Kurs quenyi - lekcja 18

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 18

1/17

LEKCJA OSIEMNASTAZaimki niezalene. Czasowniki bezosobowe. Czasowniki z

rdzeniem na U. Rne zastosowania l.

ZAIMKI NIEZALENE(i powizane z nimi rozwaania nad pewnymi tajemnicami drugiej

osoby)Wszystkie omwione przez nas dotd zaimki by kocwkami. Natomiast

quenya posiada take zaimki wystpujce z postaci niezalenych wyrazw.

Niektre z nich to zaimki emfatyczne; wystpuj one jako oddzielne sowa, co

kadzie na nie szczeglny nacisk. Zaimki emfatyczne omwimy w nastpnej

lekcji. Tutaj skupimy si na najprostszych niezalenych elementach

zaimkowych.

Cytowalimy ju zdania quenejskie zawierajce zaimek w celowniku nin"dla mnie, mi". Kocwka celownika -n dodana jest tu do niezalenego sowa"ja", ktre potwierdzone jest samodzielnie w zdaniu "Arctic" wspomnianym w

Listach witego Mikoaja. (Chocia ten opublikowany pomiertnie tekstTolkiena nie ma nic wsplnego z legendarium Ardy, zdanie "Arctic" jest

wyraniej form quenyi.) Interesujca nas cz tego zdania brzmi ni vla tye"widz ci". Czasownik "widzie" brzmi tu najwyraniej vel- a nie cen- (bymoe vel- to "widzie" w znaczeniu "spotyka"?), ale jeszcze ciekawszy jest tufakt, e dla okrelenia podmiotu "ja" uyta jest nie kocwka -n czy -ny, ale

niezaleny zaimekni. Nie wida adnego "powodu" na to wyranie odejcie odnormalnego systemu. Sugerowano, e skoro czytelnikamiListw witegoMikoaja byy dzieci Tolkiena, mg on "uproci" jzyk, aby atwiej im byookreli, ktre sowo co znaczy. Jednak jako e dalsza cz "Arctic" stosuje

do skomplikowan struktur gramatyczn, ktra niewtpliwie nie jest

dosownym odpowiednikiem zastosowanego angielskiego tumaczenia, trudno

traktowa ten jzyk jako "uproszczony". Jeli chodzi o "ja" jako podmiot,

preferowana jest kocwka -n(y) dodawana do czasownika, ale niezalenyzaimekni moe by rwnie poprawn alternatyw. Naley zauway, e w

jednym ze szkicw Wypowiedzi Elendila, sowo ktre ostatecznie ustalonezostao jako maruvan "zamieszkam" brzmiao nimaruva. Tolkien uy tam ni-"ja" jako przedrostka: SD, s. 56. (By moe jednak pomys podmiotw jako

przedrostkw zosta porzucony - adne rdo z czasw po WP nie zawieradowodw takich przedrostkw. Jeli miabym uy zaimka ni zamiast kocwki-n, postawibym go jako osobne sowo: Ni maruva.)

Poza ni mamy jeszcze par potwierdzonych zaimkw niezalenych.Jednym z nich jest ta, znaczce "to" albo "tamten" (patrz Etym, haso TA -spokrewniona jest z tym oczywicie forma wskazujca tana). Jedno stosunkowowczesne rdo wskazuje, e moe ono otrzymywa kocwki przypadkw.

Dziesiciowyrazowe zdanieKoivienni wydrukowane w Vinyar Tengwar#27


2/17

nie jest w peni queny z czasw WP, ale krtki zwrot Orome tanna lende(przetumaczony "Orome przyby tam") moe pozosta aktualne nawet po tym,

jak "qenya" rozwina si w queny znan z pniejszych rde. Sowo tanna"tam" zdaje si skada z ta "ono, tamto" i regularnej kocwki allativusa -nna,

std "do tamtego [miejsca] = "tam".WNamrijeden zaimek niezaleny wystpuje w zwrocie imb met ="midzy nami". Jest to zaimekpodwjny, odnoszcy si do Galadrieli i Vardy,zatem met otrzymuje kocwk podwjn-t (znan take z rzeczownikw),ktra wskazuje, e chodzi tu o dwie osoby. Usunicie tej kocwki pozostawia

me, prawdopodobnie obejmujce zarwno "my" (podmiot) jak i "nas"(dopenienie). W naszym przykadzie jest to "my/nas" wyczne, odpowiadajcekocwce -lm, z ktr jest najwyraniej spokrewnione. Adresat wypowiedzinie zalicza si do niego (Galadriela piewaa Frodowi o sobie i Vardzie). Me jesttake potwierdzone z kocwkami przypadkw: men = "dla nas, nam" (zkocwk celownika -n), ablativus mello "od nas" (z kocwk ablativusa -llo).Patrz VT43, s. 18-19.

Kocwce -ly "ty, wy" odpowiada zaimek niezaleny le, ktrynajwyraniej by obecny ju we wczesnych formach elfickiego (WJ, s. 363). W

sindarinie zosta on zatracony, ale wanie ten fakt pozwala nam stwierdzi z

pewnoci, e przetrwa on w quenyi - w notatkach do sindariskiego hymnuAElbereth GilthonielTolkien stwierdzi, e grzecznociowa forma zaimka drugiejosoby le wystpujca w tym tekcie w jzyku Elfw Szarych zostaa

zapoyczona z quenyi. (RGEO, s. 73)UWAGA: Kiedy ukoczyem ju pierwsz wersj tego kursu, skontaktowa si ze mn niejaki Bob

Argent, ktry kupi list, jaki Tolkien napisa w odpowiedzi pewnemu czytelnikowi; datowany jest on na 16-go

stycznia 1968 r. Pod podpisem Tolkien doda linijk w quenyi: Nai elen siluva lyenna. Jak powiedziaem panuArgentowi, znaczy to niewtpliwie "Oby gwiazda wiecia nad tob", ale zaskakujca jest tu nieco forma "nad

tob" lyenna. Po usuniciu kocwki allativusa -nna zostaje nam lye jako zaimek niezaleny "ty". Ta formawie si jeszcze wyraniej z kocwk-ly, cho moe by to jedyny przykad wyrazu majcego na pocztkuly (zmikczone l). Istniej te dowody, e w pewnych wersjach quenyi Tolkien planowa, aby -ly byo uywanewycznie jako "ty" (lp), natomiast kocwka -ll miaa by uywana jako "wy" (lm). By moe takierozrnienie miao wystpowa te przy zaimkach niezalenych, tak wic lye miaoby znaczy "ty", a le "wy".Inne z kolei dowody mwi, e w innych wersjach quenyi le miao obejmowa zarwno liczb pojedyncz jak imnog drugiej osoby (patrz VT43, s. 28, 36 jeli chodzi o form le, najwyraniej znaczc "z tob/wami", ktrTolkien wymieni zarwno w kolumnie dla liczby pojedynczej jak i mnogiej w tabeli zaimkw.) W wiczeniach

to tej lekcji uywam tylko le, ale czytelnik powinien zapamita take lye jako potencjalny zaimek niezaleny"ty".

