Laudacja II Promotora z okazjI nadanIa tytułu doktora honoris causa aLessandro mendInIemu

U r s z U l a s m a z a - G r a l a k

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .2 4 7

Laudacja II Promotora z okazji nadania tytułu doktora honoris causa

Alessandro Mendiniemu

dr hab. Urszula Smaza-Gralak

Dziekan Wydziału Architektury Wnętrz i Wzornictwa

Promotor doktoratu honoris causa

dla Alessandra Mediniego

Wrocław, 1 grudnia 2014

Pani Minister, Panie Ambasadorze, Panie Prezydencie,

Magnificencje, czcigodny Doktorancie, dostojni Goście

Aleksandro Mendini jest jednym z najwybitniejszych projektantów

i artystów XX i XXI wieku, kreatorem nowego rozumienia sztuk,

performerem i wizjonerem, przeciwnikiem uniformizacji i prowo-

katorem dyskutującym z tradycją sztuki, krytykiem i twórcą teorii,

myślicielem i komentatorem rzeczywistości.

Otrzymał godność doktora honoris causa Politechniki Medio-

lańskiej, jest członkiem honorowym Bezalel Academy of Arts and

Design w Jerozolimie, trzykrotnym laureatem nagrody Compasso

d’Oro, został wyróżniony tytułem Chevalier des Arts et des Lettres

we Francji, w Nowym Jorku odznaczeniem Architectural League,

a ostatnio European Prize for Architecture w Chicago oraz innymi

nagrodami i wyróżnieniami.

W tym szczególnym miejscu i czasie gościmy wybitną indywi-

dualność sztuk różnych, człowieka, który niestrudzenie polemizuje

z kształtem otaczającego świata, który swoją niepowtarzalną oso-

bowością i unikalnym wymiarem twórczej aktywności wpłynął

na współczesne rozumienie działań artystycznych we wszystkich

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k2 5 0

splątanych ze sobą przejawach, respektując delikatność, słabość,

wrażliwość i niedoskonałość natury ludzkiej. Fundamentalna rola

humanisty, jakim jest w swoich dokonaniach interdyscyplinarnych

i tworzeniu wizerunku dla innych kultur oraz symptomy uznania

na globalnym rynku sztuki projektowania predestynują go do miana

wielkiego intelektualisty naszych czasów.

Z ogromną satysfakcją przedstawiam Państwu ikonę i legendę

światowego wzornictwa – Alessandro Mendini, Maestro del Disegno.

Mistrz urodził się w Mediolanie i wychowywał w zamożnym

domu, którego przestrzeń i atmosfera były wypełnione sztuką. Każ-

dego dnia przebywał wśród fascynujących obrazów Alberta Savinio,

Andrei de Chirico i Giorgia de Chirico, Gina Severiniego, Massima

Campigliego, Giorgia Morandiego, Fortunata Depero oraz dzieł in-

nych włoskich malarzy, które znajdowały się w rodzinnej kolekcji.

Otoczenie, w którym dorastał, było nieobojętne dla kreatywno-

ści Mendiniego. Inspirowały go dokonania wybitnych architektów

transponujących naturę: Antonia Gaudiego i Ericha Mendelsohna

oraz humanistów i artystów wiedeńskich: Gustava Klimta, Arnolda

Schönberga, Sigmunda Freuda i Oskara Kokoschki, którzy byli jego

duchowymi mistrzami, co znajduje wyraz w całokształcie jego wie-

lowymiarowej twórczości.

Mendini studiował architekturę na mediolańskiej Politechnice,

którą ukończył w 1959 roku. Do roku 1970 współpracował ze stowa-

rzyszeniem projektowania przemysłowego Nizzoli Associati. W 1973

stał się jednym z założycieli awangardowej szkoły wzornictwa i ar-

chitektury Global Tools, a w roku 1979 dołączył do Studia Alchimia,

gdzie pełnił funkcję głównego ideologa. W latach 1970–1976 był re-

daktorem pisma „Casabella”. Następnie założył czasopismo „Modo”,

w którym działał do roku 1981. W latach 1980–1985 został redaktorem

naczelnym pisma „Domus”, najstarszego, bo wydawanego od 1928

roku, w całości poświęconego wzornictwu i architekturze. Pismo było

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .2 5 1

otwarte na dialog z ludźmi tworzącymi kulturę lat osiemdziesiątych.

