarskiego w okresie wojnytrzydziestoletniej pojawi³y siê trudnoœci z wyegzekwowaniem tych pieniêdzy, coskrzêtnie wykorzysta³ syn Johanna – JohannFranz, protoplasta œl¹skiej linii rodziny. TenGeneralfeldzugmeister, cz³onek Nadwornej

Rady Wojennej (Kriegshofrath) i wieloletnidowódca cesarski, uczestnik bitwy podLipskiem w 1642 r., a nastêpnie wiêzieñszwedzki, w³asnym staraniom zawdziêcza³podniesienie do stanu szlacheckiego RzeszyNiemieckiej. W 1652 r. w ramach rekompen-saty za niewyp³acone sumy oraz w uznaniuzas³ug w s³u¿bie cesarskiej umo¿liwiono muzakup maj¹tku S³awa po zani¿onej cenie.

Nowe nazwisko rodowe by³o prawdopo-dobnie odzwierciedleniem nazwy niegdysiej-szych maj¹tków Barwitzów po³o¿onych w hrabstwie Mamno. Tytu³ szlachecki z pre-dykatem „zu Fernemont” Johann Franz posia-da³ od 12.01. 1623 r., a od 1643 r. wchodzi³ w sk³ad korporacji szlachty Dolnej Austrii 3.Jego spadkobiercami byli Johann Alexandervon Barwitz baron Fernemont na Suchej,Johan Baptista Franz Wenzel von Fernemontna KuŸnicy G³ogowskiej. Koligacje Ferne-montów siêga³y takich rodzin jak Zieroti-nowie, Lodron-Lateranowie, Frezinowie,Baillencort et Cerellesowie, Kolovratowie,Sobekowie, Proskau’owie, Anhaltowie czyWaldsteinowie 4.

Fernemontowie byli de facto zwyciêzcamicesarskimi i jako tacy pojawili siê na Œl¹sku.W 1681 r. byli jedn¹ z 16 rodzin legitymu-j¹cych siê tytu³em szlacheckim hrabiego lubbarona w regionie, a w nieca³e czterdzieœci latpóŸniej ju¿ jedn¹ z 36 5. Powstawanie corazsilniejszej grupy by³o zwi¹zane z rozwojemsystemu nadañ we wszystkich krajachrz¹dzonych przez Habsburgów. Mia³ on nacelu budowê w miarê jednolitego bloku elitarystokratycznych, stanowi¹cych zapleczecentralistycznej polityki cesarzy w prowin-cjach. Tytu³y hrabiego i barona – jeœli niepochodzi³ od przodków – by³ nadawanyzwyk³¹ drog¹ uzyskania cesarskiego doku-mentu przyjêcia do stanu hrabiów lub

OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ

2 Data 1654 r. podana została jako przybliżona w: M. Konopnicka-Szatarska, Sława w okresie wczesnonowożytnym (XVI-XVIII wiek) [w:] Sława. Zarys dziejów, red. W. Strzyżewski, Sława 2004, s. 71.

3 Archiwum Państwowe we Wrocławiu [dalej: APW], Stowarzyszenie Szlachty Niemieckiej, sygn. 127, s. 41; J. Kuczer,Szlachta w życiu społeczno-gospodarczym księstwa głogowskiego w epoce habsburskiej (1526-1740), Zielona Góra 2007,s. 76; W. Strzyżewski, Kariera rodziny Fernemont w księstwie głogowskim w świetle wczesnonowożytnych pieczęci (XVII-XVIII wiek) [w:] Polacy. Niemcy. Pogranicze. Studia historyczne, red. G. Wyder, T. Nodzyński, Zielona Góra 2006, s. 141.

4 R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej, t. 2, s. 161-163.5 APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn. 513 i sygn 527; Spisy dóbr księstwa głogowskiego 1681-1727, opr.

J. Kuczer, W. Strzyżewski, Warszawa 2007.

106

baronów 6. Cesarz dokonywa³ jednoczeœnie„ulepszenia” herbu rodzinnego (Wappen-Verbes-serung), nadaj¹c mu odpowiednie elementywzbogacaj¹ce. Tytularni mieli prawo wy³¹cz-nie do tytu³u i ulepszonego herbu oraz przy-s³ugiwa³a im odnoœna ranga w spo³eczeñstwie,wi¹¿¹ca siê adekwatnymi korzyœciami naturymajatkowo-w³asnoœciowej w³¹cznie, pozbawienibyli natomiast rzeczonych praw politycznych.ZnaleŸli siê wiêc Fernemontowie wœród takprzednich nazwisk jak Schönaichowie, Kniggo-wie, Nostitzowie, Churschwandtowie, Kanitzo-wie, Dyhernowie, Montani, Herbersteinowie,Dünnewaldowie, Niebelschützowie, Braidowie,Proßkauowie, Rederowie oraz Bergowie 7.

Kolejni spadkobiercy dóbr s³awskichpodtrzymywali presti¿ rodziny. Po latachœwietnoœci rodziny w okresie do koñca eryhabsburskiej na Œl¹sku w 1740 r., Fernemon-towie zachowali sw¹ pozycjê. Kolejny awansspotka³ ich niespodziewanie wraz z utrwale-niem porz¹dku pruskiego w prowincji. Jakwiêkszoœæ szlachty œl¹skiej rodzina musia³adoœæ szybko zaakceptowaæ now¹ w³adzêzwierzchni¹, skoro osiem lat od wybuchu pier-wszej wojny œl¹skiej, dok³adnie 13 wrzeœnia1748 r. uhonorowana zosta³a tytu³em hra-biowskim króla pruskiego, Fryderyka IIWielkiego. Odt¹d g³owa rodu pisa³a siêFreiherr von Barwitz Graf von Fernemont.Fernemontowie stanêli wœród rodzin wyró¿-nionych tym tytu³em w zamian za lojalnoœæ,takich jak Schönaichowie i Hatzfeldowie,którzy w 1741 r. otrzymali tytu³y ksi¹¿êceFürsta. Ród istnia³ do 1884 r., chwili œmierciKarla Hermana Franza. Dwa lata po wygaœniê-ciu rodu maj¹tek przejêli Haugwitzowie 8.

Herb

Rodowy herb Fernemontów ulega³ przek-szta³ceniom wraz z rozwojem pozycji spo-

³ecznej rodziny i uzyskaniem przez ni¹najpierw tytu³u baronów, a nastêpnie hrabiów.Jak podaje Wojciech Strzy¿ewski, jeden z pierwszych zachowanych wizerunków her-bowych przedstawia „owaln¹ tarczê typuw³oskiego, dwudzieln¹ w pas, w górnej czêœciprzedstawiony kwiat ró¿y, a w dolnej pas. Nadtarcz¹ umieszczono koronê z piêcioma fleu-ronami. Tarcza zosta³a osadzona na kartuszu.Owalna pieczêæ (…) z charakterystyczn¹ tzw.w³osk¹ tarcz¹, wskazywa³a na pochodzenierodziny. Wraz z uzyskiwanymi od cesarzaulepszeniami herbu, jego obraz ulega³ kolej-nym zmianom. W 1721 r. tarcza herbu uzys-ka³a postaæ czwórdzieln¹. Prawdopodobnieostateczny kszta³t uzyska³ on w 1748 r., wraz z nadaniem rodzinie tytu³u hrabiowskiego.Wówczas to pojawi³ siê na nim m.in. orze³pruski w formie tarczy sercowej i nakrywaj¹caca³oœæ korona hrabiowska.

Maj¹tek

W pierwszej po³owie XVIII w. maj¹teks³awski Johanna Wentzela von Barwitz baronaFernemont by³ jednym z najwiêkszych w tejczêœci Œl¹ska. W sk³ad tego maj¹tkuwchodzi³a S³awa i 15 wsi: Ceg³ówka, GolaW¹soska, Jeziorna, Dêbina, Lubiatów,Lubogoszcz, Myszyniec, Potrzebowo Górne,Przybyszów, Tarnawka, Wojs³awice, S³awêciceoraz Krampen, Rädichen, Sperlingswinkel 9.Niektóre szacunki mówi¹ i¿ zamieszkiwa³o je³¹cznie 2988 mieszkañców. Centrum maj¹tkuw S³awie by³ pa³ac po³o¿ony malowniczo nadbrzegiem jednego z najwiêkszych jeziorŒl¹ska. Zniszczone dobra maj¹tku zosta³yoszacowane w 1652 r. na 24 906 florenów.Fernemontom sprzedano go jednak zazani¿on¹ jak siê zdaje sumê 18 000 florenów.Sprzeda¿ zosta³a ostatecznie potwierdzonadopiero w 1664 r., z powodu d³ugotrwa³ych

6 Der Große Brockhaus, t. 6, s. 576; Brockhaus Enzyklopädie, t. 9, s. 42.7 APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, Rep. 24, sygn. 513, Rubrika 2, s. 18; Codex Diplomaticus Silesiae [dalej: CDS],

t. 28, s. 258, nr 19; APW, Personalia, nobilitacje, inkolaty, tabele lenników, Rep. 47, sygn. 7, s. 89-90; O. Wolff, Geschichteder Stadt Grünberg in Niederchlesien von ihrer Entstehung bis zur Entstehung der Reformation, Grünberg 1848, s. 167; R. Sękowski, Herbarz szlachty śląskiej, t. 1, s. 158-159.

8 W. Strzyżewski, Kariera rodziny Fernemont…s. 141-142.9 J. Kuczer, Kryteria definiujące elitę szlachecką księstwa głogowskiego po wojnie trzydzietoletniej (1648-1740), „Kwartalnik

historyczny Śląska Sobótka”, 61: 2006, s. 275-291.

107

zabiegów Rechenbergów. Ci d³ugo jeszcze powojnie trzydziestoletniej uwa¿ali siê zaw³aœcicieli S³awy 10.

W³aœciciele maj¹tku i fideikomisu S³awa

W 1667 r. utworzono z niego fideikomis,czyli niepodzieln¹ ordynacjê opart¹ o senio-raln¹ zasadê dziedziczenia. W jego sk³adwchodzi³y wówczas opisane wy¿ej dobras³awskie 11. Dobra te by³y czêœci¹ wiêkszegokompleksu ziemskiego, jakim by³y hrabstwoMamno, maj¹tek Pertelle i Touchy oraz kom-pleks ziemski Gilgenberg w Austrii. Zbli¿o-nymi co do wielkoœci by³y dobra przem-kowskie Christopha Georga von Proßkau.Sk³ada³y siê z Przemkowa i 11 wsi. Dalejwymieniæ mo¿na dobra Dünnewaldów (mias-teczko Zabór i 10 wsi), Rederów (Ma³omice i 9 wsi) 12, Müllenau’ów (Kolsko i 6 wsi) orazpiêciowioskowe maj¹tki d’Hautois le Bron-ne’ów na Szklarkach Górnych, Kottwitzów naChe³mku, Lüttwitzów na D³ugich i Lestwitzówna Czerninie. Ich dobra wzmiankowane by³yte¿ w Ÿródle podaj¹cym wysokoœci podatków i wartoœci poszczególnych dóbr prowincjiœl¹skiej z 1765 r. 13

Fernemontowiew ¿yciu publicznym Œl¹ska

Jednym z rysów polityki rodowejFernemontów by³o silne przywi¹zanie do

katolicyzmu. W okresie kontrreformacji tak w kulturze koœcio³a, jak i rozwoju stosunkówspo³ecznych krajów korony czeskiej by³ toimperatyw jednoznacznie niekiedy okreœlaj¹cynie tyle œwiatopogl¹d, co stosunek do dynasty

i jego pañstwa. Ewentualny strach poddanychprzed faworyzuj¹cymi katolicyzm Fernemon-tami móg³ siê okazaæ s³uszny, zw³aszcza, ¿epierwszymi zmianami starosty ksiêstwa g³ogow-skiego by³o przyjêcie, postulowanego przezkancelariê dworsk¹ w Wiedniu, zakazu sprawo-wania urzêdów miejskich przez protestantów.

Fernemontowie jako rodzina katolickastanowili mniejszoœæ wyznaniow¹ ksiêstwag³ogowskiego. Wed³ug danych z 1718 r.wchodzili w sk³ad 23-procentowej mniejszoœci.Charakterystyczne by³o jednak, i¿ mniejszoœæta z regu³y posiada³a najwiêksze maj¹tki w ksiêstwie i piastowa³a wiêkszoœæ urzêdówtak królewskich jak i stanowych przeznaczo-nych i zwyczajowo pe³nionych przez szlachtê.Nazwisko Fernemontów sta³o w jednym sze-regu z 31 nazwiskami: Briesen, Schweinitz,Canon, Klobutschinsky, Nostitz, Stosch, Braida,Latowsky, Berg, Trinsky, Müllenau, Barwitz,Keßlitz, Glaubitz, Hohenhaus, Pusch, Glöckels-berg, Reder, d’Hautois le Bronne, Churschwandt,Wiesenthal, von der Heyde, Thalwentzel,Kottwitz, Globen, Kreckwitz, Leschcourault,Proßkau, Dünnewald, Klüx i Sommerfeld.

Z racji wysokiej pozycji Fernemontowieniejednokrotnie do 1740 r. pe³nili w ksiêstwie

OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ

Lp. Ordynat Lata w³asnoœci1. Johann Franz 1652-16672. Johann Baptysta 1667-17223. Johann Franz 1722-17404. Johann Franz 1740-17705. Karl Johann 1770-18256. Franz Karl Stanislaus 1825-18477. Karl Herman Franz 1847-1884

10 M. Konopnicka-Szatarska, Sława w okresie wczesnonowożytnym…, s. 71-73.11 W. Strzyżewski, Kariera rodziny Fernemont…, s. 142; Informator genealogiczny podaje, że fideikomis obejmował jedynie

Przybyszów, Dębinę, Jeziorną, Myszyniec, Cegłówkę i Tarnawkę: R. Sękowski, op. cit., t. 3, s. 160; Wiadomość ofideikomisie sławskim znajdujemy też w Kodeksie Dyplomatycznym Śląska: CDS, t. 24, s. 155.

12 APW, Księstwo głogowskie 1329-1886, sygn. 527.13 Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, opr. Z. Kwaśny, J. Wosch, Wrocław 1975, s. 3-15.

108

najwa¿niejsze urzêdy: starosty ziemskiego i starszego ziemskiego 14. Przywi¹zanie dokatolickiej polityki cesarza da³o o sobie znaæ w okresie pe³nienia przez Johann Franza urzê-du starosty ziemskiego, najwy¿szego urzêdu w ksiêstwie o kompetencjach bezpoœrednichwzglêdem monarchy. Starostowie, reprezen-tuj¹cy organ królewski w swej genezie, byli z regu³y stronnikami prokatolickiej politykicesarza. Podobnie jak kolejni starostowie, taki Johann Franz nie wykazywa³ zrozumienia dlaprotestantyzmu. Przywraca³ wiêc uprawnieniaklasztorów i koœcio³ów, wszystkie sporne decyzjedotycz¹ce nieporozumieñ pomiêdzy szlacht¹ a duchowieñstwem podejmuj¹c na korzyœæ tegoostatniego. Wydaje siê, ¿e i w okresie 1740-1886,czyli po przejêciu Œl¹ska przez Prusy i zrów-naniu protestantów w prawach z katolikami,rodzina zaanga¿owana by³a nadal politycznie.S³yszymy, i¿ na prze³omie XVIII i XIX w.maj¹tkiem zarz¹dza³ niejaki Franz zmar³y w 1847 r., przed tym okresem pe³ni¹cy istotne,a nawet elitarne urzêdy radcy kamery wojen-nej w G³ogowie i rejencji legnickiej.

Najlepiej bodaj jest dziœ udokumentowanyokres pe³nienia urzêdu starosty ziemskiegoprzez Johann Franza w latach 1652-1668,który mo¿e niepotrzebnie rzuca okreœloneœwiat³o na sposób zaanga¿owania rodziny w ¿ycie publiczne ksiêstwa w epoce habs-burskiej. W okresie odbierania koœcio³ówprotestanckich i szerokiej akcji na rzeczochrony wolnego kultu augsburskiego (1652-1654), Johann Franz u¿ywa³ zdecy-dowanych œrodków, z aresztowaniem niepo-kornych szlachciców w³¹cznie. Wielokrotnie,jak to mia³o miejsce 31 maja i 18 czerwca1653 r. zwraca³ siê do nich o usuniêcieduchownych ewangelickich oraz do samychduchownych z poleceniem opuszczenia ksiêstwa

g³ogowskiego w ci¹gu 14 dni (18.VI.1653) 15.Gdy 26 czerwca stany g³ogowskie z³o¿y³y narêce starosty ziemskiego pismo, w którym odrzu-ca³y mo¿liwoœæ zmiany wyznania, czekaj¹c da-remnie na zmianê decyzji cesarza FerdynandaIII, adresat odpowiedzia³ odmownie, zgodniez instrukcj¹ cesarsk¹ 16. Dopiero jednak zamiarstanów wys³ania deputacji na sejm do Regens-burga sprowokowa³a osadzenie rzeczonej depu-tacji w sto³ecznym wiêzieniu 17. Starosta zagrozi³nawet u¿yciem si³y, w przypadku jeœli szlachtanie okaza³aby pomocy sêdziom dworskimodbieraj¹cym przybytki kultu. Rozkaz takizosta³ wystosowany osobno dla szlachty ka¿degoweichbildu. Interesuj¹co mia³a siê sprawa w weichbildzie górowskim, gdzie prawieka¿da siedziba szlachecka posiada³a ko-œció³ek. Dlatego starosta tam w³aœnie pos³a³osobn¹ komisjê, która mia³a powtórzyæ rozkazcesarski (26 VII). Stany górowskie w specjal-nym wyjaœnieniu wyrazi³y ¿yczenie mody-fikacji postanowieñ w³adz, na co starostaziemski Maximilian baron von Gersdorf naKotli zapowiedzia³ kary dla opornych nobilów 18.

D³ugo po wojnie trzydziestoletniej, stanyksiêstwa, a w tym g³ównie szlachta wspiera³yewangelickich duchownych, a ich posiad³oœcista³y siê cichymi oœrodkami tej wiary, co spo-tyka³o siê z ostrymi interwencjami cesarza, i w niezrêcznej sytuacji mog³o stawiaæ nawetstarostê ksiêstwa, Johanna Franza von Barwitzbarona von Fernemont. Kaznodzieje owi nosilimiano Buschprediger, czy Prädikanten, gdy¿msze i nabo¿eñstwa odprawiali w lasach.Wspomagano te¿ ludnoœæ potajemnie odwie-dzaj¹c¹ koœcio³y w polskiej Wschowie, czysaksoñskich Krzystkowicach i ¯arach, koœ-cio³ach po³o¿onych w ksiêstwach wo³owskim,czy legnickim 19. Musiano nie przestrzegaæ te¿postanowieñ Urzêdu Zwierzchniego, o czym

14 M. Ptak, Zgromadzenia i Urzędy stanowe księstwa głogowskiego od XIV do 1742 r., Wrocław 1991, s. 240.15 O. Wolff, Geschichte der evangelischen Stadt- und Landgemeinde Grünberg in Niederschlesien, von den Zeiten der

Reformation bis zum ersten schlesischen Frieden, 1742, Grünberg 1841, s. 82; J.G. John, H.A. Pilz, Cronica oder KurzeBeschreibung von der Entstehung und den Schicksalen der Stadt Grünberg von 1222 bis 1814, Grünberg [1881], s. 44.

16 „…Wir dieses, was wir geredet und begehrt hätten, nicht nur vor unsre Person angebracht, sondern wir wären vomganzen Land dazu instruiret, welches uns die Worte, die wir vorgebracht, in den Mund geleget…“: S.J. Ehrhardt, Presbyterologie des evangelischen Schlesiens, t. 3, cz. 1, Liegnitz 1783, s. 155.

17 Ibidem, t. 3, cz. 1, s. 158, przyp.18 Ibidem, t. 3, cz. 1, s. 142-168, cyt. s. 164.19 H. Ziegler, Die Gegenreformation in Schlesien, Halle 1888, s. 104; M. Hartmann, Die evangelische Kirche Schlesiens in

geschichtlicher Entwicklung bis auf die Gegenwart, Breslau 1928, s. 22-25.

109

œwiadcz¹ skargi proboszcza Œwiebodzina,Mittelstaedta. Szlachta nie chcia³a bowiemzgodnie z poleceniem cesarskim przyjmowaæ i wspomagaæ proboszczów katolickich, a nawet zdo³a³a uzyskaæ zezwolenie na wolneprzeprowadzanie uroczystoœci zwi¹zanych z chrztami, weselami, czy pogrzebami, po uprzednim uiszczeniu op³at stu³y, tzw.Accidentien wnoszonych do kasy miejsco-wych parafii. Du¿¹ rolê w sporze z Koœcio³emkatolickim odgrywa³y pieni¹dze przynale¿nemu z racji egzekucji lat 1659–1666. Poniewa¿stany g³ogowskie nie mia³y zamiaru wyp³acaæregularnych sum, ksiê¿a zwracali siê dostarostów o kroki w tej sprawie. Starosta baronvon Fernemont na³o¿y³ ostatecznie na szlachtêœwiebodziñsk¹ obowi¹zek ich uiszczania.Mimo to zmuszony by³ do ponownego wyz-naczenia odpowiedzialnej starszyzny ziem-skiej w osobach Jobsta Adolf von Tschammeri Joachima von Kalckreuth, którzy jako komi-sarze zaprosili na rozmowy duchownych dodomu zebrañ szlachty weichbildu œwiebo-dziñskiego, wespó³ z przedstawicielamistanów 20.

Ze wzglêdu na pe³nienie przez JohannaFranza urzêdu starosty, Fernemontowie mielite¿ swój udzia³ w „procesach o czary” ma-j¹cych miejsce w weichbildzie zielonogórskimw latach 1661-1669. By³y to bodaj jedne z wiêkszych jakie zanotowano na terenachœl¹skich 21. Wówczas to baron von Fernemontpowo³a³ komisjê maj¹c¹ za zadanie kierowaæœledztwem. W jej sk³ad wszed³ jej najgorli-wszy zwolennik, Christoph Melchior vonLandskron, deputowany weichbildu zielono-górskiego, oraz Christian von Schwarz,Matheo de Morena i Sigmund von Lessel 22.To w wyniku jej prac na terenie Raculinale¿¹cej do rodziny von Unruh spalono 2 kobiety, w Przylepie Christophera Melchioravon Landeskron – 7, w P³otach – 3, w StarymKisielinie – 1 i wreszcie 10 w samej Zielonej

Górze. Tylko w okresie od 3 wrzeœnia 1663 do 1 listopada 1665 r. spisano 73 protoko³ys¹dowe dotycz¹ce takich oskar¿eñ 23.

Uwagi koñcowe

W zasadzie nale¿y podkreœliæ, ¿e pojawie-nie siê Ferenemontów wraz z uzyskaniemprzez nich podniesienia do Herrenstanduœl¹skiego, by³o elementem wiêkszego procesuspo³ecznego zainicjowanego przez Habs-burgów austriackich ju¿ w ostatnich latachprzed wojn¹ trzydziestoletni¹. W stopniu szer-szym by³ on widoczny zw³aszcza w Czechachi na Morawach, jako ¿e tam przybra³ kszta³trozprawy z protestanck¹ opozycj¹. Podnie-sienie na urz¹d starosty g³ogowskiegoFernemonta i osadzenie rodziny by³o wiêckontynuacj¹ wprowadzania na dobra œl¹skieszlachty tytularnej, czêsto bliskich zauszni-ków, czy nawet urzêdników dworskich,dowódców armii cesarskiej. Cesarz stara³ siêw ten sposób wzmocniæ sw¹ pozycjê w pro-wincjach, podkreœliæ suwerennoœæ królaczeskiego wzglêdem instytucji Rzeszy orazobudziæ wdziêcznoœæ uhonorowanych. W rodzinie nie brak³o osób wykszta³conych,jak ¿yj¹cy w XV w. Jacob, czy podró¿nikówpobieraj¹cych nauki w Holandii i Austrii, a zarazem trwoni¹cych fortunê rodow¹ jakJohann Franz Wenzel. Maj¹tek S³awa Fer-nemontowie posiadali przez ponad 232 lata. Z uwagi na zniszczenia wojny trzydziestoletniejzmuszeni byli do stworzenia od podstaw jegoekonomiki. Sprawne zarz¹dzanie maj¹tkiemsz³o w parze z zaanga¿owaniem w ¿yciu pu-blicznym. Analizuj¹c wk³ad tej rodziny w ¿ycie spo³eczne Królestwa Czeskiego, a nastêpnie Prus i Cesarstwa Niemieckiego,musimy stwierdziæ, i¿ byli Fernemontowiejedn¹ z rodzin których dzieje uosabia³y takcharakter regionu, jak i zamieszkiwanej przeznich czêœci Europy.

OBRAZY PROWINCJI SZLACHECKIEJ

20 G. Zerndt, Geschichte von Stadt und Kreis Schwiebus, t. 2, Schwiebus 1909, s. 304-306.21 K. Lambrecht, Hexenverfolgung und Zaubereiprozesse in den schlesischen Territorien, Köln-Wien 1995.22 O. Wolff, Geschichte der Stadt Grünberg in Niederchlesien von ihrer Entstehung bis zur Entstehung der Reformation,

Grünberg 1848, s. 169; W. Korcz, Procesy czarownic w Zielonej Górze, „Rocznik Lubuski”, 1: 1959, s. 117; J.G. John,H.A. Pilz, op. cit., s. 47-48.

23 A. Förster, Aus Grünbergs Vergangenheit, Gesammelte Bilder zur Geschichte der Stadt nach vorhandenes Chronikenund sonstigen Ueberlieferungen, Grünberg 1900, s. 9.

110

Die Geschichte der Familie von Fernemontin Mitteleuropa ist unlösbar mit Schlawa,einem ehemaligen Marktflecken oder Städtelverbunden. Seit der 2. Hälfte des 17. bis zumEnde des 18. Jahrhunderts war sie einer dergrößten Grundbesitzer in Niederschlesien. AmAnfang des 18. Jahrhunderts, als ihr Landgutseine größte Ausdehnung erreichte, umfaßte es15 Dörfer und die Stadt Schlawa. Vergleichbarwaren nur Landgüter der Familien vonProßkau, Reder, Dünnewald, d’Hautois leBronne, Montani oder Leßel. Übertroffen wares lediglich von Gütern solcher wirtschaft-lichen Riesen, wie die Schönaichs imFürstentum Carolath-Beuthen, die Hatzfeldsauf Militsch oder die Hochbergs auf Fürstenauim Fürstentum Schweidnitz-Jauer.

Die Familie stammt aus dem italienischenPiemont, woher sie in die Niederlande undnach Lothringen auswanderte und dort ihreFamiliengüter erwarb. Im Jahre 1595 wurdesie zum Reichsadel erhoben. Das ersteschriftlich erwähnte Familienmitglied war derim 15. Jh. lebende Jacob von Barwitz, Doktorbeider Rechte, der wahrscheinlich als erster inder Familie zum Herrenstand als Freiherrerhoben wurde. Wahrscheinlich begleitete die

Familie den Kaiser schon seit einiger Zeit, umfür seine Interessen zu sorgen, ohne das eigenezu vernachlässigen. In den folgenden Jahrenwar Fortuna der Familie Fernemont hold. Dernächste von uns bekannten Vertretern, Johann,erhielt vom Kaiser sogar eine einmaligeEntlohnung in der Höhe von 10 600 Floren.Da die kaiserlichen Finanzen während des 30-jährigen Krieges in Krise steckten, wurde esschwierig, die Auszahlung zu erwirken, wasvon Johanns Sohn, Johann-Franz, demAhnherr der schlesischen Linie der Familie,emsig ausgenutzt wurde. Dieser General-feldzugmeister, Mitglied des Kriegshofsratesund langjährige Befehlshaber kaiserlicherHeeren, Teilnehmer an der Schlacht beiLeipzig von 1642, danach schwedischerGefangener, verdankte es nur seinen Bemü-hungen, zum Reichsadeligen erhoben zu wer-den. Im Rahmen einer Entschädigung für dienicht ausgezahlten Beträge sowie alsAnerkennung seiner Verdienste für den Kaiserdurfte er im Jahre 1652 das Landgut Schlawazu einem ermäßigten Preis erwerben.

Die Herren des Landgutes und Fideikomisses Schlawa

Zusammenfassung

Jaros³aw Kuczer

Die Grafen von Fernemont

Nr. Besitzer in den Jahren1. Johann Franz 1652-16672. Johann Baptist 1667-17223. Johann Franz 1722-17404. Johann Franz 1740-17705. Karl Johann 1770-18256. Franz Karl Stanislaus 1825-18477. Karl Hermann Franz 1847-1884

111

Die einzelnen Erben des Schlawer Guteskonnten das Prestige der Familie aufrechter-halten. Die Fernemonts waren im Stande, ihrePosition nach dem Ende der Habsburger Ärain Schlesien im Jahre 1740 zu unterhalten.Eine neue Beförderung kam unerwartet mitder Festigung der preußischen Herrschaft inder Provinz. Wie die meisten schlesischenAdeligen muss auch diese Familie die neuenLandesherren schnell akzeptiert haben, wennsie nur acht Jahre nach dem Ausbruch desErsten Schlesischen Krieges, genau am 13. September 1748, mit einem Grafentitel des

preußischen Königs, Friedrich II. des Großen,geehrt wurde. Von nun an unterzeichnete sichdas Familienhaupt als Freiherr von BarwitzGraf von Fernemont. Die Fernemonts wurdenmit diesem Titel in einer Reihe mit anderenFamilien für ihre Loyalität gestellt, wie dieSchönaichs und Hatzfelds, die 1741 ihre Fürs-tentitel erhielten. Das Geschlecht überdauertebis 1884, also bis zum Tode von Karl HermannFranz. Zwei Jahre später wurde das Landgutvon der Familie Haugwitz übernommen 1.

Übersetzt von Grzegorz Kowalski

1 W. Strzyżewski, Kariera rodziny Fernemont…S. 141-142.

112

***

Zas³aniasz przede mn¹ swoj¹ twarzo góro, góro ciemnapierœcieniami chmur, co nieboprzes³aniaj¹ noc¹ i dniemNoc¹ szukam gwiazdukrytych za ich zas³on¹jak twojej twarzy za dniaI, ach! Ujrza³amte same, te same, jak pamiêtamna granatowym niebie nocya pode mn¹, pod ska³¹cicho szemra³ oceanspieniony w zatoceI znów podziwiam twe dolinywody brunatne, wody szafiroweZielone zbocza pe³ne s¹ owiecale twoje szczyty wci¹¿ skrytew gêstej mgleo góro, góro wros³a w tê dziwn¹obc¹ krainêktóra rani moje stopy

***

Starych drzew siê nie przesadza, mówi¹ale ja nie jestem drzewemod dawna ju¿co zapuszcza korzenie g³êboko w czerñ ziemiMo¿e oderwa³am siê od mojego drzewai ulecia³ambezwiedne nasionkogdzie rzuci³ mnie wiatrLecz dok¹d dolecê?

