Kurs quenyi - lekcja16

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja16

1/13


2/13

spgosekmusimy wstawi samogosk czc przed kocwk-nen;narzdnik od ns (niss-) "kobieta" musi brzmie nissenen.

Przed kocwkami przypadkw mog si te zachowa pewne dawno

zaginione samogoski, jak przy ambar "los, przeznaczenie", ktre ma form

narzdnika ambartanen (cay przykad omwiony jest poniej). Rdze odambar mona poda w postaci ambart(a)-: prawdopodobnie wyraz ten koczysi na -rta w jzyku praelfickim, ale ostatnia sylaba i (pniej) -tzniky, gdy nie

byy osaniane przez kocwk przypadka.

Jeli kocwka liczby mnogiej -inen ma by dodana do wyrazukoczcego si na -a, -o albo -u, pocztkowe -i- z kocwki czy si z ostatnisamogosk wyrazu tworzc dyftong. Tworzc przedostatni sylab przyciga

on oczywicie akcent. Std w WJ, s. 391 mamy mainen jako narzdnik liczbymnogiej od ma "gos"; forma mainen akcentowana jest na dyftong -ai-.Rzeczowniki zakoczone na -e mogy pocztkowo take zachowywa si w tensposb, tak e lass "li" miao kiedy narzdnik liczby mnogiej lasseinen,akcentowany na ei - ale w quenyi dawniejsze ei zmienio si w dugie ; List doPlotza wskazuje na lassnen jako na aktualn form. Oczywicie dugie wci

przyciga akcent, jak kada duga samogoska w przedostatniej sylabie wyrazu.

Jest moliwe, e rzeczowniki zakoczone na -i, jaktri "krlowa" rwniewykazywayby w formach narzdnika, tri+inen wystpujce jako trnen,gdy dwa i poczyy si w jedno dugie . Forma trnen, akcentowana na

przedostatni sylab, rniaby si wtedy od trinen w liczbie pojedynczej,akcentowanego na tr-. Rzeczowniki na - z formami rdzenia na -i mogzachowywa si w ten sam sposb. Narzdnik w liczbie pojedynczej od lr,lri- "pie" potwierdzony jest wNamrijako lrinen (prosto liri-nen); bymoe forma mnoga brzmiaaby lrnen (od liri-inen).

Po raz ostatni we waciwej czci kursu musz nudzi czytelnikw

kwesti form podwjnych.Niektre narzdniki w liczbie podwjnej maj

kocwk -nten, jak wskazuje List, ale elementem podwjnym jest tunajwyraniej t stojce wewntrz podstawowej kocwki narzdnika -nen. Czykocwka -nten jest wic charakterystyczna dla rzeczownikw z liczb

podwjn mianownika na -t, a wyrazy z formami podwjnymi na -u miayby

raczej podstawow kocwk -nnen dodan po tym -u? Tak sdz; zatem formanarzdnika od Aldu "Dwa Drzewa" brzmiaaby Aldunen a nie ?Aldunten(albo ?Aldanten czy co takiego).

Jak wskazuje jego nazwa,funkcjnarzdnika jest okrelanie "narzdzia"(w szerokim znaczeniu), ktrym wykonuje si jak czynno. Najlepszym

dostpnym nam przykadem jest prawdopodobnie zwrot i carir quettarmainen "ci, ktrzy tworz sowa gosami" (WJ, s. 391). Ten opis Elfw,zawierajcy narzdnik od ma "gos", okrela ich gosy jako "narzdzie", za

pomoc ktrego tworz sowa.


3/13

W jzyku polskim istnieje rwnie przypadek narzdnik, odpowiadajcy

na pytania "kim? czym?". Natomiast w jzyku angielskim znaczenie to oddaje

si za pomoc przyimka "with" znaczcego take "z", co prowadzio niektrych

piszcych do bdnego uywania tego przypadka w tym znaczeniu. Jednak

istniej przypadki, gdy mona zastosowa w jzyku polskim takie tumaczenienarzdnika. Jeden z dwch przykadw tego przypadka wNamripojawia sina kocu pierwszej linijki wiersza: Ai! lauri lantar lassi srinen, "Hej, jakzoto lec z wiatrem licie". Mimo tego tumaczenia kontekst wskazuje, e

"wiatr" (sr, sri-) jest tu pomylany jako "narzdzie", ktre powodujespadanie lici: "z wiatrem" znaczy waciwie "za pomoc wiatru" albo po prostu"z powodu wiatru". Ten przykad pokazuje, e quenejski narzdnik moe by

uywany po prostu dla okreleniapowodu dla ktrego co si dzieje (kocwkanarzdnika oznacza rzeczownik okrelajcy to, co co powoduje). Drugi

przykad narzdnika wNamrijest podobny. Zawiera on rzeczowniklr, lri-"pie" - cytujc za prozaiczn wersj z RGEO, odniesienie jest do Vardo (...)tellumar, yassen tintilar i eleni maryo lrinen, czyli "Vardy (...) kopuy, wktrych gwiazdy migocz na pie jej gosu" (maryo lrinen = "jej gosu

pie-przez"). Tak wic gos pieni Vardy jest tym, co powoduje migotaniegwiazd, a wyraz "pie" jest zatem oznaczony kocwk narzdnika -nen.