Na Polach Kormallen tumy wychwalay Froda i Sama sowami a laita te,laita te, co mona przetumaczy jako "bogosawcie ich, bogosawcie ich".Mamy wic te jako niezaleny zaimekw dopenieniu "ich" (jeli chodzi o toznaczenie, Pochwaa na Kormallen daje nam take wielokrotnie omawian

kocwk-t, jak w lautuvalmet = "bdziemy ich chwalili". Prawdopodobniezaimekte i kocwka -t s spokrewnione.) Niestety nie wiadomo, czy te monauy take jako podmiotu.

Owo te jest prawdopodobnie powizane z omawianym wyej wyrazem ta

"tamto, ono" - by moe ta wczeniej otrzymao kocwk mnog-i, wskutekczego powstaa forma tai bdca niejako liczb mnog od "tamten" - czyli


3/17

"tamci", albo wanie "oni". Wedug tej teorii potwierdzona forma te to poprostu nieakcentowany wariant tai (por. przymiotniki na -a majce formymnogie na -, uproszczon form starszego -ai). Co ciekawe, forma celownika"dla nich, im" potwierdzona jest najwyraniej jako tien w jednym z wersw

tumaczenia Ojcze Nasz: men apsen caremmar sv' emm apsenet tien icarer emmen, najwyraniej dosownie = "wybacz nam nasze grzechy, jako imy wybaczamy tym [/im], ktrzy grzesz wobec nas". To tien moe takeodzwierciedla starsze taien, ktre pochodzioby od tai "tamci" + samogoskiczcej -e- + kocwki celownika -n. W tej pozycji dyftong ai redukuje si doe, a jako e taien zmienia si tu w te'en = ten, ta do niestabilna forma

przeksztaca si w tien w tym samym mechanizmie, ktry zmienia (laureai >)laure w lauri (liczb mnog od przymiotnika laura "zoty"). Moemyzaoy, e allativus "do nich" brzmiaby podobnie tienna, a ablativus "od nich"tiello. Formy te byyby takie same, jak odpowiadajce przypadki dlarzeczownika ti "cieka", ale w kontekcie nie powinno by problemw zezrozumieniem o co chodzi.

UWAGA / UAKTUALNIENIE: Nowe materiay opublikowane w VT43 (stycze 2002 r.) rzucaj nieco

wicej wiata na zaimki "oni / ich", a w kadym razie na wizj, jak mia na nie Tolkien na pewnym etapie.Zgodnie z VT43, s. 20 istnieje "niepublikowane rozwaanie wsplnoeldariskich rdzeni zaimkowych (ok.

1940)". Podobno tekst ten wymienia te jako rdze zaimka "oni" odnoszcego si do osb. Natomiastodpowiadajcym mu rdzeniem odnoszcym si do nieoywionychprzedmiotw albopoj abstrakcyjnych jestta. Gdyby ta i te istniay od "pocztku" jako oddzielne rdzenie, komplikowaoby to wyoon wyej teori, e te

jest tylko zredukowan formtai, czyli mnogiej formy od ta "tamten, ono". Waciwie ta z mnogim znaczeniem"one" (w odniesieniu do rzeczy i poj) mogoby zastpowa zaimekpojedynczy "tamto, ono" (patrz niej wsprawie formy tai, najwyraniej "to, ktre", pojawiajcej si w pewnym pnym rdle) - ale nic nie jest takzoone i zmienne jak quenejskie tablice zaimkowe, jako e Tolkien nieustannie zmienia zdanie w ich sprawie.

W poniszych wiczeniach przyjem nastpujcy system: ta uywane jest jako "ono, tamto", jak wEtymologiach; te uywamy jako "oni" jak w WP, a zaimki "oni, ich" wystpuj w postaci tie- przedkocwkami przypadkw, jak w celowniku tien w tumaczeniu Ojcze Nasz (jakkolwiek wyjanialibymy

powstanie tej formy). Niech nikt nie myli, e to ostatnie sowo w kwestii Tolkienowskiego Chaosu

Zaimkowego!

Kolejnym potwierdzonym zaimkiem w dopenieniu jest tye,przetumaczone "ciebie" albo "was". Cytowalimy ju fragment zdania "Arctic"

ni vla tye "widz ci". Inne potwierdzone rdo jest cilej okrelone jakoquenya, a w kadym razie "qenya". W LR, s. 61 Herendil zwraca si do swojego

ojca Elendila sowami atarinya tye-meln "mj ojcze, kocham ci", a Elendilodpowiada a yonya iny tye-mla "i ja, mj synu, kocham ci". Jest tu kilkadziwnych rzeczy (jak-n zamiast -ny czy -n jako kocwka zaimka "ja" w

pierwszym zdaniu), ale jest tu przynajmniej oczywiste, e tye jest zamkiem wdopenieniu "ci, ciebie" i prawdopodobnie jest ono poprawne take w quenyi z

czasw WP.

Na tym etapie naley wspomnie, e quenya ma (co najmniej) dwazestawy zaimkw dla drugiej osoby. Zaimek dopenieniowy tye nie jest"kompatybilny" z kocwk-l(y) albo z odpowiadajcym jej zaimkiem

niezalenym le (czy lye), chocia oba z nich mona tumaczy "ty, wy". Musimyrozrni midzy formami z L, czyli kocwk -l(y), i niezalenym zaimkiem


4/17

le, oraz formami z T, czyli zaimkiem dopenieniowym tye oraz kocwkczasownikow-t przedstawion w WJ, s. 364 (wicej o niej w nastpnej lekcji;nie naley jej myli z -t = "ich" jak w laivuvalmet = "bdziemy ich chwalili").Wszystkie z tych zaimkw i kocwek maj znaczenia powizane z "ty, wy,

ciebie, was", ale Tolkien zmienia wielokrotnie zdanie jeli chodzi o zasadniczernice midzy formami z T i z L. Jeszcze w lekcji smej zacytowaem

fragment, ktry pocztkowo mia trafi do dodatkw w WP, ale w kocu nie

zosta tam zawarty: "Wszystkie te jzyki (...) nie wyrniay, albo nie

wyrniay pocztkowo, osobnych form dla liczby pojedynczej i mnogiej.

Posiaday natomiast formpoufaigrzecznociow." (PM, s. 42-43).Koncepcja, e nie ma rozrnienia midzy "ty" a "wy" nie jest prawdziwa we

wszystkich wariantach quenyi, natomiast pomys rozrnienia midzy form

poufa a grzecznociow jest konceptem bardziej trwaym.

W tym schemacie formy z L byyby grzecznociowym, uprzejmym "ty,

wy", natomiast formy z T oznaczayby "ty, wy" poufae, uywane przy

zwracaniu si do bliskich przyjaci i rodziny. Zgadzaoby si to z dowodami: w

NamriGaladriela uywa formy z L uprzejmie zwracajc si do stosunkowonieznajomej osoby, jak jest Frodo, a w sindarinie zapoyczenie z quenyi lenajwyraniej miao charakter peen szacunku (jak w hymnieA ElberethGilthoniel, gdzie adresatem jest Varda). Z drugiej strony Herendil uywaoczywicie formy z T (tye) zwracajc si do swojego ojca.