Agnieszka Haupe

113

Samotny p³omieñ

Zap³onê³y latarnieRozœwietlone wszystkie uliceDok¹d zmierzasz, kochanku mójnie te drzwiP³omieñ œwiecy samotnyna górze, w moim oknieNie dostrzegasz goA przecie¿ niegdyœprowadzi³ ciê blask jego jasnydrogami skrytymi w ciemnoœciwprost na mój prógChoæ wokó³ szala³y burzei grzmia³ oceannigdy nie zmyli³eœ drogiNie ma ciê dziœ i ju¿ nie przyjdzieszŒwiat³a pogas³y po domacha ulice ca³e w latarniachTy b³¹kasz siê od drzwi do drzwiSamotna œwieca dopala siê w moim oknie

***

Samoloty, chyba jednak nie spe³nieniepradawnego snu o lataniuTo karykatura swobodyunosz¹cego siê w powietrzu ptaka

Agnieszka Haupe

114

Nie wiem, mo¿e gdzieœ w okolicachKrzy¿a albo pod Krzy¿em, w poci¹gu, mo¿ewje¿d¿aj¹c autobusem do K³odawy, mo¿e id¹culic¹ £okietka w Gorzowie – czytam kom-pletnie zapomniane „Bruliony prozatorskie”Marii Kuncewiczowej. Wiadomo: „Cudzo-ziemka”, ewentualnie „Tristan 1946”; zapa-miêtane raz na zawsze postacie, ucieleœnionew filmowych i teatralnych kreacjach tytu³owejMiko³ajskiej i Holoubka, jako profesora w drugim tytule. Ale „Bruliony” – nie. Chocia¿cudnie autobiograficzne. I jakoœ w tym samymczasie, w podobnych okolicznoœciach trafia domnie, jako jakiœ dodatek do innych, wa¿niej-

szych tytu³ów ksi¹¿ka o typowym, œrodko-wonadodrzañskim, „odzyskanym” tytule„Tutaj mieszkam”. Wczeœniej próbowa³emzmierzyæ siê z Iren¹ Dowgielewicz; prze-brn¹³em nawet przez pierwsze dwadzieœciakilka stron „Krajobrazu z topol¹”, ale niedobrn¹³em. A w „Tutaj mieszkam” dodatkowodwa, smakuj¹ce kandyzacj¹ opowiadania„Przyjadê do Ciebie na piêknym koniu” i „Lepszy obiad” oraz kilka wierszy o smakumandarynkowych landrynek. Przerzucamwiêc kartki tej obowi¹zkowej, pomnikowejpublikacji Gorzowskiego TowarzystwaKultury z wyraŸn¹ tez¹. Po ka¿dym akapicie

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE

Czytanie Ÿróde³ VIII

Nietutejsze tutaj Ireny Dowgielewicz

Czes³aw Markiewicz

115

przek¹szam kawa³kami Kuncewiczowej, siê-gaj¹c tako¿ po „Dwa ksiê¿yce”, „OdkryciePatusanu” tudzie¿ „Fantomy”. Raz Dowgie-lewiczowa, raz Kuncewiczowa. Obie dystyn-gowane w formie, drobiazgowe i pryncypialnew treœciach. Ani mrugn¹³em, a zaczynammyœleæ o pisarkach: „obie”. Nie komparatysty-cznie – bynajmniej. Jakoœ siê coœ u obu nicuje,cieniuje, odbija podobn¹ barw¹. A i u Kunce-wiczowej coœ zaczyna nie pozwalaæ mi bezznudzenia brn¹æ, choæby w drugim fragmencie„Brulionów” narracja zaczynaj¹ca siê od s³ów:„Niedziela wieczór w Warszawie na pocz¹tkuXX stulecia”. Tu znajdujê identyczn¹,aptekarsk¹ metodê opisów, zastosowan¹ w pierwszych akapitach pierwszego rozdzia³u„Krajobrazu z topol¹”. Oczywiœcie u Kunce-wiczowej, tak jak imiê bohaterki (Zuzanna)tak i „wa¿ona” co do grama roœlina – s¹wyszukane (chiñski jaœmin): „Chiñski jaœmin tojest chuda roœlina ze sk¹pymi listkami, bez ¿adnychweso³ych kwiatków. W³aœciwie Zuzanna myœla³a, ¿e tonigdy nie kwitnie. Pochyla g³owê i zapach znowu dotykajej nosa, policzków, oczu, ust... Zuzanna otwiera wargi i zapach znowu topnieje na jêzyku, przemieniaj¹c siê z pióra w s³odki krem. Zuzanna podejrzliwie przygl¹da siêroœlinie. Chiñski jaœmin ma woskowe kwiatki podobne dobzu, tylko mniejsze, i nie w kiœciach, tylko osobno, ka¿dyna innej ga³¹zce. Wygl¹daj¹ jak gwiazdki na niebie, którez zielono¿ó³tego robi siê teraz szaroniebieskie. A listki s¹miêkkie i cienkie; prawie strach dotykaæ”. A u Dow-gielewiczowej zwyczajnie: Anna i pospolitewarzywa; ale to tylko akcesoria, zmys³oweutensylia natury, ziemskie ingrediencje –jakby powiedzia³ Schulz, bo dalej, albo g³êbiejjest ju¿ niemniej szczególnie, ni¿ u Kunce-wiczowej: „Teraz oddycha g³êbiej, razem z powiêk-szaj¹c¹ siê pojemnoœci¹ p³uc jej stumetrowy ogródekpêcznieje, barwy staj¹ siê intensywniejsze, cienie gêstsze,detale ostrzej obrysowane. Niewysoki groch pe³za niepo-radnie obok wetkniêtych w grz¹dkê patyków. Annawsta³a, i schylona poczê³a kruche ³odygi zawieszaæ nasêczkach i zgrubieniach podpórek, co d³u¿sze w¹sy owijawokó³ rozga³êzieñ chrustu. Podmuch wiatru po³o¿y³roœlinki z powrotem. Przynios³a z mieszkania w³óczkê i próbuje przywi¹zywaæ je do patyków. Trzymaj¹ siê.Poklepa³a z uznaniem grzêdê jak konia. ¯abiozieloneœliskie listki, sztywno przechylone przez koloroweporêcze w³óczki, wygl¹daj¹ jak gromada przekornych

i weso³ych wisielców. Pietruszka nie domaga³a siê od niejniczego: by³a zbyt drobna, ¿eby j¹ opleæ i przerwaæ. Annaodrzuci³a zab³¹kany patyk i wsta³a, ¿eby sprawdziæ, czywszystkie posadzone wzd³u¿ œcie¿ki dalie puœci³y pêdy.Po drodze próbuje prostowaæ patetycznie z³amane szpadyszczypioru, ale te, puszczone luŸno, opadaj¹ znowu.Posiana w klasycznym terminie ósmego maja fasolawysunê³a, unosz¹c na grzbiecie grudki ziemi, rozwartemuszelki liœcieni”. Czytam oba fragmenty jeszczeraz. I jeszcze raz, a¿ do rzeczywistegoznudzenia. Jakbym poza tymi œwiatami, wszakprzedstawionymi, chodzi³ po ogrodzie Anny,jakbym naprawdê wyw¹chiwa³ jaœminowo-chiñskie olœnienia Zuzanny. Takiej zmys³o-woœci... nieludzkiej przecie¿, nie znajdujê naco dzieñ u... Mas³owskiej, ani nawet u Tokar-czukowej, nie wypominaj¹c niczego innejGretkowskiej. Azali¿ – jakby zacz¹³ Morawski– obie pisarki, ta od „Brulionów” i ta od„Krajobrazu” s¹ anachroniczne? Przypomi-nam za Kuncewiczow¹ ów czas: „Niedzielawieczór w Warszawie na pocz¹tku XX stulecia”.O swoim bohaterze, akurat „towarzyszu” –inny ów czas – Nowaczku pisze IrenaDowgielewicz, ¿e „biegnie z w³asn¹ œmierci¹ na wyprzódki”. To akurat œwietne okreœlenie na z pozoru odchodz¹c¹ „anachronicznoœæ”opisywania natury przez obie autorki. A jaczytam to sobie ka¿dego dnia po kilka razy: tu chiñski jaœmin, tam szpady szczypioru. To dobra wprawka czytelniczo-pisarska, jakmalowanie co rusz konia przez awangar-dowego instalatora albo inn¹ Basiê Bañdê.

Jest jednak coœ o wiele istotniejszego, co ³¹czy obie autorki. Coœ, co ³atwo zrozumieu Kuncewiczowej niemal ka¿dy Europejczykrzucony po tamtej wojnie obiektywnie na tzw.obczyznê, i czego nie zrozumie u Dowgiele-wiczowej nikt, kto nie osiedli³ siê na jakimœpolitycznie ukartowanym „odzyskaniu”. Alenajpierw o biografiach – w ogóle. W pos³owiudo pism Kuncewiczowej pisze HelenaZaworska: „W najogólniejszym sensie wszys-tko, co pisze pisarz z prawdziwego zdarzeniajest najœciœlej zwi¹zane z jego ¿yciowymdoœwiadczeniem”, ¿eby wczeœniej niejakosobie zaprzeczyæ: „Autobiografia literacka niejest dokumentem ¿ycia, lecz jego artystyczn¹stylizacj¹”. No i zgoda na „nobilitacjê co-

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE

116

dziennoœci” – jak chce Stefania Kie³basiewiczw nocie do utworów wybranych I. Dowgiele-wicz – zgoda na powojenn¹ Witnicê z fabryk¹mebli w tle, a mo¿e nawet na pierwszymplanie, ale..., czy tylko w opisach Dowgiele-wiczowej, niezwyczajnie zwyczajnych, mamsiê doszukiwaæ „artystycznej stylizacji”? Czyto wystarczy aby tê twórczoœæ traktowaæ jako„cz¹stkê naszego narodowego – regionalnego– dziedzictwa kultury” – jak chc¹ redaguj¹cy„Tutaj mieszkam”?

Ze zbyt w¹t³ej iloœciowo spuœcizny I. Dowgielewicz trudno wysnuæ artystyczn¹proweniencjê jej bohaterów – przyjmuj¹c za kanwê biografiê autorki (patrz Zaworska).Co niemal doskonale udaje siê Kuncewi-czowej. Z jednego zdania z „Brulionów”, o jakiejœ antenatce Adelinie, dowiadujemy siêwiêcej, ni¿ z nawet opas³ej biografii choæby...Dowgielewiczowej. Owó¿ Adelina z dalekich„Kuncewiczów” z towarzysz¹cym jej „obcym”Polakiem Józefem: „Czarnooka, raz zanadto weso³a,raz zanadto smutna, nie interesowa³a siê polityk¹ ani¿adn¹ spraw¹ rozs¹dn¹. Chodzi³a do konserwatorium.Józef s³ucha³, jak gra³a na skrzypcach utworyWieniawskiego, jak mówi³a po polsku z rosyjskim akcen-tem i po rosyjsku – z polskim akcentem. Jeszcze uwa¿niejs³ucha³ jej milczenia”. Z „milczenia” I. Dowgie-lewicz wybieram fragmencik jakiegoœ dialogujej bohaterów, który owo milczenie zgrabnieusprawiedliwia: „Najchêtniej kopn¹³bym faceta, którymi pieprzy, ¿e ja budujê Ojczyznê Ludow¹. Budujê, bolubiê tê robotê”. I to s¹ nieomal jedyne „przemil-czenia” w prozie Dowgielewiczowej. Zreszt¹w swojej „nies³usznoœci” jedynie s³uszne.Tymczasem Kuncewiczowa „wysy³a” swojemilczenie, albo tak kieruje losami swoichbohaterów, ¿e po dziejowo wschodnim epi-zodzie, milcz¹ gdzieœ na wyspach brytyjskichi ci¹gle pojawia siê to uniwersalne pytanie o to¿samoœæ, jak¿e tutaj nad Odr¹ ci¹gle i wspó³czeœnie uwieraj¹ce: „Dlaczego moje milcze-nie nie mieœci siê w brytyjskim milczeniu? Dlaczego an-gielskie uœmiechy nie harmonizuj¹ z moimi? Dlaczegojestem Polk¹?”. Takich pytañ, wprost, uwzglêd-niaj¹c rzecz jasna konteksty i okolicznoœci,Irena Dowgielewicz chyba nie zadaje. Chyba

– bo s¹dz¹c po temperamencie pisarskim,ufaj¹c udowodnionemu talentowi, wierzê, ¿estrywializowane pytania „sk¹d i dok¹didziemy” pojawia³y siê w konceptach i kon-cepcjach pisarskich Dowgielewiczowej. Ale o bohaterach „Krajobrazu z topol¹” taknaprawdê, naprawdê niewiele wiemy. Nie nadarmo sama autorka chcia³a tê powieœæwielokrotnie „poprawiaæ”. Nies³usznie. Bo w takiej œciœniêtej, ¿eby nie powiedzieæst³amszonej formule artystycznej jest ta prozaprawdziwym sejsmografem czasu; z owymczasem, w owym miejscu nie poradzi³abysobie ani Kuncewiczowa, ani Wañkowicz, anitym bardziej Iwaszkiewicz. Ale w niektórychakapitach lubuskiej (!) autorki znajdujê gorzkies³owa zakneblowanej pó³prawdy, czegoœ, coci¹gle wymyka siê artystycznej obróbce,czegoœ czego jeszcze nikomu nie uda³o siêfabularnie spacyfikowaæ: „Pokolenie Anny ros³o i umiera³o w milczeniu, s³owa nazywaj¹ce bliskoœæ,wspólnotê i dumê z przynale¿noœci do w³asnegoplemienia zosta³y zast¹pione ¿artem i wstydliwymomówieniem. Anna nawet w myœlach nie potrafi tegonawyku prze³amaæ, ale roœnie w niej ciep³a radoœæ, dlaktórej ma tylko jedno nazwanie: swoi”.

Niestety, „ciep³a radoœæ” bohaterki„Krajobrazu z topol¹” brzmi fa³szywie.Zaimek „swoi” jakoœ szyderczo uzupe³nia siêinnym: „sami”. Razem pewnie coœ to oznacza,pewnie nie wy³¹cznie zbanalizowan¹ historiêrepatriacji, czy tam tzw. asymilacji.

Nie ma swoich. A jeœli nawet s¹, wiêcej ichwidzê za Uralem i Big Benem prozyKuncewiczowej, ni¿ za miedz¹ WitnicyDowgielewiczowej. I nie idzie tu wcale o klasê pisarsk¹, bo „szpady szczypioru”wcale nie ustêpuj¹ „chiñskiemu jaœminowi”.

¯al, ¿al godny linijki w historii literaturypolskiej, ¿e Irena Dowgielewicz nie zamieni³azawodu dyrektora fabryki mebli, na zawódpisarki. ¯al niegodny pomnika, ani popiersia,ani tym bardziej tablicy upamiêtniaj¹cej.

Przebrn¹wszy wreszcie przez kawa³y prozyIreny Dowgielewicz, nadal szukam istotydefinicji „TUTAJ”. To, co ju¿ za mn¹, jestci¹gle i stale nietutejsze.

117

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE

Zachowa³ mi siê pierwszy list od niego.Napisany w Chruœcielu ko³o Braniewa, praw-dopodobnie w koszarach albo na poligonie.Gustaw A. £apszyñski s³u¿y³ wtedy w wojsku.Przysy³a³, jak skromnie napisa³ du¿ymi,starannymi literami „trzy próbki wierszy”.Prosi³ o ich ocenê lub druk w „Nadodrzu”,gdzie prowadzi³em dzia³ literacki. Przypo-mina³, ¿e przed powo³aniem go do wojskazamieszkiwa³ na Ziemi Lubuskiej. To by³adoœæ wa¿na informacja. W „Nadodrzu” prefe-rowaliœmy utwory autorów w ró¿nym stopniuzwi¹zanych z regionem. Dziêkowa³ za opubli-kowanie wiersza, który wybra³em ze stosumaszynopisów i rêkopisów nadsy³anychzewsz¹d do zielonogórskiego oœrodka Kores-pondencyjnego Klubu M³odych Pisarzy.

Potem odzywa³ siê rzadko. Z Kluczborka izdaje siê tak¿e z Opola. Zadebiutowa³ w 1967 r.czyli czterdzieœci lat temu, niewielkimtomikiem „Baræ kluczborska” wydanym w katowickim „Œl¹sku”. W tamtych czasachautorzy, zw³aszcza debiutanci, nieformalniebyli przypisani do okreœlonego wydawnictwa.Autorami z Opolszczyzny zajmowa³o siêWydawnictwo „Œl¹sk”, a z Ziemi LubuskiejWydawnictwo Poznañskie. Jak na poetê zade-biutowa³ raczej póŸno. Mia³ 25 lat. Te jegowiersze przewa¿nie o tematyce wiejskiej, dotego jeszcze o regionalnym, kluczborskimrodowodzie, szybko przypisano do modnegowtedy wiejskiego nurtu naszej poezji.

Urodzi³ siê 2 stycznia 1942 r. w Rohaczy-nie, w powiecie Brze¿any, w województwietarnopolskim. Za krótko tam ¿y³, aby Podolew jego twórczoœci mia³o jakieœ znaczenie.Wkrótce po wojnie wraz z rodzicami repat-riantami osiedli³ siê w maleñkiej wiosce

Nasale pod Kluczborkiem. Tu spêdzi³ dzie-ciñstwo, wczesn¹ m³odoœæ. I czasem w tamtestrony powraca³. Fraz¹ w wierszu. Scen¹ w opowiadaniu. Tytu³em tomiku. W Miêdzy-rzeczu ukoñczy³ liceum ekonomiczne, ale w zawodzie tym nigdy nie pracowa³. Z czasemzamieszka³ w Œwiebodzinie, który najpierw,jak to zwykle bywa za m³odu, traktowa³ jakomiejsce chwilowego pobytu. Poci¹gi przy-je¿d¿a³y po niego, ale bez niego odje¿d¿a³y.Mo¿e dlatego, ¿e dzia³o siê to w œrodku nocy,kiedy nasz senny umys³ jest pozbawionyrefleksu. A cia³o zbyt rozleniwione, by wzi¹æwalizkê i pójœæ na dworzec. Tak wynika³oby z jego wierszy. W rzeczywistoœci Gustaw razodjecha³. Jak siê okaza³o. Na krótko.

Profesji posiad³ kilka. By³ rolnikiem, elek-trykiem, kolejarzem, urzêdnikiem, instrukto-rem. Ci¹gle jednak szuka³ miejsca, gdziemóg³by robiæ to, co go faktycznie intereso-wa³o. W czym móg³by siê spe³niæ. A ten cel,jak mi mówi³, zbyt póŸno sobie uœwiadomi³.W pewnym momencie swego ¿ycia poszed³ w inn¹, ni¿ powinien, stronê. I trudno mu by³ozawróciæ. Pracowa³ w „Klubie Medyka” w s³ynnym sanatorium dla dzieci i m³odzie¿yniepe³nosprawnej. I wtedy wspó³pracowa³ z doktorem Lechem Wieruszem. Ten znakomityortopeda interesowa³ siê muzyk¹, plastyk¹, literatur¹, filmem. W rehabilitacji ogromn¹rolê, jako jeden z pierwszych w tej dziedzinie,przypisywa³ sztuce i uprawianiu sportu. Przezkilka lat pe³ni³ funkcjê prezesa TowarzystwaPrzyjació³ Ziemi Œwiebodziñskiej. Patronowa³miejscowym poetom, plastykom, filmowcom-amatorom, którzy z inicjatywy Gustawazrzeszyli siê w klubie „Formaty”. Organizo-wano konkursy poetyckie, filmowe. Miniatu-

Przyprószony œlad po przelocie

Janusz Koniusz

118

rowe festiwale sztuki. Sprawami organizacyj-nymi zajmowa³ siê przede wszystkim Gustaw.Robi³ to z du¿ym oddaniem i rozmachem, jakna skromne powiatowo-miejskie mo¿liwoœci.

W œwiebodziñskim Domu Kultury prowa-dzi³ sekcjê fotograficzn¹. Fotografika to by³ajego kolejna pasja. By³ krótko magazynieremw magazynie zbo¿owym. Pracowa³ na poœled-nich stanowiskach w instytucjach zwi¹zanychz rolnictwem.

Pisanie, z wyj¹tkiem ostatnich lat swego¿ycia, traktowa³ relaksowo, okazjonalnie. Namarginesie wielu funkcji i tej czêsto zmie-niaj¹cej siê zawodowej pracy. Wiêc wyda³zaledwie piêæ niewielkich objêtoœciowozbiorków wierszy, tomik opowiadañ i tomikbaœni œwiebodziñskich „O zbójcach, kacie i strasznych mieszczanach”. Uwa¿a³, ¿e w lite-raturze, sztuce tylko jakoœæ siê liczy. Nawetzdobycie kilku nagród w konkursach na wierszi opowiadanie zorganizowanych w Opolu,Warszawie, Zielonej Górze, Bia³ymstoku niezmieni³o w nim tego postanowienia. A talentmia³ niew¹tpliwy.

Najwy¿ej oceniono „¯ywe drewno”, tomikwierszy, który ukaza³ siê w 1979 r.

Cz³owiek nigdy nie mo¿e uciec od siebie,od swoich problemów, czasów, krajobrazów.Od swojego pokolenia. Nawet je¿eli ucieka w historiê albo przybiera cudz¹ postaæ,teatraln¹ maskê wewn¹trz pozostaje sob¹.Gustaw i w wierszach, i w opowiadaniachpisa³ o sobie, o krajobrazie, który go otacza³, o ludziach, których zna³. O œwiecie na wyci¹-gniêcie rêki. Zwierza³ siê z rzeczy, któredokona³, i których nie zrobi³. Nie zbudowa³domu „z winy w³asnego rozumu”, jak napisa³w wierszu do córki. I faktycznie tego domu niezbudowa³. W Œwiebodzinie zawsze mieszka³w tej samej, starej kamienicy.

W jego wierszach zmetaforyzowanych,zwartych, pe³nych s³ów kolokwialnych, ale i rodem ze s³ownika przyrody pojawia siêpostaæ ojca, ciê¿ko pracuj¹cego na roli. I mniejwyrazista, jakby z drugiego planu, postaæmatki. Siêgaj¹c do najwczeœniejszych lat przy-pomina³ tak¿e wydarzenia codzienne, którymiz pewnoœci¹ d³ugo ¿y³a jego maleñka wieœ.Jego rodzina i s¹siedzi. Wspomina³ z pewnoœ-

ci¹ autentycznego rolnika Byczkowskiego,który otrzyma³ „koby³ê z Unry”. I tak nadOdr¹ w „chom¹cie przeznaczenia” spotkali siêch³op z Podola, który tu przyjecha³ w bydlê-cym wagonie i zwierzê, które w eszelonieprzejecha³o pó³ Europy, by odt¹d przez ¿ycieiœæ „noga w nogê, kopyto w kopyto”. I umrzeærazem. Z domowych zwierz¹t najbli¿szyGustawowi by³ koñ. W opowiadaniu„Umieranie na œrodku podwórza” ochwaconykoñ samotnej wdowy, kiedy ju¿ wszyscy stra-cili nadziejê, resztkami si³ siê podnosi. I kuradoœci swojej w³aœcicielki, a i czytelników,stoi. Czyli ¿e bêdzie ¿y³. Bêdzie pracowa³.

Gustaw by³ zafascynowany wiejskim krajobrazem, podmiejskim, leœno-polnympejza¿em. Drzewami. Drewnem, które w jegowierszach jest ¿ywe. I czuje jak cz³owiek. I jakcz³owiek siê starzeje. Fotografowa³ siê na tledrzew. Fascynowa³a go uroda prowincji. W kilku tekstach oryginalnie j¹ opisa³.

Rzadko przyje¿d¿a³ do Zielonej Góry naimprezy i spotkania literackie, które nagminnieorganizowaliœmy, ¿eby nieustannie zaœwiad-czaæ, ¿e jako œrodowisko ci¹gle istniejemy.Widocznie nie przywi¹zywa³ do tych przed-siêwziêæ wiêkszej wagi. Cz³onkiem Zwi¹zkuLiteratów zosta³ dopiero w 1984 r. chocia¿móg³ wczeœniej, bo spe³nia³ statutowe wyma-gania. Nie zabiega³ o to. Nie pamiêtam, abyspiera³ siê o jakiœ swój wiersz, jak¹œ metaforê,chocia¿ i w tej dziedzinie mia³ sprecyzowanezdanie. W tej œwiebodziñskiej poetyckiejsamotni poletko literackie uprawia³ konsek-wentnie nie ogl¹daj¹c siê na nikogo. Pod tymwzglêdem mia³ wiele z rolnika, który sam dlasiebie jest prze³o¿onym i podw³adnym. I trze-ba z nim trochê soli zjeœæ, by go do cudzychracji przekonaæ.

We wrzeœniu 1978 r. niespodziewanienapisa³ do mnie: „Jakoœ tak zesz³o mi z tymczasem, ¿e nie da³em ci znaæ, co siê ze mn¹dzieje. Otó¿ od 1 sierpnia jestem w Warszawie,Ursusie. Praca doœæ ciekawa i niez³a. Du¿oczasu pozostaje mi dla siebie. Czyli – mo¿napisaæ. Pe³niê tutaj obowi¹zki starszegowychowawcy. Pensja nieco wy¿sza ni¿ w Œwiebodzinie (4 tys. z³.) wikt darmowy, a tak¿e zamieszkanie. Widoki na sprowadze-

119

nie rodziny – na razie doœæ odleg³e. Najwy¿ejwrócê po pewnym czasie do Œwiebodzina lubw inne miejsce poza Warszaw¹. Obecniewspó³pracujê z „Kultura i Ty”. Oczywiœcie niechcê zrywaæ wspó³pracy z „Nadodrzem”.

Zaprasza³ mnie, bym go odwiedzi³, gdytylko bêdê w Warszawie.

Spotykaliœmy siê, jak dotychczas, w Œwie-bodzinie albo, rzadko, w Zielonej Górze.Wci¹¿ nie robi³ tego, co by mu dawa³o satys-fakcjê. Œlady tych doœwiadczeñ i rozterekpozosta³y w opowiadaniach „Sezon piêknychludzi”, które na piêæ lat przed swoj¹ przed-wczesn¹ œmierci¹ wyda³ we w³asnym wydaw-nictwie. Powraca³ w nich równie¿ dowiejskiego dzieciñstwa, gdzie losy ludzimiesza³y siê z losami zwierz¹t domowych, a odwieczny rytm ¿ycia wyznacza³y poryroku. Ci piêkni ludzie to na swój sposób ludzieuparci, nie przystaj¹cy na zastane w swoichœrodowiskach uk³ady i zwyczaje. Którzy chc¹,by zwyciê¿y³a prawda i sprawiedliwoœæ, ale,niestety, nie maj¹ si³y przebicia, wsparciainnych, wiêc zwykle przegrywaj¹. Tencz³owiek jest prawdziwie piêkny, który chcecoœ po¿ytecznego zdzia³aæ. Gdy siê zna³oautora „Sezonu piêknych ludzi”, czyta siê teteksty z dodatkowym wzruszeniem i zaintere-sowaniem. W skórze jego bohaterów ukryty jeston sam. Jego charakter, styl ¿ycia, pogl¹dy.

Poza warszawskim epizodem Gustaw w wieku mêskim nie zmieni³ adresu zamiesz-kania. I ci, którzy interesowali siê wspó³-czesn¹ poezj¹, dzia³alnoœci¹ kulturaln¹ naprowincji, jego nazwisko kojarzyli ze Œwie-bodzinem. A Œwiebodzin z nim. Jeœli komucoœ pisane, to s¹dzê, ¿e Gustawowi A. £apszyñskiemu pisany by³ Œwiebodzin.

Odnalaz³ siê, równie¿ niespodziewanie dlasamego siebie, w prasie, w dziennikarstwie.Mia³ ju¿ prawie piêædziesi¹t lat. Trochê przezprzypadek z zupe³nie nieopierzonymi w tymfachu dwoma kolegami wyda³ jednodniówkê„G³os z regionu.” By³ rok 1991 i w Œwiebo-dzinie, podobnie jak w ca³ej Polsce, wiele siêdzia³o. Pojawi³y siê nowe miejsca do zagospo-darowania. To by³a regionalna prasa. Trybunaprezentacji ró¿nych zdañ i pogl¹dów na lokalnetematy. Miejsce reklam powstaj¹cych firm.

„G³os…”, póŸniej ju¿ „G³os z Regionów”zaczêli wydawaæ regularnie jako miesiêcznik.Drukowano w nim nawet na ca³y miesi¹c program telewizyjny. Wydawanie czasopismawci¹ga. Z niczego powstaje coœ. I dopiero w tej pracy Gustaw zanurzy³ siê zupe³nie.Wielekroæ mi powtarza³, ¿e ¿a³uje, i¿ sta³o siêto w jego ¿yciu tak póŸno. Za wczeœnie siêurodzi³.

Z czasem zaproponowa³ mi wspó³pracê.Zosta³em jego zastêpc¹. I wtedy dopiero taknaprawdê bli¿ej go pozna³em. By³ pomys³o-wym, sprawnym organizatorem, który do tegoszybko siê uczy³. Dobrym redaktorem i dzien-nikarzem, a te umiejêtnoœci nie zawsze id¹ w parze. Umia³ nas, pozosta³¹ trójkê, przekonaædo trudnych decyzji finansowych lub organi-zacyjnych. A za niepowodzenia odpowiada-liœmy ca³ym naszym skromnym, ale jednakmaj¹tkiem. Technikum ekonomiczne, któreukoñczy³, bardzo mu siê wtedy przyda³o.Wyznawa³ zasadê, ¿e jeœæ nale¿y ³y¿eczk¹, niechochl¹, a posuwaæ siê drobnymi kroczkami. I tak nie bez sporów i dyskusji usi³owaliœmypostêpowaæ.

Redakcjê ze Œwiebodzina przenieœliœmydo Zielonej Góry, co mia³o nie tylkopresti¿owe znaczenie. Zmieniliœmy tytu³pisma z „G³osu z Regionów” na „Zachód”.Jest Radio Zachód, dlaczego nie mo¿e byæpisma „Zachód”, rozumowaliœmy. Rozg³oœnianie protestowa³a, a s¹d tytu³ zarejestrowa³.Rozszerzyliœmy dotychczasow¹ formu³ê mie-siêcznika na bardziej spo³eczno-kulturaln¹.Zwiêkszyliœmy jego zasiêg. Pozyskaliœmy dowspó³pracy kilku autorów. Romana Samsela,znanego prozaika i reportera, który wci¹¿jeszcze podró¿owa³ po œwiecie. BogdanaKuncewicza, œwietnego znawcê polskiego i œwiatowego filmu, autora kilku ksi¹¿ek na tetematy. Andrzeja ¯aka, poetê i dziennikarza z Katowic. Niezwykle cennym wspó³pracow-nikiem okaza³ siê byæ Stefan Wachnowski.Redaktor techniczny w „Nadodrzu”. Potemnaczelny „Ziemi Gorzowskiej”. Wtedy ju¿ naemeryturze. Wzorem „Nadodrza”, o którymwielu czytelników ci¹gle pamiêta³o, ustano-wiliœmy nagrodê pisma, niestety tylko hono-row¹. Otrzyma³ j¹ Kazimierz Chojecki,

PRZYPOMNIENIA LITERACKIE

120

ówczesny dyrektor zielonogórskiego Polmo-zbytu, za dzia³alnoœæ spo³eczn¹ i charytaty-wn¹, za wspieranie imprez kulturalnych i lokalnych wydawnictw. Zorganizowaliœmykonkurs na wiersz o winie i winobraniu.

Byliœmy wydawcami, redaktorami, autora-mi sporej czêœci tekstów, kolporterami, zbie-raczami, jeœli tak mo¿na to nazwaæ, reklam,bez których „Zachód” nie móg³by siê ukazywaæ.Ci¹gnêliœmy we czterech ten wózek o czterechkó³kach. Bezdyskusyjnym szefem by³ Gustaw.

„Zachód” wydawa³a spó³ka cywilna nigdynie pewna jutra. W ostatnim tygodniu mie-si¹ca prze¿ywaliœmy spory stres. Do ostatnie-go dnia przed drukiem nie by³o wiadomo, czyuda³a nam siê pozyskaæ odpowiedni¹ iloœæreklam. Z tekstami nie by³o k³opotu. Pismodrukowane w Poznaniu, bo tam by³o najtaniej,nale¿a³o rozwieŸæ do kolporterów, sklepów,barów, kawiarni, gdzie je sprzedawano.Odebraæ zwroty, Rozliczyæ siê. Zap³aciæpodatek. Sk³adkê do ZUS. - Najlepiej to byæpañstwem – mawia³ Gustaw – nic nie robi,tylko podatki œci¹ga.