Inny przykad narzdnika znale mona wPieni Friel, w linijce, ktramwi, e Valar dali wszystkim dary Ilvatara lestanen = "w miar". Tutajnarzdnik mwi nam o tym,jakwykonano czynno.

Wiersz Markirya zawiera formy narzdnika w liczbie mnogiej (z

kocwk-inen) od sowa rma "skrzydo"; agle statku s poetycko okrelanejako jego "skrzyda". Statek opisany jest jako wilwarin wilwa (...) rmainenelvi, co znaczy "trzepoczcy jak motyl (...) na gwiezdnych skrzydach" (albo "zgwiezdnymi skrzydami", "za pomoc gwiezdnych skrzyde"). Moemy sobie

wyobrazi mniej poetyckie zastosowania tej samej formy narzdnika, np. aiwivilir rmainen, "ptaki lataj na (albo uywajc) skrzydach". Mwic o jednym

ptaku moemy uy narzdnika liczby podwjnej: aiw vil rmanten, "ptaklata na parze skrzyde".

Jeden (waciwie jedyny) przykad narzdnika wystpujcy wSilmarillionie jest szczeglnie interesujcy. Pod koniec rozdziau 21 TrinTurambarNniel mwi o swoim bracie Turambar turun ambartanen, "panlosu przez los pokonany". NO, s. 128 wskazuje, e bardziej waciwym zapisem

jest Turambar turn' ambartanen. Zdanie to jest szczeglne z kilkupowodw. Wyraz "los" (="przeznaczenie") to tutaj ambar z rdzeniemambart(a)-, jak w imieniu Turambar "pan losu" i formie narzdnikaambartanen "przez los". Inne rda wskazuj na umbar jako na quenejskiesowo "los, przeznaczenie" (jest ono nawet wspomniane w Dodatku E do WP

jako nazwa litery z pisma tengwar). Ambar w innych miejscach wystpuj zeznaczeniem "wiat", jak w Wypowiedzi Elendila w WP (gdzie mamy


4/13

odniesienie do Ambar-metta czyli "koca wiata"), ale ambar "los" tylkoczciowo jest zbiene z tym rzeczownikiem, gdy forma rdzenia ambart(a)-

jest odmienna. By moe "waciwym" quenejskim sowem na "los" byo

umbar, ale wariant ambarpojawi si w quenyi wygnaczej pod wpywem

odpowiadajcego mu wyrazu sindariskiego (ammarth lub amarth). Musimytrzyma si nadziei: by moe Tolkien wyjani t pozorn niezgodno wjakiej niepublikowanej jeszcze notatce.

Inna szczegln cech zawoania Nniel jest wyraz turun, czy waciwieturn', przetumaczony "pokonany". Tumaczenie to sugeruje, e jest toimiesw bierny, ktrego pen form musi by turna, z ostatnim -awypadajcym tu, poniewa nastpny wyraz (ambartanen) zaczyna si na tsam samogosk. Forma turn[a] "pokonany" musi by powizana zczasownikiem tur- "kierowa, kontrolowa, dziery", ktry wprowadzilimy wlekcji sidmej. Jednak zgodnie z zasadami tworzenia imiesoww biernych

wyoonymi w lekcji dziesitej imiesw od tur- powinien brzmie turna (por.carna "zrobiony" jako potwierdzony imiesw bierny od car- "robi"), albomniej prawdopodobnie trina (por. rcina "strzaskany" jako imiesw od rac-"ama"). Forma turn[a] jest raczej konsternujca. Moe ona nalee do

jakiego szczeglnego etapu w ewolucji quenyi, pniej porzuconego

eksperymentu. Jako e mamy tu do czynienia z materiaem opublikowanym

pomiertnie, nie moemy by pewni, czy wszystkie przykady jzykowe

stanowi ostateczn decyzj Profesora na temat tego jaka "naprawd" bya

gramatyka quenejska.

Musimy mie nadziej, e przysze publikacje rzuc nieco wicej wiatana dziwn form turn[a], ale jeli uznamy j za dziwny rodzaj imiesowu

biernego, moemy wysnu w okrzyku Nniel jedn wan zasad gramatyczn:

po imiesowie biernym czynnik, ktry spowodowa opisany stan monawprowadzi jako rzeczownik w narzdniku. W naszym przykadzie Trin

Turambar zosta "pokonany", a jako e Nniel chciaa doda informacj o tym

kto "pokona" jej brata, uya formy narzdnika ambartanen = "przez los".Mniej ponurym przykadem mogoby by, powiedzmy, tcina "napisany",imiesw bierny od czasownika tec- "pisa" - moemy zbudowa zwrot i parma

tcina i Eldanen "ksika napisana przez Elfa". Po imiesowie narzdnik zpewnoci moe take przyj swoje najbardziej podstawowe znaczenie

narzdzia, tak wic moemy mie zwrot tcina quessenen "napisane pirem"(quess "piro).