Z rekonstrukcj t nie zgadza si fragment w WJ, s. 364, gdzie Tolkien

wskazuje, e formy z L oznaczaj liczb mnog"wy", natomiast z T - liczb

pojedyncz"ty". Wyranie sprzeciwia si to cytowanemu wyej stwierdzeniu, ejzyki elfickie nie rozrniaj midzy "ty" i "wy" - ale to mogo nie by trwaym

pomysem. Formy z L s najwyraniej uywane w znaczeniu liczby pojedynczej

wNamri. Sdz, e jedynym rozwizaniem moliwie bliskim objciawszystkich materiaw jest zaoenie, e formy z T zasadniczo oznaczaj

pojedyncze "ty", natomiast formy z L "wy" - ale te drugie mog by te

uywane jako uprzejma liczba pojedyncza "ty" (tak wNamri). Wynika z tego,e nie powinno si stosowa formy dopenieniowej tye "ciebie", jeli inaczejuywamy form z L takich jak kocwk-ly czy zaimekle (albo lye) -

najwyraniej mamy tu do czynienia z dwoma odmiennymi rodzajami "ty, wy" iform z T nie mona zastpowa formami z L.

W oparciu o zaimek dopenieniowy tye "ciebie" (niepodmiot"ty"),niektrzy piszcy odwayli si wywie zaimek dopenieniowy pierwszej osoby

nye "mnie" (por. ni "ja"). Najwyraniej forma nye pojawia si w pismachTolkiena, wic przyjmiemy tu wersj nye = "mnie". Naley jednak zauway, e

jakiekolwiek kocwki przypadkw byyby tu dodawane do najprostszej formy

zaimka, tego, co funkcjonuje jakopodmiot, jeli wystpuje samodzielnie - wtym przypadku ni "ja". Kocwek przypadkw nie dodaje si do formy

dopenieniowej nye "mnie" - celownik "dla mnie" to nie **nyen mimopolskiego tumaczenia. Jak wiemy brzmi on waciwie nin (ni-n "ja-dla"). "Dla


5/17

ciebie / tobie" podobnie nie brzmi **tyen, gdy byoby to dodanie kocwki doformy dopenienia. Niestety nie wiemy jak brzmi forma podmiotu

odpowiadajca tye "ciebie", wic nieszczliwy czytelnik musi wybaczyjeszcze jedn porcj Tajemnic Drugiej Osoby. Mechaniczna analogia oparta na

parze ni/nye prowadziaby nas do ?ti jako do formy podmiotu "ty". Jednaksprawa ta jest niemal z pewnoci bardziej skomplikowana. Sindariskakocwka zaimka "ty" ma brzmie -glub -ch, co wskazuje, e kocwki temiay form -k-, -kk- we wczeniejszym elfickim. W quenyi kocowe -kzmienioby si w -t (por. przykadowo filic- jako form rdzenia od rzeczownikaznaczcego "ptaszek", cile zwizanego z rdzeniemPHILIK; ale kiedyrzeczownik ten wystpuje bez kocwek, w quenyi ma form filit). Jeliwspomniane wyej -t "ty" podobnie pochodzi od pierwotnego -k, musimy takezaoy, e zaimektye odzwierciedla wczeniejsze kye (pocztkowe ky-regularnie zmieniao si w quenyi z ty-, por. np. hasoKYEL w Etym, z ktregoto rdzenia Tolkien wywid czasowniktyel- "koczy"). Zatem to z tego kyemusimy wyj, jeli chcemy wywie odpowiedni form podmiotu. Jego

quenejska forma brzmiaaby prawdopodobnie ci (ki) lub moe raczej ce (ke): wzaimkach samogoska i zdaje si by charakterystyczna dla pierwszej osoby (ni"ja"), podczas gdy e jest czstsze (le "wy", me "my" itd.) Zatem celownik "dlaciebie, tobie" mgby brzmie ?cen, podobnie inne przypadki, np. ablativuscello "od ciebie". Jeli jest to poprawne, to co nazywalimy formami z T

powinnimy przechrzci raczej na formy z C/T, gdy pierwotne kmogozachowa si take w niektrych formach quenejskich (z pisownic).

W pocztkowej wersji tego kursu napisaem w tym miejscu: "aleoczywicie przekroczylimy teraz granic krainy Spekulacji." Jednak istniej

najwyraniej dowody na istnienie form podmiotowych ke, ce "ty". Wedugpewnych notek na licie Elfling, pojawiaj si one w niepublikowanych

materiaach (ju sawnej / niesawnej "gramatyce CB"), ktra pojawiaa si w

obiegu prywatnym. 22 stycznia 2002 r. Ryszard Derdziski wspomnia tam o

"formach q(u)enejskich z gramatyki CB takich, jakke ." Jednak caa tasprawa pozostaje do tajemnicza. W poniszych wiczeniach pojawia si tylko

forma dopenieniowa tye.

Podsumowujc, mamy ni "ja" (w dopenieniu nye "mnie"), le "wy"(forma dopenienia prawdopodobnie take le), tye, form dopenieniow"ciebie" (zay; podmiot moe brzmie ce), me "my" (wyczne;

prawdopodobnie moe by take uywane jako dopenienie "nas"), te, formdopenieniow "ich" (forma podmiotu "oni" jest niepewna, ale by moe

identyczna; w kadym razie zaimek ten wystpuje jako tie- przed przynajmniejniektrymi kocwkami przypadkw, jak w potwierdzonym celowniku tien).

Nie daje nam to kompletnej tablicy zaimkw; mam nadziej omwi co si da z

pozostaych luk w dodatkach do tego kursu.


6/17

Jeli chodzi ofunkcj tych zaimkw, cytowane wyej przykady day namju istotne poszlaki. Wyrazy te (poza oddzielnymi formami dopenieniowymi)

mog otrzymywa kocwki przypadkw; szczeglnie potwierdzona jest forma

nin "mi, dla mnie". Prawdopodobnie moemy mie te allativus ninna "do

mnie", ablativus nillo "ode mnie", miejscownikniss "we mnie" i by moenawet narzdnikninen "mn, przeze mnie". Od kiedy napisaem pierwszwersj tego kursu w nowych publikacjach pojawiy si nowe formy me "my,nas": ablativus mello "od nas", VT43, s. 10; miejscownikmess "na nas",VT44, s. 12, w dodatku do znanej ju formy celownikmen. Naley zauway,e zaimki otrzymuj "pojedyncz" form kocwek nawet wtedy, gdy sam

zaimek jest w swoim znaczeniu mnogi (jak przy me "my", ktre odnosi si dowicej ni jednej osoby). Dlatego "od nas" i "na nas" to mello, mess a nie**mellon (albo **mellor), **messen. Do zaimkw niezalenych monanatomiast doda kocwkpodwjn-t, jak w przykadzie met "nas dwie" w

Namri. Wtedy kada kocwka przypadka byaby te prawdopodobniepodwjna: celownikment, allativus menta, ablativus melto, narzdnikmenten(Inna potencjalna forma podwjna to ?let "was dwoje".)