Nic jednak nie trwa wiecznie. BurmistrzŒwiebodzina zaproponowa³ Gustawowi reda-gowanie pisma samorz¹dowego, na co oczy-wiœcie szybko siê zgodzi³. Mia³ etat, sta³epieni¹dze na druk i honoraria. „Okolicenajbli¿sze” pod okiem i rêk¹ Gustawa szybkosta³y siê jednym z lepszych pism lokalnych.Teraz on wykonywa³ swoj¹ robotê, ja swoj¹,bo „Zachód” jeszcze krótko siê ukazywa³.Naturaln¹ kolej¹ rzeczy nasze kontakty siêrozluŸni³y. Spotykaliœmy siê rzadziej. Zachê-cony przez Gustawa kilka tekstów napisa³emdo „Okolic…”

Ci¹gle pracowa³ na wysokich obrotach.Za³o¿y³ wydawnictwo Akapit, w którymwyda³ kilka ksi¹¿ek. Redagowa³ i wydawa³„Jarmark Rozrywki i Humoru”. Ob³o¿onyencyklopediami i s³ownikami uk³ada³ krzy-¿ówki. Pewnego razu z piêkn¹ dedykacj¹podarowa³ mi wydany we w³asnym wydaw-nictwie tomik wierszy „Nim siê obudzê w ludziach”. Wierszy, wed³ug mnie, w jegodorobku najlepszych. Sumowa³ w nich swoje¿yciowe doœwiadczenie, swój poetycki warsz-tat. Czu³ siê zmêczony, co przypisywa³

wiosennemu przesileniu. Mówi³, ¿e chce jed-nak jak najd³u¿ej pracowaæ, by mieæ jaknajwy¿sz¹ emeryturê. W tytu³owym wierszuzwraca³ siê do Pana, ¿e jeszcze nie gotowy dodrogi, do wst¹pienia w ziemiê, do nowonaro-dzenia, jak nazywa³ œmieræ. W tych wierszachjest wiele o tym ostatecznym odchodzeniu. O tym kresie, który go czeka. S¹dzi³em, ¿e tojedynie zwyk³e metafory. Epatowanie traum¹.Swoista licencja poetica. Wkrótce mia³o siêokazaæ, ¿e w organizmie Gustawa rozwija siênieuleczalna choroba. Czy¿by do jego pod-œwiadomoœci ju¿ dociera³y te traumatycznesygna³y. I domaga³y siê urzeczywistnienia w s³owie. Podœwiadomoœæ czêsto wyprzedzaœwiadomoœæ. Jest sejsmografem cia³a.

Ostatnie spotkanie z Gustawem, powczeœniejszej, telefonicznej rozmowie, mia³omiejsce w jego mieszkaniu. Jad¹c do niego nies¹dzi³em, ¿e z nim jest a¿ tak Ÿle. Przytapczanie sta³a kroplówka. Na moje pytaniaodpowiada³ wolno, z trudem, z przerwami. Tomilczenie jakby grobowe, które raz za razemzapada³o, stara³em siê skracaæ. Mówi³em, ¿egdy wyzdrowieje, znów bêdziemy coœ wspól-nie robiæ. Redagowaæ. Wydawaæ. Myœlamikr¹¿y³ gdzieœ daleko, jakby obojêtny nawszystko, co dzia³o siê dooko³a. Co chwilêspogl¹da³ na zegar i przypomina³, ze zarazmam autobus do Zielonej Góry. Chcia³, ¿ebymsobie ju¿ poszed³. Ta z trudem podtrzymy-wana rozmowa o wszystkim i o niczym, uni-kaj¹ca najwa¿niejszego, bardzo go mêczy³a. Z ulg¹ poda³ mi rêkê. Umówiliœmy siê nanastêpne spotkanie. W mieszkaniu zosta³ sam.

To nie my odchodzimy z tego œwiata, toœwiat, gdy tylko staniemy mu siê zbêdni,porzuca nas na pastwê samych siebie. Naabsolutn¹, wszystko ogarniaj¹c¹, samotnoœæ.Odchodzi raz wolniej, innym razem szybciej.W przypadku Gustawa odchodzi³ bardzo szybko. Dzieñ 24 czerwca 2002 roku by³pogodny, s³oneczny. Wspaniale zabrzmia³jego wiersz, który nad otwartym grobemprzeczyta³a ³adna dziewczyna. W ga³êziachdrzew, które Gustaw z tak¹ znajomoœci¹opisywa³, œpiewa³y ptaki. Po zwyczajowychmod³ach i przemówieniach przysypano goœwiebodziñsk¹ ziemi¹. Ziemi¹ z wyboru.

121

VARIA BIBLIOTECZNE

Heinrich Laube wurde am 18. Sep-tember 1806 in Sprottau, dem heutigenSzprotawa, als dritter Sohn des städtis-chen Maurermeisters Karl Wilhelm Laubegeboren. Er erlebte Weltgeschichte, alsNapoleon, den er später bewunderte, beiBautzen einen seiner letzten Siege errangund fliehende Kosaken und dannFranzosen Sprottau und das Bauerngutdes Großvaters heimsuchten.

Der Vater wollte, dass Heinrich ein-mal Baumeister oder Architekt wird,weshalb er zunächst das Gymnasium inGlogau besuchte, wofür er auch ein

Heinrich Laube urodzi³ siê 18 wrzeœnia1806 w Sprottau (dzisiejszej Szprotawie)jako trzeci syn miejskiego majstra murar-skiego Karla Wilhelma Laube. Prze¿y³kampaniê Napoleona, którego póŸniejtak podziwia³ i by³ œwiadkiem jednej z jego ostatnich zwyciêskich bitew podBudziszynem. Widzia³ uciekaj¹cych ko-zaków i Francuzów przeszukuj¹cychgospodarstwo jego dziadka.

Zgodnie z ¿yczeniem ojca Heinrichwinien by³ zostaæ majstrem budowlanymlub architektem. W tym celu wys³ano gonajpierw do gimnazjum w G³ogowie.

VARIA BIBLIOTECZNE

Gudrun Lintzel

Heinrich Laube przyjaciel Polski

urodzony przed 200 latyw Szprotawie

Gudrun Lintzel

Heinrich Laube – geboren vor 200 Jahren

in Sprottau – Freund Polens

Stipendium seiner Heimatstadt erhielt,das allerdings nicht aus Geld, sondernaus Speck und Kartoffeln bestand. DerPlan scheiterte am Versagen in Mathe-matik. Er war außerdem von demGymnasium in Glogau so angewidert,dass er nach einer Fußtour durch dasRiesengebirge auf das Gymnasium inSchweidnitz wechselte und es 1826abschloss. Über seine Schulzeit sagt er:“Meine eigentliche Passion war –Romane lesen. Einen Bäcker beneideteich sehr. Wenn des Morgens seineBäckerei erledigt war… da konnte er sichauf die Ofenbank strecken und denganzen Tag schmökern…“

Nach dem Abitur begann er einTheologiestudium in Halle, geriet inKontakt mit den Burschenschaften, denStudentenvereinigungen, die die natio-nale Gesinnung und den Ruf nachFreiheit forderten. Wegen seines bur-schenschaftlichen Engagements wurde erexmatrikuliert, später aus Sachsen aus-gewiesen und in Preußen verhaftet undzu Festungshaft verurteilt, die er beimFürsten Pückler in Muskau absitzendurfte. 1827 ging er zur Universität in

Z rodzinnego miasta otrzyma³ nawetstypendium, na które sk³ada³y siê ziem-niaki i s³onina. Niestety matematyka nieokaza³a siê byæ jego ulubionym przed-miotem. Opuœci³ gimnazjum w G³ogowiei uda³ siê pieszo do gimnazjum w Œwidnicy, zaliczaj¹c po drodze kawa-³ek Karkonoszy. Gimnazjum ukoñczy³ w 1826 roku. Wspominaj¹c czasy szkolnepisa³ „moj¹ prawdziw¹ pasj¹ by³o czytaniepowieœci. Zazdroœci³em pewnemu piekarzowi,który móg³ co rano, po zamkniêciu piekarni,wyci¹gn¹æ siê na ³awce przy piecu i czytaæ…”

Po maturze H. Laube rozpocz¹³ studiateologiczne w Halle. Nawi¹za³ tam jed-nak, doœæ pochopnie, kontakt ze zwi¹z-kami studenckimi, gdzie g³oszone by³y,jak na ówczesne czasy zbyt wolnoœciowe,has³a. Skoñczy³o siê to relegowaniem zestudiów i wydaleniem z Saksonii. Zna-laz³szy siê w Prusach zosta³ aresztowanyi wys³any celem odbycie kary do ksiêciaPücklera w dzisiejszym Bad Muskau. W 1827 r. wróci³ na uniwersytet, tymrazem we Wroc³awiu, gdzie okaza³o siê,¿e i tu bardziej ni¿ teologia poci¹gaj¹ goliteratura i teatr.

H. Laube pisa³ recenzje teatralne do„Breslauer Zeitung”, póŸniej do „Schlesi-sche Zeitung” a¿ do chwili za³o¿eniew³asnego czasopisma „Aurora”. Politycznewydarzenia 1830 roku sprowokowa³yujawnienie jeszcze innych jego talentów.Rewolucja lipcowa we Francji i pow-stanie listopadowe w Polsce skierowa³yjego zainteresowania na studia histo-ryczne i politykê. Zaanga¿owa³ siê w dzia³ania na rzecz obalenia feudaliz-mu, jako sytemu przemocy. Jego pogl¹dyna œwiat mo¿na nazwaæ liberalno-chrzeœ-cijañsko-humanistycznymi.

W tym czasie Europa zachodniaodnosi³a siê do wznieconego w Polscepowstania listopadowego z uznaniem.Fakt niepowodzenia powstania wywo³a³wspó³czucie. Obywatele pañstw zachod-nich, w tym Niemiec, przyjmowaliuciekaj¹cych powstañców z wielk¹goœcinnoœci¹. Uwa¿ano ich za bohaterów

122

123

VARIA BIBLIOTECZNE

Breslau, wo ihn aber Literatur undTheater mehr interessierten als dieTheologie. Er schrieb Theaterrezensionenfür die „Breslauer Zeitung“, später fürdie „Schlesische Zeitung“, undschließlich gründete er eigene Zeitschrift„Aurora“. Die politischen Ereignisse desJahres 1830 weckten neue Seiten seinerBegabung. Die Pariser Julirevolution undder polnische Aufstand in Warschaubeeindruckten ihn so, dass er sich his-torischen Studien und der Politikzuwandte.

Er gelangte zu einer liberal-christlich-humanistischen Weltanschauung undengagierte sich für die Beseitigung desfeudalen Obrigkeitsstaates. Es war eineZeit positiver Reaktionen auf dieEreignisse in Polen, es gab geradezuenthusiastischen Äußerungen für Polen,aber auch große Trauer über die Nieder-schlagung des Aufstandes im November1830. Die Bürger der europäischen Staa-ten und auch die Deutschlands empfin-gen die geflüchteten Aufständischen mitviel Mitgefühl. Sie empfanden sie alsVorkämpfer für ihre eigene Freiheit.

Viele deutsche Schriftsteller habenden Mut der polnischen Aufständischenbesungen. Die Gedichte, die dazu ent-standen, bezeichnet man als „DeutschePolenlieder“.

Auch Heinrich Laube war fasziniertvon den um ihre Freiheit kämpfendenPolen, und er bekam Anstoß zumVerfassen seines Werkes „Polen“ durchden deutschen Historiker Dr. RichardOtto Spazier, der die Geschichte desNovemberaufstandes in Polen von 1830geschrieben hatte.

Laube gehörte zu den Schriftstellerndes „Jungen Deutschland“, derenMeinung war, dass die Literatur dengeschichtlichen und gesellschaftlichenWandel spiegeln und beeinflussenmüsse. 1848 wurde er in das FrankfurterParlament gewählt, von dem er eingenaues Bild in seiner Schrift „Das erstedeutsche Parlament“ gab.

ich w³asnej sprawy – wolnoœci. Wieluniemieckich pisarzy mia³o odwagê glory-fikowaæ polskich powstañców. Wiersze,które wówczas powstawa³y nazywano„Deutsche – Polenlieder” - „ NiemieckiePieœni Polaków”.

Tak¿e Heinrich Laube by³ zafascyno-wany walcz¹cymi o wolnoœæ Polakami.Pod wp³ywem niemieckiego historykadr. Richarda Otto Spaziera, który napisa³historiê powstania listopadowego, H. Laube stworzy³ dzie³o pt. „Polen”.

H. Laube nale¿a³ do pisarzy „M³o-dych Niemiec”, którzy g³osili, ¿e literaturawinna odzwierciedlaæ zmiany historycz-no-spo³eczne i wywieraæ na nie wp³yw.W 1848 roku H. Laube zosta³ wybrany doparlamentu we Frankfurcie. Swojewra¿enia zwi¹zane z t¹ aktywnoœci¹opisa³ w publikacji „Das erste deutscheParlament”.

Jeszcze w tym samym roku scenêpolityczn¹ zamieni³ H. Laube na scenêteatraln¹ zostaj¹c dyrektorem Burg-Theater w Wiedniu. Pozosta³ na tymstanowisku do roku 1869. Jako jeden z pierwszych prowadzi³ prace nad inter-

124

Aber noch 1848 verließ er die politis-che Bühne und wurde Direktor desBurgtheaters in Wien, was er bis 1869blieb. Laube wurde dort zum Schöpferdes modernen Regietheaters, das heißt,er begann mit der den Dichter interpre-tierenden und nachgestaltenden Arbeitam Schauspieler, am Zusammenspiel, ander Ausstattung. Durch Laube wurde dasBurgtheater zur besten Sprechbühne.

Seiner Heimatstadt Sprottau setzte ermit dem Roman „Schatten Wilhelm“ einDenkmal. Obwohl er diese Provinzstadtnicht nur positiv schilderte, setzten ihmdie Stadtväter zu seinem 89. Geburtstag1895 ein Denkmal, das 1945 zerstörtwurde. Laube war 1884 in Wien gestor-ben und ist auch dort begraben.

In seinem Roman „Polen“ stellteLaube die ganze Geschichte Polens, dieberühmtesten historischen Gestalten undbesonders den Kampf der Polen gegendie zaristische Tyrannei, insbesonderewährend des Novemberaufstandes dar.Für ihn war der Kampf dieser Nation einGeschehen in der Weltgeschichte, dasdurch einfache Geschichtsschreibungnicht genügend gewürdigt wurde- daherder Roman. Da Laube Zeitgenosse derEreignisse war, finden sich in seinemRoman nicht nur Fakten, sondern eskommt auch die Atmosphäre jener Zeitin Europa zum Ausdruck. Außerdemhatte er in dem Roman die Gelegenheit,seine Meinung mitzuteilen. Es war einheftiger Kritiker Russlands, das er alsden größten Feind Polen sah. Daherwaren seine Werke in dem Polen unterrussischer Herrschaft und in Russlandselbst verboten. Seine eigene Meinungäußerte er in „Einschaltungen“.

Für Heinrich Laube war Polen einzivilisiertes Volk, das als Schutzmauerder Christenheit in die Klauen vonRäubern gefallen war. Er betrachteteRussland als einen asiatischen Koloss,der Jahrhunderte zurück war.

Den europäischen Völkern stellte erdie Frage: „Was ist heilig und fest, wenn

pretacj¹ tekstu oraz doboru odpowied-niej scenografii. Teatr w Wiedniu zyska³dziêki innowacjom Laubego wielk¹s³awê. Szprotawie, swojemu rodzinnemumiastu, pisarz poœwiêci³ powieœæ„Schatten Wilhelm”. Mimo, ¿e w powieœcitej autor nie wyra¿a siê zbyt pochlebnie o swoich rodzinnych stronach, ojcowiemiasta postawili mu - w 89. rocznicêurodzin w 1895 roku - pomnik. Zosta³ on,niestety, zburzony w 1945 roku.

H. Laube zmar³ w Wiedniu w 1884 r. i tam zosta³ pochowany.

W swojej powieœci „Polen” pisarzprzedstawi³ ca³¹ historiê Polski, poœwiê-caj¹c szczególnie du¿o uwagi walcePolaków przeciw carskiej tyranii podczaspowstania listopadowego. Dla niegowalka Polaków by³a ewenementem naskalê œwiatow¹ i dlatego jego zdaniemzas³ugiwa³a na coœ wiêcej, ni¿ tylko naopis historyczny. Bêd¹c œwiadkiem wy-darzeñ autor przekaza³ w swojej powieœcinie tylko fakty dotycz¹ce powstania, alerównie¿ atmosferê ówczesnej epoki. W powieœci mia³ te¿ okazjê do wyra¿eniaw³asnego stanowiska. Laube sta³ siê wiel-kim krytykiem Rosji, w której widzia³najwiêkszego wroga Polski. Jego dzie³aby³y oczywiœcie w Polsce, pozostaj¹cejpod panowaniem Rosji, zakazane. Swoj¹opiniê na ten temat zawar³ autor w pis-mach pt. „Einschaltungen”.

Dla H. Laube Polska by³a narodemcywilizowanym, który - jako mur ochron-ny chrzeœcijañstwa - wpad³ w pazuryrabusiów. Rosjê traktowa³ Laube jakoazjatyckiego kolosa cofniêtego w rozwoju.Narodom europejskim zadawa³ pytanie„Co jest /dla nich/ œwiête i pewne? Jeœlinie ma siê czegoœ w swoim tysi¹cletnim posia-daniu, to mo¿na to tak sobie ukraœæ?”. Nadalszych stronach „Einschaltungen” czy-tamy „… za nas wszystkich walczono nadWis³¹, tam wykrwawiono siê o najpiêkniejszymost dla liberalizmu”.

Entuzjazm H. Laubego wobecPolaków by³ wiêkszy ni¿ ich samychwobec siebie. Przedstawi³ on powstanie

125

VARIA BIBLIOTECZNE

es tausendjähriger Besitz nicht mehr ist –darf ich meinem Nachbarn seinEigentum stehlen?“

Eine weitere Einschaltung: „Für unsalle kämpfte man an der Weichsel, umdie schönste Brücke für denLiberalismus blutete man dort.“

Die Begeisterung Laubes führte dazu,dass er die polnische Nation mehr ver-herrlichte als sie es selbst tat. So hat erden Novemberaufstand als polnischenSieg dargestellt und manche polnischeAutoren fragen sich heute, ob sie in denvergangenen 60 Jahren nicht zu sehrdurch die russische Betrachtung derEreignisse beeinflusst waren.

Ein Textbeispiel soll Laubes Hoffnungund Glauben an die Stärke der polnis-chen Nation bezeugen: „Unversehrt abervon allen diesen erkältenden Stürmengrünte im Volk der Baum der Unab-hängigkeit und trieb immer breitere undreichere Äste. Die Warschauer errichtetenaußer der Truppen, die sie stellenmussten, noch zwei Regimenter und nan-nten sie „Warschauer Kinder“. Mandichtete Lieder und sang sie in fröhlicherBegeisterung in den Theatern, und wennder Refrain kam „für einen Gefallenenstehen hundert wieder auf“, so erholtesich das ganze Haus und rief einstimmig„nein, hunderttausend“. In unzerstörbar-er Kraft wucherte die Idee der Freiheitund des Vaterlandes; das Volk blieb jungund unverwundbar und zeigte sichseines Zieles würdig…“

Mir gefällt besonders das Ende vonLaubes Novelle „Die polnischenEmigranten“ da heißt es: ES IST NOCHVIEL ZU WENIG LIEBE IN DER WELT.

listopadowe jako polskie zwyciêstwo,aczkolwiek niektórzy polscy autorzypytaj¹ do dziœ, czy ocena lat 60-tych niewyp³ywa³a z kategorycznego przedsta-wienia tego wydarzenia przez stronêrosyjsk¹.

Nadziejê i wiarê Polaków H. Laubewyra¿a dla przyk³adu w nastêpuj¹cymfragmencie. „Nie bacz¹c na mroŸne wiatry,zakie³kowa³o w narodzie drzewo niezawis³oœcii coraz œmielej zaczê³o podnosiæ swoje szero-kie i ufne ga³¹zki”. Warszawiacy wystaw-ili oprócz obowi¹zkowych oddzia³ów,dodatkowe dwa regimenty i nazwali je„Warszawskie dzieci”. Tworzono pieœni i œpiewano je z wielkim entuzjazmem w teatrach, a kiedy dochodzi³o doœpiewania refrenu „za jednego, którypad³ wstawa³o stu nastêpnych” ca³a salawo³a³a jednym g³osem „nie, sto tysiêcy”.Idea wolnoœci ojczyzny rozbrzmiewa³a z niez³omn¹ si³¹, naród pozosta³ nieu-jarzmiony i godny celu, który sobiewytyczy³.

Autorce niniejszego opracowania po-doba siê szczególnie zakoñczenie noweliH. Laube pt. „Polscy emigranci”, którebrzmi JEST CI¥GLE JESZCZE ZA MA£OMI£OŒCI NA ŒWIECIE.

T³umaczenie Barbara Krzeszewska-Zmyœlony

126

Grundlage für diesen kleinen Exkursin die Peitzer Festungsbaugeschichtestellt ein 45-seitiges Aktenkonvolut dar, welches im Geheimen Staatsarchiv in Dahlem lagert und den Briefwechselzwischen Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinand I. aus dem Jahr 1561enthält 1.

Inhaltsübersicht:1. Der aktuelle Status quo vor dem

Festungsbau2. Die älteste Planungsunterlage3. Gründe für den Festungsbau4. Bau der Peitzer Festung 1559-15624.1. Ausbruch des Streits 15614.2. Der Streit eskaliert4.3. Die Schadensbegrenzung4.4. Der Kompromiss

1. Der aktuelle Status quo vor demFestungsbau

Die erste urkundliche Erwähnungvon Peitz erfolgte am 03. August 1301 2

als „Pizne opidum et castrum” in einer inDahme ausgestellten Verkaufsurkunde.

Podstawê do tego ma³ego ekskursu w historiê budowy twierdzy w Peitzstanowi 43-stronnicowy tom akt, prze-chowywany w Tajnym ArchiwumPañstwowym w Dahlem, a zawieraj¹cykorespondencjê miêdzy Janem z Kos-trzyna a cesarzem Ferdynandem I pocho-dz¹c¹ z roku 1661 1.

Przegl¹d zawartoœci:1. Aktualne status quo przed budow¹

twierdzy2. Najstarsza dokumentacja projektowa3. Powody budowy twierdzy4. Budowa twierdzy w Peitz 1559-15624.1. Wybuch sporu 15614.2. Eskalacja sporu4.3. Ograniczenie szkód4.4. Kompromis

1. Aktualne status quo przed budow¹twierdzy

Pierwsza udokumentowana wzmian-ka o Peitz pochodzi z 3 sierpnia 13012 jako„Pizne opidum et castrum” w jednym z wydanych w Dahme aktów sprzeda¿y.

Christoph Malcherowitz

Budowa twierdzyw Peitz 1559-1562

Spór miêdzy cesarzemFerdynandem I i margrabi¹Janem z Kostrzyna

Christoph Malcherowitz

Bau der Peitzer Festung1559-1562

Der Streit zwischen KaiserFerdinand I. und MarkgrafJohann von Küstrin

1 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120-121 - 1, Korespondenc-ja między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, oddzielna zszywka; 45 ark.

2 Oryginał aktu w Statni Ustredni Archiv V Praze, zasobyArchiv Ceske koruny nr inw. 49

1 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdinandin Wien, extra gepackter Faszikel; 45 Blatt

2 Originalurkunde im Statni Ustredni Archiv V Praze, Bes-tand Archiv Ceske koruny Inv. Nr. 49

127

VARIA BIBLIOTECZNE

Diese Urkunde belegt den Verkaufder Grenzmark Lausitz für 6.000 Mark inSilber an den Magdeburger Erzbischof,Burchard III. von Schroplau durchTheoderich den Jüngeren, Landgraf vonThüringen, Markgraf des Ostens und derLausitz. Neben Peitz werden in dieserUrkunde dreiundzwanzig weitere Städte,Burgen und Ortschaften genannt.

Dieser Kaufvertrag wurde jedoch nierechtswirksam, da die staatsrechtlicherforderliche Lehensauflassung der Lau-sitz durch Theoderich vor dem deutschenKönig infolge des Kriegszustandes zwis-chen dem Reich und dem Markgrafennicht zustande kam 3.

Die Burg und die dazugehörige Sie-dlung wurden vermutlich im späten 13.Jahrhundert zum Schutz einer Passstelleüber die Malxe angelegt. Ein Relikt diesermittelalterlichen Bebauung findet sichnoch heute im Festungsturm in Formeines Holzbrett im „Festsaal“ desFestungsturms, welches von einem Baumstammt, der um oder nach 1294 gefälltwurde 4.

Archäologische Befunde deutendarauf hin, dass die Ausdehnung dermittelalterlichen Siedlung, die wohlschon im 14. Jahrhundert die Stadtrechtebesaß, über die spätere Befestigungsliniehinausragte.

Seit alters her lag Peitz an einer altenFernhandelsstraße. Alle Waren, die ausdem Sächsischen über Bautzen undSpremberg nach Cottbus und weiter nachFrankfurt transportiert wurden, musstenüber die Peitzer Zollstelle geleitet wer-den, deren erste Erwähnung in das Jahr1367 fällt 5.

Akt ten potwierdza sprzeda¿ marchiigranicznej £u¿yc za 6.000 Marek srebremarcybiskupowi magdeburskiemu Burchar-dowi III. von Schroplau przez TheoderykaM³odszego, landgrafa turyñskiego, mar-grabiego Wschodu i £u¿yc. Obok Peitzuakt ten wymienia 23 inne miasta, zamki i miejscowoœci.

Umowa ta nie uzyska³a jednak nigdymocy prawnej, gdy¿ konieczne z punktuwidzenia prawa pañstwowego przeka-zanie lenna £u¿yc przez Teoderyka przedkrólem niemieckim nie dosz³o do skutkuw wyniku stanu wojny miêdzy Rzesz¹ a margrabi¹ 3.

Zamek i przynale¿ne do niego osiedleza³o¿one zosta³y przypuszczalnie podkoniec XIII wieku w celu ochrony prze-prawy przez Malxe. Pozosta³oœci¹ tejœredniowiecznej zabudowy jest znajdu-j¹ca siê po dziœ dzieñ w „auli” wie¿ytwierdzy deska pochodz¹ca z drzewaœciêtego oko³o lub po roku 1294 4.

Znaleziska archeologiczne wyraŸniewskazuj¹ na to, ¿e œredniowieczneosiedle, które bodaj ju¿ w XIV wieku

3 Niederlausitzer Mitteilungen; Bd. 4; Die politischenBeziehungen der Niederlausitz zu Meißen und Branden-burg während des Mittelalters; Dr. W. Lippert; 1895.

4 Dendrochronologische Untersuchung von Dr. B. Heußnervom 07.04.1995.

5 Christoph Malcherowitz, Die Dammzollstraße - Leben-snerv einer Stadt -, S. 6, Schriftenreihe Geschichte undGeschichten aus Peitz, Heft 2, herausgegeben vomFörderverein für die Museen der Stadt Peitz e. V.

3 Niederlausitzer Mitteilungen; tom 4; Stosunki polityczneDolnych Łużyc z Miśnią i Brandenburgią w czasach śred-niowiecza; dr W. Lippert; 1895.

4 Badania dendrochronologiczne dra B. Heußnera z 07.04.1995 r.

Abb. 1: Rekonstruktionsversuch der Peitzer Bur-ganlage im 14. Jahrhundert ohne Vorburg

Rys. 1: Próba rekonstrukcji założenia zamkowegoPeitz w XIV wieku bez podgrodzia

128

2. Die älteste Planungsunterlage

Im Geheimen Staatsarchiv Preußi-scher Kulturbesitz befindet sich eineundatierte grobe Federskizze in einemAktenkonvolut, die auf der Rückseite mitder Beschriftung „muster des hauses zuPeitz“ versehen ist.

In diesem 43-seitigen Aktenkonvolutbefindet sich neben der Federskizze eineVielzahl von Berechnungen über die beieinem Bau erforderlichen Materialien wieHolz, Steine, etc 6. So enthält sie unteranderem ein „Vortzeichnnis des Holtzes,so alleine zur schelung pfelenn, stack-etenn auszuarbeitten, zulochenn unndzuscherffen dem Zimmermann angedin-gett werden soll“ vom 12. Dezember1559. Von späterer Hand wurde dieInformation hinzugefügt, dass dieseMaterialberechnungen von der HandJohann von Küstrin stammen.

Anhand der Akte und der Beschrif-tung in der Grobskizze lässt sich leidernicht feststellen, ob die Darstellung einevöllige Neuplanung darstellt, oder einenzum Teil existierenden Zustand wieder-gíbt.

Die Skizze lässt eine rechteckigeAnlage erkennen, die von einemWassergraben umgeben ist, der nur übereine Brücke und durch eine Toranlage,die durch den Wall führt, passiert wer-den kann. Die Gebäude im Innern derAnlage sind durch einen ca. elf Meterbreiten Wall geschützt. Der Innenhofwird durch eine zweiflügelige Gebäu-deanlage begrenzt und verfügt übereinen Brunnen und einen sogenannten„nodt pfadt“ oder Ausfall. Die in derSkizze als runder „Berg“ dargestellteErhebung dürfte als Rondell ange-sprochen werden. Gegenüberliegendwird die Anlage durch einen „Bergk“geschützt, der ein rechteckiges Bollwerkmit den Maßen von ca. 15 mal 37 Metern

otrzyma³o prawa miejskie rozros³o siêpoza liniê umocnieñ.

Od dawien-dawna Peitz le¿a³ przystarym szlaku handlowym. Wszelkietowary przewo¿one z Saksonii przezBudziszyn i Spremberg do Chociebu¿a i dalej do Frankfurtu, musia³y przejœæ przezkomorê celn¹ w Peitz, o której pierwszawzmianka pochodzi z roku 1367 5.

2. Najstarsza dokumentacja projektowa

W Tajnym Archiwum PañstwowymPruskich Zasobów Kultury znajduje siênieopatrzony dat¹ zgrubny szkic piór-kiem opatrzony na odwrocie napisem„wzór domu na Peitz”.

Abb. 2: Wiedergabe der in Meter umgerechnetenSkizze. Weitergehende handschriftlicheEintragungen wurden wegen der sonstentstehenden Unübersichtlichkeit wegge-lassen.

Rys. 2: Reprodukcja szkicu przeliczonego na metry.Liczne dopiski ręczne zostały pominięte dla zachowania przejrzystości dokumentu.

5 Christoph Malcherowitz, Die Dammzollstraße - Leben-snerv einer Stadt -, str. 6, Cykl pism Historia i historie zPeitz, zeszyt 2, wyd. przez Förderverein für die Museender Stadt Peitz e. V.

6 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 b - 1, Bauakten FestungPeitz.

129

VARIA BIBLIOTECZNE

darstellt. Bei den Kreuzen in der Skizzedürfte es sich wohl um Schießschartenhandeln. Dieses Bauwerk diente zumSchutz des Eingangsbereichs und derBrücke.

3. Gründe für den Festungsbau

Für den Bau der Peitzer Festungsprechen neben militärstrategischen undtopographischen Gründen auch her-rschaftlich repräsentative Gründe, diehier kurz beleuchtet werden sollen.

3.1. Die exponierte Lage der branden-burgischen Exklave Peitz - Cottbus

Durch geschickte Diplomatie undKaufpolitik erwarb im Jahr 1442 KurfürstFriedrich II. die Burg und Stadt Peitz, dieab diesem Zeitpunkt zu Brandenburggehörte. Sechs Jahre später verkauftendie Gebrüder von Polenz die Lausitz anden Kurfürsten. König Albrecht vonBöhmen versuchte diesen für ihn nichthinnehmbaren Verlust der Lausitz mil-itärisch rückgängig zu machen. Nachkriegerischen Auseinandersetzungenzwischen den Parteien kam es am 05.Juni 1462 zum sogenannten „Frieden vonGuben“ 7, in dem das Haus Brandenburgdie Herrschaft Cottbus, die Vogtei Peitz,das Ländchen Teupitz, Bärwalde, denHof Groß-Lübben, sowie die Anwart-schaft auf Beeskow und Storckow erhielt.Somit waren Cottbus und Peitz zu einerbrandenburgischen Exklave mitten inböhmischen Landen geworden.