Poza oficjalnym obiegiem Mendini redagował i wydawał także au-

torski magazyn „Ollo”, gdzie propagował swoją koncepcję banal de-

sign, którego wytwory podnosił do rangi dzieł sztuki.

Namiętność artysty do pisania i literatury przejawia się zarów-

no w zakresie tworzenia teorii i uprawiania krytyki artystycznej, jak

również w prowadzonej z dużym rozmachem i przez wiele lat dzia-

łalności redakcyjnej oraz wydawniczej. Jak sam twierdzi, pisanie ma

ścisły związek z projektowaniem i podkreśla: To dzięki pisaniu, a nie

rysunkowi, odnalazłem moją świadomość projektowania. W każdej ze

swoich wypowiedzi dawał dowody perfekcyjnego i precyzyjnego po-

sługiwania się językiem i znajomości retoryki, co służyło mu nie tyl-

ko do definiowania siebie samego pod względem teoretycznym, ale

przede wszystkim do interpretacji własnych idei i koncepcji wzor-

nictwa.

Równolegle z działalnością popularyzującą wzornictwo i sztukę

artysta podejmuje się licznych realizacji. Są wśród nich takie projek-

ty, które stawiają Mendiniego w pozycji outsidera w środowisku ar-

chitektów i projektantów. Tę sytuację skomentował uwagą, że włos-

ki design należy do awangardy, jeśli chodzi o podejście do sztuki, a jed-

nocześnie posiada cechy konserwatywne architektury. Jak piszą o nim

krytycy: Był tak pesymistycznie nastawiony do «ofiar architektury», lu-

dzi, którzy są przez nią zbrutalizowani i sparaliżowani, że postanowił

poświęcić się innym dyscyplinom.

Kontrowersyjnymi przedmiotami, zaprojektowanymi w połowie

lat siedemdziesiątych, […] ogłosił swój pogląd, że egzystencja artysty

jest pozbawiona perspektyw, co zademonstrował w kolażu bez koloru,

w którym ustawił swój portret obok fotografii więźnia obozu koncen-

tracyjnego w Mauthausen. Jednak, mimo głoszonych przez artystę

poglądów, był to okres najbardziej ekspresyjnego, awangardowego

i symbolicznego połączenia w wizualną całość projektowania i sztuki.

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k2 5 2

Powstały wtedy kultowe obiekty: Ad uso spirituale – „przedmioty do

użytku duchowego” i „przedmioty poza czasem”, niezrównane w swej

mistrzowskiej i niekończącej się formie Mobile infinito oraz szczegól-

nie wyróżniający się filozoficzną wymową, a jednocześnie bliski czło-

wiekowi przedmiot, krzesło Lassú, zrealizowane w wielu technikach

i wymiarach – od pomnika mebla aż po piccola produzzione.

Jego inicjatywy w kreowaniu wizerunku kolejnych pism i ich

prowadzenia biegły równolegle ze stworzeniem manifestu i powsta-

niem grupy Alchimia, co w efekcie doprowadziło do powołania nurtu

designu radykalnego, architektury postmodernistycznej i włoskiej

transawangardy z lat 70. i 80. ubiegłego wieku. Zgodnie z prefero-

wanymi przez Alchimię zasadami, ale też odpowiadając na kultu-

rową pustkę produkowanych przemysłowo i masowo przedmiotów,

a także wychodząc naprzeciw oczekiwaniom konsumenta, Mendini

wprowadza do swoich projektów jaskrawe kolory i dekoracje z jednej

strony – z drugiej, odrzucając modernistyczny postulat czystej funk-

cjonalności, nadaje tym przedmiotom charakter dzieł sztuki. Owe

przedmioty-manifestacje mają na celu uświadomić odbiorcy, że już

nic całkowicie nowego nie może być zaprojektowane ponad to, co

zostało stworzone w przeszłości.