Inn funkcj zaimkw niezalenych jest wystpowanie po przyimkach,

jak w przykadzie imb met "midzy nami [dwoma]" wNamri. W jzykupolskim po przyimkach wystpuje forma odmieniona wyrazu, take niekiedy w

dopeniaczu, nie wiemy jednak jak to wyglda quenyi. Potwierdzony przykad

imb met "midzy nami" nie podpowiada nam wiele w tej kwestii, gdy me (zalbo bez kocwki podwjnej -t) obejmuje zarwno podmiot "my" jak idopenienie "nas". Nie moemy si w kadym razie pomyli przy me i le (atake ?te), gdy zaimki te nie maj oddzielnych form podmiotu i dopenienia.

[Uaktualnienie: W VT43, s. 29 pojawia si tabela zawierajca form ni,najwyraniej znaczc "ze mn"; jest to zaimek "z" + ni "ja" pisane jako jedenwyraz. Skoro ni to forma podmiotowa "ja", forma ni sugeruje, e przynajmniejniektre quenejskie przyimki mog wystpowa z form podmiotu tam, gdzie

polski stosuje form odmienion. - Co ciekawe, pniej Tolkien porzuci jakooglny wyraz "z", prawdopodobnie na rzecz as. Tumaczenie Zdrowa Mariozawiera asely jako "z tob"; "tob" wyraone jest tu za pomoc kocwki -ly,

ktra moe take by dodawana do czasownikw. Najwyraniej mona by tepowiedzie as le albo as lye, uywajc zaimkw niezalenych; porwnaj imbmet "midzy nami [dwoma]" wNamri, z osobnym zaimkiem a nie kocwkdoczon do przyimka.]

Funkcj form dopenieniowych (potwierdzonych wyrazw nye "mnie",tye "ciebie", te "ich" + prawdopodobnie nie rnicych si form me "nas" i le"was" omawianych wyej) jest oczywicie wystpowanie w roli dopenienia

zdania. W kocu dopenienie zaimkowe nie zawsze da si wyrazi za pomoc

jednej z dwch potwierdzonych kocwek, -t "ich" i -s "je, ono" (chocia pena

lista kocwek zaimkowych w dopenieniu jest prawdopodobnie nieco dusza).Kocwki te mona doda do wyduonych bezokolicznikw na -ta (caritas


7/17

"zrobi to") albo do czasownikw, ktre maj take kocwk podmiotu

(utvienyes "znalazem je"), ale takie otoczenie gramatyczne nie zawsze jestdostpne. Niezalenych zaimkw dopenieniowych mona uy przykadowo w

trybie rozkazujcym, jak w potwierdzonym przykadzie a laita te

"wychwalajcie ich". By moe zaimki te mog nastpowa take po gerundiachodmienionych w celowniku (np. utlien cenien tye "przybyem [aby] zobaczyci"). Moemy te uy niezalenych zaimkw dopenieniowych tam, gdzie

czasownik nie ma kocwkipodmiotu, do ktrej zwykle docz si kocwkdopenienia - poniewa podmiot wyraa osobne sowo. Tak wic wprawdzie"bdziemy ich bogosawili" mona woy w jeden wyraz laituvalmet, jednakzdanie takie jak "lud bdzie ich bogosawi" musi brzmie by moe i lilaituva te z osobnym sowem na "ich". (Nie wiemy, czy dozwolone jest

powiedzenie ?i li laituvat z kocwk-t dodan do czasownika, mimo e niema kocwki podmiotu; uycie osobnego sowa na "ich" jest zatem

bezpieczniejsze jak rwnie janiejsze.)

Do niejasny jest preferowany szyk wyrazw. Quenya moe zdawa si

preferowa umieszczanie zaimkw niezalenychprzedczasownikiem. CzasamiTolkien docza nawet zaimek dopenieniowy jako przedrostek do czasownika

za pomoc mylnika, jak w przykadzie tye-meln "kocham ci" cytowanymwyej (Porwnaj francuskieje t'aime, dos. "Ja ciebie kocham" z dopenieniemwystpujcym przed a nie po czasowniku - chocia francuski, podobnie jak

quenya, zazwyczaj ma dopenienie po czasowniku.) Moe wiec zdania

"przybyem ci zobaczy" albo "lud bdzie ich bogosawi" powinny raczej

brzmie utlien tye-cenien oraz i li te-laituva? Czasami Tolkien umieszczanawet zaimki w celowniku przed czasownikami, jak w pytaniu pojawiajcym siw rodkuNamri: S man i yulma nin enquantuva? "Kt dzi napeni mj[=mi] puchar na nowo?". Mamy nawet do skrajny przykad zawierajcy

czasowniklumna- "lee ciko", gdzie zaimek w celowniku nie tylkodoczony jest do czasownika, ale kocwka -n zostajezasymilowana z

pocztkowym l- samego czasownika: Mel-lumna przetumaczone jest jako"nam-jest-cikie" (LR, s. 47), tj. "jest cikie dla nas"; musi by to forma

celownika men "nam, dla nas" + aoryst lumna "ley ciko". Leca u podstaw

tego niepotwierdzona forma men-lumna najwyraniej musiaa ulec zmianie,gdy men zupenie przykleio si do kolejnego sowa i stao si jego czci- i

pojawia si zbitka nl, ktrej nie dopuszcza fonologia quenejska, musiaa siwic ona zmieni w ll. Jednak takich dodatkowych komplikacji najwyraniej dasi unikn, gdy inne przykady wskazuj, e zaimki niezalene mog

wystpowa tepo czasowniku. W VT41, s. 13 mamy zdanie renya quta nin= "moje serce mwi mi" (wariant renya quet nin, s. 11). Prawdopodobnierenya nin quta (albo nawet nin-quta) byoby take dozwolone, alenajwyraniej stosowanie takiego szyku, albo doczanie zaimkw jako

przedrostkw do czasownika nie jest "obowizkowe".


8/17

Jeli chodzi o omwione wyej "formy podmiotowe", mog one

oczywicie wystpowa jako podmiot zdania, jakni "ja" w ni vla tye "[ja]widz ci". Jednak quenya o wiele czciej uywaaby kocwek zaimkowych

(jakvlan czy vlany w tym przypadku - zakadajc, e czasownik ?vel-

"widzie" jest aktualny w quenyi z czasw WP!) Jednak te "formy podmiotowe"najczciej spotyka si nie wanie jako podmiot, ale z doczepionymi

kocwkami przypadkw! Mimo to moliwe jest, e zaimki takie jakni czy leczsto funkcjonowayby jako podmiot, kiedy pomija si cznik "jest/jestem/s"

itp.: Ni aran "ja [jestem] krlem", le hala "ty [jeste] wysoki" itd.