3.2. Die drohende Gefahr durch dieTürken und Moskowiter

Unter der Regierungszeit des SultansOrhan drangen die Türken Mitte des 14.Jahrhunderts bis nach Europa vor, und esgelang ihnen, hier Fuß zu fassen. In den

W tym¿e 43-stronicowym woluminieakt znajduje siê obok owego szkicu tak¿eszereg obliczeñ materia³ów niezbêdnychdo budowy, jak drewno, kamienie itd. 6.Jest tam miêdzy innymi „spis drewnaniezbêdnego do wykonania szalunków,sztachet i prac ciesielskich” z 12 grudnia1559 roku. W póŸniejszym czasie dopisanoinformacjê, ¿e ta kalkulacja materia³ówwysz³a spod rêki Jana z Kostrzyna.

Na podstawie akt i opisów szkicu niemo¿na niestety stwierdziæ, czy ów ry-sunek przedstawia ca³kowicie nowy pro-jekt, czy te¿ po czêœci oddaje istniej¹cystan. Na szkicu mo¿na rozpoznaæ pro-stok¹tne za³o¿enie, otoczone fos¹, któr¹przekroczyæ mo¿na tylko przez jeden mosti jedn¹ bramê prowadz¹c¹ przez mury.Budynki wewn¹trz za³o¿enia chroniones¹ przez obwa³owania o gruboœci 11 me-trów. Dziedziniec wewnêtrzny ograniczonydwuskrzyd³owym budynkiem wyposa-¿ony jest w studniê i tak zwan¹ „œcie¿kêucieczki”. Przestawione na szkicu jako„okr¹g³a góra” wzniesienie mo¿na trakto-waæ jako rondelê. Na przeciwleg³ym koñcuza³o¿enie chronione jest przez czterok¹tnyostrokó³ o wymiarach ok. 15 na 37 m.

Krzy¿e na szkicu oznaczaj¹ praw-dopodobnie otwory strzelnicze. Budowata s³u¿y³a kiedyœ ochronie wejœcia dotwierdzy i mostu.

3. Powody budowy twierdzy

Za budow¹ twierdzy Peitz przema-wiaj¹ obok strategiczno-militarnych i topograficznych równie¿ przyczynyreprezentacyjne, które chcia³bym niniej-szym naœwietliæ.

3.1. Wyeksponowane po³o¿enie branden-burskiej eksklawy Peitz - Cottbus

Dziêki talentowi dyplomatycznemu i sprawnie prowadzonej polityce kupo-

6 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 b - 1, Akta budowlanetwierdzy w Peitz,

7 Franz Groger, Urkundliche Geschichte der Stadt und ehe-maligen Festung Peitz, S. 39-40

130

nachfolgenden zweihundert Jahren wur-den Thrakien, Groß-Serbien, Bulgarien,Bosnien, Albanien, Makedonien und derPeloponnes unterworfen; Montenegro,die Moldau und die Walachei wurdenVasallenstaaten. Im Jahr 1521 erobertendie Osmanen Belgrad.

Das Königreich Ungarn schien einsicheres Bollwerk gegen das Vordringender Türken, obwohl diese in räuberischenStreifzügen bereits bis nach Kärnten undFriaul vorgedrungen waren. 1526 fiel einosmanisches Heer in Ungarn ein, und am29. August wurden die Ungarn beiMohacs geschlagen.

In Ungarn, das die Osmanen nachihrem Sieg zunächst wieder geräumt hat-ten, kam es zu einer Doppelwahl: inPreßburg wurde der Habsburger Ferdi-nand, in Stuhlweißenburg der Fürst vonSiebenbürgen und türkische VasallJohann Zapolya zum König erkoren. Miteiner „Hofstaatsordnung“ richtete Ferdi-nand sogleich eine zentrale Verwaltungs-stelle für alle seine Länder ein. DieTruppen Ferdinands vertrieben Zapolyaaus Ungarn, doch die Türken waren nichtbereit, den Habsburger als HerrscherUngarns anzuerkennen. Am 10. Mai 1529brach Sultan Soliman mit einem Heervon rund einer Viertelmillion Mann vonKonstantinopel auf. Am 8. September fielOfen. Nun rückte die Armee rasch gegendie Erblande vor. Wer sich nicht inschützende Burgen flüchten konnte,wurde getötet oder in die Sklavereiverkauft. Schutt und Asche säumten denWeg des türkischen Heeres, das auf Wienvorrückte. Am 19. September erschienenVorhuten der Türken an den Stadt-mauern Wiens. Die Vorstädte außerhalbder Mauern gingen in Flammen auf,tatarische Streifscharen verwüsteten denSüdosten Niederösterreichs 8. Wien wurdeeingeschlossen und bis zum 14. Oktoberdurch das osmanische Heer belagert. Erst

wania ziem ksi¹¿ê elektor Fryderyk IInaby³ w roku 1442 zamek i miasto Peitz,które od tej chwili nale¿a³y do Bran-denburgii. Szeœæ lat póŸniej bracia vonPolenz sprzedali £u¿yce ksiêciu elek-torowi. Król Albrecht Czeski stara³ siêodwróciæ dotkliw¹ dla niego utratê£u¿yc na drodze militarnej. Po zbrojnejkonfrontacji obydwu stron zawartyzosta³ 5 czerwca 1462 roku tzw. „PokójGubiñski“ 7, na mocy którego w³adcyBrandenburgii zachowali panowanie nadCottbus, Peitz, Teupitz, Bärwalde,dworem Groß-Lübben, oraz otrzymaliprawo do Beeskow i Storckow. W tensposób Cottbus i Peitz sta³y siê branden-bursk¹ eksklaw¹ poœród ziem czeskich.

3.2. Zagro¿enie ze strony Turcji i Moskwy

W okresie rz¹dów su³tana OrhanaTurcy zapuœcili siê w po³owie XIV wiekua¿ do Europy. W ci¹gu nastêpnych 200 latpodbite zosta³y Tracja, Wielka Serbia,Bu³garia, Boœnia, Albania, Macedonia i Pe-loponez; Czarnogóra, Mo³dawia i Wo³osz-czyzna sta³y siê pañstwami wasalnymi.W roku 1521 wojska osmañskie zdoby³yBelgrad.

Abb. 3: Die brandenburgischen Exklave Peitz - Cot-tbus

Rys. 3: Brandenburska eksklawa Peitz - Cottbus

8 Scheuch, Manfred, Historischer Atlas Österreich, 3. Aufl.,Wien 1994, S. 58-59, 70-71

7 Franz Groger, Urkundliche Geschichte der Stadt undehemaligen Festung Peitz, str. 39-40

131

VARIA BIBLIOTECZNE

als große Seuchen im Belagerungsheerausbrachen, gab Sultan Soliman denBefehl die Belagerung aufzuheben undzog sich mit seinem Belagerungsheernach Osten zurück.

Johann von Küstrin führte in einemSchreiben an den Kaiser in Wien am 25. Februar 1561 aus „…Sondern es wereauch eine Solche vheste, dem ganzenlande In furfallenden nötten, gegenTurken Muscowitern unnd andern, einstandlicher trost und zuflucht…“ 9.

Auch sein Bruder Kurfürst Joachim II.führte als Begründung für den Bau derFestung Spandau die Türkengefahr an,indem er äußert „…wann der Turcke,was der allermechtige gnediglichvorhuten wolle, Wien erobert oderdieselbe feste liegen liesse und allein einstreifender haufen uber das gesenke aufBressla ziehen liesse, [ so gebe es] nichtein einzige feste, die denselben aufhaltenoder hindern könnte, das er nicht inwenig tagen unser land erlangen und ineiner eil allen seinen willen darin schaf-fen konde“ 10.

Diese gegenwärtige Bedrohung durchdie Türken und auch eine latente Gefahr,die man in den Moskowitern aus demOsten sah, trugen ihren wesentlichen Teildazu bei, dass die Entscheidung zumBau der Peitzer Festungsanlage gefasstwurde.

3.3. Festungsdreieck

Durch die Lage der Festung in derMalxeniederung an der Zollstraße vonCottbus über Peitz nach Frankfurt (Oder),geschützt zwischen großen Waldungen,nahm sie eine strategische Bedeutungein. Sie schützte den Flussübergang überdie Malxe und sicherte die vorhandene

Królestwo Wêgier zdawa³o siê byæpewnym ostroko³em stoj¹cym na drodzeTurków, choæ ich oddzia³y zapuszcza³ysiê nawet do Karyntii i Friuli. W 1526 rokuarmia osmañska napad³a Wêgry i 29 sier-pnia zwyciê¿y³a w bitwie pod Mohaczem.

Na Wêgrzech dosz³o po zwyciêstwiearmii osmañskiej do podwójnego zwy-ciêstwa: w Bratys³awie koronowany zosta³Ferdynand Habsburg, a w Székesfehér-vár zaœ ksi¹¿ê Siedmiogrodu i wasalturecki Jan Zapolya. Przy pomocy„dworskiego regulaminu pañstwowego”Ferdynand stworzy³ centraln¹ admini-stracjê dla wszystkich swoich ziem.Oddzia³y Ferdynanda wypar³y Zapolyê z Wêgier, jednak Turcy nie byli sk³onniuznaæ Habsburgów za w³adców Wêgier.10 maja 1529 roku su³tan Soliman wyruszy³z Konstantynopola na czele æwieræmilio-nowej armii. 8 wrzeœnia pad³a Buda.Nastêpnie armia zwróci³a siê szybko w kierunku rdzennych terytoriów Habs-burgów. Kto nie znajdowa³ schronienia w zamkach, by³ zabijany lub sprzeda-wany w niewolê. Turecka armia sia³a naswojej drodze zniszczenia i posuwa³a siêw stronê Wiednia. 19 wrzeœnia forpocztyTurków pojawi³y siê pod muramimiejskimi Wiednia. Przedmieœcia znajdu-j¹ce siê za murami stanê³y w p³omieniach.Tatarskie oddzia³y spustoszy³y po³udnio-wy wschód Dolnej Austrii 8. Wiedeñzosta³ otoczony i by³ oblegany prze armiêosmañsk¹ a¿ do 14 paŸdziernika. Dopierozaraza w obozie oblegaj¹cych spowo-dowa³a wydanie przez su³tana Solimanarozkazu o przerwaniu oblê¿enia i wyco-faniu siê na wschód.

Jan z Kostrzyna wywodzi³ w piœmiedo cesarza w Wiedniu 25 lutego 1561 rokuo koniecznoœci i potrzebie budowy twier-dzy dla ochrony kraju przed najazdamize strony Turków, Moskwy i innych 9.

8 Scheuch, Manfred, Historischer Atlas Österreich, wyd. 3,Wiedeń 1994, str. 58-59, 70-71

9 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdy-nandem w Wiedniu, cz. 7

9 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 7

10 Daniel Burger, Die Landesfestungen der Hohenzollernin Franken und Brandenburg im Zeitalter der Renais-sance, S. 296

132

„Dammzollstraße“ die seit dem 25. Okto-ber 1367 als „öffentliche Straße“ durchdas sumpfige

Gebiet der Malxeniederung vonCottbus über Peitz nach Frankfurt (Oder)führte 11.

Betrachtet man die beiden Festungs-anlagen Peitz und Küstrin, die durch denMarkgrafen Johann von Küstrin erbautwurden, so erkennt man, dass diese bei-den Festungen auf einer Verteidigungs-linie lagen und durch ihre beiden starkenWaffenplätze die Ländereien des Mark-grafen schützten.

Nimmt man noch die SpandauerFestung hinzu, die Kurfürst Joachim II.,Bruder Johann von Küstrins, im Jahr 1560zu bauen begann, so ergibt sich einFestungsdreieck, welches, wenn es mitTruppen versehen war und durch Ge-schütze armiert, einen unüberwindbarenSchutz darstellte. Jede Belagerung derFestungen schien unmöglich, da der Be-lagerer bei der Einschließung der jeweili-gen Festung den Gegner im Rückenhatte.

4. Bau der Peitzer Festung 1559-1562

Im Dezember 1559 waren die Planun-gen des Festungsbaues soweit fortge-schritten, dass mit dem Teilabriss deralten Burganlage und dem Bau derFestungsanlage begonnen werden kon-nte. Am 06. Dezember 1559 wurde inPeitz ein „Vortzeichnis der bevestigungzur Peitz wie die gerüssen und imgrunde angelegt soll werden“ verfasst, indem die geplante Größe der Zitadellebeschrieben wurde. Vier Tage später am10. Dezember 1559 wurde eineVerordnung in Kraft gesetzt, „ … wie esmit dem baw alhier zue Peitz… sollgehalten werden“. Und endlich am 18.Dezember 1559 wurde die PeitzerBauordnung erlassen in der bis ins klein-ste Detail der Tagesablauf der Arbeiter

Równie¿ jego brat ksi¹¿ê elektorJoachim II wskazywa³ jako uzasadnieniedla budowy twierdzy Spandau zagro¿e-nie tureckie 10.

To ówczesne zagro¿enie przez Turkóworaz œmiertelne niebezpieczeñstwo po-strzegane w Moskowitach ze Wschoduprzyczyni³y siê w znacznym stopniu dotego, ¿e zapad³a decyzja o budowietwierdzy Peitz.

3.3. Trójk¹t twierdz

Dziêki po³o¿eniu twierdzy w dolinierzeki Malxe przy drodze celnej przezPeitz do Frankfurtu nad Odr¹ os³anianaprzez wielkie kompleksy leœne twierdzanabra³a strategicznego znaczenia. Ochra-nia³a przeprawê przez Malxe i istniej¹c¹drogê celn¹, która od 25 paŸdziernika1367 roku prowadzi³a jako „droga pub-liczna” przez bagnisty teren doliny Malxez Cottbus przez Peitz do Frankfurtu nadOdr¹ 11.

Jeœli przyjrzymy siê obydwu twier-dzom - w Peitz i Kostrzynie, które zosta³y

Abb. 4: Festungsdreieck

Rys. 4: Trójkąt twierdz

10 Daniel Burger, Die Landesfestungen der Hohenzollernin Franken und Brandenburg im Zeitalter der Renais-sance, str. 296

11 patrz odnośnik 511 wie Anmerk. 5

133

VARIA BIBLIOTECZNE

geplant und enthalten war. Bei Übertre-tungen waren Geld- und Körperstrafenvorgesehen.

Bereits am 24. Januar 1560 berichteteder Baumeister „Jeronime Arkanat“ vonder Peitzer Baustelle, „… das mann diegründe angefangen hat zu graben…“ 12.

Die Zitadelle wurde im Bereich deralten Burg errichtet. Dort vorhandeneZiegelbauwerke wurden abgerissen unddie daraus gewonnenen Mauersteinezum Festungsbau verwendet. Soerwartete man, dass 600.000 Steine ausder alten Mauer und dem Grund gewon-nen werden konnten. 100.000 Steine soll-ten aus dem Abtragen des alten Turmserzielt werden, wenn man ihn um 10 - 12Schuh (ca. 3 - 3,6 m, Anm. d. Verf.) abtra-gen würde. 500.000 Steine sollten imZiegelofen in Peitz gebrannt werden.100.000 Steine sollten aus Lieberose vomAdelsgeschlecht Schulenburg geliefertwerden und der Rat von Cottbus sollte85.000 Steine liefern. Somit hatte man zuBaubeginn die stattliche Summe von1.385.000 Mauersteinen zur Verfügung.Weitere 450.000 Mauersteine sollten dieZiegelöfen in Peitz, Cottbus undLieberose produzieren, so dass zumSchluss insgesamt 1.835.000 Mauersteinevorhanden waren 13.

Eine weitere Berechnung in demAktenkonvolut zeigt, dass ein Maurerpro Tag 500 Mauersteine verarbeitete. Beieiner sechstägigen Arbeitswoche warendies 3.000 Steine. 16 Maurer verarbeiteten48.000 Mauersteine. Bei einer Arbeits-dauer von 34 Wochen wurden insgesamt1.632.000 Steine für die 16 Maurer ange-setzt. Nur, um dem Leser bei diesen vie-len Zahlen einen kleinen Überblick überdie Arbeitsleistung dieser 16 Maurer ineiner Woche zu geben, sei an dieser Stelle

wzniesione przez margrabiego Jana z Kostrzyna, stwierdzimy, ze obydwietwierdze le¿a³y na jednej linii obronnej i ochrania³y dziêki silnemu uzbrojeniuziemiê margrabiego.

Jeœli dodamy jeszcze twierdzê Span-dau, której budowê rozpocz¹³ w roku1560 ksi¹¿ê elektor Joachim II, brat Jana z Kostrzyna, uka¿e siê trójk¹t twierdzstanowi¹cy przy odpowiedniej obsadzieosobowej i uzbrojeniu obronê nie doz³amania. Obleganie ka¿dej z twierdzwydawa³o siê niemo¿liwe, gdy¿ oble-gaj¹cy mia³by po otoczeniu jednej twier-dzy przeciwnika za swoimi plecami.

4. Budowa twierdzy w Peitz 1559-1562

W grudniu 1559 projekt budowytwierdzy by³ tak zaawansowany, ¿emo¿na by³o rozpocz¹æ budowê zarysustarego zamku i twierdzy. 6 grudnia 1559sporz¹dzono w Peitz „spis twierdzy naPeitzu, jak ma byæ zarysowana i za³o-¿ona”, w którym opisano projektowan¹wielkoœæ cytadeli. Cztery dni póŸniej, 10 grudnia 1559 roku wesz³o w ¿ycie roz-porz¹dzenie na temat zasad budowytwierdzy Peitz. I w koñcu 18 grudnia1559 roku wydano regulamin budowy w Peitz, w którym zawarty i zaplanowa-ny by³ w najdrobniejszych szczegó³achprzebieg dnia robotników. Za wykrocze-nia grozi³y kary pieniê¿ne i cielesne.

Ju¿ 24 stycznia 1560 budowniczy„Jeronime Arkanat“ donosi³ z budowy w Peitz o rozpoczêciu wykonywaniawykopów 12.

Cytadelê wzniesiono na terenie stare-go zamku. Znajduj¹ce siê tam murowanebudynki zosta³y zburzone, a uzyskanychw ten sposób cegie³ u¿yto do budowytwierdzy. Liczono na to, ¿e uda siêpozyskaæ 600.000 cegie³ ze starychmurów. 100.000 cegie³ pochodziæ mia³o

12 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Bauakten FestungPeitz, 24.01.1560 - Schreiben des Baumeisters Jeron-ime Arkanat an Markgraf Johann von Küstrin, 3 Blatt

13 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120b - 1; Bauakten FestungPeitz

12 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 -121- 1, Bauakten Fes-tung Peitz, 24.01.1560 – Pismo budowniczego JeronimeArkanata do margrabiego Jana z Kostrzyna, arkusz 3

134

erwähnt, dass sie mit den 48.000 Mauer-steinen bei einer damaligen Steinstärkevon 27cm x 14cm x 10 cm ohne Mörtel-fuge eine Mauer von 108 Metern Längeund 12 Metern Höhe in einer Wocheerrichtet hätten. Daran erkennt mandeutlich, welche imposanten Arbeitslei-stungen damals bewerkstelligt wurden.

In der gleichen Zeit wurden ausKüstrin insgesamt 4.450 Zentner Kalkund aus Beeskow insgesamt 4.794Zentner Kalk herangeschafft 14.

Die Zitadelle wurde mit einem ca. 675Meter langen Wassergraben versehen.Der Festungswall am Wassergrabensollte durch 751 Pfähle geschützt werden.Für jeden Pfahl war eine Gesamtlängevon ca. 5,4 Metern vorgesehen. DiePfähle sollten ca. 4,2 Meter tief einger-ammt werden, so dass zum Schluss noch 1,2 Meter je Pfahl aus dem Boden ragte und als Sturmhindernisdiente 15.

Doch dieses gigantische Bauvorhabenblieb nicht ohne Auswirkung auf diePeitzer Bevölkerung. Ein Teil der Be-wohner im Bereich der alten Burganlagemusste seinen Grund und Boden ver-lassen, da dieses Areal zum Bau derZitadelle benötigt wurde. Ein Hinweisfindet sich im Amtsbuch des Amtes Peitzvon 1567, in dem erstmalig in der dorti-gen Bier-, Metzen- und Mahlordnung dasAmtsdorf „Neue Peiz“ aufgeführt ist. Bei diesem Amtsdorf „Neue Peitz“ handelt es sich um das heutige DorfTurnow 16.

Dieser gewaltige Festungsbau beun-ruhigte unmittelbar auch die Nachbarn,so dass es im Jahr 1561 zu gravierendenpolitischen Meinungsverschiedenheitenzwischen Kaiser Ferdinand in Wien undMarkgraf Johann von Küstrin kam.

ze zburzenia starej wie¿y, jeœliby obni¿yæj¹ o 10-12 butów (ok. 3-3,6 m, przyp.autora). 500.000 cegie³ mia³o zostaæwypalonych w cegielni w Peitz. 100.000cegie³ dostarczyæ mia³ z Lieberose ródSchulenburgów. A Rada miasta Cottbusdostarczyæ mia³a 85.000 cegie³. W tensposób ju¿ na pocz¹tku budowy dys-ponowano pokaŸn¹ liczb¹ 1.385.000 cegie³.Kolejne 450.000 cegie³ mia³y wyproduko-waæ cegielnie w Peitz, Cottbus i Liebe-rose, tak wiêc ostatecznie dysponowano³¹cznie 1.835.000 cegie³ 13.

Inna kalkulacja z woluminu akt wska-zuje, ¿e jeden murarz wmurowywa³ dziennie 500 cegie³. W ci¹gu 6-dniowegotygodnia pracy stanowi³o to 3.000 cegie³.16 murarzy wmurowywa³o 48.000 cegie³.W czasie 34 tygodni pracy 16 murarzywykorzysta³o ³¹cznie 1.632.000 cegie³.Aby umo¿liwiæ czytelnikowi wyobra-¿enie tego, co przedstawiaj¹ te liczby i jakto ma siê do wydajnoœci tych 16 murarzyw ci¹gu jednego tygodnia, nale¿y nad-mieniæ, ¿e z 48.000 cegie³ wzniesiono byprzy ówczesnych rozmiarach ceg³y 27cmx 14cm x 10 cm bez zaprawy, mur o d³ugoœci 108 m i wysokoœci 12 m.Unaocznia to wyraŸnie jaka by³a podów-czas imponuj¹ca wydajnoœæ pracy.

W tym samym czasie dostarczono z Kostrzyna ³¹cznie 4.450 cetnarów wapna,a z Beeskow ³¹cznie 4.794 cetnary 16.

Cytadelê wyposa¿ono w fosê d³ugoœciok. 675 m. Wa³y obronne nad fos¹ chro-nione mia³y byæ przez 751 pali. Ka¿dy z pali mia³ mieæ 5,4 metra. Pale mia³y byæwkopane w ziemiê na ok. 4,2 metry tak,aby z ziemi wystawa³o 1,2 m pala którymia³ byæ przeszkod¹ dla nacieraj¹cych 15.

Tak gigantyczne przedsiêwziêcie bu-dowlane nie pozosta³o bez wp³ywu namieszkañców Peitz. Czêœæ z nich na

13 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr. 120b - 1; Bauakten FestungPeitz

14 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120b - 3; Bauakten FestungPeitz

15 GStA PK; I. HA. Rep. 21 nr 120b - 1; cz.. 8

14 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120b - 3; Bauakten FestungPeitz

15 GStA PK; I. HA. Rep. 21 Nr. 120b - 1; Fol. 816 Monika Sonke, Turnow – Geschichte eines Nieder-

lausitzer Dorfes von 1567 – 1945; S. 11

135

VARIA BIBLIOTECZNE

4.1. Ausbruch des Streits 1561

Aus einem 45-seitigen Aktenkonvolut,das heute im Geheimen Staatsarchiv inDahlem lagert, wird ersichtlich, wie diedamaligen Streitigkeiten hin und herwogten.

In einem Schreiben vom 05. Februar1561 beschwerte sich Kaiser Ferdinandheftig beim Markgrafen wegen des Bauesder Befestigung und teilte ihm mit, dasser sich nicht „er Inndern mügen das wirin sellihen paw, deiner Lieb ainihenunnsern Consens oder bewilligunggegeben hetten“. Der Kaiser forderteweiter, dass „sellicher paw unnd besfesti-gung gennzlichen abgestelt werde“ 17, dasolch ein Bau nicht nur für die Stände derNiederlausitz, sondern auch für dieKrone Böhmens unverantwortlich wäre.

Am 24. Februar 1561 antworteteMarkgraf Johann dem Kaiser und legteihm in einem fünfseitigen Schreiben seineSicht der Dinge dar. Er teilte ihm mit,dass „vor alters, unnd woll vor aller men-schen gedengken, zur Peitz ein schloßunnd Haus gewesen, desselbe ich zumeiner nottorfft unnd gelegenhait“ 18 bauenund bessern lasse. Er äußerte seinUnverständnis gegenüber dem Kaiser, daPeitz, welches in der Herrschaft Cottbusliege, schon immer eine freie Herrschaftgewesen sei. Zudem bestritt er, dass derKaiser ihm das Bauen untersagen könneund wies in diesem Zusammenhangdarauf hin, dass „meine vorfharen dasHaus Czoss, die herzogen zu Sachsen dasHaus Senfftenbergk, die Minckwizer dasHaus Sonnewalde“ 19, welche alle in derNiederlausitz liegen, gebaut hätten. Er

obszarze starego zamku musia³a opuœciæsw¹ ziemiê, gdy¿ obszar ten by³ potrzebnydo budowy cytadeli. Wskazówkê mo¿naodnaleŸæ w ksiêdze urzêdowej z Peitz z 1567 roku, w której po raz pierwszywymieniono w tamtejszych przepisachdotycz¹cych warzenia piwa, rzeŸnictwa i m³ynarstwa wieœ gminn¹ „Neue Peitz”.

Chodzi tu o dzisiejsz¹ wieœ Turnow 16. Ta gigantyczna budowa niepokoi³a

bezpoœrednio równie¿ s¹siadów, dosz³owiêc w roku 1561 do znacz¹cej ró¿nicyzdañ miêdzy cesarzem Ferdynandem w Wiedniu i margrabi¹ Janem z Kostrzyna.

4.1. Wybuch sporu 1561

Z licz¹cego 45 stron woluminu aktprzechowywanego dzisiaj w Tajnym Archi-wum Pañstwowym w Dahlem, wynikawyraŸnie jak przetacza³y siê ówczesnespory.

W piœmie z 5 lutego 1561 cesarzFerdynand skar¿y³ siê margrabiemu nabudowê 17, gdy¿ budowa taka przekra-cza³a mo¿liwoœci nie tylko Dolnych£u¿yc, lecz tak¿e korony czeskiej. 24 lutego1561 roku margrabia Jan z Kostrzynaodpowiedzia³ cesarzowi i przedstawi³mu swój punkt widzenia na 5 stronachlistu 18. Wyra¿a³ on niezrozumienie wobeccesarza, ¿e zabroni³ mu on budowy uza-sadniaj¹c, i¿ jego przodkowie zbudowalimaj¹tek Zossen, ksi¹¿êta saksoñscySenfftenberg, Minckwizowie 19, maj¹tekle¿¹cy na Dolnych £u¿ycach. Wskaza³przy tym na to, ¿e maj¹tki Sonnewalde i Zossen przynosz¹ korzyœci, czego niemo¿na powiedzieæ o Cottbus i Peitz, dla-

16 Monika Sonke, Turnow – Geschichte eines Nieder-lausitzer Dorfes von 1567 – 1945; S. 11

17 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, , cz. 2

18 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120-121 - 1, Korespon-dencja między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, , cz. 5

19 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120-121 - 1, Korespon-dencja między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 6

17 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 2

18 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 5

19 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 6

136

verwies sogar darauf, dass die Herrschaf-ten Sonnewalde und Zossen dienstbareHerrschaften seien, was auf Cottbus undPeitz nicht zutreffe, darum verstehe ernicht, wie der Kaiser sich über seinen Baubeschweren könne.

In seinem Schreiben wies MarkgrafJohann von Küstrin den Kaiser auf denUmstand hin, dass der Sohn des Kaisers,Erzherzog Ferdinand, nach anfänglichenIrritationen alle Baumaterialien, die ausKüstrin oder aus anderen Landesteilenseit 1559 für den Bau bezogen würden,zollfrei wären. Es handelt sich bei diesemPunkt um einen interessanten Aspekt, dadurch den regelmäßigen Kontakt zwis-chen Vater und Sohn wohl angenommenwerden kann, dass der Kaiser bereits vonAnfang an über den Bau der PeitzerFestung informiert war. Umso erstaunli-cher ist es, dass er sich nach über einemJahr nach Baubeginn beim Markgrafenbeschwert und die Einstellung des Bausfordert.

Am Ende seines Schreibens verweistMarkgraf Johann von Küstrin darauf,dass er immer ein treuer Vasall desKaisers gewesen sei und äußerte seineVerwunderung darüber, dass die Ständeder Niederlausitz oder gar der Kaiserselbst, jetzt „… Dieweill ich albereit mitdem Paw so weit khomben das dieVheste beschlossen und dieselbe inmeinem besitz und verwharung habeAuch woll dafur sein will, das sie EuerKey: m: und der Cron Behemen oderStenden in Nieder Lausitz zu Nachteill soleichtlich niemandt einbekommensolle,…“ 20 etwas dagegen einzuwendenhätten.

Nach seinem Antwortschreiben ver-stärkte Markgraf Johann seine Anstren-gungen den bereits begonnenen Bauvoran zu treiben. Er ließ große MengenBaumaterial aus seinen Landen über die

tego nie rozumie, dlaczego cesarz mia³byuskar¿aæ siê na jego budowê. W swoimliœcie margrabia Jan z Kostrzyna zwróci³uwagê cesarza na okolicznoœæ, ¿e syncesarza, arcyksi¹¿ê Ferdynand po pocz¹t-kowej irytacji zwolni³ z op³at celnychwszystkie materia³y budowlane, któreby³y nabywane z Kostrzyna lub innychczêœci kraju od 1559 roku. W tym miejscumamy do czynienia z interesuj¹cymaspektem, gdy¿ ze wzglêdu na regularnekontakty miêdzy ojcem a synem mo¿nachyba przyj¹æ, ¿e cesarz by³ od pocz¹tkuinformowany o budowie twierdzy Peitz.Tym bardziej dziwne jest, ¿e po ponadroku od rozpoczêcia budowy uskar¿a siêon margrabiemu i ¿¹da jej wstrzymania.

Na zakoñczenie swojego listu margra-bia Jan z Kostrzyna zapewnia, ¿e zawszeby³ wiernym poddanym cesarza i wyra¿aswoje zdziwienie odnoœnie stanowiskacesarza i czêœci szlachty dolno³u¿yckiejdo wznoszonej przez niego twierdzy 20.