Musimy zaoy, e kocwki narzdnika mona dodawa do zaimka

wzgldnego ya- aby wyrazi "ktrym", "przez ktry": liczba pojedyncza i ciryayanen lenden amba i sr "statek, ktrym podrowaem w gr rzeki" (amba= "w gr"), lm i ciryar yainen "statki, ktrymi", podwjna i ciryat yanten

"para statkw, ktr".


5/13

Chocia nasze przykady zawieraj inne przypadki, nie ma powodw by

wtpi, e kocwki narzdnika mona czy z kocwkami zaimkw

dzierawczych, tworzc formy takie jakmnyanen "moj doni" (m-nya-nen"do-moja-przez").

W poczeniu zgerundium (kocwk-i) narzdnik moe wyraakoncept "przez zrobienie, robic", np. tirinen "przez obserwowanie"(przykadowo w zdaniu "Dowiedziaem si przez obserwowanie / obserwujc").

Kiedy kocwk narzdnika dodaje si do rzeczownikw na -i samogoskaprzed kocwk zostaje zapewne wyduona i otrzymuje akcent (przez co unika

si do niewygodnego akcentowania). Std zdecydowaem si na tirinenzamiast ?tirienen, ktre byoby akcentowane na drugie i. Nie mamy tu

potwierdzonych przykadw z narzdnikiem, ale por. tyaliva jako form odtyali "zabawa". Narzdnik brzmiaby prawdopodobnie take tyalinen. Takiewyduenie samogoski - najwyraniej w celu uniknicia niewygodnego

akcentowania - zauway mona take w innych czciach mowy, jak dowiemy

si w nastpnym pasjonujcy podrozdziale:

CZASOWNIKI Z NIEAKCENTOWAN SAMOGOSK + -TAOmwilimy wczeniej gwne kategorie czasownikw quenejskich.

Istniej jeszcze mniejsze podgrupy, ktre maj szczeglne cechy, ale nasza

wiedza o nich jest ograniczona, gdy (litania lingwistw tolkienowskich:) mamy

tak mao przykadw. Mimo to mona poczyni kilka obserwacji na temat tych

podkategorii. Tutaj zajmiemy si jedn z nich.

W niektrych przykadach i wiczeniach czyem czasowniki car-"robi, czyni" z przymiotnikami, np. w przykadzie Cw poprzedniej lekcji:

Hiritaryas carn lierya alya "znalezienie go uczynio jego lud bogatym".Naley wspomnie, e nie mamy adnych przykadw autorstwa Tolkiena na

takie poczenie przymiotnika z car- i by moe przykadam tu polski [a jeszczebardziej angielski] idiom na queny. Nie byoby to katastrof - jeli chcemy

kiedykolwiek rozwin uywaln form quenyi musi ona znale si pod

wpywem wspczesnych jzykw (a jeli Eldar powrc z Valinoru aby

zaprotestowa przeciw znieksztacaniu swojego jzyka, nie bdziemy si

martwi). Mimo to warto zauway, e quenejskie sownictwo zawiera co, comona okrelisprawczymi czasownikami wywiedzionymi od przymiotnikw,

by moe w peni "idiomatyczna" quenya uywaaby raczej tych wyrazw.

Czasowniki te wyraaj za pomoc jednego sowa ide "nadawania"

dopenieniu cech opisanych przymiotnikiem. Czytelnik powinien by ju

zaznajomiony z kocwk-ta, ktra wystpuje w wielu quenejskichczasownikach (np. pusta- "koczy"). Czsto jest to po prostu kocwkaczasownikowa bez innych znacze, ale czasami moe ona nabiera znaczenia

sprawczego; porwnajmy podstawowy czasowniktul- "przychodzi" i

pochodny tulta- "przyzywa" (=sprawia, e kto przyjdzie). Dodana doprzymiotnikw kocwka ta moe podobnie tworzy czasowniki sprawcze.


6/13

Mamy jedynie garstk przykadw, ale przymiotnikowi air "wity"najwyraniej odpowiada czasownika airita- "wici" - czyli "czyni witym".(Kocowe - z air "wity" wystpuje jako -i- w airita- gdy pochodzi ono od-i z jzyka pierwotnego, ktre zmienio si w - tylko w pozycji kocowej. Por.

podobne zmiany w aorycie: sil "wieci", ale w liczbie mnogiej silir "wiec",gdy kiedy dodamy kocwk do ostatniej samogoski nie jest ona ju ostatnia.)Jedyna potwierdzona forma czasownika airita- to czas przeszy. Pojawia

si ona podobno jako airitn z niepublikowanym rkopisie Tolkiena wbibliotece Bodleian Library. Wedug przypisu w Vinyar Tengwar#32 zlistopada 1993, s. 7, rkopis ten "datowany jest na ok. 1966 r. izawiera wieleinformacji o czasownikach quenejskich. Zostanie on wydany w nadchodzcym

numerze Vinyar Tengwar." Dziesi lat i dwanacie Vinyar Tengwarw pniejwci niestety czekamy na ten najwyraniej bardzo interesujcy dokument - ale