CZASOWNIKI BEZOSOBOWEZgbiwszy niezalene formy celownika takie jaknin "mi, dla mnie",

moemy w peni zrozumie nieliczne potwierdzone przykady zda

zawierajcych tak zwane czasowniki bezosobowe. W NO, s. 321 Tolkien cytujeczasownikla- "ni", dodajc krtk uwag o tym, e jest to czasownik"bezosobowy". Dugo nie byo wiadomo co waciwie mia na myli, ale teraz

mamy przynajmniej jeden przykad, ktry moe by w tej sprawie pomocny.

Zdanie, o ktrym mowa, zawiera czasownik pierwotny or- "skania,pobudza" (gdzie indziej podawany jako czasownik z rdzeniem na A ora-).Regularny aoryst or "skania, pobudza" pojawia si w zdaniu ore nin caritas,

przetumaczonym "Chciabym to zrobi" albo "Czuj si skoniony, aby to

zrobi". Dosownie znaczy to "skania mi zrobi to". Zauwamy, e zdanie to

nie ma podmiotu. Quenya w samej swojej konstrukcji gramatycznej wskazuje,e "pobudzenie" postrzegane przez mwicego dziaa na niego niejako zzewntrz. Czucie si skanianym do czego nie jest wiadom "czynnoci"

przeprowadzan przed podmiot; poczucie to raczej dotyka osoby; wystpuje tuzaimekw celowniku, ale musimy zaoy, e byoby to rwnie poprawne zezwykym rzeczownikiem: Or i Eldan lelya = "skania Elfowi pj" = "Elfczuje si pobudzony, aby pj". Czasownik jest pierwszym wyrazem zdania;

zazwyczaj na pierwszym miejscu stoi podmiot, ale tutaj po prostu nie ma

podmiotu.

Jeli chodzi o czasownik bezosobowy la- "ni", musimy zaoy, e

ley tu u podstaw ta sama idea - nienie nie jest "czynnoci" dokonywanprzezpodmiot, ale raczej czym coprzytrafia si czowiekowi; sny przychodzcakiem niezalenie od woli, a zatem picego lepiej przedstawi jako kogo

dotknitego snem - std celownik dla picego! Tolkien nie da nam przykadwzawierajcych la-, ale "panna ni o elfach" mona prawdopodobnie wyrazi lai venden Eldaro (zauwamy, e vend "panna" wystpuje tu z celowniku,wskazujcym, e "panna" jest tu osob otrzymujc sen, a nie ich twrc - por.

stosowanie celownika dla okrelenia osoby otrzymujcej w zwizku z

czasownikiem "dawa"). [W jzyku polskim mona tu zastosowa pozornie

podobn konstrukcj z celownikiem, "pannie ni si Elfowie", ale wtedywaciwie "Elfowie" s tu podmiotem.]


9/17

Takie konstrukcje, nawet w poczeniu z czasownikiem "ni" nie s

niespotykane w rnych jzykach wiata. Jak napisa David Kiltz na licie

Elfling (25 kwietnia 2001 r.): "Celownik ma wiele wicej funkcji ni tylko

dopenienia dalszego. Moe (...) oznacza " czego, jak w (...) niemieckim mir ist kalt, gdzie w angielskim uywa si mianownika dla podmiotu logicznego,ale w wielu innych jzykach nie." Polskiemu "mi" odpowiada w quenyi ni.Wiedzc, e quenejski wyraz na "zimno" to ringa, jest bardzo prawdopodobne,e mir ist kalt/ "mi jest zimno" mona odda w quenyi bezporednio jako nin nringa (albo moe raczej n ringa nin "jest zimno dla mnie").

Nie wiemy jak wiele quenejskich czasownikw przyjmuje takie

konstrukcje. Pod hasem MBAW- WEtymologiach Tolkien wspomnia, enoldoriski czasownikbui "zmusza" jest bezosobowy ("noldorin" tokoncepcyjny poprzedniksindarinu przedstawionego w WP). Quenejskiczasownik odpowiadajcy noldoriskiemu bui to mauya-. Jeli moe on takefunkcjonowa jako czasownik bezosobowy (chocia prawdopodobnie moe

take pojawi si z wyranym podmiotem), mamy poszlaki jak wyrazi w

quenyi "musz" albo "potrzebuj". By moe "musz i" brzmiaoby (albo

przynajmniej mogoby brzmie) mauya nin lelya = "zmusza mnie i".W niektrych przypadkach moe nie by konieczne uzupenianie

czasownika pierwotnego rzeczownikiem lub zaimkiem w celowniku. W kwestii

"noldoriskiego" odpowiednika quenejskiego ulya- "la", mianowicie oeillubeilTolkien napisa, e uywany by on w zwrocie "pada" (Etym, haso ULU).

Nie jest tu wymieniona adna rzecz, ktra "dokonuje" padania. By moequenejskie ulya moe take by uyte jako "pada" - pojedynczy czasownik

byby caym zdaniem.

CZASOWNIKI Z RDZENIEM NA UJest to tajemnicza podgrupa czasownikw; po omwieniu rzeczownikw

z rdzeniem na U w poprzedniej lekcji, moemy teraz zagbi si w czasowniki

z rdzeniem na U. Jako e nasze dane s bardzo ograniczone, musimy z

koniecznoci zaj si gownie spekulacjami.

Rdzenie czasownikowe koczce si na -u s do czste we wczesnychmateriaach "qenejskich", ale z biegiem lat Tolkien zmniejsza ich ilo. Z ponad

1200 wyrazw quenejskich wymienionych wEtymologiach mamy tylko jedenjedyny czasownik z rdzeniem na U, mianowicie palu- "rozciga (si),rozszerza" (a nawet ten czasownik ma alternatywn form palya- o znacznie

bardziej typowej kocwce -ya, patrz hasoPAL). Okoo roku 1960 w esejuQuendi i EldarTolkien wspomnia czasowniknicu- "by chodnym, zimnym"w odniesieniu do pogody (WJ, s. 417). Kilka lat pniej uy take paru

czasownikw z rdzeniem na U w ostatniej wersji wiersza Markirya: fifru-

"powoli zamiera" (bardziej zoona wersja prostego fir- "umiera, gasn"),


10/17

hlapu- "lecie lub by unoszonym wiatrem", nurru- "mrucze, szemra" (PiK,s. 286).

Jak jednak naley odmienia te czasowniki? Markirya wydana w PiK, s.285 wskazuje, e imiesowem czynnym od hlapu- jest hlpula, co mwi nam,

e imiesw ten tworzy si przez normalne dodanie kocwki -la i wydueniegwnej samogoski gdy to moliwe (hlapu- zmienia si w hlpu-). Imieswod nurru- "mrucze" potwierdzony jest jako nurrula; tutaj nie moe zajwyduenie samogoski, gdy wystpuje po niej zbitka spgosek (**nrrulanie byoby poprawnym sowem w quenyi). Tworzenie imiesoww czynnych to

jedyna rzecz, ktrej moemy by cakiem pewni w kwestii tej grupy

czasownikw (zatem jest to jedyna rzecz, ktrej dotykam si w wiczeniach

"Przetumacz na queny").