W swojej odpowiedzi margrabia Jan z Kostrzyna jeszcze mocniej wyrazi³ swepragnienie kontynuacji rozpoczêtejbudowy. Poleci³ sprowadziæ na budowêdu¿e iloœci materia³ów budowlanych ze swoich ziem poprzez cesarskiekomory celne w Wellmitz, Fürstenbergu i Forst. Du¿a iloœæ materia³ów budowla-nych przybywa³a do Peitz z NowejMarchii. Towary transportowano statkamipo Odrze do Wellmitz. W tamtejszejkomorze celnej by³y one prze³adowywanei transportowane dalej zaprzê¿onymi w wo³y wozami przez Guben do Peitz.Poniewa¿ nie by³o pewnoœci, jak zare-aguje cesarz w Wiedniu, zmieniono pro-jekt budowlany twierdzy w Peitz. O ilepierwotnie przewidziano, ¿e twierdzawybudowana bêdzie w stylu w³oskim z ceg³y, to póŸniej od planu tego odst¹-piono i wzniesiono pozosta³¹ czêœætwierdzy wed³ug maniery holenderskiej

20 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120-121 - 1, Korespon-dencja między margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Ferdynandem w Wiedniu, cz. 8

20 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 8

137

VARIA BIBLIOTECZNE

kaiserlichen Zollstellen in Wellmitz,Fürstenberg und Forst nach Peitz auf dieBaustelle schaffen. Die Masse derBaumaterialien kam aus der Neumarknach Peitz. Die Waren wurden mitSchiffen auf der Oder bís nach Wellmitztransportiert, an der dortigen Zollstelleumgeschlagen und von dort mit Ochsen-karren über Guben weiter nach Peitzbefördert. Da nicht sicher, war wie derKaiser in Wien reagieren würde, änderteman die Bauplanungen für die PeitzerFestung. War ursprünglich vorgeseheneine Festungsanlage nach italienischerManier - in Ziegelbauweise – zu erricht-en, wich man von diesem Plan ab underrichtete den restlichen Teil der Festungin holländischer Manier - in Erdbauweise-. Aus diesem Grund wurden Wallbau-und Wasserbaumeister durch den ital-ienischen Festungsbaumeister FrancescoChiaramella aus Braunschweig nachPeitz geschickt.

In Wien war man mit dieser Antwortdes Markgrafen nicht zufrieden undsuchte nach Wegen und Mittel, wie mandiesem widerspenstigen Fürsten in derNiederlausitz beikommen konnte.

Man erkannte als den Dreh- undAngelpunkt die kaiserlichen Zollstellen,über die der größte Teil des bisherigenBaumaterials zollfrei abgefertigt wordenwar.

Im April 1561 ergingen Weisungen andie kaiserlichen Zolleinnehmer in Wel-lmitz, Forst und Fürstenberg, allesBaumaterial, das für den Festungsbau inPeitz benötigt und über diese Zollstellenabgefertigt wurde, mit Zoll zu belegen.Bei Weigerung der Zollentrichtungwaren die Zolleinnehmer angewiesenworden das Baumaterial an denZollstellen zu beschlag-nahmen.

Da auf der Baustelle nach eigenhändi-gen Berechnungen des Markgrafen bis zutausend Arbeiter benötigt wurden,musste entsprechendes Baumaterial aufder Baustelle vorrätig gehalten werdenund so kam es, dass man am Anfang

– z budowlami ziemnymi. Z tego te¿ po-wodu w³oski budowniczy twierdz Fran-cesco Chiaramella wys³a³ z Brunszwikudo Peitz mistrzów budowy wa³ów i budowli wodnych.

W Wiedniu odpowiedŸ margrabiegonie wzbudzi³a zadowolenia i zastana-wiano siê nad drogami i œrodkami, zapomoc¹ których mo¿na by trafiæ doprzekornego ksiêcia z Dolnych £u¿yc.

Za wa¿ne punkty wêz³owe uznanocesarskie komory celne, przez któreodprawiane by³y bezc³owo dotychcza-sowe materia³y budowlane.

W kwietniu 1561 do cesarskich pobor-ców c³a w Wellmitz, Forst i Fürstenberguwystosowano nakaz ob³o¿enia c³emwszelkich materia³ów budowlanych,

Abb. 5: Ansicht der Festung Peitz

Rys. 5: Widok twierdzy Peitz

Abb. 6: Blick in den Zitadellenhof der Peitzer Fes-tung

Rys. 6: Widok na dziedziniec cytadeli twierdzy Peitz

138

nicht gleich bemerkte, dass gewisseLieferungen mit Baumaterial nicht anka-men.

Allein bei der Zollstelle in Wellmitzließ der kaiserliche ZollkommissarChristoph von Schreibersdorf bis Mai1561 drei Transportschiffe mit Materialbeschlagnahmen. Ein Schiff war mit„…dreihundert Zentner und vier SchockDielen…“ 21 beladen. Die anderen beidenSchiffe beförderten insgesamt eintau-sendeinhundert Zentner Kalk für denFestungsbau.

Im gleichen Monat erteilte MarkgrafJohann von Küstrin den Auftrag in Forstachtundzwanzig Schock Latten fertigenzu lassen. Nach und nach wurden diesedurch seine Peitzer Untertanen ohneEntrichtung des Zolls mit Fuhrwerkenvon Forst nach Peitz geschafft. Als nurnoch vier Schock Latten zum Abtrans-port in Forst bereit lagen, der letzteWagen erschienen war und das Holzgeladen hatte, wurden die Fuhrleutenach dem Beladen durch den dortigenZollbereiter aufgefordert, den Zoll für dievier Schock Latten zu entrichten. Da dieFuhrleute sich darauf beriefen, dass siekeine Anweisung ihres Landesherrenhätten den geforderten Zoll zu entrichtenund sich weigerten den Zoll zu bezahlen,wurden ihnen „…di lattenn von denwagenn geworffenn, das sie ledig wegfahren mustenn…“ 22. Erst nach mehrma-ligen Nachfragen erhielten die Fuhrleutedie Auskunft, dass dies eine Anweisungdes Zollkommissars Christoph vonSchreibersdorff aus Wellmitz sei. Einkaiserliches Edikt, welches die Zoller-hebung angeblich anordnete, konnteihnen trotz mehrmaligem Nachfragenvor Ort nicht gezeigt werden.

potrzebnych do budowy twierdzy w Peitz odprawianych przez te komory.W przypadku odmowy zap³aty c³a, celnicyzobowi¹zani byli do zarekwirowaniamateria³ów budowlanych.

Poniewa¿ na budowie konieczne by³owed³ug obliczeñ margrabiego zatrudnie-nie do tysi¹ca robotników, odpowiedniemateria³y budowlane musia³y znajdowaæsiê tam w zapasie, tak wiêc nie od razuzauwa¿ono, ¿e nie wszystkie dostawydotar³y na miejsce.

W samej tylko komorze celnej w Wellmitz cesarski komisarz celny

Abb. 7: Kaiser Ferdinand

Rys. 7: Cesarz Ferdynand

21 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 21

22 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 20

139

VARIA BIBLIOTECZNE

4.2. Der Streit eskaliert

Durch die Blockadehaltung Wienswurde Markgraf Johann von Küstrinnach und nach seiner Baumaterialienberaubt. Allein bei der Wellmitzer Zollstellelagerten eintausendeinhundert Zentnerbeschlagnahmten Kalks, der dringendauf der Baustelle in Peitz benötigt wurde.Trotz mehrfacher Versuche war esMarkgraf Johann von Küstrin nichtgelungen eine Einigung über die zollfreieHerausgabe des Kalks zu erreichen. Nunmusste er handeln. Entweder er unter-warf sich dem Druck Wiens und stellteden Bau an der Peitzer Festung ein, oderer musste andere Mittel und Wege find-en, um an den beschlagnahmten Kalk zugelangen. Da er gegenüber dem Kaiser inWien nicht nachgeben wollte, entschieder sich für die einzige Möglichkeit die ersah, wohl wissend, dass diese Maßnahmezu einer Verschärfung und Eskalation derSituation beitragen würde.

Er zog in Peitz 150 Wagen zusammen,armierte jeden Wagen mit einem bewaf-fneten Knecht und schickte diesen Trossmit 30 bewaffneten Reitern unter demKommando des Peitzer Hauptmanns nachWellmitz. Der Peitzer Hauptmann erhieltdie Anweisung, das Baumaterial um jedenPreis nach Peitz zu schaffen. Sollte derZollkommissar in Wellmitz angetroffenwerden und sich weigern das Material zoll-frei herauszugeben, sei er zu arretierenund als Gefangener nach Peitz zu bringen.

So machte sich nun der Wagentrossauf den Weg nach Wellmitz. Um die tat-sächlichen Abläufe und Ereignisse am 21. Mai 1561 in Wellmitz beleuchten zukönnen, muss man das Beschwerde-schreiben des Kaisers und das Antwort-schreiben des Markgrafen heranziehenund auswerten.

Mit Schreiben vom 22. Juni 1561beschwerte und empörte sich der Kaiserüber das unbotmäßige Verhalten desMarkgrafen und seines Hauptmanns. Erbestätigte, dass der Kalk durch seine

Christoph von Schreibersdorf nakaza³konfiskatê trzech statków transporto-wych z materia³ami do maja 1561.

Jeden statek za³adowany by³ „…trzysto-ma cetnarami i czterema kopami desek …“ 21. Dwa inne statki przewozi³y³¹cznie tysi¹c sto cetnarów wapna nabudowê twierdzy.

W tym samym miesi¹cu margrabiaJan z Kostrzyna udzieli³ w lasach zlece-nia przygotowania 28 kop ³at. By³y oneprzewo¿one stopniowo przez jego pod-danych z Peitz na furmankach bezzap³acenia c³a. Kiedy pozosta³y ju¿ tylko4 kopy ³at gotowych do odtransportowa-nia z lasu, ostatni wóz przyjecha³ i ³adowa³ drewno, wozacy zostaliwezwani przez tamtejszego celnika doop³acenia c³a za 4 kopy ³at. Poniewa¿wozacy powo³ywali siê na to, ¿e ich pannie udzieli³ im ¿adnych wskazañodnoœnie zap³acenia c³a i odmawialiuczynienia tego, „…³aty zrzucono z ich wozów tak, ze musieli jechaæpusto…“ 22. Dopiero po wielokrotnychzapytaniach wozacy otrzymali informa-cje, ¿e jest to polecenie komisarza celnegoChristopha von Schreibersdorff z Well-mitz. Cesarskiego edyktu, który jakoby zarz¹dza³ na³o¿enie c³a, nie uda³osiê mimo wielokrotnych zapytañzobaczyæ.

4.2. Eskalacja sporu

W wyniku utrzymywania blokadyprzez Wiedeñ margrabia Jan z Kostrzynaw coraz wiêkszym stopniu rabowany by³ze swoich materia³ów budowlanych.Tylko w komorze celnej Wellmitz prze-chowywano 1100 cetnarów skonfisko-wanego wapna, potrzebnego pilnie na

21 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 21

22 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 20

140

Einspännigen und Zollbereiter inWellmitz „… verarrestiret unnd auffge-hallten wordenn“ 23. Er drückte seine Em-pörung aus, dass der Markgraf „…auffunsern Aignen Landsfurstlichen grundtunnd poden sich aines solchen gewalltthetigen furnemenns understeen unndgebraichen sollte…“ 24. Unerwartet „…habedein Lieb dennselben Kalkstain durch dieIrigen von dem Arrestirten ort unndflecken mit gewapneten Handt den ain-undzwanzigsten Jungverschines mon-nats may mitt drithalbhundert wagen aufwelchem yedem ain wolgerüster Haggen-schuz gesessen sey unnd bey hundertgerüsten Pferdten aigens gewallts nembenund weckh fuern lassenn“ 25. Weiter führteKaiser Ferdinand aus, man habe demZollbereiter und dem ZollkommissarChristoph von Schreibersdorff Gewaltangetan und dem Schreibersdorff seisogar gedroht worden, dass es ihm soergehen würde wie dem Kalk. Dies seiein einmaliger Affront gegen ihn, zudemwürden sich ständig die Stände der Lausitzund aus dem Fürstentum Schlesien überihn, den Markgrafen, beschweren. AmEnde des 4-seitigen Schreibens fordertKaiser Ferdinand Markgraf Johann vonKüstrin auf, umgehend schriftlich zu diesenAnschuldigungen Stellung zu nehmen.

4.3. Schadensbegrenzung

Das Antwortschreiben des Mark-grafen vom 08. Juli 1561, das siebzehnSeiten umfasst, schildert die Ereignisseaus seinem Blickwinkel mit dengesamten Imponderabilien, die er seitdem Bau der Festung hatte. Er führte aus,„Unnd ist ferner Allergnedigster Keiser

budowie w Peitz. Mimo wielokrotnychprób nie uda³o siê margrabiemu porozu-mieæ siê w sprawie wydania wapna.Musia³ wiêc dzia³aæ. Albo podpo-rz¹dkuje siê naciskom Wiednia i wstrzy-ma budowê twierdzy Peitz, albo znajdzieinne œrodki i drogi, by dotrzeæ do skon-fiskowanego wapna. Poniewa¿ nie chcia³on ust¹piæ cesarzowi, zdecydowa³ siê najedyn¹ mo¿liwoœæ, jak¹ widzia³, wiedz¹craczej, ¿e dzia³anie to przyczyni siê dozaostrzenia i eskalacji konfliktu.

Zebra³ w Peitz 150 wozów, wyposa¿y³ka¿dy wóz w uzbrojonego ch³opa i wys³a³ tê kawalkadê wraz z 30 uzbro-jonymi jeŸdŸcami pod dowództwemnaczelnika z Peitz do Wellmitz. Naczel-nik otrzyma³ polecenie odzyskania zawszelk¹ cenê materia³ów budowlanych.W przypadku gdyby komisarz celny w Wellmitz przyby³ na miejsce i sprzeci-wia³ siê bezc³owemu wydaniu materia-³ów, mia³ byæ aresztowany i dostarczonyjako wiêzieñ do Peitz.

I tak kawalkada wozów wyruszy³a doWellmitz. By naœwietliæ rzeczywistyprzebieg wydarzeñ z 21 maja 1561 r. w Wellmitz, nale¿a³oby przytoczyæ skargêcesarza i list z odpowiedzi¹ margrabiego.

W liœcie z 22 czerwca 1561 r. cesarzuskar¿a siê i oburza na zachowanie mar-grabiego i jego naczelnika. Potwierdza,¿e wapno zosta³o aresztowane i zatrzy-mane przez jego urzêdników“ 23. Wyra¿aswe oburzenie, ¿e margrabia „…na naszejw³asnej ziemi dopuszcza siê takiegogwa³tu…“ 24. Nieoczekiwanie „…wywioz³aWasza Mi³oœæ ten sam wapieñ przypomocy swych ludzi z miejsca aresz-towania (…) 21 maja 150 wozami, a na ka¿dym uzbrojony stra¿niksiedzia³…“ 25. Dalej cesarz Ferdynand pisa³o u¿yciu przemocy wobec celnika

23 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 10

24 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 11

25 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 10 u. Fol. 11

23 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 10

24 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 11

141

VARIA BIBLIOTECZNE

unnd Herr an deme Das ich zu erbawungunnd besserung E: K: m: unnd d[er]Chron Beheim lehenzeitt vor dreyennJharen einen baw und befestigung andem Ampt und Hauß Peitzfurgenohmenn, Unnd mich dazu mitAllerley zuthatt unnd vorrath zeitlichgefast gemachtt Auch fur unnd fur weit-ter unnd mehr zufuhrenn lassen, Habauch solchs der Kurfl: Dl: E: K: m:geliebtenn Sohne zeitlich vormeldett undzugeschriebenn.“ 26 Allein dieser kurzeAbschnitt enthält zwei wichtigeGesichtspunkte. Einmal die Bemerkung,dass er vor drei Jahren mit dem Baubegonnen habe. Wenn es sich hier nichtum einen Schreibfehler handelt, würdedies bedeuten, dass man im Jahr 1558 mitdem Bau der Festung begonnen hätteund nicht wie bisher immer angenom-men im Jahr 1559. Zum zweiten beweistdieser Abschnitt, dass der Markgraf seitBaubeginn ständig im engen Kontakt mitdem Erzherzog stand und dieser durchden Schriftwechsel mit dem Markgrafenüber den Bau und den Transport derBaumaterialien informiert war. Somitdarf angenommen werden, dass dieseBautätigkeit von Anfang an dem Kaiserbekannt war. Es stellt sich jedoch dieFrage, warum ließ er den Markgrafen solange gewähren und untersagte nicht gle-ich am Anfang den Weiterbau?

Bevor er auf die Wegnahme des Kalksin Wellmitz einging, führte er ausführlichAnklage gegen die unrechtmäßigeZollerhebung. Bisher war der Großteilseiner gesamten Baumaterialen vonKüstrin auf der Oder transportiert wor-den. In Wellmitz wurden die Materialienumgeschlagen und von dort zollfrei weit-er auf seine Baustelle nach Peitz trans-portiert. Zudem sei er als Reichsfürst„…fast zwey Jahr lang in quasj posses-sione Immunitatis gewesenn unnd

i komisarza celnego Christopha vonSchreibersdorffa i gro¿eniu Schreibers-dorffowi, ¿e bêdzie z nim tak samo jak z wapnem. By³ to jedyny afront wobecniego, do tego skar¿y siê na margrabiegoszlachta z Ksiêstwa Saksonii. Nazakoñczenie 4-stronnicowego pismacesarz Ferdynand ¿¹da natychmias-towego pisemnego zajêcia stanowiskawobec tych zarzutów.

4.3. Ograniczenie szkód

Pismo margrabiego z odpowiedzi¹,datowane na 8 lipca 1561 r., zajê³osiedemnaœcie stron i opisuje wydarzeniaz jego punktu widzenia zwi¹zanego zewszystkimi imponderabiliami, które mia³od czasu budowy twierdzy. 26 Jego wy-powiedŸ zawiera dwa wa¿ne aspekty. Popierwsze spostrze¿enie, ¿e trzy latawczeœniej rozpoczêto budowê. Jeœli niemamy tu do czynienia z pomy³k¹ pi-sarsk¹, oznacza³oby to, i¿ budowêtwierdzy rozpoczêto w roku 1558, a niejak dot¹d zak³adano w roku 1559. Podrugie wykazuje ona, ¿e margrabia by³od czasu rozpoczêcia budowy w œcis³ymkontakcie z arcyksiêciem, który poprzezkorespondencjê by³ zorientowany w sprawach budowy, transportu i mate-ria³ów budowlanych. Mo¿na wiêcza³o¿yæ, i¿ budowa ta by³a od pocz¹tkuznana cesarzowi. Powstaje jednakpytanie: dlaczego pozwoli³ margrabiemuna tak d³ugie dzia³anie i nie zabroni³ dal-szej budowy ju¿ na pocz¹tku?

Zanim dosz³o do odebrania wapna w Wellmitz, margrabia z³o¿y³ pozewprzeciwko bezprawnemu poborowiop³at. Dot¹d wiêkszoœæ swych ma-teria³ów budowlanych transportowa³ z Kostrzyna Odr¹. W Wellmitz prze³a-

25 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 11

26 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 15 i cz. 16

26 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 15 u. Fol. 16

142

gebliebenn…“ 27. Er legte gegenüber demKaiser dar, „… auff solch mein sihnen, soich bey dem Erz Hertzog gethann, unndundthenigst vertrauenn hab ich solchezuthat, zum bawenn geschiffett unndseind mir fast zwey Jar lang etliche schiffmit Kalck, lattenn und brettern unwegerlichons einige Anforderung od[er] an mut-tung des Zolleß verfolgett Auch bissweit-tem solche zuthat zu Furstenberg an d[er]Zollstett niedgelegtt unnd zu wagennweg geholett wordenn…“ 28. Auch wärendie Baumaterialien nicht aus dem böh-mischen Lehen sondern in das böhmis-che Lehen gebracht worden, wasschließlich eine Verbesserung des Lehensdarstelle. Außerdem legte er breit undtiefgründig dar, dass er als Reichsfürst,der an seinem Eigentume „bessere undarbeite“, keinen Zoll für die erforder-lichen Materialien zu entrichten habe.

Auf die kaiserliche Anschuldigung, erhabe mit gewappneter Hand dasBaumaterial aus Wellmitz wegführenlassen, stellte er seine Schilderung derDinge entgegen und versuchte dieEreignisse zu relativieren. Er erklärte„…das ich auff solche bewilligte Cautionden Kalck holenn lassenn wole, dieweillich diessenn keine stunde entbahrennköntte, nach dem ich eine grosse an Zallarbeistleutte hette, di darauf warttennmustenn, Unnd bin demnach in keinerAbrede das ich denn Kalck vonn Wel-lmenitz mit wagenn auf solche angebet-tene unnd zugeschriebene Caution unndmit keiner gewallt noch gewapneterHand od(er) gerustenn Pferdenn hab wegfahren lassenn“ 29. Auf den konkretenVorwurf der bewaffneten Knechte erwi-derte er „Es könnte wohl sein, nach dem

dowywano materia³y i transportowanodalej, bez c³a na budowê w Peitz.Dodatkowo jako ksi¹¿ê Rzeszy „prawiedwa lata pozostawa³ w quasi possessioneImmunitatis…“ 27. Pisze on, ¿e od dwóchlat prowadzi budowê i boryka siê z ¿¹daniami uiszczenia op³at celnych 28. I to w przypadku, gdy materia³ybudowlane nie s¹ wywo¿one z lennaczeskiego, lecz przywozi siê je do lennaczeskiego, co przecie¿ oznacza poprawêlenna. Ponadto wy³o¿y³ on szeroko i gruntownie, i¿ jako ksi¹¿ê Rzeszypracuj¹cy na swej w³asnoœci i polep-szaj¹cy j¹, nie musi p³aciæ c³a.

Na królewski zarzut, i¿ kaza³wywieŸæ z broni¹ w rêku materia³ybudowlane z Wellmitz, przedstawi³swoj¹ wersjê wypadków i stara³ siê zre-latywizowaæ te wydarzenia 29. Na kon-kretny zarzut wys³ania uzbrojonychch³opów odpowiedzia³, ¿e byæ mo¿e ten i ów wzi¹³ na drogê do rêki dzidê lub pistolecik. Nie by³o na pewno wiêcej ni¿14 strzelb, gdy¿ naczelnik z Peitz i pa-robcy pojechali konno bez uzbrojenia“ 30.Nastêpnie pisa³ o tym, ¿e relacja zdarzeñ z Wellmitz przedstawiona cesarzowizosta³a bardzo przesadzona. Nie móg³sobie wyobraziæ, by naczelnik lub ktokol-wiek inny stosowali przemoc, albowiemnie otrzymali takich rozkazów.

Na zakoñczenie 16-stronicowegopisma margrabia odwraca ostrze i uskar-¿a siê przed cesarzem na niegodziwezachowanie von Schreibersdorffa i celnikaw Wellmitz, którzy to nie okazywali mu,ksiêciu Rzeszy, nale¿ytego szacunku.Ponadto nie pozwoli on, jako ksi¹¿êRzeszy, by rozkazywa³ mu jakiœ celnik.

27 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 18

28 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 17 i cz. 18

29 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 23 i cz. 24

30 p. przyp. 28

27 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 18

28 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 17 u. Fol. 18

29 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 23 u. Fol. 24

143

VARIA BIBLIOTECZNE

die Bürger und Bauern angespannt hat-ten, das einer ein Spießlein, der andereetwa ein Büchslein oder was er zur Handgehabt zur Wegfahrt mitgenommen. Essind auch nicht über 14 Klepper gewesen,da der Hauptmann von Peitz und dieHeide- und Landknechte ungerüstet mit-geritten seien“ 30. Weiter führte er aus,dass der Bericht, dem man dem Kaiservon den Ereignissen in Wellmitz erstattethabe, maßlos übertrieben sei. Er könnenicht glauben, dass sich der Hauptmannoder jemand anders zu Gewalthand-lungen hinreißen ließ, da er dazu über-haupt keinen Befehl erteilt habe.

Am Schluss seines sechzehnseitigenSchreibens drehte er den Spieß um undbeschwerte sich heftig und massiv beimKaiser über das ungebührliche Verhaltendes von Schreibersdorff und des Zollbe-reiters in Wellmitz, die es ihm alsReichsfürst an dem nötigen Respekthaben fehlen lassen. Außerdem lasse ersich als Fürst des Reiches von keinemZolleinnehmer oder Zollbereiter Befehleerteilen. Dies stehe nur ihm seinem Kaiserund Herrn zu. Er beteuerte, dass er nichtungebührlich oder tätlich gegen denKaiser gehandelt habe. Sollte jedoch derKaiser hierin anderer Meinung sein, so er-biete er sich, dies wieder gut zu machen.

4.4. Der Kompromiss

Nun war die Stunde der Diplomatengekommen, denn beide Seiten wolltendas Gesicht gegenüber den anderen Reich-sfürsten waren. Man verhandelte hinterden Kulissen drei Monate, bis man einenspruchreifen Kompromiss gefunden hatte.

Der Kaiser nahm die Begründung fürden Bau der Festung, die ihm durchMarkgraf Johann von Küstrin geliefertworden war auf und erkannte in seinemAntwortschreiben vom 23. Oktober 1561,dass dieses Bauwerk nicht zum Nachteilder Krone Böhmens und der Niederlau-

To wolno tylko jego panu i cesarzowi.Podkreœli³, i¿ nigdy nie postêpowa³niegodziwie lub czynnie przeciwkocesarzowi. Jeœli jednak cesarz mia³bymieæ takie wra¿enie, jest on gotównaprawiæ wyrz¹dzone z³o.

4.4. Kompromis

I oto nadesz³a godzina dyplomacji,gdy¿ obie strony chcia³y zachowaæ twarzwobec innych ksi¹¿¹t niemieckich.Negocjowano zakulisowo przez trzymiesi¹ce, a¿ do znalezienia kompromisu,wobec którego ¿adna ze stron niewnosi³a sprzeciwu.

Cesarz przyj¹³ uzasadnienie budowytwierdzy dostarczone przez margrabiegoJana z Kostrzyna i uzna³ w swym liœcie z 23 paŸdziernika 1561 r., ¿e budowla tanie szkodzi Koronie Czeskiej i Dolnym£u¿ycom“ 31.

Wiedeñ ¿¹da³ prawa otwarcia, co oznacza³o, ¿e w przypadku wojny z Austri¹ twierdza nie mo¿e byæ wyko-rzystana przeciwko cesarzowi. Dyplo-matyczne rozwi¹zanie znaleziono tak¿ew sprawie wozów z wapnem 32.

Jednak ta umowa cesarza z margrabi¹nie by³a warta papieru, na którymzosta³a spisana, albowiem ju¿ po zbu-dowaniu twierdzy w roku 1562 zosta³aona uzbrojona du¿¹ iloœci¹ broni palnej i broni³a siê podczas wojen 30-letniej i 7-letniej przeciwko oblegaj¹cym j¹ oddzia³om austriackim.

30 wie Anmerk. 28

31 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 32

32 GStA PK, I. HA. Rep. 21 nr 120 f - 1, Korespondencjamiędzy margrabią Janem z Kostrzyna i cesarzem Fer-dynandem w Wiedniu, cz. 33

144

sitz sei, „… sondern vil mer in khunfftigenwiderwertigen Veindsleufften, gemainemLands zum pesten erpawt, unnd gerai-chen solle. So wollen wir alß dißer ursa-chen halber, deiner lieb zu gnaden unndfreuntschafft gewenndt, unnd es bey solli-chem volfurten paw, auf dißmal gnedigstunnd freundlichen vorschrieben lassen…“31.

Wien forderte nur ein Öffnungsrecht,was bedeutete, dass die Festung im Kriegs-fall mit Österreich nicht gegen den Kaisergenutzt werden sollte. Auch bei den Kal-kfuhren war den Diplomaten eine Lösunggelungen. „Was dann deiner Lieb weggefuerten Kalckstain belangt. Dieweil sichdein Lieb in Irer underthenigen Anntwortgehorsamblich entschuldiget. Wie dasßel-biche weegfuerung mitkheinem gewaltbeschehen sey, So wollen wir die Handlungin weittere erkhundigung nemben.“ 32

Jedoch war diese Vereinbarung zwis-chen Kaiser und Markgraf das Papiernicht wert, auf dem sie verfasst wordenwar. Denn schon nach Fertigstellung derFestung im Jahr 1562 wurde sie mit einergroßen Anzahl von Geschützen armiertund verteidigte sich im 30-jährigen Kriegsowie im 7-jährigen Krieg gegen österre-ichische Truppen.

Bildnachweis:Abb. 1 Rekonstruktionszeichnung der Peitzer

Burg um 1300 von Klaus Janck, BerlinAbb. 2 Muster des Hauses zu Peitz gezeichnet

von Christoph MalcherowitzAbb. 3 Karte der Niederlausitz 1783, Sam-

mlung Christoph MalcherowitzAbb. 5 Ansicht der Festung Peitz, Aquarell

von Olvido R. Solar, SammlungMalcherowitz

Abb. 6 Kolorierte Zeichnung des Zitadellen-hofs der Festung Peitz von KlausJanck, Berlin, Sammlung Malcherowitz

Abb. 7 Gerhard Jaeckel, Die DeutschenKaiser, Stalling Verlag 1980

Ilustracje:

Rys. 1 Rekonstrukcja zamku w Peitz z ok. 1300 r., Klaus Janck, Berlin

Rys. 2 Wzór twierdzy Peitz narysowanyprzez Christopha Malcherowitza

Rys.: 3 Mapa Dolnych £u¿yc 1783, zbioryChristopha Malcherowitza

Rys. 5 Widok twierdzy Peitz, akwarelaOlvido R. Solara, zbiory Malche-rowitza

Rys. 6 Rysunek kolorowany dziedziñcacytadeli twierdzy Peitz, Klaus Janck,Berlin, zbiory Malcherowitza

Rys. 7 Gerhard Jaeckel, Niemieccy cesarze,Stalling Verlag 1980

T³umaczenie Grzegorz Za³oga

31 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 32

32 GStA PK, I. HA. Rep. 21 Nr. 120 f - 1, Briefwechsel zwis-chen Markgraf Johann von Küstrin und Kaiser Ferdi-nand in Wien, Fol. 33

145

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

¯ary bei ¯agañ (Sorau bei Sagan) – einesolche Bezeichnung meiner Heimatstadt habeich füher sehr oft gehört, wo immer ich auchwar, ganz besonders von den Männern. DerGrund war eine verhältnismäßig großeKaserne in Sagan. Die Zeit ist aber gekom-men, in der sich dies geändert hat. In den let-zten Jahren wurde es laut um ¯ary, und zwarnicht nur in den lokalen, sondern auch inpolenweiten Massenmedien. Der Bekannts-chaftsgrad von Sorau in Polen, aber auch inder Welt, ist gewachsen dank dem unver-wechselbaren Musikfestival „Przystanek

¯ary ko³o ¯agania – takie okreœlenie loka-lizacji mojego rodzimego miasta s³ysza³amkiedyœ bardzo czêsto, gdziekolwiek by³am, a szczególnie wœród mêskiej czêœci naszejspo³ecznoœci. Dzia³o siê tak ze wzglêdu nasporych rozmiarów jednostkê wojskow¹ znaj-duj¹c¹ siê w ¯aganiu. Ale nadszed³ czas, gdysiê to odmieni³o. Przez ostatnie lata o ¯arachczêsto mówi³o siê nie tylko w mediach lokal-nych, ale tak¿e ogólnopolskich. Popularnoœæ¯ar w ca³ym kraju i równie¿ na œwieciewzros³a dziêki jedynemu w swoim rodzaju„Przystankowi Woodstock”, który pod has³em

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

Anna Kubiak

To ju¿ nie s¹ ¯aryko³o ¯agania

Anna Kubiak

Es ist nicht mehr ¯arybei ¯agañ

„Mi³oœæ! PrzyjaŸñ! Muzyka! Stop przemocy!Stop narkotykom!” odbywa³ siê tu sze-œciokrotnie w latach 1997-1999, 2001-2003.Dziœ wielohektarowe tereny by³ego lotniska,gdzie szaleli jeszcze nie tak dawno wood-stockowicze, zamieni³y siê w atrakcyjn¹ strefê inwestycyjn¹. Jak grzyby po deszczupowstaj¹ tu nowe firmy i zak³ady przemys³owe,daj¹ce zatrudnienie nie tylko mieszkañcom¯ar. To w ¯arach w³aœnie od 1994 r. dzia³aprê¿nie firma „Kronopol” Sp. z o.o., która jestjednym z najwiêkszych na œwiecie producen-tów p³yt i wyrobów drewnopochodnych.Rozwój miasta to nie tylko przemys³, aletak¿e budownictwo. Wzmo¿ony ruch samo-chodów osobowych i ciê¿arowych zosta³odci¹¿ony dziêki obwodnicy miejskiej, którapozwoli³a choæ czêœciowo odetchn¹æ miesz-kañcom od wzmo¿onego ha³asu tirów i nieuniknionej woni spalin. ¯ary le¿¹ w strategicznym miejscu, na szlaku komu-nikacyjnym wa¿nych dróg krajowychbiegn¹cych z pó³nocy na po³udnie, w pobli¿uautostrady Berlin - Wroc³aw oraz przejœægranicznych w Przewozie, £êknicy i Olszynie.Czterdziestotysiêczne miasto jest najwiêk-szym oœrodkiem na terenie Dolnych £u¿yc powschodniej stronie Nysy £u¿yckiej, dlategote¿ ¯ary dumnie nazywane s¹ stolic¹ polskich£u¿yc. G³ównym miastem ca³ej krainygeograficzno-historycznej Dolne £u¿yce(Niederlausitz), i tej po stronie niemieckiej i tej po stronie polskiej, jest natomiastniemieckie Cottbus (Chociebu¿).