VT#32 podaje przynajmniej czas przeszy airitn. Jest oczywiste, e zawieraon dobrze znan kocwk czasu przeszego -n, ale naley zauway, e

samogoska w kocwce -ta jest tu wyduona. W ten sposb teraz to dugasylaba -t- przyciga akcent. **Airitan bez wyduenia miaoby raczejniewygodne akcentowanie (na -rit-) i by moe dlatego wystpuje tu towyduenie. Sugeruje to rwnie, e gdyby po -n doda jeszcze jakkocwk tak, aby nie grozi nam akcent na -rit-, wyduenie -ta- nie musiaobywystpi. By moe, na przykad, "wicilimy" to airitanelv a nie ?airitnelve, gdy akcent musi tu pada na -ne- a -ta- nie jest wcaleakcentowane. Niektrzy sdz, e quenya nie moe posiada dugiej samogoski

w zupenie nieakcentowanej sylabie jeli nie jest ona pierwsz sylab wyrazu.Jakkolwiek to jest, moemy najwyraniej opracowa tak zasad: o ile

forma przesza takiego czasownika (czyli czasownika z nieakcentowansamogoskprzed kocwk czasownikow-ta) nie otrzymuje adnych innychkocwek, ktre mogyby przesun akcent, kocwka -ta jest wyduana do-t- kiedy dodaje si do niej kocwk czasu przeszego -n - std airitn jako

przesz. od airita-. Oczywicie nie wszystkie kocwki dostawiane do -n majmoliwo zmiany akcentowania, a wtedy wyduenie -t- musi pozosta, abyakcent nie wyldowa w jakim miejscu, gdzie go by nie powinno: Airitner

"wicili", airitnes "on(a) wici(a)", airitnen "wiciem". Ale cakiemmoliwe, e mielibymy airitaneny bez wyduenia -t-, jeli uyjemy dugiejformy "ja" - wtedy akcent przesuwa si na -ne- a -ta- staje si sylab zupenieniekacentowan.

WEtymologiach Tolkien wymieni jeszcze co najmniej jeden czasowniknalecy do tej klasy. HasoNIK-W-podaje czasownikninquit- "bieli", czyli"uczyni biaym", wywiedziony od przymiotnika "biay": ninqu (rdzeninqui-, forma pierwotna podana jest jako ninkwi). Zapisem ninquit- Tolkienwyranie wskaza, e ostatnia samogoska jest czsto duga i moemy

bezpiecznie zaoy, e jego czas przeszy to ninquitn.UWAGA: Pod hasemNIK-W- Tolkien wymieni take czasownikninquita- "wieci na biao", ktryprawdopodobnie odmienia si w inny sposb - by moe jego czas przeszy to raczej ?ninquint z wrostkiem


7/13

nosowym (prosz pamita, e jest to jedynie spekulacja!) W aorycie oba te czasowniki musz mie form

ninquita, przy czym kontekst okrela czy ma to znaczy "bieli" czy "wieci na biao".

Moemy stwierdzi o tej grupie czasownikw jeszcze jedno - jak tworzy

si ich imiesw bierny. Dowody s jednak nieliczne i rozrzucone w rnych

miejscach.WDomach Uzdrowie, rozdziale 8 pitej ksigi wPowrocie Krla

Aragorn mwi: "W szlachetnym dawnym jzyku nazywam si Elessar, Kamie

Elfw, i Envinyatar, Odnowiciel". Interesujcy jest tu quenejski tytu

Envinyatar = "Odnowiciel". Jeli chodzi o kocowe -r, kocwka ta moe bydodawana do quenejskich czasownikw (z rdzeniem na A) aby okreli osob

wykonujc dan czynno, tak wic wskazuje on na czasownikenvinyata-"odnawia". Przedrosteken- znaczy "od, ponownie", a vinya to quenejski

przymiotnik oznaczajcy "nowy", najwyraniej wic mamy tu kolejny

czasownik wywiedziony od przymiotnika za pomoc kocwki -ta.Co ciekawe, forma, ktra musi by imiesowem biernym czasownika

envinyata- "odnawia" potwierdzona jest w MR, s. 405 w zwrocie ArdaEnvinyanta. Tolkien przetumaczy to jako "Arda Uleczona" (jest to odniesieniedo przyszego wiata uleczonego z konsekwencji za Morgotha). Porwnujc z

tytuem Envinyatar = "Odnowiciel" moemy powiedzie, e Arda Envinyatabardziej dosownie znaczy "Arda Odnowiona". Naley zauway, e imiesw

ten stworzony jest za pomocwrostka nosowego przed t z kocwki -ta wczasownika envinyata-. Skutkiem tego forma envinyanta rni si od

"normalnych" imiesoww czasownikw na -ta, ktre maj imiesowy na-taina. (Porwnaj z hastaina "oszpecony" z tego samego tekstu, ktry daje namprzykad Arda Envinyanta "Arda Uleczona": Arda Hastaina albo "ArdaOszpecona" jest wiatem w jego prawdziwej postaci, oszpeconej przez

Morgotha. Patrz MR, s. 405, por. 408, przypis 14. Wane jest to, e te odmienne

rodzaje imiesoww wystpuj w tym samym tekcie, co mwi nam z

pewnoci, e nale one do tej samej wersji quenyi - w innym przypadku

kusioby odrzucenie jednej z form jako jedynie etapu w rozwoju jzyka -

jednego z pomysw, ktry Tolkien pniej porzuci.)