Imiesw bierny jest do problematyczny. Prawdopodobnie stosuje sijako zwyczajn kocwk -na lub jej duszy wariant -ina. Niektrzyargumentowali, e moemy mie potwierdzony przykad imiesowu biernegoczasownika z rdzeniem na U. Wczeniej wspominalimy o tajemniczej formie

turn' (najwyraniej skrconej od turna) w okrzyku Nienor: A TrinTurambar turn' ambartanen, "[Trinie] panie losu przez los pokonany"(NO, s. 128). W materiaach Tolkiena pojawia si czasowniktur- "dziery,kontrolowa, rzdzi", ale spodziewalibymy si od niego imiesowu biernego

turna (por. carna "zrobiony" jako imiesw od car- "robi"). Czy dziwna formaturna "pokonany" moe by imiesowem biernym innego czasownika zrdzeniem na U: turu- "pokona"? Jednak nie jest jasne, dlaczego dodaniekocwki -na do turu- miaoby stworzy turna z dugsamogosk - a inne

porednio dowody wskazuj w jeszcze innym kierunku. Jak mwiono,

kocwka -(i)na uywana do tworzenia imiesoww biernych pojawia si takew innych czciach mowy, a mamy przynajmniej jeden przykad na to, co dzieje

si, gdy doda si j do rdzenia rzeczownika na -u: przymiotnikculuina"pomaraczowy" wywodzi si z rdzeniaKUL, KULU"zoto". Gdy kocowe Urdzenia czy si z kocwk-ina, powstaje dyftong ui. Przeniesienie tej zasadyna czasowniki z rdzeniem na U dawaoby nam argumenty, e imiesw biernyod palu- "rozszerza" powinien brzmie ?paluina "rozszerzony". Analogia z

czasownikami z rdzeniem na A wskazywaaby take w tym kierunku (por.hastaina "oszpecona" jako potwierdzony imiesw od hasta- "oszpeci") - ale z

braku potwierdzonych przykadw nie mamy tu pewnoci.

Problematyczny jest take bezokolicznik. Powinien by to rdze bezadnych dodatkw. W poprzedniej lekcji wskazaem, e rzeczowniki z rdzeniemna U pierwotnie koczyy si na -u. Ta samogoska pozostaa niezmieniona, gdynastpowaa po niej jaka kocwka, ale w quenyi zmieniaa si w -o, kiedyznajdowaa si na pozycji kocowej. Stosujc t sam zasad do czasownikw zrdzeniem na U, bezokolicznik od palu- "rozciga" mgby brzmie ?palo.

Oczywicie wci mielibymy palu- przed kocwkami, na przykad jeli ta


11/17

kategoria czasownikw take ma rozszerzone formy na -t: std ?paluta, albo zkocwk dopenieniow ?palutas "rozszerzy to".

Kwestia aorystu jest nieco bardziej jasna. Jak pamitamy, czasownikipierwotne przyjmuj kocwk -i, zachowan przed innymi kocwkami, ale

zmieniajc si w - w pozycji kocowej (sil "wieci", ale silir "wiec"). Jakoe proces fonologiczny, ktry zmienia kocowe krtkie -i w - jest analogicznydo zmiany, ktra przeksztaca kocowe krtkie -u w -o, moemy logiczniezakada, ze palu- "rozszerza" ma aoryst ?palo "rozszerza" (identyczny z

bezokolicznikiem), zachowany w ?palu- przed jakkolwiek kocwk (np.palur "rozszerzaj", palun albo paluny "rozszerzam", palus "on/ona/onorozszerza" itd.) Jednak jeden dowd wyranie sprzeciwia si temu

scenariuszowi: po wspomnieniu czasownika z rdzeniem na U nicu- "bychodnym, zimnym" Tolkien zacytowa take form niqu, ktr przetumaczy"jest chodno, marznie" (W, s. 417) Czy czasownikniqu naley rozumie jakoaoryst od nicu-? Czy w takim razie, tak jak do czasownikw pierwotnych,dodajemy tu kocwk -i, przy czym nastpi rozwj nicui > nicwi? Po zmianiekrtkiego kocowego -i w - stworzyoby to rzeczywicie potwierdzon formniqu. Jeli tak, aoryst od palu- moe brzmie ?palw lub ?palwi- zkocwkami. Jednak mona zastanawia si, dlaczego czasowniki z rdzeniem

na U maj aoryst z kocwk-i, a czasowniki z rdzeniem A nie. Nie wspiera tonaszej teorii, e -i dodawane jest do czasownikw pierwotnych jako swegorodzaju zastpstwo jakiej innej kocwki (gdy czasowniki z rdzeniem na U

zdecydowanie majkocwk - wanie -u!) To wanie przed formniquostrzegaem czytelnikw w lekcji sidmej, gdy pisaem "ten

pogld nie jest cakiem bezproblemowy, lecz dziaa w wikszoci przypadkw"

Wanie doszlimy do punktu, gdzie moe przesta dziaa.

Podczas gdy jako aoryst od palu- moemy bezpiecznie zaoy form wrodzaju ?palw lub z kocwkami ?palwi-, analogiczne do (nicwe =) niqu

jako aoryst od nicu-, moemy jedynie spekulowa jako zachowayby siczasowniki takie jakhlapu- czy nurru-, gdy otrzymayby kocwk -i jeszczew jzyku pierwotnym. Nie mogyby rozwin si w **nurrw czy **hlapw,ktre nie s dozwolonymi wyrazami quenejskimi. By moe zachowaby si tu

we wszystkich pozycjach dyftong ui i mielibymy ?nurrui i ?hlapui bezzmiany -i w -, nawet gdy samogoska ta byaby ostatnia? Jednak nie musz

przypomina, e jestemy tu ju w krainie Skrajnych Spekulacji.

Czas teraniejszy rwnie jest spekulacj, ale Tolkien podda namdoskona poszlak. Naley pamita, e czas teraniejszy (np. sla "wieci")waciwie stanowi rodzaj "cigego" rdzenia czasownikowego, osignite przez

wyduenie samogoski rdzenia (gdy to moliwe) i dodanie kocwki -a. Wostatniej wersji wiersza Markirya Tolkien zastpi jeden z imiesoww czym,co musi by rdzeniem cigym: jak wskazuje notatka Christophera Tolkiena w

PiK, s. 285, jego ojciec zmieni nurrula "mruczcy" na nurrua. Zatem rdzecigy funkcjonuje tu jak imiesw (wci znaczy "mruczcy"), a caa zmiana


12/17

zdaje si raczej bezsensowna, ale przynajmniej Tolkien zdradzi, e kocwk

-a mona doda te do czasownikw z rdzeniem na U. W innym kontekcienurrua mogoby prawdopodobnie funkcjonowa jako czas teraniejszy"mruczy". W tym przypadku samogoska rdzenia nie moe by wyduona, gdy

nastpuje po niej zbitka spgosek, ale czas teraniejszy od palu- "rozszerza"brzmiaby najprawdopodobniej plua "rozszerza".Co do czasuprzeszego moemy by do pewni, e dodaje si w nim

regularn kocwk -n. W kadym razie tak dziao si w najwczeniejszej"qenyi": Leksykon Qenejski z roku 1915 wymienia allun jako czas przeszyczasownika allu- "my" (QL, s. 30). Uywam tego systemu w poniszychwiczeniach (ale tylko w czci tumaczeniaz quenyi, przynajmniej nie kuszczytelnikw do tworzenia samemu niepewnych form czasownikw

quenejskich!)