2007 rok to szczególny czas dla ̄ ar, bowiemmiasto hucznie obchodzi swoje tysiêczneurodziny. Pierwsza pisemna wzmianka o Ziemi ¯arskiej pochodzi z 1007 r., z kronikibiskupa merseburskiego Thietmara: „Boli-slavus autem Luzici, Zara et Selpuli denuooccupat…” [Boles³aw (Chrobry) tymczasemna nowo zaj¹³ £u¿yce, kraj ¯arowian i S³upian…]. Z tej okazji w ¿arskim ratuszuzorganizowano historyczne konferencjenaukowe, na których referowali goœcie z Polski, Czech i Niemiec. Do r¹k miesz-kañców i przyjezdnych trafi³y interesuj¹ce,okazjonalne publikacje dotycz¹ce dziejówmiasta. Kulminacyjnym punktem obchodów

146

Woodstock” (in etwa: „Ausgerechnet Wood-stock”), das hier unter dem Schlagwort„Liebe! Freundschaft! Musik! Stopp derGewalt! Stopp den Drogen!” sechsmalstattgefunden hat, in den Jahren 1997-1999und 2001-2003. Die vielen Hektare des ehe-maligen Flugplatzes, wo noch vor Kurzem dieWoodstock-Gäste tobten, wurden jetzt in eineattraktive Wirtschaftszone verwandelt. NeueFirmen und Industriebetriebe schießen hierwie Pilze aus dem Boden und schaffenArbeitsplätze nicht nur für die Einwohner von¯ary. Eben hier entwickelt sich seit 1994 dieFirma „Kronopol” Sp. z o.o., einer der welt-größten Hersteller von Holzplatten undanderen Produkten aus Holz. Die Stadtentwickelt sich nicht nur durch die Industrie,sondern auch durch das Bauwesen. Der wach-sende LKW- und PKW-Verkehr konnte ver-mindert werden dank der Umgehungsstrasse,die die Stadteinwohner wenigstens teilweisevon dem LKW-Lärm und dem unvermei-dlichen Abgasengeruch befreit hat. ¯ary hateine strategische Lage, neben einer wichtigeLandesstrasse aus dem Norden in den Süden,nah an der Autobahn Berlin-Breslau und denGrenzübergängen Przewozie, £êknica undOlszyna. Die vierzig Tausend Einwohner zäh-lende Stadt ist der größte Ort derNiederlausitz auf dem östlichen Neißeufer;daher wird ¯ary oft als die Hauptstadt der pol-nischen Lausitz bezeichnet. Die wichtigsteStadt des ganzen historisch-geographischenGebietes Niederlausitz, auf der deutschen, wieauch auf der polnischen Seite, ist die deutscheStadt Cottbus (Chociebu¿).

Das Jahr 2007 ist besonders für ¯ary, dieStadt begeht nämlich feierlich ihr 1000-jähriges Bestehen. Das Sorauer Land wurdezum ersten Mal im Jahre 1007 erwähnt, in derChronik des Merseburger Bischofs Thietmar:„Bolislavus autem Luzici, Zara et Selpulidenuo occupat…” [Boles³aw (der Tapfere)nahm inzwischen die Lausitz, das Land derSorauer und der Selpuli erneut ein…]. Zudiesem Anlass wurden im hiesigen Rathauswissenschaftliche Konferenzen organisiert,bei denen Dozenten aus Polen, Böhmen undDeutschland auftraten. Die Bewohner der

by³ „Korowód Historyczny”, który 27 maja2007 roku w s³oneczno-burzowe popo³udnieprzeszed³ ulicami miasta. W korowodziewziê³o udzia³ oko³o 3.000 osób kolorowopoprzebieranych, rozœpiewanych i roztañ-czonych. Zaprezentowa³y siê szko³y i przed-

szkola, ró¿norodne stowarzyszenia, zespo³y,kluby sportowe, s³u¿by mundurowe, goœcie z partnerskiego miasta Weisswasser, a tak¿eliczne ¿arskie firmy. Przedstawienia na plat-formach zapiera³y dech w piersiach. By³a toistna podró¿ w czasie. Ponownie zabrzmia³ na¿arskich ulicach stukot koñskich kopyt orazodg³os tocz¹cych siê kó³ bryczki i zabyt-kowego dyli¿ansu poczty sasko-królewskiej,który przed 300 laty jeŸdzi³ na trasie Drezno-¯ary-Warszawa. Poszczególne grupy koro-wodu przedstawi³y epoki z ¿ycia miasta. Byliwœród nich miêdzy innymi ucharaktery-zowani Dewinowie, Packowie, Bibersteino-wie i Promnitzowie – kolejne rody w³adaj¹ce¯arami od pocz¹tku XIII do po³owy XVIIIwieku. Kilkanaœcie metrów za franciszkana-mi, którzy za³o¿yli w ¯arach klasztor oko³o1274 r., pod¹¿a³y wojska Armii Radzieckiej,które wkroczy³y do ¯ar w lutym 1945 r.Atrakcji by³o co niemiara. Takie urodzinybêd¹ d³ugo tematem rozmów i pozostan¹ nazawsze w pamiêci uczestników zabawy.

147

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

Stadt und deren Gäste erhielten interessanteVeröffentlichungen über die Geschichte derStadt. Der Höhepunkt der Feierlichkeiten warder „Historische Strassenumzug”, der am 27.Mai 2007, an einem sonnig-stürmischenNachmittag stattfand. An dem Umzug nah-men ca. 3000 kunterbunt verkleidete, sin-gende und tanzende Stadtbewohner teil.Präsentiert haben sich Schulen und Kinder-gärten, Vereine, Ensembles, Sportklubs, uni-formierte Dienste, Gäste aus der PartnerstadtWeisswasser, sowie zahlreiche SorauerUnternehmen. Den Vorstellungen auf denPlattformen sah man mit angehaltenem Atemzu. Es war eine Reisezeit ohnegleichen. Mankonnte wieder Gepolter von Pferden auf denStrassen hören und Geratter einer Kalescheund einer historischen Postkutsche der säch-sisch-königlichen Post, die vor 300 Jahrenzwischen Dresden, Sorau und Warschauverkehrte. Die einzelnen Gruppen zeigten beidem Strassenumzug verschiedene Epochenaus dem Leben der Stadt. Es waren unterihnen verschminkte „Vertreter” der Dewins,Packs, Bibersteins und Promitz’, der vierFamilien, die Sorau vom Anfang des 13. biszur Mitte des 18. Jahrhunderts nacheinanderin Besitz hatten. Ein paar Meter hinter denFranziskanern, die ca. 1274 in Sorau einKloster gründeten, marschierten Heere derRoten Armee, wie im Februar 1945. Es warjede Menge los. Ein solcher Geburtstag bleibtlange ein Gesprächsthema und für immer – imGedächtnis der Teilnehmer. Ähnlich feierlichwird die Stadt wohl auch im Jahre 2060 einenanderen Jahrestag begehen, und zwar das 800-jährige Jubiläum der vermutlichen Verleihungvon Stadtrechten. Darauf müssen wir abernoch etwas warten.

Innerhalb der fragmentarisch erhaltengebliebenen mittelalterlichen Stadtmauer,welche die Altstadt umgibt, kann man bisheute drei Zentren sehen, die noch vor derGründung der Stadt existierten und ihr selbstden Anfang gaben: die Vorburg, eineKirchensiedlung mit Markt und eineMarktsiedlung in der Nähe des schon erwähn-ten Franziskanerklosters. Einen Anstoß zurEntwicklung gab der Stadt ihre geographische

148

Równie g³oœne œwiêtowanie z udzia³emca³ego miasta bêdzie mia³o miejsce zapewnew 2060 r., kiedy to minie okr¹g³e 800 lat odumownie przyjêtej daty nadania ¯arom prawmiejskich. Ale na te uroczystoœci przyjdzienam jeszcze troszkê poczekaæ.

W obrêbie zachowanych fragmenta-rycznie œredniowiecznych murów miejskich,obiegaj¹cych stare miasto, do dziœ widaæ trzyg³ówne przedlokacyjne oœrodki, które da³ypocz¹tek miastu: przedzamcze, osadê przy-koœcieln¹ z targowiskiem oraz osadê targow¹w pobli¿u klasztoru wspomnianych ju¿ fran-ciszkanów. Du¿e mo¿liwoœci rozwoju da³omiastu jego po³o¿enie geograficzne. To tuw³aœnie przecina³y siê dwa g³ówne œrednio-wieczne trakty handlowe. Kupców wêdru-j¹cych „Traktem Solnym” prowadz¹cym zewschodu na zachód wita³y i ¿egna³y dwie¿arskie bramy warowne: Dolna i Górna.Druga droga handlowa wiod³a znad morza napo³udnie do Czech. Miejscem spotkañ hand-larzy by³ centralnie umieszczony prostok¹tnyrynek. Dziœ te tradycje powracaj¹ w ka¿d¹pierwsz¹ sobotê miesi¹ca przez okr¹g³y rok,kiedy to na bruku ¿arskiego rynku rozk³adaj¹swe stragany handlarze starociami i rêko-dzie³em, przybyli tu z dalszych i bli¿szychokolic. Wœród wystawionych szparga³ów dlaka¿dego znajdzie siê coœ interesuj¹cego, czyto przepiêkne lampy naftowe, antycznemeble, przedwojenne kartki pocztowe, czymonety lub broñ. A ka¿da z tych rzeczy kryjew sobie interesuj¹c¹, tajemnicz¹ historiê.

Jednak lokalizacja ¯ar przed 1945 r. mia³aswoje plusy i minusy. Niew¹tpliwym plusemby³y œredniowieczne trakty handlowe, alepowa¿nym minusem by³o po³o¿enie miasta na terenie pogranicza œl¹sko-³u¿yckiego i w zwi¹zku z tym czêste zmiany przyna-le¿noœci politycznej. Miasto by³o przed-miotem zatargów miedzy s¹siadami ju¿ od X wieku i przez nastêpne 1000 lat. Dzieje ¯arzwi¹zane by³y na przemian z histori¹ KoronyCzeskiej i Saksonii, od 1815 r. KrólestwaPruskiego, a od zakoñczenia II wojny œwia-towej zwi¹zane s¹ z losami Polski.

¯ary pozostawa³y w³asnoœci¹ prywatn¹ do1765 r., kiedy to ma³o zaradny Johann

Lage. Eben hier kreuzten sich zwei wichtigeHandelsrouten des Mittelalters. Kaufleute, diedie „Salzstrasse” aus dem Osten in denWesten zogen, wurden in Sorau von befes-tigten Toren – dem Oberen und dem Unteren– begrüßt und verabschiedet. Die andereHandelsstrasse führte von der Ostsee in denSüden, nach Böhmen. Treffpunkt derKaufleute war der zentral gelegene, rechteck-ige Marktplatz. Heute wird diese Tradition amersten Samstag jeden Monats lebendig: Aufden Pflastern des Sorauer Marktes bauenTrödelhändler und Handwerker ihre Ständerauf; sie kommen aus der Nähe und von weither. Jeder findet etwas für sich unter demTrödel: seien es wunderschöne Petroleum-lampen, alte Möbel, Ansichtskarten aus derVorkriegszeit, Münzen oder Waffen. Und injedem Gegenstand verbirgt sich eine interes-sante, geheimnisvolle Geschichte.

Die Lage von Sorau vor 1945 hatte aberihre Vor- und Nachteile. Zu den ersterengehörten bestimmt die Handelsrouten, einNachteil war aber die Nähe zur Grenze zwis-chen Schlesien und der Lausitz – und diedamit zusammenhängende wechselnde poli-tische Situation. Die Stadt war Gegenstandvon Streitigkeiten zwischen den Nachbarnschon seit dem 10. Jahrhundert, und blieb esweitere 1000 Jahre. Die wechselhafteGeschichte von Sorau umfasst Zugehörigkeitzum böhmischen und sächsischen Königreich,seit 1815 – zum Königreich Preußen, undnach dem zweiten Weltkrieg ist das Schicksalder Stadt mit Polen verbunden.

Sorau blieb bis 1765 im Privatbesitz, alsder wenig gewandte Johann Erdmann vonPromnitz seinen Familiensitz dem sächsis-chen Kurfürsten für eine Jahresrente von12.000 Taler verkaufte. Dieses spottbilligaufgegebene Vermögen war ErgebnisJahrhunderte dauernden Akkumulation undhatte bemerkenswerte Ausmaße. Die zumAnfang des 15. Jahrhunderts gegründeteStandesherrschaft Sorau-Triebel konnte sichdank der Arbeit ihrer Herren gut entwickelnund von Jahr zu Jahr bereichern. In Soraublühte der Handel, entstanden Zünfte derTuch- und Leinenmacher, der Färber, der

149

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

Erdmann von Promnitz sprzeda³ swoj¹ posia-d³oœæ rodow¹ elektorowi Saksonii za roczn¹rentê 12.000 talarów. Maj¹tek ten oddany zabezcen gromadzony by³ przez setki lat i osi¹ga³ niema³e rozmiary. Utworzone napocz¹tku XV wieku pañstwo stanowe ¯ary-Trzebiel, dziêki zabiegom kolejnych jegow³aœcicieli rozwija³o siê i bogaci³o z roku narok. W ¯arach kwit³ handel, powstawa³ycechy rzemieœlnicze sukienników, p³ócien-ników, farbiarzy, piwowarów, szewców. Echaœredniowiecznych czasów widaæ w zacho-wanych zabytkach architektury takich jak:monumentalny gotycki koœció³ farny, którygóruje nad zabudow¹ starego miasta, a tak¿ema³ych rozmiarów, przeuroczy koœció³ek œw. Piotra i Paw³a na pó³noc od centrum,zamek Dewinów-Bibersteinów zmodernizo-wany w stylu nowo¿ytnym oraz masywnemury miejskie z kamienia polnego, z wie¿¹wartownicz¹ i dzwonnic¹. Czasy nowo¿ytne

to epoka Promnitzów. Przesz³o dwustuletniepanowanie tego znamienitego rodu (1558-1765) by³o bardzo ³askawe dla ¯ar. Licznefundacje Promnitzów, choæ niestety niewszystkie przetrwa³y próbê czasu, zdobi¹by³¹ stolicê wolnego pañstwa stanowego¯ary-Trzebiel do dziœ. Reprezentacyjnybarokowy zespó³ rezydencjalno-parkowyErdmanna II von Promnitz, ojca wspomnia-nego ju¿ Johanna Erdmanna, rozci¹ga siê w pó³nocnej czêœci miasta, nieopodal rynku.Niestety od 1945 r. przepiêkny pa³ac, zamek i przyleg³y park nie mia³y szczêœcia do gospodarzy. D³ugoletnie zaniedbanie i brak

Bierbrauer, der Schuster. Die Spuren desMittelalters sieht man vor allem in den erhal-tenen Denmälern, wie die monumentale gotis-che Pfarrkirche, von der die Architektur deralten Stadt dominiert ist, aber auch die kleine,entzückende St. Peter- und Paul-Kirchenördlich vom Stadtzentrum, das modernisierteSchloss der Dewins und Bibersteins sowie diefesten Stadtmauern aus Feldsteinen, miteinem Wach- und einem Glockenturm. DieNeuzeit ist eine Epoche der Familie Promnitz.Die über zwei Jahrhunderte dauerndeHerrschaft dieses berühmten Geschlechts(1558-1765) waren eine Blütezeit für Sorau.Viele Gründungen der Promnitz zieren bisheute die Hauptstadt der ehemaligen freienStandesherrschaft Sorau-Triebel, anderehaben leider die Proben der Geschichte nichtüberstanden. Die stattliche Barockresidenzmit einem Großpark, die Erdmann II. vonPromnitz, dem Vater des oben erwähntenJohann Erdmann, gehörte, erstreckt sich imnördlichen Stadtteil, in der Nähe des Marktes.Der wunderschöne Palast, das Schloss und deranliegende Park hatten nach 1945 leider keineguten Herren. Durch jahrelange Vernachlässi-gungen und Mangel an Finanzmitteln wurdedie wichtigste touristische Attraktion vonSorau in den Ruin getrieben. Der Glanz derBarockresidenz ist erloschen, hoffentlichnicht für immer. Die Bewohner von ¯arywarten ungeduldig auf den Abschluss derRenovierung, die vor einem Jahr von denneuen Eigentümern vorgenommen wurde. DieArbeiten gehen nur langsam voran und es gibtviel zu tun. Das großräumige Gebäude mussgründlich renoviert werden, bevor es wiederzur Perle der Sorauer Architektur werdenkann.

Der am Palast liegende Park aus demAnfang des 18. Jahrhunderts wird heuteschrittweise, aber intensiv erneuert und schonin Kürze lädt er Einwohner der Stadt und vonder Wanderung mitgenommenen Touristen zueiner Erholung ein. Weit verzweigte, jahrhun-dertealte Bäume bieten in ihrem SchattenSchutz vor brennenden Sonnenstrahlen.Schon bald wird man sich hier bei Rosenduftund Brunnenrauschen erholen, in der Nähe

150

finansów doprowadzi³y g³ówn¹ atrakcjêturystyczn¹ i symbol ¯ar do ruiny. Blaskbarokowej rezydencji zgas³, ale miejmynadzieje, ¿e nie na zawsze. ¯aranie z niecier-pliwoœci¹ czekaj¹ na koniec remontu kom-pleksu zamkowo-pa³acowego, rozpoczêtegorok temu przez nowych w³aœcicieli. Praceposuwaj¹ siê wolno, a jest du¿o do zrobienia.Sporych gabarytów obiekt wymaga grun-townego remontu, zanim znów stanie siêpere³k¹ ¿arskiej architektury.

Park przypa³acowy z pocz¹tku XVIII wieku,obecnie stopniowo, ale intensywnie restauro-wany, bêdzie ju¿ nied³ugo ponownie miejscemodpoczynku dla mieszkañców i strudzonychwêdrówk¹ turystów. Roz³o¿yste, wiekowedrzewa zapraszaj¹ do schronienia siê w ichcieniu przed intensywnymi promieniamis³onecznymi. Wkrótce bêdzie mo¿na zrelak-sowaæ siê wœród zapachu ró¿ i szumu fontan-ny, usi¹œæ w pobli¿u pawilonu koncertowegoz herbaciarni¹ w podziemiach, odbudowy-wanego od podstaw na wzór pawilonu muzy-cznego, zburzonego w czasie wojny. Estetyka

starego miasta poprawia siê z roku na rok, cobardzo zachêca do czêstszych spacerów.Podczas pogodnych dni centrum ¯ar têtni¿yciem. W przerwie zwiedzania miasta lubzakupów mo¿na odpocz¹æ równie¿ na jednej z ³aweczek w rynku. To tu w³aœnie gromadz¹siê wokó³ najm³odszej fontanny w mieœciegrupy rozeœmianych dzieci, wpatrzone w czarodziejskie kaskady wody. Pracerewitalizacji rynku zakoñczono w 2006 r.Zmieniono nawierzchniê na brukowan¹,

des Konzertpavillons mit einer Teestube imKellergeschoss setzen, der von neu auf gebautwerden musste, nachdem er im zweitenWeltkrieg völlig zerstört worden war. DieAltstadt wird schöner von Jahr zu Jahr undverführt zu häufigen Spaziergängen. An son-nigen Tagen pulsiert in ¯ary das Leben. Dievielen Bänke auf dem Stadtmarkt lassen einendie Luft schnappen nach einer Stadtbe-sichtigung oder einem Einkaufbummel. Hiersammeln sich bei dem jüngsten StadtbrunnenGruppen von lachenden Kindern, die ihreBlicke von den zauberhaften Wasserkaskadennicht abwenden können. Die Arbeiten an derRenovierung des Marktplatzes wurden 2006abgeschlossen. Er wurde gepflastert, derVerkehr um das Rathaus wurde teilweiseeingestellt, man stellte Bänke und Blu-menbeete hin, im Sommer wimmelt es vonBiergärten der benachbarten Restaurants.Auch das Großplattenwohngebäude, das bish-er in der südlichen Straßenfront spukte, wurderenoviert und kann heute als deren Verzierungangesehen werden. Zwei Jahre früher wurdefeierlich die ul. Cicha, die Stille Strasse,eröffnet, die die mittelalterlichen Stadtmauerentlang führt. Das Ergebnis der Erneuerungvon diesem stillten Eckchen kann sich wirk-lich sehen lassen: Granitpflasterung, Bänkeund Tische aus Stein, stilisierte Treppe zurMauer, von der man sich die Gegendanschauen kann. Die Augen der Passantenwerden durch das moderne, geschmiedete Torangezogen, das die ul. Cicha von der Seite derFußgängerzone her öffnet. Dieses „Freund-schaftstor” wird von den drei Wappen derPartnerstädte geziert: Longuyon (Frankreich),¯ary und Weisswasser (Deutschland). Von derBedeutung der Nachbarschaftsbeziehungenbraucht niemand überzeugt zu werden. DiePartnerstädte arbeiten im Bereich der Kulturund des Jugendsaustausches zusammen, aufdem Gebiet des Sportes, des Schul- undGesundheitswesens, bei der Sozialhilfe, beimUmweltschutz und in der lokalen Wirtschaft.

Sorau war und ist immer noch imBlickpunkt – zuerst als Sitz der Herrscher vonSorau-Triebel und seit 1816 mit kurzenPausen als Sitz des Sorauer Landkreises. Das

151

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

zamkniêto czêœciowo ruch ko³owy wokó³ratusza, ustawiono ³aweczki i kwietniki orazsezonowo stoliki z parasolami pobliskichrestauracji. Rewitalizacja objê³a równie¿ blokmieszkalny z wielkiej p³yty, który jak dot¹dstraszy³ na po³udniowej pierzei rynku, a terazjest jej ozdob¹. Dwa lata wczeœniej uroczyœcieotwarto uliczkê Cich¹ prowadz¹c¹ wzd³u¿zachodnich murów œredniowiecznego miasta.Efekt rewitalizacji tego cichego zak¹tka by³wyœmienity: granitowa nawierzchnia, ka-mienne ³awy i sto³y, stylizowane schody bymo¿na wspi¹æ siê na mur i z jego wysokoœcispojrzeæ na okolicê. Dodatkowym elementemprzyci¹gaj¹cym wzrok przechodniów jestumiejscowiona od strony deptaka, wspó³czes-na, kuta brama, otwieraj¹ca siê na ulicê Cich¹.„Bramê PrzyjaŸni” zdobi¹ trzy herby partner-skich miast: Longuyon (Francja), ¯ar i Weisswasser (Niemcy). O tym jak wa¿ne s¹dobre stosunki s¹siedzkie, wie ka¿dy z nas.Wspó³praca partnerskich miast dotyczy za-gadnieñ kultury i wymiany m³odzie¿y, sportui turystyki, szkolnictwa, s³u¿by zdrowia i pomocy spo³ecznej, ochrony œrodowiskaoraz gospodarki lokalnej.

¯ary by³y i s¹ w centrum uwagi - po-cz¹tkowo jako siedziba w³adcy pañstwastanowego ¯ary - Trzebiel, a od 1816 r. z przerwami do dziœ jako siedziba w³adzpowiatu ¿arskiego. Wiek XIX, podobnie jakdla wielu innych miast, to czas pod znakiemprê¿nie rozwijaj¹cego siê przemys³u. ¯arymia³y to szczêœcie, i¿ w 1846 r. znalaz³y siê natrasie pierwszej linii kolei ¿elaznej ³¹cz¹cejBerlin z Wroc³awiem. Sama Zielona Górauzyska³a takie po³¹czenie dopiero kilka-dziesi¹t lat póŸniej. Jak du¿ym u³atwieniemby³ transport kolejowy sporych iloœci surow-ców i wyrobów gotowych nie trzeba t³uma-czyæ. Szczególn¹ rolê odgrywa³y na tych terenach zak³ady w³ókiennicze, gdzie by³azatrudniona niemal po³owa wszystkich osóbpracuj¹cych w przemyœle. Spore zapotrze-bowanie na ludzi dobrze wykszta³conych w dziedzinie w³ókiennictwa by³o powodemutworzenia w ¯arach w 1886 r. presti¿owejKrólewskiej Szko³y Rzemios³ Tkackich. Na-stêpnie przekszta³cono j¹ w instytut naukowy

19. Jahrhundert stand, wie bei zahlreichenanderen Städten, unter dem Zeichen der sichschnell entwickelnden Industrie. Sorau hattedas Glück, 1846 auf der Strecke der erstenEisenbahnlinie zwischen Berlin und Breslauzu liegen. Selbst Grünberg wurde erst ein paarJahrzehnte später angeschlossen. WelcheHilfe die Eisenbahn beim Transport vonzahlreichen Stoffen und Erzeugnissen war,braucht nicht erklärt zu werden. Eine beson-dere Rolle spielten auf diesen GebietenTextilbetriebe, in denen fast die Hälfte allerIndustriearbeiter tätig war. Da der Bedarf angut ausgebildeten Textilfachleuten wuchs,wurde in Sorau im Jahre 1886 die hoch ange-sehene Königliche Webeschule gegründet. Siewurde dann in ein wissenschaftliches Institutunter dem Namen Fachhochschule fürWebehandwerk verwandelt, die bis 1944 tätigwar. Bis in die 20er Jahre des 20. Jahrhundertswar das die einzige Fachhochschule dieser Artin Deutschland. Sorau war das wichtigsteForschungszentrum im Bereich Flachsverar-

152

pod nazw¹ Wy¿sza Szko³a ZawodowaRzemios³ Tkackich, który dzia³a³ do 1944 r.Do lat 20. XX w. by³a to jedyna zawodowaszko³a wy¿sza o takim profilu nauczania naterenie Niemiec. ¯ary by³y najwa¿niejszymoœrodkiem badañ w zakresie obróbki lnu,bowiem przy szkole dzia³a³ niespotykany w okolicy Instytut Badañ Obróbki W³ókien.Warto nadmieniæ, ¿e ¯ary wyró¿nia³y siê i s³ynê³y równie¿ z produkcji wysokocenionej porcelany. Od 1900 r. ¿arskawytwórnia wesz³a w sk³ad ZjednoczeniaNiemieckich Fabryk Porcelany powo³anegoprzez Philippa Rosenthala. W latach 1888-1945 hale produkcyjne ¿arskiej fabryki porce-lany opuœci³o blisko 18.000 ró¿nych wzorów.S¹ one poszukiwane przez kolekcjonerów nietylko z Polski.

Tradycje akademickie z prze³omu XIX i XX wieku kontynuuje dziœ £u¿ycka Wy¿sza

Szko³a Humanistyczna, która mieœci siê w budynku swojej poprzedniczki o profilutekstylnym (ul. 9-go Maja 11). Budynek tenzas³uguje na szczególn¹ uwagê pod wzglê-dem architektury. Jest to, podobnie jak wiêk-szoœæ ¿arskich zabudowañ fabrycznych z prze³omu XIX i XX wieku, przyk³ad neogo-tyku po³¹czonego z elementami secesji.Charakterystyczne dla secesji wij¹ce siê orna-menty i kobiece maski czêsto zdobi¹ elewacje¿arskich kamienic. Wystarczy jedynie zatrzy-maæ siê i spojrzeæ w górê, ponad sklepowewitryny. W samym centrum miasta,spaceruj¹c pomiêdzy rynkiem a ulic¹ Cich¹,mo¿na obejrzeæ przepiêkn¹ naro¿n¹ kamie-

beitung, denn bei der Schule wirkte das einzi-gartige Institut für Faserverarbeitung.Erwähnenswert ist, dass Sorau auch durch dieProduktion von hochgeschätztem Porzellanwar. Seit 1900 war der hiesige Betrieb ein Teilder von Philipp Rosenthal gegründetenVereinigung Deutscher Porzellanfabriken.Zwischen 1888 und 1945 wurden fast 18.000verschiedene Porzellanmuster in der SorauerPorzellanfabrik entwickelt. Heute werden sievon Sammlern nicht nur aus Polen gesucht.

Die Hochschultraditionen aus dem Endedes 19. und Anfang des 20. Jahrhunderts wer-den heute von der Lausitzer HumanistischenHochschule fortgesetzt, die sich im Gebäudeihrer Vorgängerin befindet. Dieses Gebäudeist wegen seiner Architektur bemerkenswert.Wie die meisten Fabrikgebäude aus derWende des 19. und 20. Jahrhunderts, ist sieein Beispiel für eine Verbindung von Neu-gotik und Jugendstil. Die für den Jugendstiltypischen, sich schlängelnde Ornamente undFrauenmasken zieren oft die Fassaden derSoraurer Mietshäuser. Man muss nur kurzanhalten und den Blick nach oben, über dieSchaufenster, wenden. Beim Bummel imStadtzentrum kann man zwischen demMarktplatz und der ul. Cicha ein wunder-schönes Jugendstilmietshaus mit noch erhal-tenen Holzfenstern und -türen sehen. DieFreunde des Jugendstils müssen sich, wennsie in Sorau sind, unbedingt in die ul.Wroc³awska begeben. Dort befindet sich eineaußerordentliche Villa. Die sie von denbenachbarten Häusern auszeichnende Jugend-stilfassade in blauen Farben verbirgt in ihremInneren u.a. einmalige alte Fußböden und einehölzerne Treppe mit einer bezauberndenBalustrade. Der ganze Komplex ist durcheinen hundertjährigen, geschmiedeten Zaunumgeben, im Park präsentieren sich stolz umweitere 200 Jahre ältere figürliche Skulpturenaus der Barockzeit. Dieses große Objekt istheute Sitz des Sorauer Kulturhauses.

Ohne dieses Haus, das Jugendkulturhausund die Öffentliche Stadtbibliothek wäre dasKulturleben von Sorau sehr ärmlich. DasSorauer Kulturhaus ist Veranstalter desWojewodschaftswettbewerbes für Amateure

153

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

nicê secesyjn¹, z zachowan¹ jeszcze orygi-naln¹ stolark¹ okienn¹ i drzwiow¹ (ul. Chro-brego 24). Mi³oœnicy secesyjnych kszta³tówbêd¹c w ¯arach koniecznie musz¹ udaæ siê napoblisk¹ ul. Wroc³awsk¹. Tam bowiem znaj-duje siê wyj¹tkowa willa. Wyró¿niaj¹ce siêwœród okolicznej zabudowy secesyjneelewacje w niebieskich odcieniach kryj¹ wewnêtrzach miêdzy innymi oryginalne posadz-ki, drewniane schody z urocz¹ balustrad¹.Ca³y kompleks otacza stuletnie kute ogrodze-nie, a w parku prezentuj¹ siê dumnie starsze o 200 lat barokowe rzeŸby figuralne. Tenokaza³y obiekt jest dziœ siedzib¹ ¯arskiegoDomu Kultury.