Skoro envinyata- "odnawia" ma imiesw bierny envinyanta, moemy zdu doz prawdopodobiestwazaoy, e imiesw od airita- "wici" byytake tworzony przez wrostek nosowy: airinta "(u)wicony" (a nie ?airitaina,cho by moe i ta forma jest poprawna). A skoro airita- ma czas przeszyairitn z wydueniem -ta- do -t-, moemy zaoy, e envinyata-"odnawia" staje si w czasie przeszym envinyatn. Podobnie skoroninquit- to czasowniki "bieli" z czasem przeszym niquitn, imiesw"ubielony" moe brzmie ninquinta. (Formy envinyanta, airinta, ninquintazgadzayby si oczywicie w liczbie tak jak przymiotniki na -a, zmieniajcostatni samogosk na - w liczbie mnogiej.)

Wymienilimy ju waciwie wszystkie czasowniki, ktre moemyewentualnie zaliczy to tej podgrupy. Nie mamy bezporednich dowodw na to


8/13

jak zachowuj si one w innych formach ni czas przeszy i imiesw bierny.

(Jeli chodzi o imiesw czynny na -l niemal z pewnoci znalelibymy w nimto samo wyduenie kocwki -ta, jakie zaobserwowa mona przy dodawaniukocwki -n: std airitla "wiccy", envinyatla "odnawiajcy". Ponownie

"motywem" tego wyduenia -ta jest uzyskanie wygodnych wzorwakcentowania.)Oczywicie ciko stwierdzi do jakiego stopnia moemy sami tworzy

quenejskie czasownika za pomoc kocwki -ta dodawanej do przymiotnikw(pamitajc, e przymiotniki na - zmieniaj t samogosk w -i- przedkocwkami, jakairita- "wici" od air "wity"). Wracajc do zdania odktrego wyszlimy, hiritaryas carn lierya alya "znalezienie go uczynio jegolud bogatym", by moe lepiej wyrazi to jako hiritaryas alyatn lierya?Wtedy zakadamy, e przymiotnikalya moe by podstaw czasownika alyata-"uczyni bogatym" albo "wzbogaci", a form przeszalyatn (a imiesowem

biernym alyanta). W tej, jak i w wielu innych kwestiach piszcy w quenyimusza podj trudn decyzj - czy powinnimy prbowa dziaa w jzyku

uywajc jedynie sw, ktre poda Tolkien, wprowadzajc niepotwierdzone

idiomy lub dugie parafrazy aby omin luki w dostpnym sownictwie? Czy

moe powinnimy wywodzi nowe sowa z podanych przez Tolkien elementw

stosujc zasady Profesora na tyle, na ile je rozumiemy, co co mona okreli

jako rozcieczanie waciwych dzie jzykowych Tolkiena przez "faszywe"

elementy (ale za to jasno zbudowane)? Jaka twrczo post-tolkienowska musi

by dozwolona, jeli chcemy kiedykolwiek rozwin queny w uywalny jzyk,

ale nie ma tu prostych odpowiedzi.

TRYB ROZKAZUJCYTrybrozkazujcy to forma czasownika uywana do wyraania polece i

prb. W jzyku polskim tryb rozkazujcy czsto wystpuje razem ze swkiem

"prosz" aby brzmia grzeczniej, ale i samej formy tego trybu nie naley

traktowa jako prymitywnego rozkazu. W quenejskim tumaczeniu Ojcze naszwystpuje kilka form trybu rozkazujcego, a taka modlitwa jak "zachowaj nas

od zego" jest wanie modlitw, a nie prb rozkazywania Bogu.

Wedug Tolkiena jzyk praelficki posiada czstk rozkazujc, ktra wpoczeniu z rdzeniem czasownika wskazywaa, e naley go traktowa jako

tryb rozkazujcy. Czstka ta miaa form i bya "pocztkowo niezalena idowolna w ustawieniu" (WJ, s. 365). Czasami stawiana byaza rdzeniem i wtakich sytuacjach w quenyi zmieniaa si w kocwk -a. WJ, s. 364 wymienia"wykrzyknienie rozkazujce" heca! znaczce "odejd!" albo "odsu si!" - a nanastpnej stronie zasugerowane jest, e pochodzi to od pierwotnego zwrotu

hek(e) . Istnieje rwnie wykrzyknienie el- "patrz!", ktre miao by pierwszrzecz wypowiedzian przez Elfw po obudzeniu w Cuivinen i zobaczeniu

gwiazd (WJ, s. 360). W quenyi zmienio si to w ela! i byo "rozkazujcymwykrzyknieniem kierujcym wzrok na widoczny obiekt" (WJ, s. 362).