Czasperfektjest take tajemniczy. Augment (samogoska rdzenia wpostaci przedrostka) prawdopodobnie jest doczany jak zwykle, podczas gdy

samogoska ta jest - gdy to moliwe - wyduana w swojej normalnej pozycji.

Tam wic formy perfektu od palu-, nurru- zaczynaby si prawdopodobnie naapl-, unurr-. Ale co dalej musimy ju zgadywa. Jako mona dodaczasownika z rdzeniem na U kocwk perfektu -i? Czy pocztkowe -i-

poczyoby si w kocowym -u rdzenia tworzc dyftong ui i mielibymy ?unurrui jako "zamrucza"? Czas perfekt "rozszerzy" niezbyt moe brzmie ?aplui, gdy nowy dyftong ui przycignby akcent i pozostawi sylab przednim zupenie nieakcentowan. Wtedy dugie nie mogoby przetrwa, gdywyglda na to, e istnieje zasada fonologiczna zakazujca istnienia dugiejsamogoski w zupenie nieakcentowanej sylabie, o ile nie jest ona pierwsz

sylab wyrazu - a tu nie jest. Czy mielibymy zatem ?apalui z krtksamogosk? Jednak, jak mwilimy wczeniej, kocwka -i uywana w

perfekcie najwyraniej zastpuje kocowe -a czasownikw z rdzeniem na A,wic jest bardzo moliwe, e zastpi te -u z czasownikw z rdzeniem na U.Mielibymy wtedy od nurru- i palu- zwyczajnie formy perfektu unurri"zamrucza", apli "rozszerzy. (Prawdopodobnie -i jako kocwka

gerundialna albo bezokolicznikowa rwnie zastpowaoby kocowe -u,

mielibymy wic ?nurri "mruczenie". Natomiast "mruczenie" jako rzeczownikodczasownikowy prawie na pewno brzmiaoby nurul, chocia potwierdzone

przykady kocwki -l "-nie" zawieraj tylko czasowniki z rdzeniem na A.)W czasieprzyszym mielibymy prawdopodobnie zwyk kocwk -uva.

Jednak moemy jedynie spekulowa, czy to -u- z kocwki po prostupoczyoby si w kocowym -u z rdzenia czasownika, tworzc form paluvaod palu-, czy moe dwa u poczyyby si w dugie i brzmiaoby to palva.

RNE ZASTOSOWANIA L

W lekcji dziewitej wprowadzilimy czasownik przeczcy um- "nie robi,nie by" (czas przeszy m wedug Etym, czas przyszy va wedugPieni


13/17

Friel). We wszystkich wiczeniach i przykadach do tej pory uywalimy tegoczasownika + bezokolicznika, kiedy mielimy zaprzeczy zdanie. Jednak

stosowanie czasownika przeczcego nie jest jedyn moliwoci w tym

wzgldzie. Podobnie jak polski, quenya posiada osobne sowo "nie", mianowicie

l (albo la kiedy nieakcentowane).Czasownik przeczcy um- i osobne przeczenie l najwyraniejwspistniej w jzyku, gdy oba wymienione s wEtymologiach (hasaUGU/UMUiLA). Nie istniej szczeglne zasady mwice, kiedy uywa

jednego czy drugiego. Kiedy stosuje si czasownik przeczcy um- najwyraniejto on przyjmuje kocwki czasu i zaimka, podczas gdy zaprzeczona czynno

wystpuje w bezokoliczniku: men lelya "nie poszedem" [dos. "nie zrobiem[pierwsza osoba czasu przeszego] pj [bezokolicznik]"]. Kiedy uywamyosobnego przeczenia l, czasownik, ktry ma by zaprzeczony otrzymujewszystkie konieczne kocwki, tak jakby nie byo adnego przeczenia: Lenden"poszedem" mona zaprzeczy l lenden "nie poszedem". (Nasze nieliczne

przykady sugeruj, e preferowanym szykiem jest umieszczanie lprzedzaprzeczanym czasownikiem, chocia o ile nam wiadomo lenden l "poszedemnie" rwnie byoby do zaakceptowania. Nie naley jednak uywa tego

drugiego szyku, gdy mog wystpi niejasnoci; patrz niej.)

Jest to niewtpliwie prostszy sposb zaprzeczenia zdania ni uywanie

czasownika przeczcego + bezokolicznika; po prostu wychodzimy od zdania

twierdzcego i wstawiamy jedno dodatkowe swko. Waciwie wprowadziem

l tak pno w tym kursie czciowo dlatego, e nie chciaem "rozpuci"czytelnikw takim prociutkim przeczeniem zanim mieliby szanse zapozna siz czasownikiem przeczcym. W wielu przypadkach czasownik przeczcy jest

bardziej eleganckim sposobem przeczenia zda, a niekiedy wyrazu l "nie"naley unika, poniewa podobne formy maj rwnie zupenie inne funkcje

(patrz niej). Jednak w niektrych kontekstach lepiej moe by uy wanie lzamiast czasownika. Szczeglnie dziwne zdaje si konstruowanie formy

teraniejszej czy "cigej" od czasownika um-. Forma ta brzmiaaby ma, aleczy "Elf nie obserwuje Krasnoluda" powinno si przetumaczy i Elda ma tiri Nacuo? Sdz, e jest to moliwe, ale wyszedbym tu raczej od zdania

twierdzcego i Elda tra i Nauco i zaprzeczy je przez wstawienie l przedczasownik: i Elda l tra i Nauco. Podobnie lepiej moe by uywa przeczenial w czasieperfekt, szczeglnie, e nie jestemy cakiem pewni jak brzmiabyforma perfektu od um-: ?mi bez augmentu, poniewa rdze zaczyna si nasamogosk, czy moe ?ummi z powtrzon ca pierwsz sylab? Wkadym razie "nie przyszedem" najlepiej zapewne wyrazi jako l utlien.Chocia (um)mien tul powinno by take zrozumiae, zdaje si raczej dziwnkonstrukcj.