Artysta chciał w ten sposób przeciwstawić się koncepcjom mo-

dernizmu, którego oczywistą konsekwencją stawał się dominujący

i wszechogarniający konsumpcjonizm. Niemożność tworzenia no-

watorskich form Mendini zastępuje wówczas dowcipną sekwencją

znaczeń, wzbogaconą elementami emocjonalnymi i duchowymi –

poezją, fetyszem i rytuałem jako istotnymi czynnikami wpływają-

cymi na proces projektowania i przeprojektowywania, w nieobojętny

i charakterystyczny dla jego twórczości sposób, który był inspirowa-

ny abstrakcyjną sztuką futurystów, kubistów, pointylistów i impre-

sjonistów. Sam będąc zagorzałym zwolennikiem eklektyzmu, trakto-

wał ten styl jako narzędzie pracy.

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .2 5 3

Antydesign Mendiniego polegać będzie odtąd na niejednoznacz-

ności, mieszaniu stylów i konwencji oraz zabawnej, artystycznej

redefinicji przedmiotu. Klasyczne obiekty otrzymują nowe, współ-

czesne życie. Tak powstaje redesign produkowanych przemysłowo

krzeseł Michaela Thoneta, Marcela Breuera, Gia Pontiego, Charlesa

Renniego Mackintosha, Gerrita Rietvelda i Vernera Pantona. W hoł-

dzie dla Bauhausu powstaje Sofa Kandinsky, a z innych powodów,

najsłynniejsze z dzieł, fotel dla Prousta (Poltrona di Proust), który

przeszedł wiele transformacji i jest produkowany do dzisiaj w róż-

nych skalach i wariantach.

Przywołanie nazwiska Marcela Prousta w nazwie siedemnasto-

wiecznego fotela, pokrytego magiczną impresją barw podziwianych

na płótnach Paula Signaca, jest wsparciem tezy o istnieniu emocji

w odbiorze sztuki oraz poezji w świecie designu. Takie działanie, które

jest mistrzowską narracją, stało się jednocześnie szeptem i krzykiem

w ponadczasowym przesłaniu o poszukiwaniu straconego czasu.

W roku 1989, wzorem włoskich mistrzów krawieckich, wspólnie

z bratem Francesco, założył jedyną w swoim rodzaju pracownię Ate-

lier Mendini, która działa w Mediolanie od ponad 25 lat do dzisiaj.

Fundamentami działalności Atelier są otwartość, praca i współpraca.

Zwyczajem, jaki wprowadzili bracia Mendini, jest częste zapraszanie

do realizacji projektów ludzi młodych, twórców z wielu krajów na

różnych kontynentach, artystów z krajów Trzeciego Świata, artystów

sławnych i tych mniej znanych, malarzy, fotografików, projektan-

tów, pisarzy i architektów, a czasem też więźniów. Naturalną konse-

kwencją takiego aliansu strategicznego jest komplementarność od-

mian i stylów, partnerstwo międzynarodowe, a co więcej, reakcja na

praktyki monopolistyczne. Opierając idee projektowe o wspomniane

priorytety, Studio opracowuje duże projekty architektoniczne i wnę-

trzarskie, projekty przedmiotów do produkcji na szerszą skalę oraz

niskonakładowe lub wręcz pojedyncze egzemplarze.

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k2 5 4

Nie sposób w tym miejscu nie wymienić choćby sztandarowej po-

zycji w pracy braci Mendinich – Muzeum Groninger na wyspie w ho-

lenderskim mieście Groningen, które okazało się być przestrzennym

kolażem, metafizycznym miejscem, realizacją zapisanych w ołów-

kowych szkicach wyobrażeń artysty o utopii, miejscu idealnym lub

nieistniejącym, w którym znalazły się: […] antyczne przedmioty razem

ze współczesnymi, małe z wielkimi, rzemiosło z wzornictwem przemysło-

wym, instalacje, dźwięki, fotografie, filmy i dokumenty związane ze sztu-

ką z najbardziej różniących się od siebie zakątków świata.