¯arska kultura i sztuka by³yby doœæ ubogie, gdyby nie prê¿na dzia³alnoœæ ¯ars-kiego Domu Kultury, M³odzie¿owego DomuKultury oraz Miejskiej Biblioteki Publicznej.¯DK jest organizatorem WojewódzkiegoKonkursu Plastyki Nieprofesjonalnej „SalonJesienny”, Wojewódzkiego Konkursu TkaninyArtystycznej oraz konkursów fotograficznycho wojewódzkim i krajowym zasiêgu. Dziêkiwspó³pracy z Teatrem Lubuskim z ZielonejGóry w ¿arskiej sali widowiskowej „Luna”corocznie odbywa siê Przegl¹d Wspó³czes-nego Dramatu. Promocj¹ dla miasta s¹równie¿ imprezy o charakterze miêdzynaro-dowym: Miêdzynarodowe Plenerowe Spotka-nia ze Sztuk¹ (¯arski Dom Kultury), Miêdzy-narodowy Plener Plastyczny (M³odzie¿owyDom Kultury) oraz Biennale Ekslibrisu Dzieci iM³odzie¿y (Miejska Bibliotek Publiczna).Odwiedzaj¹c ¯ary mo¿na przyjrzeæ siê zma-

der Bildenden Künste „Salon Jesienny”(„Herbstsalon”), des Wojewodschaftswettbe-werbes für Kunstgewebe und mehrereFotowettbewerbe mit Teilnehmern aus derWojewodschaft und ganz Polen. Dank derZusammenarbeit mit dem Lebuser Theater inZielona Góra findet in dem Schauspielhaus„Luna” die alljährliche Übersicht desModernen Dramas statt. Eine Visitenkarte derStadt sind auch internationale Veranstal-tungen: die Internationalen Kunsttreffen imFreien (veranstaltet vom Sorauer Kulturhaus),die Internationale Freilichtmalerei fürJugendliche (Jugendkulturhaus) sowie dieExlibris-Bienalle für Kinder und Jugendliche(die Öffentliche Stadtbibliothek). Bei einemBesuch in ¯ary kann man professionelleKünstler im Wettbewerb beobachten, aberauch diejenigen, die in der Malerei, Bild-hauerei oder im Musizieren ihre erstenSchritte machen. Die Szene der bildendenKünste in ¯ary ist aktiv und kreativ. Ergebnisder Treffen im Freien, der Workshops, sindArbeiten, die die Schönheit der Stadt undderen spezifische Atmosphäre verewigen. Diepreisgekrönten und ausgezeichneten Werke

154

ganiom zarówno artystów profesjonalnych,jak i tych, którzy dopiero próbuj¹ swoich si³ w malowaniu, rzeŸbieniu, muzykowaniu.Œrodowisko plastyczne w ¯arach jest aktywnei twórcze. Efektem plenerów plastycznych,spotkañ, warsztatów s¹ prace uwieczniaj¹cepiêkno miasta i jego specyficzn¹ atmosferê.Miejscem ekspozycji nagrodzonych i wyró¿-nionych prac oraz indywidualnych wystawartystów jest przede wszystkim Salon WystawArtystycznych ¯arskiego Domu Kultury,który znajduje siê przys³owiowe trzy kroki odstarówki. Tam równie¿ mo¿na zaopatrzyæ siêw publikacje na temat regionu, ulotki, infor-matory i przewodniki, kartki pocztowe orazpami¹tkowe gad¿ety z herbem ¯ar. Niepowta-rzalny klimat w centrum miasta tworz¹ widowiskowe spektakle teatrów ulicznych z Polski i zagranicy, które w sierpniowe dninie czekaj¹c na widowniê w zamkniêtychczterech œcianach, wychodz¹ jej naprzeciw.Wówczas mo¿na poczuæ siê w ¯arach jakpodczas poznañskiej „Malty”. Na wêdrówkêdo œwiata marzeñ i wyobraŸni zapraszane s¹osoby w ka¿dym wieku, nie tylko dzieci.

Gdy ju¿ nasycimy siê malarstwem,teatrem, zabytkow¹ architektur¹, proponujêwymarsz z centrum miasta na po³udnie, w kierunku dzielnicy ¯ary-Kunice. Miejskiszlak turystyczny „Œladami Promnitzów”doprowadzi nas do jednego z najcenniejszychzabytków fundacji tego znamienitego rodu. W kunickim koœciele znajduje siê bowiempóŸnorenesansowy o³tarz i ambona, wyko-nane w drugiej æwierci XVII wieku na zlece-nie Siegmunda Seyfrieda von Promnitz i jegoma³¿onki. Wyposa¿enie to przeniesione doKunic z ¿arskiej kaplicy zamkowej jest pogruntownej konserwacji i mimo minionychprzesz³o 350 lat wyœmienicie siê prezentuje.Centrum ¯ar i dzielnicê Kunice, wcielon¹ w obrêb administracyjny ¯ar w 1972 r., dzieli i jednoczeœnie ³¹czy bukowy las. „ZielonyLas” rozci¹ga siê na powierzchni oko³o 8 km2,a wyznaczone w nim œcie¿ki s¹ ulubionymmiejscem do uprawiania sportów: kolarstwagórskiego, biegów i chodzenia z kijkami(Nordic Walking). Bukowy las to nie tylkoatrakcja turystyczna, ale równie¿ sporych

sowie individuelle Ausstellungen werden vorallem im „Salon der Kunstausstellungen” desSorauer Kulturhauses gezeigt, das sich keinedrei Schritte von der Altstadt befindet. Dortkann man auch Veröffentlichungen über dieRegion, Flugblätter, Informationsblätter undReiseführer kaufen, sowie Ansichtskarten undSouvenirs mit dem Sorauer Wappen. Die ein-malige Atmosphäre des Stadtzentrums wirdim August durch sehenswerte Stücke vonStraßentheatern aus ganz Polen und aus demAusland betont, die auf die Strasse gehen,anstatt in ihren vier Wänden auf das Publikumzu warten. Man kann sich dann in ¯ary fast sofühlen, als sei man in Posen während desStraßentheaterfestivals „Malta”. Zu einerWanderung in die Welt der Träume werdenMenschen in jedem Alter eingeladen, nichtnur Kinder.

Nachdem man die Malerei, das Theater,die alte Architektur genossen hat, soll mandas Stadtzentrum in Richtung Süden ver-lassen, zu dem Ortsteil Kunice. Die städtischeWanderroute „Auf den Spuren der Promnitz’”führt uns zu einem der wertvollstenDenkmäler, das von diesem berühmtenGeschlecht gestiftet wurde. In der KunicerKirche befinden sich nämlich ein Altar undeine Kanzel, ausgeführt im Stil der spätenRenaissance im zweiten Viertel des 17.Jahrhunderts im Auftrag von SiegmundSeyfried von Promnitz und seiner Frau. DieseAusstattung wurde nach einer gründlichenKonservierung nach Kunice aus der SorauerSchlosskapelle übertragen und sieht trotztihrer 350 Jahre immer noch großartig aus. DasZentrum von ¯ary und den Ortsteil Kunice,der der Stadt im Jahre 1972 einverleibt wurde,sind durch einen Buchenwald geteilt – aberauch verbunden. „Der Grüne Wald” erstrecktsich auf einer Fläche von ca. 8 km2 und alledort abgesteckten Wege werden gerne fürsportliche Aktivitäten genutzt: Bergradfahren,Jogging und Nordic Walking. Der Buchen-wald ist nicht nur eine touristische Attraktion,sondern auch ein großes Filter der ver-schmutzten Luft. Laut wissenschaftlichenUntersuchungen kann ein Hektar Buchenwalddie Luft von durchschnittlich ca. 50 Tonnen

155

KRAJOBRAZY LUBUSKIE

rozmiarów naturalny filtr zanieczyszczonegopowietrza. Wed³ug przeprowadzonych badañrocznie hektar lasów bukowych zatrzymujeœrednio oko³o 50 ton py³ów zawartych w powietrzu. Bior¹c pod uwagê stale rozwi-jaj¹cy siê przemys³ w ¯arach, „Zielony Las”jest najcenniejszym naszym skarbem, którymusimy nale¿ycie pielêgnowaæ i szanowaæ.Na terenie Wzniesieñ ¯arskich, wœród monu-mentalnych buków wznosi siê ku s³oñcunajwy¿szy szczyt dawnej Brandenburgii,£u¿yc Dolnych i obecnie województwalubuskiego. Punkt ten znajduje siê w nawysokoœci 227 m n.p.m. i czeka na kolejnychswoich zdobywców. Gdy pogoda nie dopisujena piesze wycieczki, mi³oœnikom czynnegowypoczynku ¯ary proponuj¹ wizytê na kry-tym basenie „Wodnik” z saun¹ i solarium, nakrêgielni „Pod papugami” lub te¿ na krytychkortach tenisowych. Po wysi³ku fizycznymmo¿na siê nieco pokrzepiæ w jednej z miej-scowych restauracji lub kawiarni, oferuj¹cychbogate menu.

¯ary i okoliczne miejscowoœci ³¹cz¹ ju¿d³u¿sze szlaki turystyczne - piesze i rowe-rowe, licz¹ce po kilkadziesi¹t kilometrów.Mo¿na nimi dotrzeæ do ¯agania, £êknicy,Gubina lub te¿ przybyæ nimi do ¯ar.Osobiœcie z radoœci¹ wracam do ¯ar z ka¿dejpodró¿y. To miejsce, gdzie czujê siê szczêœli-wa, gdzie mogê odetchn¹æ od trudów dniacodziennego. O moim mieœcie mo¿na byjeszcze d³ugo opowiadaæ, ale najlepiej bêdziejak zobaczycie je mili Czytelnicy na w³asneoczy. Serdecznie zapraszam! W ¯arach niemo¿na siê nudziæ.

Zapraszam równie¿ na wirtualny spacer po ¯arach:http://www.zary.pl/http://www.powiatzary.pl/http://www.dkzary.pl/www.mbp.zary.plhttp://zary.blox.pl/html

Staub jährlich befreien. Hinsichtlich der sichimmer weiter entwickelnden Industrie in¯ary, ist der „Grüne Wald” unser wertvollsterSchatz, den wir zu pflegen und zu schätzenhaben. Auf dem Gebiet der Sorauer Anhöhen,unter den monumentalen Buchen erhebt sichder höchste Hügel der ehemaligen Branden-burg, der Niederlausitz und der heutigenLebuser Wojewodschaft zur Sonne. DieKuppe befindet sich in 227 m Höhe undwartet auf immer neue Eroberer. Wenn dasWetter den Wanderern nicht gnädig ist, kön-nen Liebhaber der aktiven Erholung dieSchwimmhalle „Wodnik” mit einer Sauna undSonnebänken, die Kegelbahn „Pod papuga-mi” oder die Tennishallen besuchen. Nach derkörperlichen Anstrengung kann man sich ineinem der hiesigen Restaurants oder Cafes mitihrem reichen Angebot stärken.

¯ary ist inzwischen durch längereWander- und Fahrradrouten von mehrerenDutzend Kilometern länge mit denNachbarnorten verbunden. Man kann damit¯agañ, £êknica, Gubin erreichen, man kannaber nach ¯ary kommen. Ich persönlich freuemich jedes Mal über die Rückkehr nachHause. Hier fühle ich mich glücklich, hierkann ich mich von den Strapazen destäglichen Lebens erholen. Über MEINESTADT ließe sich noch jede Menge sagen,doch am besten wäre es, wenn Sie selbstherkommen, liebe Leser. Fühlen Sie sich ein-geladen! Hier gibt’s keine Zeit fürLangeweile.

Möglich ist auch ein virtueller Spaziergang durch ¯ary:http://www.zary.pl/http://www.powiatzary.pl/http://www.dkzary.pl/www.mbp.zary.plhttp://zary.blox.pl/html

Übersetzt von Grzegorz Kowalski

156

Olgi Tokarczuk, Anna In w grobowcach œwiata, wyd. Znak, Kraków 2006, 224 s.

Miasto naprawdê istnieje, to miasto istnieje-myœmy tam mieszkali. Miasto Ibru istnieje – myœmytam mieszkali.

(tekst z tabliczek klinowych)

I nic co boskie nie jest mi obce zdaje siê mówiæ Tokarczuk w swojej najnowszej ksi¹¿ce pt. AnnaIn w grobowcach œwiata. Autorka zarówno kreuje nowy œwiat, jak i o kreowaniu œwiata pisze.Utwór, choæ definiowany jako interpretacja jednego z najstarszych podañ sumeryjskich i opublikowany w g³oœnej na ca³ym œwiecie serii wydawniczej Mity, z ³atwoœci¹ wpisuje siê w rzeczywistoœæ wspó³czesnego czytelnika, a nawet próbuje j¹ rozbudowaæ, pchn¹æ ku przysz³oœci.Czas p³ynie, ³¹cz¹c ze sob¹ to, co by³o z tym, co jest i dopiero nadejdzie. Jednak droga od literac-kiej archeologii do futurystycznej wizji œwiata – molocha wydaje siê nie mieæ koñca. Okazuje siê, ¿edo jej przebycia wystarczy³o dwieœcie powieœciowych kart.

ŒwiatMiasto stoi na ruinach, pod miastem jest œwiat grobowców. Tokarczuk sporo uwagi poœwiêca

miejscom, po których poruszaj¹ siê bohaterowie utworu. T³em do mitologicznych wydarzeñ jestmiasto. Nie by³oby w tym nic dziwnego (liczne wykopaliska archeologiczne udowodni³y, ¿e cywilizacja sumeryjska od pocz¹tku istnienia rozwija³a siê w potê¿nych centrach miejskich),gdyby nie powtarzane wielokrotnie w Annie In... s³owa: windy, szyby, stal, piêtra, spojenia, klatki,rdza... Nie ma tu miejsca dla kamiennych œwi¹tyñ, glinianych domów, malowniczych uliczek i skwe-rów. Takiego miasta nie znajdziemy w ¿adnym z opracowañ mitów staro¿ytnych cywilizacji.Metropolia wykreowana przez Tokarczuk to miasto – olbrzym, miasto – klatka, miasto – gmach. Z jednej strony futurystyczne w swojej formie, jakby wyci¹gniête z opowiadañ Lema, z drugiej zaœpokryte kurzem, zardzewia³e, brudne, przypominaj¹ce Orwellowsk¹ antyutopiê socjalistycznegomolocha opisan¹ w Roku 1984. Przesz³oœæ i przysz³oœæ. Istnieje tu równie¿ inna dwoistoœæ, swoistywertykalizm, wprowadzenie pojêæ: góra i dó³, kondygnacje najwy¿sze i podziemia, chcia³oby siêdodaæ: niebo i piek³o. W takim razie gdzie znajduje siê ziemia? Intuicyjny ka¿dy umieœci³by j¹poœrodku, pomiêdzy dwoma biegunami. Tak te¿ zrobi³a autorka. Miejsce ¿ycia wiêkszoœcimieszkañców miasta to przestrzeñ dziesi¹tek, a mo¿e i setek kondygnacji, traktowanych jako nieis-

RECENZJE I OMÓWIENIA

157

totny ³¹cznik pomiêdzy tym co najwa¿niejsze. Piêtra zaludnione s¹ t³umem nienazwanych, zlepionych w szar¹ masê postaci, które opieraj¹ ca³e swoje ¿ycie na banalnej hierarchii: im wy¿ej,tym lepiej. Jednak, ¿eby powsta³a opowieœæ ktoœ musi wyjœæ z t³umu, zbudowaæ swój indywidu-alizm, uciec od szaroœci, staæ siê bia³ym lub czarnym. Tokarczuk o tym nie zapomina. Historia miejsca p³ynnie przechodzi w historiê cz³owieka.

HistoriaNajpierw zeskakuje walizka – zgrabnie, miêkko l¹duje na metalowym podeœcie, jej p³askie

stopki mlaskaj¹ o pod³ogê. Potem za walizk¹ schodzê ja, Nina Szubur, ja ka¿da, która opowiadam,i w koñcu – ona, Anna In. Walizka truchta i ustawia siê tu¿ pod jej rêk¹. Anna In popycha j¹ lekko i razem idziemy do wyjœcia. Tak rozpoczyna siê ka¿da podró¿. Ta jednak nie jest ka¿da. Jest inna,jedyna w swoim rodzaju z uwagi zarówno na swój cel, jaki i bohaterów – podró¿nych. Inannaschodzi do podziemi. Inanna, Anna In, sumeryjska bogini, córka bogów, w³adczyni mitologicznegomiasta skazana na ¿ycie na najwy¿szych piêtrach schodzi do podziemnego królestwa bólu, samot-noœci, œmierci, w którym w³adzê niepodzielnie sprawuje jej rodzona siostra, pani o wielu imionach,mroczna landlady. Sam fakt pokrewieñstwa bohaterek sprawia, ¿e nielogiczne staj¹ siê próbyporównania historii Inanny do opowieœci o Eurydyce i Orfeuszu lub Persefonie i jej matce Demeter.Zejœcie do podziemi to motyw funkcjonuj¹cy we wszystkich znanych nam mitologiach ludówstaro¿ytnych, jednak ka¿dorazowo bohaterowie poszczególnych opowieœci kieruj¹ siê innymipobudkami, otacza ich inna rzeczywistoœæ, symbolika. Jak jest z Ann¹ In? Dlaczego ryzykuje takwiele tylko po to, aby spotkaæ siê z siostr¹? Na te pytania czytelnik nie znajduje jednoznacznejodpowiedzi, co sugeruje, ¿e intencje bogini nie s¹ tu najistotniejsze. Wa¿ne jest samo wejœcie dokrainy œmierci, a tak¿e ³ami¹cy zarówno ludzkie, jak i boskie prawa fakt powrotu do krainy ¿ywych.Oto ca³a historia. Dobrze znana, przechodzona opowieœæ? Nic bardziej mylnego.

Feminizm staro¿ytnyKobiety i mê¿czyŸni. Boginie i bogowie. Na pierwszy rzut oka ¿yj¹ razem, obok siebie, jednak

Tokarczuk kreœli miêdzy nimi grub¹ kreskê, buduje mur, z pieczo³owitoœci¹ oddziela ¿eñskie odmêskiego, tworzy dwie strony i musi opowiedzieæ siê po jednej z nich. W ten sposób, bardzo sub-telnie powstaje feministyczny manifest ukrywaj¹cy swoje oblicze pod p³aszczykiem historycznieudowodnionego matriarchalnego charakteru spo³eczeñstwa Sumeru, którego ¿ycie religijneopiera³o siê g³ównie na kulcie Bogini (kobiety – matki œwiata).

Inanna nie schodzi do podziemi sama. Zabiera ze sob¹ swoj¹ przyjació³kê – s³u¿kê, Ninê Szubur,kobietê. W razie niebezpieczeñstwa bogini poleca jej szukaæ pomocy u trzech Ojców, mê¿czyzn.Nina Szubur spotyka siê z nimi na najwy¿szych kondygnacjach miasta. (Najwy¿sze, czyli najlepsze,najwa¿niejsze). Niestety nie znajduje u nich zrozumienia. Ojcowie (bogowie, mê¿czyŸni) nie przej-muj¹ siê losem jednostki. Interesuje ich miasto, system, œwiat. Kobieca troska i zaanga¿owanieprzeciwstawione s¹ mêskiej obojêtnoœci, okrucieñstwu. Prawdziwej pomocy i wspó³czucia NinaSzubur musi szukaæ gdzie indziej...

Anna In w grobowcach œwiata to ksi¹¿ka pe³na przeciwieñstw, kontrastów, dwoistoœci. Dobrostara siê walczyæ ze z³em. Przysz³oœæ powoli zamazuje przesz³oœæ. Kobieta i mê¿czyzna nie mog¹dojœæ do porozumienia. Mityczna Inanna oszukuje œmieræ i powraca do ¿ycia. Dobro i z³o. Przysz³oœæi przesz³oœæ. Kobieta i mê¿czyzna. ¯ycie i œmieræ. Pisz¹c interpretacjê jednego z najstarszych mitówœwiata, Tokarczuk stworzy³a opowieœæ bardzo blisk¹ wspó³czesnym czytelnikom (a mo¿e przedewszystkim czytelniczkom). Prehistoria i wspó³czesnoœæ. Mówi siê, ¿e to, co pozornie dzieli, w rzeczywistoœci najœciœlej ³¹czy i cementuje. Czy tak jest naprawdê?

Natalia Pawlak

RECENZJE I OMÓWIENIA

158

Jacek Dehnel, Rynek w Smyrnie, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2007, 239 s.

Istnieje teoria, ¿e prawdziwym sprawdzianem dla pisarza jest jego druga ksi¹¿ka. Bior¹c poduwagê prozatorski dorobek Jacka Dehnela, œmia³o mo¿na powiedzieæ, ¿e autor zda³ ten egzaminceluj¹co. „Rynek w Smyrnie” to ksi¹¿ka zdecydowanie s³absza od ci¹gle obsypywanej pochwa³amii nagrodzonej Paszportem „Polityki” za 2006 rok powieœci „Lala”, ale ma do tego pe³ne prawo.Opowiadania zamieszczone w zbiorze „Rynek w Smyrnie” ukaza³y siê co prawda kilka miesiêcy po „Lali”, powsta³y jednak wczeœniej ni¿ ona i to w³aœnie one s¹ rzeczywistym debiutem prozatorskim Dehnela (nie licz¹c zbiorku „Kolekcja” z 1999 roku, który ukaza³ siê w bardzo ma³ymnak³adzie i do którego sam autor podchodzi z ogromnym dystansem...). Pisz¹c je, Dehnel mia³ 19-22 lata. To wyjaœnia, dlaczego teraz otrzymujemy rzecz mniej dojrza³¹, w której jednak ³atwodostrzec talent.

„Rynek w Smyrnie” to szeœæ poruszaj¹cych i przewrotnych historii, z których wy³ania siê obrazœwiata utkanego misternie z drobnych gestów, barw, zapachów... Œwiata, który zamieszkuj¹ posta-cie nietuzinkowe, uchwycone w momentach szczególnych ¿yciowych wyborów. Mamy tu naprzyk³ad Konstancjê, niewra¿liw¹ na sztukê degustatorkê sztuki, która poczuje mi³oœæ do marmurowego pos¹gu anio³a. Wyrzucony z parafii cnotliwy ksi¹dz znajduje schronienie w domupublicznym, gdzie za wikt i opierunek upiêksza œciany swoimi malunkami. Pokorny zakrystianin, po tym, jak pods³ucha³ rozmowê œwiêtych z obrazu, postanawia byæ najpodlejsz¹ kanali¹ w okolicy. Pracownik techniczny w Operze Wiedeñskiej, ¯yd Michael, obserwuje powolny upadekznanego sobie dot¹d œwiata i stwarzanie nowego, aryjskiego. I najwa¿niejsze chyba - bo ukazuj¹ce,¿e ju¿ wówczas Jacek Dehnel pisa³ z zadziwiaj¹c¹ na swój wiek dojrza³oœci¹ i œwiadomoœci¹ formyi kultury literackiej – opowiadanie „Filc”, które pocz¹tkowo mia³o byæ w³¹czone do „Lali”, ale ostatecznie znalaz³o siê w omawianym zbiorze.

Znajdujemy tu kluczowe dla ka¿dego cz³owieka wartoœci (mi³oœæ, piêkno, œwiêtoœæ, godnoœæ,rodzina, ale i ból, przemijanie...), a przeznaczenie przypomina o sobie w najmniej spodziewanymmomencie. Wszystko na ogó³ zaczyna siê zwyczajnie, ale spod powierzchni uwodzicielsko zerka na czytelnika niezwyk³oœæ i magia...

Bohaterami tych opowiadañ – obok g³ównych postaci – s¹ tak¿e miejsca. Po³udnie W³och,Wenecja, Wiedeñ z okresu drugiej wojny œwiatowej, Smyrna w Azji Mniejszej oddane z tak¹dba³oœci¹ o szczegó³y, ¿e nie mo¿na oprzeæ siê wra¿eniu bycia wewn¹trz opisywanych wydarzeñ.Po oswojeniu siê z momentami mêcz¹c¹ ornamentyk¹ i stylizacj¹ mo¿na czerpaæ ogromn¹ przy-jemnoœæ z obcowania z „Rynkiem w Smyrnie”. Specyficzna nastrojowoœæ i sugestywnoœæ opisówsprawiaj¹, ¿e czujemy s³onoœæ murów nadmorskiego, starego klasztoru i napiêcie, z jakim ów klasztor i miasto mierz¹ siê kamiennym wzrokiem, delektujemy siê s³odkawym smakiem owocówopuncji, pozwalamy swoim w³osom i rzêsom przesi¹kaæ zapachem lukrecji...

Reasumuj¹c, tym, którzy jeszcze nie znaj¹ tego autora, mo¿na doradziæ, by w celu unikniêciaewentualnego rozczarowania zaczêli od „Lali”. Albo od poezji. Tym, którzy pisarstwem JackaDehnela zostali uwiedzeni na zawsze i bez przebaczenia, „Rynku w Smyrnie” polecaæ nie trzeba.

Katarzyna Bachta

159

• Uczniowie PSM im. Kar³owicza przeprowadzilikoncert w sali kameralnej Filharmonii Zielono-górskiej. Odby³ siê 1 marca ph. „Koncert muzykiosobliwej”.

• Tego samego dnia gorzowski Spichlerzzorganizowa³ finisa¿ wystawy Basi Bañdy pt.„Przejazdem”.

• Znany œpiewak operowy Romuald Tesarowiczwyst¹pi³ 2 marca w Filharmonii Zielonogórskiej.

• Ma³a Galeria GTF przygotowa³a 2 marcawernisa¿ wystawy „Gorzowianie XXI wieku”.Zaprezentowano prace S³awomira Sajkowskiegooraz Przemys³awa Wiœniewskiego. Tego samegodnia w Muzeum im. Dekerta mia³ miejscewernisa¿ „siedmiosegmentowy” - prezentacjafotografii (Galeria Nowych Mediów, GaleriaAzyl-Art w GDK, Galeria 16RAM, galeria hotelu„Mieszko”, hol UM). Wernisa¿owi towarzyszy³apromocja albumu „Gorzowianie XXI wieku”.

• Jazz Club Pod Filarami goœci³ 2 marca JuliêWolañsk¹ z poznañskiej Akademii Muzycznej.

• W terminie 2-4 marca kresowiacy œwiêtowalitradycyjne Kaziuki - w Teatrze Osterwy odby³ siêkoncert zespo³u pieœni i tañca Wilija, ponadtomsza i spotkanie cz³onków TowarzystwaMi³oœników Wilna i Ziemi Wileñskiej.

• Inauguracjê Sceny Letniej – Sceny Kameralnejgorzowskiego Teatru im. Osterwy zapocz¹tko-wano 3 marca spektaklem muzycznym „Trzyrazy Piaf”.

• W ramach Sceny M³odych Re¿yserów i NowejDramaturgii w Lubuskim Teatrze zaprezen-towano 3 marca spektakl przedpremierowy„Nieprzytomnie”. Sztukê Paw³a Demirskiegowyre¿yserowa³ Piotr Waligórski.

• Jazz Club Pod Filarami zaprosi³ z koncertemgitarzystê Wojciecha Pilichowskiego (3 marca).

• 3 marca Zielonogórskie Stowarzyszenie Jazzowezorganizowa³o koncert kwartetu mistrzów jazzuw klubie U Ojca. Wyst¹pili: Zbigniew Jakubek,Marek Raduli, Tomasz Grabowy, Artur Lipiñski.

• ZOK zorganizowa³ 5 marca w Lubuskim Teatrzespektakl poetycko-muzyczny „Z ob³oków na zie-miê”. Jan Nowicki re¿yserowa³ przedstawienie,recytowa³ wiersze Leœmiana, ks. Twardowskiegoi w³asn¹ poezjê.

• W Dniu Kobiet (8 marca) w auli UZ koncertowa³Ryszard Rynkowski.

• W galerii BWA otwarto 8 marca wystawê z cyklu„Pracownie”. Pokazano prace studentów z war-szawskiej ASP.

• W ¯arskim Domu Kultury odby³ siê 8 marca kon-cert muzyki ¿ydowskiej w wykonaniu Zespo³uz Bukowiny, a dzieñ póŸniej w LubuskimTeatrze.

• W Piwnicy Artystycznej Kawon 8 marcakoncertowa³a Dorota Miœkiewicz, wokalistka,skrzypaczka, kompozytorka, autorka tekstów.

• W galerii Jadwigi Bocho-Kokot otwarto wystawêpasteli Ma³gorzaty Kacperek (9 marca).

• Od 9 do 23 marca trwa³ polsko-niemiecki festi-wal „Dni muzyki nad Odr¹” zorganizowanyprzez Filharmoniê Zielonogórsk¹ i Messe undVeranstaltungs GmbH we Frankfurcie n.O. W imprezie wziêli udzia³ artyœci z Niemiec,Szwecji, Czech, Ukrainy, Bia³orusi, Polski.Koncerty grano w Zielonej Górze, S³ubicach,Nowej Soli i Ko¿uchowie.

• „Dzieci w twórczoœci Astrid Lindgren” to tytu³ekspozycji prezentowanej w holu BibliotekiNorwida w terminie 9-31 marca. Wystawazainaugurowa³a cykl dzia³añ dla najm³odszychczytelników podjêtych z okazji 100. rocznicyszwedzkiej pisarki.

• 10 marca w Galerii „Projekt” otwarto wystawêBarbary Englender pn. „W zau³kach i bramach”.

• Gorzowski klub Metro 10 marca zaprosi³ Rafa³aMroczka na taneczny show.

• 11 marca w gorzowskiej katedrze goœci³o z koncertem Studio Muzyki Dawnej Floripari z Krakowa.

• Do 12 marca w salonie wystawowym zielonogór-ska WiMBP prezentowa³a jubileuszow¹ wystawêprac cz³onkiñ Klubu Anna dzia³aj¹cego przyKomendzie MP.

• Biblioteka Norwida 12 marca zorganizowa³aseminarium dla dyrektorów oraz kierownikówbibliotek terenowych po³udniowej czêœci woje-wództwa lubuskiego. W trakcie spotkania pod-sumowano wyniki w czytelnictwie uzyskane w ubieg³ym roku oraz przedstawiono plany na2007 rok.

• W terminie 13-29 marca w salonie wystawowymNorwida prezentowana by³a ekspozycja Krajo-wego Oœrodka Badañ i Dokumentacji Zabytkóww Warszawie pn. „Fundator i jego fundacja.

KRONIKA LUBUSKA

KRONIKA LUBUSKAmarzec - maj 2007

160

Dziedzictwo udokumentowane”. Wystawa, obra-zuj¹ca zarys dzia³alnoœci fundatorskiej na tereniePolski na przestrzeni dziejów, prezentowa³aró¿norodne grupy fundatorów – w³adców,mo¿nych, rycerstwo i szlachtê, duchownych,mieszczan, ch³opów i naród oraz fundowaneprzez nich dzie³a.

• Kolejne seminarium szkoleniowe zielonogórskiejBiblioteki przebiega³o 14 marca. Adresowaneby³o do pracowników filii i oddzia³ów dzieciê-cych bibliotek po³udniowej czêœci Lubuskiego.Bibliotekarze wys³uchali wyk³adu „Prawa dziec-ka w kontekœcie Astrid Lindgren i jej twórczoœci”dr Hanny Dymel-Trzebiatowskiej z UniwersytetuGdañskiego, a pracownicy WiMBP przybli¿yliuczestnikom dzia³alnoœæ Biblioteki dla naj-m³odszych czytelników, zwi¹zan¹ z postaci¹szwedzkiej pisarki.

• Na spotkanie autorskie w ramach Czwartku Lu-bskiego (15 marca) przyby³ do Norwida MarekKrajewski, autor popularnych krymina³ów, laureatPaszportu Polityki 2005 i in. presti¿owych nagród.Spotkanie prowadzi³ Konrad Stanglewicz.

• Wystawa malarstwa Stanis³awa Stacha zosta³aotwarta 16 marca w Galerii Pro Arte.

• 17 marca w Lubuskim Teatrze wyst¹pi³ z kon-certem œpiewaj¹cy aktor Micha³ Bajor.

• W tym samym terminie Teatr Kreatury zaprezen-towa³ w Grodzkim Domu Kultury spektakl„Radosny ¿ywot g³upka”, a Jazz Club PodFilarami goœci³ szwedzkiego saksofonistêKristera Anderssona i trêbacza Ulfa Adakera.Zagranicznym muzykom towarzyszyli polscywykonawcy (Dominik Bukowski, TomaszSowiñski, Piotr Lemañczyk)

• Podobnie, 17 marca, w zielonogórskim klubiejazzowym U Ojca wyst¹pi³a nowosolska grupabluegrassowa „Czas na Grass”.