9/13

Gdybymy mieli kierowa si przykadami heca i ela musielibymystwierdzi, e przynajmniej w przypadku czasownikw pierwotnych tryb

rozkazujcy tworzy si przez dodanie -a do rdzenia czasownika. Przykadowotir- "obserwowa, patrze" miaoby form rozkazujctira! "patrz", od

pierwotnego tir- lub tir(i) . Potwierdzona jest odpowiadajca temu formasindariska tiro!. (Zauwamy, e tryb rozkazujcy tira "patrz" rni si odformy teraniejszej / cigej tra, gdy w tej drugiej mamy wyduonsamogosk rdzenia.) Moe by to jeden ze sposobw tworzenia form

rozkazujcych w quenyi, ale moliwe te, e wykrzyknienia heca i elatraktowa naley jako "skamieniae" formy pochodzce z wczeniejszych faz

jzyka elfickiego.

Jeli chodzi o typowe "wspczesne" sposoby tworzenia trybu

rozkazujcego, mamy pewne dowody na to, e pierwotna czstka jest wcitraktowana jako niezaleny wyraz umieszczanyprzedczasownikiem a niedoczany na kocu. W samym WP mamy przykad na to w Pochwale na

Kormallen, gdzie tum wita Froda i Sama sowami a laita te (...)Cormacolindor, a laita trienna! dos. "Bogosawcie ich (...) PowiernikwPiercienia, bogosawcie (albo wychwalajcie) ich pod niebiosa!" Zauwamy, e

rdze czasownika laita- "chwali, bogosawi" poprzedza tu czstkarozkazujca a tworzc tryb rozkazujcy a laita! "wychwalajcie, bogosawcie".Czstka ta wystpuje rwnie w dugiej postaci , bezporednio od pierwotnego, jak w okrzyku vala Manw! "niech Manw rozkae!" (WJ, s. 404). Tutajczasownikvala- "rzdzi" (rdo rzeczownika Valar w pniejszym znaczeniuodnoszce si tylko do "boskiej" wadzy) poczony jest z czstk rozkazujc. Dosowne znaczenie vala Manw to najwyraniej co w rodzaju "rzd,Manw!" Przy okazji przykad ten pokazuje nam, e podmiot formy

rozkazujcej (ten, kto ma wykona "rozkaz") mona wymieni po samym

czasowniku.

Czy istnieje jakakolwiek przyczyna, dla ktrej czstka rozkazujca

wystpuje w krtkiej formie a w a laita, ale w dugiej w vala? Sugerowano,e jest skrcone do a, kiedy wystpuje przed dug sylab(jaklai- z powodudyftongu ai), ale nie mamy tu pewnoci. By moe a i mona wymienia

losowo - prawdopodobnie niekcentowana czstka byaby by take skracania,gdy mwicy nie przykadaj wagi do wymowy (entuzjastyczne tumy na

Kormallen wychwalajce hobbitw, ktrzy uratowali wiat raczej si o to nie

troszczyy!) Zazwyczaj preferowabym dug form , przez co unika sipomyki z a jako czstkwoacza (jak w pozdrowieniu Drzewca do Celeborna iGaladrieli: a vanimar - "o pikni"). Przykadowo, skoro czasownik "i" tolelya-, tryb rozkazuj "id!" brzmiaby lelya!

Czstk rozkazujca mona poczy z przeczeniem v tworzc vauywane w rozkazach przeczcych: va car! "nie rb [tego]!" (WJ, s. 371).

Ten przykad pokazuje tez jak w trybie rozkazujcym zachowuj si czasownikipierwotne: przyjmuj one kocwk -, tak jak w bezokoliczniku (i w aorycie


10/13

bez dodatkowych kocwek). Tak wic od czasownika pierwotnego tir-"patrze" moemy stworzy rozkaz tir "patrz!" - odwrotnie va tir! "nie

patrz!"

FORMUA ZNAIJeli nie chcemy wydawa rozkazu (jakkolwiek uprzejmego), ale jedyniewyrazi swojeyczenie eby co zostao zrobione lub si wydarzyo, quenyadaje nam do dyspozycji szczegln "formu yczc".

Pod koniecNamrimamy takie linijki: Nai hiruvaly Valimar! Naiely hiruva!. W WP jest to przetumaczone "Moe ty znajdziesz Valimar. Moety go wanie znajdziesz." Wyraz nai jest tu przetumaczony na polski jako"moe", ale w innych miejscach Tolkien wskaza, e sowo to nie okrela po

prostu, e co jest moliwe. Zapisa, e nai "wyraa raczej yczenie ni nadziej,i mona je lepiej odda jako (oby znalaz) ni " (RGEO, s.

68). Moemy si zastanawia dlaczego w ogle uy tego "mylcego"

tumaczenia; by moe mamy tu do czynienia z jakim "rozwojem

koncepcyjnym" (tj. Tolkien zmieni zdanie co do dokadnego znaczenia ju

opublikowanego tekstu quenejskiego!) W kadym razie ostateczna decyzja

brzmi, e zwrot nai hiruvaly Valimar naley interpretowa jako "oby znalazValimar" Nai ely hiruva podobnie znaczy "oby ty wanie [go] znalaz".(wyraz ely "ty wanie" jest emfatycznym zaimek niezalenymodpowiadajcym kocwce -ly "ty, wy", podczas gdy Valimar jestalternatywn nazw na Valinor: Galadriela piewajcNamriwyraayczenie, aby Frodo w kocu "znalaz", czyli wyruszy do BogosawionegoKrlestwa - a jak pamitamy oboje ostatecznie popynli za Morze.)