W Studio powstają też inne znaczące projekty architektoniczne,

w których dominuje koncepcja miejsc w przestrzeni publicznej o sil-

nym ładunku empatii, poetyki i symboliki. Atomowe piekło Hiroszi-

my zostało zinterpretowane w formie Torre del Paradiso poświęconej

ofiarom wybuchu jądrowego na wyspie. W atelier powstają także

projekty galerii, całych dzielnic, sieci sklepów, domów prywat-

nych i hoteli, fabryk i biurowców, kompleksów sportowych, parków

i dworców. Przedsięwzięciem, które stanowi syntezę zabawy z prze-

strzenią oraz trwającego nieustannie procesu integrowania twór-

ców i dyscyplin w komplementarną, niezwykle złożoną wizualnie

całość kompozycyjną, jest realizowany od wielu lat projekt przebu-

dowy kolejnych stacji metra w Neapolu. Mendini reżyseruje prze-

strzenny patchwork tworzony wspólnie z artystami pochodzącymi

z różnych kręgów kulturowych, posługujących się innymi języka-

mi, wyznających odmienne ideologie; tworzy w ten sposób pod-

ziemną i naziemną galerię sztuki oraz scenografię miasta w mie-

ście, podnosząc walor estetyczny miejsc publicznych jako sztukę

dostępną dla wszystkich.

Twórczy i poszukujący temperament Alessandra sprawia, że jego

dokonania obejmują także inne obszary artystycznej kreacji, nie tyl-

ko te z zakresu rysunku, malarstwa i rzeźby, projektowania wnętrz

i sztuki użytkowej, ale również mody, scenografii, muzyki i poezji.

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .2 5 5

Artysta kreuje świat magicznych i bajecznych mebli, prototypów, ob-

razów, tekstów, scenerii, instalacji oraz sytuacji, złożonych i kontro-

wersyjnych, paradoksalnych i żartobliwych literacko, które trwają,

współegzystują i oddziałują totalnie na otoczenie.

Spektrum artystycznych dokonań w dorobku Maestra Mendi-

niego zawiera się w nienazwanej dotąd galaktyce, pomiędzy mikro

a makro, pomiędzy kreską a plamą, płaszczyzną a bryłą, statyką

a dynamiką, harmonią a kontrastem, światłem a barwą, pomiędzy

iluzją a rzeczywistością.

Przedmioty Mendiniego objawiają się zaskakującą stylizacją

formy, oryginalnym łączeniem materiałów lub barw pozornie do

siebie niepasujących, często szokują kontrowersyjnym detalem

wypowiedzi, nierzadko dyskusyjnym kalejdoskopem metafor i nie

tylko przez to są unikalne i rozpoznawalne. Kolory Mendiniego,

jak na płótnach impresjonistów, są oświetlone innym słońcem,

a jego obiekty wyróżnia radość i pasja tworzenia. Alessandro

mówi o sobie, że „czuje się wyspecjalizowanym amatorem”, częs-

to też bywa określany jako artysta, który się bawi, ale w bardzo

poważny sposób.

Wszechstronna działalność Mistrza dowodzi, że gdy Mendini się

bawi, nie chodzi mu o igraszki same w sobie, o kreatywne wytwory fanta-

zji, które inteligentnie sprzedaje na postmodernistycznym rynku, pełnym

przecież pięknych i pustych przedmiotów. Przedmioty i budynki projektu

Mendiniego mają w sobie moralną konsekwencję, ponieważ Mendini to

twórca, który mimo ogromnego sukcesu swych dzieł wciąż je podważa,

[…] i twardo stoi na stanowisku, że należy «malować, nie projektować»

i nieustannie poszukiwać w sobie myślenia wizualnego.