• Na Czwartku Lubuskim, 22 marca, promowanaby³a ksi¹¿ka „Konflikt o Dom Katolicki w ZielonejGórze w dniu 30 maja 1960 roku w œwietle doku-mentów”. Jest zapisem przebiegu zamieszekulicznych utworzonym na podstawie dokumen-tów pod red. nauk. prof. Osêkowskiego - rektoraUniwersytetu Zielonogórskiego, dra Dzwon-kowskiego z Archiwum Pañstwowego w StarymKisielinie oraz dra hab. Jankowiaka i F. Leœniakaz IPN w Poznaniu. Podczas promocji zaprezento-wana zosta³a etiuda filmowa, powsta³a na zamó-wienie Lubuskiego Teatru z okazji premiery sztukiI. Kozio³a Pokropek, mówi¹cej o tych wydarzeniach.

• Festiwal Instrumentalistów Bluesowych „Solów-ka 2007” odby³ siê w Nowosolskim DomuKultury, w terminie 22-23 marca.

• 23 marca Pub Straszny Dwór zaprosi³ na koncertTomka Lipiñskiego.

• Inauguracjê IX Przegl¹du Wspó³czesnegoDramatu zorganizowa³ Teatr Lubuski oraz ¯arskiDom Kultury 23 marca.

• Tego samego dnia w gorzowskim kinie„Kopernik” wyst¹pi³a GrupaMo Carta, graj¹caklasyczn¹ muzykê w kabaretowym stylu.

• Równie¿ 23 marca w Galerii Grafiki UZ otwartowystawê Miros³awa Adamczyka „Plakaty”

• 24 marca w Bibliotece Pañstwowej Wy¿szejSzko³y Zawodowej w Gorzowie zorganizowanopokaz pami¹tek po Irenie i Tadeuszu Byrskich.

• Muzeum Etnograficzne w Ochli przeprowadzi³o25 marca imprezê plenerow¹ „Kaziuki”

• Piwnica Kawon goœci³a zespó³ DAAB, legendêpolskiego reggae (25 marca).

• W Galerii Nowych Mediów pokazano 29 marcaprace toruñskiej artystki El¿biety Jab³oñskiej.

• Inauguracja „Dni sztuki wspó³czesnej” w ZielonejGórze mia³a miejsce 29 marca. Imprezê (wyk³a-dy, wystawy, spektakle, warsztaty rzemios³aartystycznego, projekcje filmów) zorganizowa³aStara Winiarnia i BWA.

• Z okazji wydania 18. numeru kwartalnika ProLibris na Czwartku Lubuskim odby³a siê jegopromocja (29 marca). W trakcie spotkaniaporuszano kwestie dotycz¹ce profilu pisma,zak³adaj¹cego szerok¹ wspó³pracê polsko-niemieck¹ w dziedzinie kultury, omawiano te¿problemy dotycz¹ce wzajemnych relacji napograniczu i najnowsze zjawiska w kulturzezaprezentowane w bie¿¹cym numerze Pro Libris.

• W zielonogórskiej Galerii BWA otwarta zosta³awystawa Poli Dwurnik pt. „Mia³am ch³opaka z Zielonej”.

• Jacek Kleyff, legendarny twórca SalonuNiezale¿nych koncertowa³ z Orkiestr¹ na Zdro-wie w Miejskim Centrum Kultury w Gorzowie,30 marca.

• 31 marca w salonie wystawowym zielonogórskiejWiMBP otwarta zosta³a wystawa Malarstwoabstrakcyjne Roberta Schreibera.

• W marcu Galeria Pryzmat Szprotawskiego DomuKultury prezentowa³a wystawê zdjêæ wykonanychtechnik¹ fotografii otworkowej. Autork¹ ekspo-zycji pt. „Ogrody” by³a Barbara Panek-Sarnowska.

• 1 kwietnia w gorzowskim Spichlerzu odby³a siêpromocja albumu „Jan Korcz”, zawieraj¹cegoteksty krytyczne, opowieœæ o malarzu i repro-dukcje jego prac.

• 40-lecie twórczoœci literackiej Mieczys³awa J. Warszawskiego, poety, cz³onka zielonogórskiegooddzia³u ZLP minê³o 1 kwietnia.

161

• Koncert muzyki barokowej w katedrze gorzow-skiej uœwietni³ warszawski organista Przemys³awJakub Kapitu³a (1 kwietnia).

• Podobnie 1 kwietnia, w gorzowskim Muzeumzaprezentowano pisanki nagrodzone w ogólno-polskim konkursie.

• Ewa Chotomska, autorka ksi¹¿ek i piosenek dladzieci, spotka³a siê z najm³odszymi czytelnikamiw zielonogórskim Oddziale dla Dzieci WiMBPi bibliotekach terenowych (2-4 kwietnia).

• Gorzowski Teatr Kreatury wyst¹pi³ 6 kwietnia zespektaklami „Bla bla bla” (wg Mro¿ka) i „Cze-czenka” (Jaros³aw Filipski) w GDK.

• 12 kwietnia w Piwnicy Kawon wyst¹pi³ zespó³Pogodno.

• W Filii nr 1 WiMBP Dawid Kotlarek wyg³osi³wyk³ad „Znani zielonogórzanie – historia i wspó³-czesnoœæ”. Spotkanie zorganizowane zosta³o w ramach konkursu wiedzy „Zielona Góra beztajemnic. Historia i wspó³czesnoœæ”( 13 kwietnia).

• 13 kwietnia w Muzeum im. Dekerta odby³ siêwernisa¿ prac Rafa³a Chwolesa, znakomitegopejza¿ysty, a GTF zorganizowa³o w Ma³ej Galerii11. doroczny przegl¹d osi¹gniêæ gorzowskichfotografów.

• Poznañska pianistka, Joanna Marcinkowskawyst¹pi³a z koncertem w Jazz Clubie PodFilarami (13 kwietnia).

• 13 kwietnia Miêdzynarodowe Centrum MuzyczneFZ goœci³o wybitnego skrzypka KonstantegoAndrzeja Kulkê. Wystêp nosi³ nazwê „Koncerthiszpañski”.

• Na scenie kameralnej Lubuskiego Teatru 18 kwiet-nia wyst¹pi³a zielonogórsko-poznañska formacjaKoMuna kabaretoWa „krOpka jedna” oraz„Sikor” Sikory.

• 18 kwietnia odby³ siê koncert fina³owy „Niemiecko-Polskich Dni Fortepianu i Œpiewu” w sali FZ.

• Równie¿ 18 kwietnia, w galerii BWA MOS w Gorzowie zaprezentowane zosta³y obrazy poznañskiego malarza, Marka Ha³adudy. Wysta-wa nosi³a tytu³ „Akt we wnêtrzu. Wnêtrze aktu”.

• W klubie Magnat MCK w Gorzowie 19 kwietniakoncertowa³ Czes³aw Mozil (punk, hard-core,poetycka ballada, kabaret).

• Otwarcie wystawy Karola Radziszewskiego„Struktura faktu artystycznego” odby³o siê w Galerii BWA w Zielonej Górze, 19 kwietnia.

• 19 kwietnia w Muzycznym Centrum FZprzeproadzono koncert „Dzie³a symfonikiromantycznej”. Goœcinnie dyrygowa³ JerzyKosek, wyst¹pi³ pianista Piotr Banasik.

• Ksi¹¿nica zielonogórska w³¹czy³a siê w organiza-cjê spotkañ autorskich w ramach akcji „Z ksi¹¿k¹

na walizkach”. Projekt, dofinansowany przezMKiDN, realizowany by³ przez WydawnictwoZak³adu Narodowego im. Ossoliñskich, Wydaw-nictwo Literatura oraz Oficynê Wydawnicz¹ „ProLibris”. W dniach 19-20 kwietnia województwolubuskie odwiedzili popularni twórcy ksi¹¿ek dladzieci i m³odzie¿y: Beata Ostrowicka, KalinaJerzykowska, Joanna Zagner-Ko³at, TomaszTrojanowski, Kazimierz Szymeczko, WojciechKarwacki, Zbigniew Koz³owski, Arkadiusz Niemir-ski. Odby³o siê 39 spotkañ autorskich. w Oddzialedla Dzieci, filiach miejskich i bibliotekachterenowych. Tegoroczn¹ akcjê poprzedzi³ kon-kurs literacki i plastyczny „Czytaj, bo warto”.Fina³ imprezy – z udzia³em pisarzy, organiza-torów oraz laureatów konkursu – zorganizowano21 kwietnia w Bytomiu Odrzañskim.

• W ramach konkursu wiedzy „Zielona Góra beztajemnic. Historia i wspó³czesnoœæ” w Filii nr 2WiMBP Janusz Koniusz wyg³osi³ 20 kwietniawyk³ad „Ma³e ojczyzny – zielonogórskieœrodowisko literackie”.

• 20 kwietnia w Galerii Nowy Wiek MuzeumZiemi Lubuskiej otwarto wystawê Piotra Szurka„Autoportret”.

• Jazzowe jam session z udzia³em zespo³u BetaBand zorganizowa³ klub 4 Ró¿e dla Lucienne 20 kwietnia.

• Premiera sztuki pt. „Zabijanie Gomu³ki” w re¿y-serii Jacka G³omba zainaugurowa³a 21 kwietniapowstanie sceny poza siedzib¹ LubuskiegoTeatru (tzw. Scena na Strychu).

• 22 kwietnia w katedrze gorzowskiej odby³ siêkoncert mozartowski w wykonaniu niemieckiegozespo³u Pathia Musica. Dzieñ póŸniej w katedrzezabrzmia³a muzyka barokowa.

• Tomasz Czy¿niewski wyg³osi³ wyk³ad „ZielonaGóra na starych pocztówkach”. Spotkanie odby³osiê w ramach konkursu wiedzy „Zielona Górabez tajemnic. Historia i wspó³czesnoœæ” w Filii nr 2, 24 kwietnia.

• 25 kwietnia krakowska formacja New Bonegoœci³a w gorzowskim Jazz Clubie Pod Filarami

• Goœciem Czwartku Lubuskiego 26 kwietnia by³Eustachy Rylski - t³umaczony na wiele jêzykówprozaik, dramaturg, scenarzysta. Moderatoremspotkania by³a dr Anita Kucharska-Dziedzic.

• 26 kwietnia otwarta zosta³a wystawa jubileuszo-wa Zielonogórskiego Uniwersytetu TrzeciegoWieku (prace plastyczne, fotograficzne, rêkodzie³o).Ekspozycjê mo¿na by³o ogl¹daæ w salonie wysta-wowym Biblioteki Norwida.

• W koœciele pw. œw. Ducha Oblubieñca w ZielonejGórze lubuski kwintet The Conception wyst¹pi³

KRONIKA LUBUSKA

162

26 kwietnia z gwiazdami polskiego jazzu PiotremWojtasikiem i Maciejem Sika³¹.

• 27 kwietnia w galerii Jadwigi Bocho-Kokotodby³ siê wernisa¿ malarski „Razy 3”. Zapre-zentowano prace Kajetana Pasztu³y, KrzysztofaPasztu³y, Czes³awa Romanowskiego.

• Uroczyste podsumowanie „Wiosennego KonkursuOrtograficznego” i wrêczenie nagród odby³o siê w Filii nr 2 WiMBP w Zielonej Górze, 27 kwietnia.

• 27 kwietnia w Miêdzynarodowym CentrumMuzyczne FZ zespó³ UP to Date da³ koncert jaz-zowo-rockowy.

• Na Scenie Kameralnej Teatru Osterwy wyst¹pi³Zbigniew Zapasiewicz i Olga Sawicka w spek-taklu wg Herberta „Powrót Pana Cogito” (29 kwietnia).

• Zielonogórskie Towarzystwo Muzyczne „Canty-lena” zorganizowa³o 29 kwietnia koncert chary-tatywny w koœciele pw. œw. Ducha Oblubieñca.

• Grafiki Zielonogórskiej Korporacji Trylobit (A. Nabel-Myszkiewicz, I. Myszkiewicz, M. Szpak) wystawiono w Klubie Myœli Twórczej„Lamus” (30 kwietnia).

• W kwietniu, w ³¹czniku Biblioteki Norwida,mia³a miejsce ekspozycja „Œwiêta doroczne i rodzinne Polaków – zwyczaje i obrzêdy w fotografii archiwalnej i wspó³czesnej”. Nawystawie prezentowany by³ plon konkursuog³oszonego przez Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze z/s w Ochli w 2006 roku. Praceprzedstawia³y zwyczaje i obrzêdy zwi¹zane z tradycyjnymi œwiêtami rodzinnymi i pañst-wowymi. Uzupe³nieniem wystawy by³y ekspo-naty zwi¹zane z tradycjami wielkanocnymi:pisanki, palmy, stroiki œwi¹teczne i wycinanki.

• Recital krakowskiego aktora Artura Goetzaodby³ siê 1 maja w Domu Kultury Ma³yszyn.

• 2 maja w gorzowskim MCK koncertowa³a gruparockowa Bunder Nekromunda.

• Zielonogórskie Towarzystwo Œpiewacze „Can-tores” zorganizowa³o 5 maja koncert w katedrzepw. œw. Jadwigi. W repertuarze przewa¿a³yutwory G. Ph. Telemanna.

• Do 7 maja w holu Biblioteki Norwida czynnaby³a wystawa z okazji Miêdzynarodowego Dnia Ksi¹¿ki dla Dzieci pn. „Ksi¹¿ki znane z dzieciñstwa”.

• Tydzieñ Bibliotek (7-11 maja) ph. „Bibliotekamojego wieku” obfitowa³ w zajêcia literacko-plastyczne, konkursy, kiermasze, wystawy w biblio-tekach dzieciêcych i Oddziale dla Dzieci, kiermaszksi¹¿ek przed gmachem zielonogórskiej ksi¹¿nicy.

• 8 maja w sali dêbowej WiMBP zorganizowanoobchody Wojewódzkiego Dnia Bibliotekarza. Na

spotkanie przybyli przedstawiciele bibliotek pu-blicznych, pedagogicznych oraz uczelnianychnaszego regionu. Uroczystoœæ by³a okazj¹ douhonorowania i wyró¿nienia niektórych z nichodznaczeniami pañstwowymi i resortowymi orazdyplomami Marsza³ka Województwa i PrezydentaMiasta. Uroczystoœæ uœwietni³ koncert fortepia-nowy Katarzyny Wasiak i wystêp zielonogór-skiego kabaretu Hlynur.

• 10 maja w Galerii BWA w Zielonej GórzeRados³aw Czarkowski zaprezentowa³ wystawêpt. „Begrab mein Herz”.

• Uroczystoœci 60. rocznicy œmierci patrona go-rzowskiego teatru, Juliusza Osterwy, obchodzono10 maja.

• Festiwal Twórczoœci Dzieciêcej Si³ Powietrznychorganizowany przez Klub Garnizonowy w Skwie-rzynie odby³ siê w dniach 10-12 maja (prezentacjeartystyczne, koncerty, pokazy musztry).

• 11 maja, nestorka gorzowskiej fotografiiW³adys³awa Nowogórska zaprezentowa³a w Ma³ejGalerii GTF wystawê pt. „Wêdkarski pejza¿”.

• W Domu Kultury w Drezdenku od 11 do 12 majatrwa³ fina³ Lubuskiego Konkursu Recytatorskiego.

• W S³ubicach po raz 16. zorganizowano ŒwiêtoOdry. W programie m.in.: Euronalia, pikniki,konkursy, fajerwerki, wystêpy gwiazd estrady(11-13 maja).

• W Nowosolskim Domu Kultury 12 maja odby³ysiê wojewódzkie prezentacje fina³owe LubuskiegoDzieciêcego Festiwalu Piosenki.

• Uroczystoœæ wrêczenia statuetek Melchiora2006 autorom najlepszych polskich reporta¿yradiowych przebiega³a w FZ 12 maja. Uœwietni³j¹ koncert Krzysztofa Kiljañskiego i muzyków z zespo³u Old Friends Jerzego Szymaniuka.

• 13 maja w katedrze gorzowskiej zorganizowanokoncert w ramach cyklu „Osiem koncertów naosiem wieków miasta”. W programie przewa¿a³repertuar romantyczny (Chopin) oraz marszewojskowe Carla Teike.

• Koncert w Jazz Clubie Pod Filarami tria Prze-mys³awa Raminiaka po³¹czony z promocj¹ p³yty„Unifinished story – remembering Kosz” odby³siê17 maja.

• Uroczyste ods³oniêcie zbiorowego portretu go-rzowian, przedsiêwziêcia zorganizowanego przezMiejski Oœrodek Sztuki, mia³o miejsce 18 maja.

• Orkiestra Filharmonii Zielonogórskiej koncer-towa³a z wybitnym skrzypkiem RomanemLasockim (18 maja).

• 18 maja Muzeum Ziemi Lubuskiej zaprosi³ozwiedzaj¹cych na trzy imprezy: uroczysteprzekazanie oprawionych obiektów (akcja

163

„w ramach ratowania” Fundacji Promocji SztukiWspó³czesnej, otwarcie wystawy portretówdawnych mieszczan i ekspozycji „Miêdzy obaw¹a nadziej¹. Emigracja z terenów obecnej ZiemiLubuskiej do Australii w XIX wieku”.

• 19 maja w Teatrze Osterwy wyst¹pi³ PañstwowyBalet Mêski z Sankt Petersburga.

• Lubuskie Muzeum Wojskowe w Œwidnicy w ramach Europejskiej Nocy Muzeów zaprezen-towa³o 19 maja bogaty program: inscenizacjêbatalistyczn¹, pokazy rycerskich pojedynków i obyczajów dawnych wojów, pokaz œwietlno-pirotechniczny, spektakl Teatru Ognia.

• 19 maja Nowosolski Oœrodek Kultury zorgani-zowa³ Spring Rock Festiwal. Gwiazd¹ Festiwaluby³a legendarna grupa TSA.

• Od 19 do 20 maja trwa³ Ogólnopolski Konwa-liowy Turniej Tañca. Organizatorem imprezyby³a Szko³a Tañca Gracja i Klub TañcaSportowego z Zielonej Góry.

• Miejskie Centrum Kultury goœci³o zespo³yœpiewaj¹ce piosenki kresowe (19-20 maja).

• 20 maja w Piwnicy Kawon wyst¹pi³ kwartetHenryka Miœkiewicza. Zespó³ gra³ utwory z p³yty„Full Drive II”.

• Koncert dyplomowy studentów Instytutu Kulturyi Sztuki Muzycznej zorganizowany przezUniwersytet Zielonogórski odby³ siê 21 maja..Goœcinnie wyst¹pi³ równie¿ kwintet gitar klasycznych PWSM w Nowej Soli.

• Podczas Czwartku Lubuskiego, 24 maja, odby³osiê spotkanie z prof. dr. hab. Czes³awem P. Dutk¹– literaturoznawc¹, krytykiem literackim, socjo-logiem, rektorem PWSZ w Wa³brzychu. Spotkaniezwi¹zane by³o z jubileuszem prof. Dutki i promocj¹ksiêgi pami¹tkowej „Korowód idei i metod”.

• 24 maja zainaugurowany zosta³ XIV Miêdzyna-rodowy Festiwal im. G. Ph. Telemanna w Zielonej Górze. Tegoroczne koncerty odby³ysiê w koœcio³ach Zielonej Góry, Oœna Lubus-kiegio i Cottbus.

• W Lubuskim Teatrze w terminie 24-26 majatrwa³ VI Festiwal im. Anny German – Tañcz¹ceEurydyki.

• Od 24 do 27 maja trwa³ w Zielonej Górze III Miêdzynarodowy Festiwal Jazzowy – GreenTown Of Jazz. Na imprezê z³o¿y³y siê „Noc saksofonów”, „Tribute To Jaco Pastorius”, semi-narium dla dziennikarzy mediów publicznych w Polsce – „Jazz – misja i rola mediów pub-licznych”, „Jazzowa scena m³odych”.

• Wystawê malarstwa Micha³a Bajsarowicza zorganizowa³a Galeria Pro Arte. Wernisa¿ odby³siê 25 maja.

• W tym samym dniu otwarto ekspozycjê„Malarstwo Ireneusza Pruszyñskiego” w GaleriiPod Pocztow¹ Tr¹bk¹.

• 25 maja w salach muzycznych Muzeum im. Dekerta odby³ siê Letni koncert. Wyst¹pi³asopranistka Beata Gramza . W programie utworyBacha i Ravela.

• W holu Biblioteki Norwida od 25-30 majaprezentowana by³a wystawa „Jazz w Polsce - publikacje, prasa, wydawnictwa”. Ekspozycjatowarzyszy³a seminarium „Jazz – misja i rolamediów publicznych”. Na wystawie zgroma-dzono unikalne numery czasopism jazzowych,pierwsze wydania ksi¹¿ek dotycz¹cych tej tematyki, stare p³yty, materia³y towarzysz¹cewa¿nym imprezom jazzowym, krajowym i regio-nalnym.

• 26 maja w Galerii BWA otwarto wystawê gorzowskiego malarstwa, rzeŸby, tkaniny, foto-grafii.

• Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie zorgani-zowa³o w terminie 26-27 maja. MiêdzynarodoweSpotkania Orkiestr Dêtych „Alte Kameraden”.Wziê³y w nich udzia³ kapele z Polski, Niemiec i Czech.

• Po¿egnalny koncert zespo³u Macka Goldsburypn. Filary Jazz Trio odby³ siê w Jazz Clubie PodFilarami, 31 maja.

• 31 maja, w Klubie Myœli Twórczej Lamus zorga-nizowano wieczór literacki prof. LudwikaLipnickiego, poety, prozaika. Promowana by³apowieœæ „Pan Iko”.

• W Galerii w Starej Fabryce, 31 maja, odby³ siêwieczór z cyklu „Zielonogórski Montmartre podhas³em „W rytmie kopyt”. Prezentowane by³yobrazy „Konie” Aleksandry Fichny-Che³kow-skiej oraz rzeŸby Daniela van Styvendaela z Belgii.

• W maju, w holu WiMBP prezentowana by³a wystawa dzieciêcej ilustracji ksi¹¿kowej „Mi-strzowie ilustracji. El¿bieta Gaudasiñska”.Ekspozycja stanowi³a przegl¹d twórczoœci artys-tki, która zilustrowa³a i opracowa³a graficznieponad 40 ksi¹¿ek, g³ównie dla dzieci i m³odzie¿y,dla wydawnictw krajowych i zagranicznych. Jejtwórczoœæ wpisuje siê w kanon polskiej szko³yilustracji ksi¹¿kowej lat 60. i 70. szeroko znanejw Europie i na œwiecie.

KRONIKA LUBUSKA

164

Analiza wybranych obszarów konkurencyjnoœci i innowacyjnoœci w województwie lubuskim, UniwersytetZielonogórski, Zielona Góra 2004, 256 s.

Halina Añska-Skarbek, Zdzis³aw Gruberski, Rymy winne i nie – winne, Urz¹d Miasta Zielona Góra,Zielona Góra 2006, 94 s.

Basia Bañda, Biuro Wystaw Artystycznych w Zielonej Górze, Zielona Góra 2007, 76 s.

XXIII Interdyscyplinarne warsztaty artystyczne Garbicz 2005, Robotnicze Stowarzyszenie TwórcówKultury w Gorzowie Wlkp., Gorzów Wlkp. 2005, 6 s.

10 lat Instytutu Sztuki i Kultury Plastycznej w Zielonej Górze 1991-2001, Instytut Sztuki i KulturyPlastycznej Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2002, 144 s.

Ewa Klajman-Gomoliñska, S³uga, niewolnik i b³azen, Instytut Wydawniczy „Œwiadectwo”, Bydgoszcz2006, 60 s.

Lubuski Teatr w Zielonej Górze. 55 lat Sceny Zawodowej 1951-2006, Lubuski Teatr, Zielona Góra 2007,32 s.

8 Przegl¹d Wspó³czesnego Dramatu w Lubuskim Teatrze w Zielonej Górze 24.03-02.04.2006, LubuskiTeatr, Zielona Góra 2006, 26 s.

Czes³aw Perzanowski, Szlakiem pielgrzymki maryjnej Zielona Góra-Lourdes-Taize w roku 1990,Regionalne Centrum Animacji Kultury w Zielonej Górze, Zielona Góra 2007, 100 s.

Powiat ¿arski na dawnej pocztówce, Pomorska Oficyna Wydawniczo-Reklamowa s.c., ¯ary 2000, 68 s.

Przegl¹d pasji twórczych bibliotekarzy 2006. Wystawa, eMBePe Miejska Biblioteka Publiczna, ¯ary 2006, 20 s.

Karol Radziszewski, Struktura faktu artystycznego, Biuro Wystaw Artystycznych w Zielonej Górze,Zielona Góra 2007, 48 s.

Ranking zawodów deficytowych i nadwy¿kowych w województwie lubuskim grudzieñ 2006, WojewódzkiUrz¹d Pracy w Zielonej Górze, Zielona Góra 2007, 128 s.

Edward Rymar, Klucz do ziem polskich/ Der Schlüssel zu den polnischen Ländern, Wojewódzka i MiejskaBiblioteka Publiczna, Gorzów Wlkp. 2007, 272 s.

Rynek pracy województwa lubuskiego w 2006 roku, Wojewódzki Urz¹d Pracy w Zielonej Górze, ZielonaGóra 2007, 102 s.

Strategia rozwoju województwa lubuskiego. Aktualizacja z horyzontem czasowym do 2020 roku,Regionalne Centrum Animacji Kultury w Zielonej Górze, Zielona Góra 2005, 180 s.

Henryk Szylkin, S³owa i obrazy, Regionalne Centrum Animacji Kultury w Zielonej Górze, Zielona Góra2007, 48 s.

Agata Halina Wiêcek, Pytam, Sikoñ-Fundacja dla Dzieci Niepe³nosprawnych, Zielona Góra 2006, 48 s.

Ziemia Miêdzyrzecka ze studiów nad dziejami i to¿samoœci¹, Ksiêgarnia Akademicka, Miêdzyrzecz –Zielona Góra 2007, 192 s.

KSI¥¯KI NADES£ANE

165

Katarzyna BachtaStudentka filologii polskiej, cz³onek Ko³a Literaturoznawców dzia³aj¹cego przy Zak³adzie Teorii Literatury Instytutu Filologii Polskiej UZ.

El¿bieta Gonet Ur. 1958; absolwentka filologii polskiej i studiów filozoficzno-etycznych, dyrektor Miejskiej BibliotekiPublicznej w Nowej Soli.

Agnieszka Graczew-CzarkowskaUr. 1970; absolwentka PWSSP we Wroc³awiu (grafika artystyczna). Wspó³pracuje z UZ i Radiem Zachód (m.in. program „Centryfuga”). Inicjatorka pionierskich dzia³añ w zakresie arteterapii w Lubuskiem.

Agnieszka HaupeUr. 1970; poetka zielonogórska, autorka wierszy i bajek dla dzieci. Obecnie mieszka i pracuje w Irlandii.

Jacek KasprzyckiScenarzysta, re¿yser, artysta plastyk i animator (absolwent ASP w Poznaniu oraz PWSFTiT w £odzi),wspó³pracownik Poznañskiej Wytwórni Filmów Animowanych. Wielokrotnie nagradzany na polskich i miêdzynarodowych festiwalach.

Janusz Koniusz Ur. 1934; poeta, prozaik, dramaturg, felietonista. Opublikowa³ m.in. kilkanaœcie tomików poetyckich,kilka zbiorów opowiadañ, nagrywa³ s³uchowiska radiowe. Mieszka w Zielonej Górze.

Jadwiga Korcz-DziadoszUr. 1943 w Samborze; autorka ksi¹¿ki o losach rodziny; organizator i animator dzia³añ ZielonogórskiegoUniwersytetu Trzeciego Wieku.

El¿bieta Koœcielak Krytyk sztuki, cz³onek AICA. Prowadzi galeriê autorsk¹ w Centrum Kultury „Zamek” we Wroc³awiu.

Zygmunt KowalczukUr. 1963 w Lubsku; autor ksi¹¿ek monograficznych i poetyckich. Laureat Lubuskiego WawrzynuLiterackiego (1999).

Barbara Krzeszewska-ZmyœlonyKierownik Centrum Kultury i Jêzyka Niemieckiego UZ, animator polsko-niemieckich przedsiêwziêæ kulturalnych; t³umacz.

Anna KubiakRodowita ¿aranka; z wykszta³cenia historyk sztuki. Regionalistka. Autorka publikacji na temat ¿arskichzabytków i historii regionu.

Jaros³aw KuczerHistoryk, t³umacz jêzyka niemieckiego. Adiunkt w Instytucie Historii UZ. Dwukrotny stypendystaFundacji Lanckoroñskich (Wiedeñ). Prowadzi badania nad fenomenem kulturowym szlachty œl¹skiej w strukturach monarchii habsburskiej. Autor ksi¹¿ek poœwiêconych temu zagadnieniu.

AUTORZY NUMERU

AUTORZY NUMERU

166

S³awomir KufelUr. 1965 w Miêdzyrzeczu; historyk i teoretyk literatury, profesor Uniwersytetu Zielonogórskiego.

Gudrun Lintzel, Germanistka urodzona w przedwojennej Zielonej Górze. Obecnie mieszka w Stuttgarcie. W latach 1995-2002 pracowa³a w Studium Nauki Jêzyków Obcych na Politechnice Zielonogórskiej, potem na Uniwersytecie Zielonogórskim. Spokrewniona ze strony matki z H. Laube.

Christoph Malcherowitz Historyk, regionalista, prezes Fundacji Muzeów Miasta Peitz. Mieszka i pracuje w Peitz.

Jerzy Marciniak Prozaik. Obecnie mieszka i pracuje w Szwecji.

Mateusz Marczewski Ur. 1976; dziennikarz, reporta¿ysta. Publikowa³ m.in. w „Polityce”, „Tygodniku Powszechnym”,„Znaku” i „Przegl¹dzie Powszechnym”. Autor tomu poetyckiego i librett do p³yt. Mieszka w Poznaniu.

Czes³aw MarkiewiczUr. 1954 w Zielonej Górze; poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „Radia Zachód” w Zielonej Górze.

Leonie OssowskiUr. 1925 w Osowej Sieni k/Wschowy; pisarka niemiecka. Autorka opowiadañ i ksi¹¿ek dla m³odzie¿y. Laureatka nagrody Hermanna Kestena (2006).

Natalia PawlakUczennica liceum zielonogórskiego; cz³onek Dyskusyjnego Klubu Ksi¹¿ki przy WiMBPw Zielonej Górze.

Czes³aw Sobkowiak Ur. 1950; poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich.

Henryk SzylkinUr. 1928 na WileñszczyŸnie; poeta, prozaik, wieloletni prezes Towarzystwa Mi³oœników Wilna i Ziemi Wileñskiej, wspó³autor kilkudziesiêciu antologii poezji i prozy wydanych w kraju i za granic¹.Jego wiersze t³umaczono na litewski, rosyjski, bia³oruski, niemiecki, ukraiñski.

Andrzej K. WaœkiewiczUr. 1941 w Warszawie; poeta, krytyk, historyk literatury, edytor. Mieszka i pracuje w Gdañsku.

Jacek Weso³owskiArtysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych. Mieszka w Berlinie i Bia³owicach w Lubuskiem.

Marzena WiêcekUr. 1977; poetka, scenarzystka, aktorka, re¿yserka, dyrektor Akademi Twórczych Poszukiwañ i Miêdzynarodowego Festiwalu Kina Autorskiego Quest Europe.

Ewa WójtowiczUr. 1975; wyk³adowca Wydzia³u Edukacji Artystycznej ASP w Poznaniu.

KSI¥¯KI OFICYNY WYDAWNICZEJWOJEWÓDZKIEJ I MIEJSKIEJ BIBLIOTEKI PUBLICZNEJ

IM. C. NORWIDA W ZIELONEJ GÓRZE