Mamy jeszcze jedno potwierdzenie formuy yczcej z nai. Wystpujeona wPrzysidze Ciriona, gdzie wyraone jest yczenia, aby Valar strzegli tej

przysigi: Nai tiruvantes, dos. "oby strzegli jej".Jeli chodzi o podstawowe znaczenie samego sowa nai, Tolkien wskaza,

e znaczy to cakiem dosownie "(niech) bdzie tak": wywid quenejskie nai odwczeniejszego n-i (RGEO, s. 68). Cz n zdaje si by elementemznaczcym "bd!", niewtpliwie powizanym z quenejskim cznikiem n

"jest" bdcego form czasownika "by". Kocowe i musi by elementemodpowiadajcym "tak" z "(niech) bdzie tak" i jest w pewnoci spokrewnione z

quenejskim rodzajnikiem i.Jakiekolwiek jest dokadne pochodzenie i znaczenie nai, jest to uyteczne

sowo, ktre mona najwyraniej postawi na pocztku jakiegokolwiek zdania

zawierajcego czasownik w czasie przyszym, zmieniajc proste stwierdzenie o

przyszoci wyczenie dotyczce tego co ma ona przynie: Elda tuluva coalvanna "Elf przyjdzie do naszego domu" > Nai Elda

tuluva coalvanna "Oby Elf przyszed do naszego domu" = "Chc aby Elf

przyszed do naszego domu"


11/13

Hiruvan i malta "Znajd zoto" > Nai hiruvan i malta! "Obym znalazzoto" = "Chc, abym znalaz zoto'"

Caruvantes "Zrobi to" > Nai caruvantes! "Oby to zrobili!" = "Chc,aby to zrobili"

WDruynie Piercienia Petera Jacksona Saruman wymawia przykadformuy z nai w scenie, kiedy stoi na szczycie Orthancu i wygasza inwokacjmajc sprowadzi lawin na Druyn pod Caradhrasem. Woa do gry: naiyarvaxa rasselya taltuva notto-carinnar! "Oby twj zakrwawiony rg spadna gowy wrogw!" (Aktor robi pauz przed taltuva "spad"; Christopher Leegrajcy Sarumana mg nie wiedzie, e wymawia jedno zdanie a nie dwa

oddzielne.)

W naszych potwierdzonych przykadach nai czy si w czasemprzyszym, ale jako e mamy tylko trzy takie przykady nie moemy wykluczy

moliwoci, e nai mona czy rwnie z innymi czasami. (Mona nawetpowiedzie e mamy tylko dwa przykady,Przysig Ciriona + Namri, gdyprzykady formuy pod koniecNamris bardzo podobne.) By moe naimoe opisywa take nadzieje mwicego, e pewne yczenie wanie si

wypenia, albo e wypenio si kiedy w przeszoci - mwicy nie wie czy jest

to prawd czy nie. W takiej sytuacji mielibymy konstrukcje takie jaknai tira!"oby obserwowa(a)" = "mam nadziej, e obserwuje" (z czasem teraniejszym /

cigym od tir- "obserwowa"), nai hirnentes! "oby znaleli to" = "mamnadziej, e to znaleli" (z czasem przeszym od hir- "znajdowa") albo nai

utlies "oby przyby(a)" = "mam nadziej, e przyby(a)" (z form perfektu odtul- "przybywa"). Jednak w poniszych wiczeniach nai czymy tylko zczasem przyszym - jak w potwierdzonych przykadach.

Podsumowanie lekcji szesnastej: Przypadeknarzdnikma podstawow

kocwk -nen, w liczbie mnogiej -inen, podwjnej -nten (w kadym razie wprzypadku rzeczownikw z formami mianownika liczby podwjnej na -t;rzeczowniki z liczb podwjn na -u mog mie najprostsz kocwk -nendodawan po tej samogosce). Kocwk narzdnika dodaje si do rzeczownika

okrelajcego "narzdzie" albo rzecz, za pomoc ktrej dokonuje si jakaczynno, jak wtedy, gdy Elfowie s opisani jako tworzcy sowa mainen ="gosami" (ma "gos"). Kocwka narzdnika moe odpowiada polskiemuzwrotowi "za pomoc". Czasami narzdnik opisuje te rzeczownik wskazujcy

na to, co sprawia, e co si dzieje, na przykad w pierwszej linijceNamri,gdzie licie spadajsrinen = "z wiatrem", tj. z powodu wiatru. Po imiesowie

biernym rzeczownik w narzdniku moe te wskazywa tego, kto spowodowa

opisywan sytuacj, jak wtedy, gry Trin opisany jest jako trun' ambartanen "przez los pokonany". - Czasowniki zawierajce niekacentowan samogosk +

kocwk -ta maj czas przeszy na -tn (zauwamy dugie ) i imiesowybierne na -nta. Wrd potwierdzonych przykadw znajdziemy airitn, czas