Artysta stworzył język wymyślonych form, znaków i symboli,

które nazwał stilemi. Ten abstrakcyjny alfabet, który sam opisał, stał

się dowcipną sygnaturą, a zarazem znakiem rozpoznawczym wielu

jego prac.

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k2 5 6

Twierdząc, że wiek XX kończy się bez awangardy, Mendini two-

rzy prowokujące projekty, które zmieniają oblicze włoskiego designu

i poddają pod dyskusję dyktaturę „dobrej formy,” a także pozostają

w opozycji do intelektualnej i kulturowej pustki, którą przedstawiała

era industrialna. Wprowadza więc banał i kicz i tym samym wyraź-

nie przełamuje dotychczasowe myślenie o bel disegno. Uwarunkowa-

ne historią braki w produktach wzornictwa przemysłowego próbuje

konsekwentnie wypełniać swoimi pracami w celu […] wyswobodzenia

estetycznego języka formalnego i figuratywnego z getta sztuki wzniosłej

po to, aby przenieść go na grunt życia codziennego, ale też, uznając po-

wszechną dostępność sztuki, udowadnia, że na rynku jest miejsce

dla nowej kategorii sztuki użytkowej.

W czasie określanym jako epoka mechanicznej reprodukcji, Men-

dini staje się doradcą w firmie Alessi. Od tego momentu następuje

prawdziwa fuzja designu i sztuki. Za pomocą niezliczonych zabie-

gów ideowo-formalnych artysta tworzy wielotematyczne kolekcje

przedmiotów zaprojektowanych tak, aby najlepiej służyły celom, dla

których były przeznaczone – z tą jednak różnicą, że Mendini za każ-

dym razem niejako „obsadza je w nowych rolach”, a wykorzystując

ich warstwę wizualną, dodatkowo snuje wokół przedmiotu opowie-

ści, często odwołując się do tradycji, pamięci i konotacji innych niż

użytkowe. Odtąd granica dzieląca sztukę i projektowanie zostaje

zdecydowanie podważona.

Efektem współpracy z wieloma znanymi i uznanymi na rynku

sztuki wzorniczej firmami są wysmakowane serie mebli i przedmio-

tów, w tym obiektów codziennego użytku, ale i obiektów okazjonal-

nych, prowokujących lub kontrowersyjnych, często nie służących ni-

czemu, choć dla wszystkich tych, którzy chcieliby je mieć. Do wyróż-

niających się w tej mierze należą kolekcje inspirowane twórczością

wybranych artystów lub stylów: Museum Market, Tea & Coffee Piazza,

Tea & Coffee Towers oraz rzeźby do instalacji, głowy wojowników,

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .2 5 7

antropomorficzne wazy, inne naczynia, przedmioty i akcesoria, aż po

te najbardziej znane, tworzące domowy pejzaż, kuchenne przybory

z serii Anna G, odwzorowujące sylwetkę i gesty kobiety, a przez to

mające wymowną ekspresję i… już dwudziestoletnią metrykę. Spe-

cjalną edycję przedmiotów Mendini dedykuje mężczyznom, propo-

nując im swoją własną, przeskalowaną normę wizualizacyjną, a na-

zywa ją Mobili per Uomo.

Każde z dzieł artysty, niezależnie od rodzaju obiektu, jego ska-

li, przeznaczenia i adresata, staje się medium łączącym przeszłość

z teraźniejszością, teraźniejszość z przyszłością i przeszłość z przy-

szłością.

Mając świadomość banalności, a wręcz kiczu przedmiotów pro-

dukowanych seryjnie, wyraża pogląd: Kicz jest nowym modelem estety-

ki. […] Obecność kiczu jest silna, nieunikniona, szeroko rozpowszechniona

i dominująca. […] Niezależnie od tego, jak bardzo nim pogardzamy, kicz

jest częścią ludzkiego losu. Cytując Milana Kunderę w dyskusji na te-

mat tego zjawiska, Włoch konstatuje: […] nie pozostaje nic innego, jak

estetykę kiczu wykorzystać.