12/13

przeszy od airita- "bogosawi" oraz envinyanta, imiesw bierny odenvinyata- "odnawia, leczy". Czasowniki te s konstrukcjamisprawczymiwywodzcymi si od przymiotnikw za pomoc kocwki -ta, jakair (airi-)"wity" bdce podstaw do stworzenia czasownika airita- "czyni witym" =

"wici". - Quenejski tryb rozkazujcy charakteryzuje czstka (wariant a,przeczenie va "nie [zrobi]"), ktry stawia si przed rdzeniem czasownika: Alaita = "chwalcie!", vala "rzd!" W tym kontekcie gramatycznymczasowniki pierwotne przyjmuj prawdopodobnie kocwk -, jak w rozkazie

przeczcym va car! "nie rb [tego]!" Kilka (starych, skamieniaych?) formtrybu rozkazujcego ma zamiast niezalenej czstki czy a odpowiadajc jejkocwk -a (ela! "patrz!", heca! "odej!") - Sowo nai znaczce "oby..."mona postawi na pocztku zdania aby wyraziyczenie: Nai tiruvantes "oby

jej strzegli" (por. tiruvantes "bd jej strzegli"). W naszych potwierdzonychprzykadach nai umieszczane jest na pocztku zda zawierajcych czasprzyszy; nie wiadomo czy mona je poczy z innymi czasami.

SOWNICZEKnelya "trzeci" (Pocztkow nazw Trzeciego Hufca Elfw byo Nelyar, dosownie "Trzeci",

chocia jego eldariska ga zostaa pniej nazwana Lindar albo Teleri [WJ, s. 380, 382].)

czstka rozkazujca (wariant a, ale tutaj uywa bdziemy )va! "nie [rb tego]!" (tj. czstka rozkazujca z przeczeniem. Rwnie w formie av, jedyne

potwierdzone dwusylabowe sowo quenejskie, o ktrym z pewnoci wiadomo, e jest akcentowane na ostatni

sylab [WJ, s. 371] - ale tutaj uywamy va.)

rac- "ama, kruszy"envinyata- "odnawiaairita- "wici"harna- "rani" (imiesw bierny to rwnie najwyraniej harna, zdefiniowane "zraniony" pod

hasem SKAR wEtymologiach. Przymiotnikowa albo imiesowowa formacja harna "zraniony" wywodzi sibezporednio od rdzenia; ostatecznie harna- zaczto uywa take jako rdzenia czasownika "rani". Oczywiciegdyby czasownik ten zachowywa si jak kady inny z rdzeniem na A, imiesw brzmiaby ?harnaina. Alekocwka -ina jest tylko dusz odmian-na, ktre jest obecne od samego pocztku, a dodawanie go dwa razynie jest z pewnoci konieczne.)

namba "mot"eht "wcznia"

yn "wite miejsce, sanktuarium"nilm "przyja"Rmen "wschd" strona wiata (pocztkowe r- jest w swoich pocztkach zwizane z or-

z czasownika orta- "wznosi si", co jest odniesieniem do miejsca wschodu soca.)

WICZENIA

1. Przetumacz na polski:

A. Utlies Rmello ninqu rocconen.B.I nr harnan i r ehtenen, ar eques: "va mat yondonya!"C.Quentelm i Eldanna: "Nilmelva n envinyanta annalyanen!"


13/13

D.I nelya auress quentes i vendenna: " car ya merily!"E. Quen um pol hir harma nurtaina Naucoinen, an Nauco mel

nrav i malta ya haryas.F.I nr n harna rassenten i lamno; nai vas fir!

G.Lindas alassenen.H. lelya i ostonna ar quet i taura trinna: "Nai varyuvalynrelva i mi ohtarillon!"

2. Przetumacz na queny (konsekwentnie uywajc niezalenej czstki

rozkazujcej a nie kocwki -a, ktra by moe pojawia si tylko warchaicznych formach):

I. Powiedzia do Krasnoluda: "Skrusz puchar motem!"J. Odpynem [=odszedem] statkiem do dalekiego kraju na wschodzie.

K. Miasto jest chronione przez wielkie mury, a wojownicy, ktrzy walczwczniami nie mog skruszy murw.

L. Calandil powiedzia do swojego zranionego syna: "Nie umieraj!"

M. Oby twoja krlowa znalazam sanktuarium powicone przez Elfw!

N. Krl i krlowa poszli do mojego domu i odnowili nasz (wy.) przyjawielkimi darami.

O. Ona chwyta chopca swoimi rkami (podwjne) i mwi: "Nie id dorzeki!"

P. Kobieta, ktra yje [=mieszka] w trzecim domu na ulicy powiedziaa

do Elfa: "Obserwuj mczyzn, ktry przychodz z sanktuarium, ktre widziszna wzgrzu, tych, ktrzy id na wschd."

Kurs quenyi - lekcja16

Documents

Transcript of Kurs quenyi - lekcja16