Mendiniego nie interesuje, jak sam mówi, projektowanie, ale

wyrażanie problemów projektowania i sztuki. Najważniejszą rzeczą

w projektowaniu jest tworzenie przedmiotów z duszą. Od niepamiętnych

czasów na świecie obiekty posiadały dusze – zawierały wartości duchowe

całego gatunku ludzkiego i narodów. Seryjny produkt rewolucji przemy-

słowej wciąż poszukuje swojej utraconej duszy. Dzisiejsze obiekty desi-

gnerskie nie zasłużyły jeszcze na to, aby można je było umieścić obok

przedmiotów z antropologii historycznej. […] Oczywiste jest, że problem

nie tkwi w języku estetyki, a raczej w utopijnej i radykalnej zmianie w na-

szych sercach. Innymi słowy, to kwestia nowych modeli cywilizacji, które

zastępują wartości ekonomiczne ludzkimi.

Według Mendiniego sztuka jest dziś utopijną wizją świata lepszego

moralnie, jednym z głównych tematów refleksji i źródłem uczuć. Sztukę

U r s z u l a S m a z a - G r a l a k2 5 8

nie tylko należy podziwiać, szanować i opisywać, trzeba się z nią zaprzy-

jaźnić i zżyć, prawie tak jak z domownikiem. Oto dlaczego w każdym

domu jest tyle przedmiotów rytualnych.

Swoją niepowtarzalną osobowością Alessandro Mendini nazna-

czył wiele miejsc na kulturalnej mapie świata. W Polsce gości po raz

drugi. Jego obecność będzie kojarzona z tymi wydarzeniami, które

na zawsze już wpisały się w historię i kulturę naszego kraju. Rok

2004, kiedy przystępowaliśmy do Unii Europejskiej, i rok 2014, kiedy

jesteśmy w przededniu realizacji programu sztuk wizualnych w ra-

mach Wrocław Europejska Stolica Kultury 2016.

Kultura odzyskuje pamięć w postmodernizmie i nie chodzi tu

o historię sztuki, ale o historię tradycji i jej kulturowe hybrydy. Po-

dobne założenia były domeną twórców włoskiej transawangardy,

bowiem rodziła się ona na skutek kryzysu wartości kulturowych.

Artyści tego nurtu, programowo odrzucając imperatyw nowości na

korzyść przywrócenia pierwotnego sensu sztuce i artystom, wyraża-

li niepokoje swojej epoki.

Mendini obserwuje, komentuje i kreuje godny naśladowania,

oparty na ponadczasowych przesłaniach wizerunek świata, w któ-

rym żyjemy. Stymuluje nowe tendencje, w których fuzja designu

i sztuki oraz architektury i designu odnajduje swój rodowód w szla-

chetnych wartościach, kształtowanych przez stulecia od momentu,

kiedy człowiek uderzył kamieniem o kamień i rozniecił ogień.

W drugiej połowie XX w. wyrafinowana inteligencja człowieka

skrzyżowała się z mądrością natury.

Powracająca w każdym z dzieł artysty myśl o człowieku zagubio-

nym w beznadziejnym chaosie współczesnych czasów, wyrażona za

pomocą kolorowych powierzchni wolnych od uprzedzeń ideologicz-

nych i stylistycznych ograniczeń, które pulsują magią znaczeń i aso-

cjacji, tworzy inną wizję świata, takiego, w którym człowiek może od-

naleźć swoje miejsce w przestrzeni wyznaczonej przez niebo i ziemię,

L a u d a c j a I I P r o m o t o r a z o k a z j I n a d a n I a t y t u ł u . . .2 5 9

śmiertelność i nieśmiertelność. Byłoby więc ogromnym uproszcze-

niem nazwać go jedynie wielkim i innowacyjnym projektantem.

Na prośbę grupy młodych projektantów, by narysował, jak po-

strzega samego siebie, Mendini odpowiedział: Cóż, a więc dłonie w pre-

cyzyjnym geście. Do tego… ubiór Arlekina. Właśnie taki jestem.