Przy tumaczeniu z quenyi na polski naley niekiedy zwraca uwag na

poczenie l z waciwym czasownikiem. Zauwamy zdanie alasaila n lcar tai mo nav mra, przetumaczone "jest niemdre nie zrobi czego si


14/17

uwaa za dobre". (VT42, s. 34; mo ma by tu zaimkiem bezosobowym "kto",najwyraniej alternatywnym dla quen. Bardziej tajemnicza jest forma tai: bymoe ta-i "tamten-ktry" z i jako bezporednio doczanym zaimkiemwzgldnym, std l car tai mo nav mra = "nie zrobi tego-co si uwaa za

dobre".) Jeli prbowalibymy (wzorem skadni angielskiej) poczy n l zjedn cao, moemy przetumaczy to bdnie jako **"nie jest niemdre zrobico uwaa si za dobre". Jeli jednak bdziemy pamita, e l czy si zczasownikiem nastpujcym po nim, w tym przypadku z bezokolicznikiem car"robi", mona unikn nieporozumienia - zwroty te poprawnie dzieli si na

alasaila n "niemdre jest" + l car "nie zrobi".Jak wskazuje ten przykad, l mona uywa take do zaprzeczania

bezokolicznikw, a kolejny przykad z VT42, s. 34 wskazuje, e nie ma rnicy,

czy bezokolicznik ten jest wyduony kocwk-ta przed otrzymaniemprzyrostka dopenienia: l caritas navin, alasaila n = dosownie "nie zrobitego, sdz, niemdre jest". Sam Tolkien poda tu tumaczenie "niezrobienie

tego byoby (jak sdz) niemdre". W jednym przypadku Tolkien uy nawet ldo zaprzeczenia rozszerzonego bezokolicznika na -ta, ktry nie ma kocwkidopenieniowej: l carita i hamil mra alasaila n, "nie zrobienie tego, couwaasz za dobre, jest niemdre." (VT42, s. 33). Tutaj rozszerzony

bezokolicznik nabiera znaczeniagerundium, a cae wyraenie i hamil mra"tego, co uwaasz za dobre" jest jego dopenieniem. Zdaje si wic

prawdopodobne, e l moe zaprzecza te bardziej typowe gerundia na -i. Niemamy na to przykadw, ale by moe l cari i hamil mra byoby takedozwolone.

Jeli chodzi o nieakcentowany wariant zaprzeczenia l, mianowiciekrtkie la, jest ono potwierdzone jedynie w zdaniu la navin caritalyas mra,dosownie "nie uwaam twojego zrobienia tego za dobre" (VT42, s. 33; jest to

sposb wyraenia "nie radz ci tego robi"). Gwny akcent pada tu

prawdopodobnie na pierwsz sylab czasownika navin "uwaam", a przeczeniela nie otrzymuje adnego akcentu. Mona by myle, e tak istotny wyraz jak

przeczenie (zupenie odwracajcy znaczenie caego zdania!) powinien

zazwyczaj otrzymywa jaki akcent i w poniszych wiczeniach konsekwentnie

uywaem dugiej / akcentowanej formy l.

Krtk form la mona jednak poleci z jednego powodu. Nie moe siona mianowicie pomyli z zupenie odmiennym sowem l, ktrego uywa si wwyraeniach mwicych oporwnaniach (chocia materiay z TyaliTyellelliva #16 wskazuj, e to drugie l take moe wystpowa w krtszejformie la). Zgodnie z artykuem Billa WeldenaPrzeczenie w quenyi (VT42, s.32-34) ta zbieno martwia Tolkiena i na jaki czas porzuci on przeczenie l.Jednak w ostatnich latach ycia ponownie je wprowadzi, musimy wic

pogodzi si z podwjn funkcj tego sowa. W kontekcie nie jest trudnorozrni midzy dwoma l.


15/17

Wedug innego niepublikowanego rkopisu Tolkiena cytowanego w tym

artykule przez Weldena, formuy "A (n) calima l B" mona uy jako "A jestjaniejsze niB" (zauwamy, e cznikn mona opuci bez wpywu nazrozumiao tekstu). Jeli chcemy mie pene zdanie bez adnej algebry, mona

zastpiA iB piszc na przykad: Anar n calima l Isil "Soce jest janiejszeni ksiyc". Jednak polskie tumaczenie rni si tu od quenejskiej wersji wtakiej kwestii: calima to po prostu przymiotnik "jasny", a nie stopie wyszy"janiejszy" (wci nie jestemy pewni jak miaby on wyglda), a l nie znaczywaciwie "ni". Wiadomo nam, e l jest waciwie przyimkiem "ponad, poza",tak wic quenejskie zdanie znaczy dokadnie "soce jest jasne poza ksiyc".

Z pewnoci moemy wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej uyjemy l wobu jego znaczeniach: I mindon l n halla l i oron "wiea nie jest wysza nigra" (dos. "wysoka ponad gr"). Tutaj zapewne preferowany byby

czasownik przeczcy, choby z powodw stylistycznych: I mindon um hallal i oron. Moe by moliwe obejcie tych niejasnoci. Wiadomo nam, ezamiast l "poza, ponad" w zwrotach porwnawczych, mona uy take

przyimka ep "przed" - omykowo przetumaczonego "po" w artykule Weldena.Niezalenie od tego bdu istniej dowody, e ep albo podobna forma znaczyy"po" na jakim etapie wiecznie zmiennego scenariusz rozwoju jzykowego

(najwyraniej jest to odmiana apa wprowadzonego w lekcji pitnastej). Z racjiniejasnoci zwizanych z ep zostawimy je w spokoju i bdziemy tu uywa lniezalenie od jego niejednoznacznoci.

Podsumowanie lekcji osiemnastej:Poza kocwkami zaimkowymiomawianymi wczeniej w tym kursie quenya posiada rwnie rozmaite zaimki

niezalene (patrz Sowniczek poniej). Zaimki takie jakme "my" albo "nas"mog otrzymywa kocwki przypadkw (np. celownikmen "nam, dla nas",miejscownikmess "na nas") albo, gdy chodzi o dwie osoby, kocwki liczby

podwjnej (np. met "my [dwie]"). - Niektre czasowniki quenejskie sbezosobowe, czyli nie wymagaj podmiotu, ale kiedy kto jest mimo todotknity czynnoci opisan czasownikiem, mona go wymieni w celowniku:Ora nin = "skania mi" = "czuj si zmuszony [co zrobi]". - Quenejskie

czasowniki z rdzeniem na U, takie jakhlapu- "lecie [z wiatrem]" stanowiwyjtkowo tajemnicz grup czasownikw. Jedyn rzecz, ktra wiadomo o

nich z pewnoci jest to, e ich imiesw czynny tworzy si za pomoc

normalnej kocwki -la, poczonej z wydueniem gwnej samogoskiczasownika (chyba, e musi ona pozosta duga z powodu nastpujcej po niej

zbitki spgosek, std imiesw od nurru- "mrucze" to po prostu nurrula,chocia imiesw od hlapu- brzmi hlpula.) Wczesne materiay sugeruj, eczasprzeszy czasownikw z rdzeniem na U tworzy si przez dodanie kocwki-n, chocia brak nam przykadw z form quenyi bardziej zgodnych z WP. -

Wyraz l ma rne zastosowania. Mona uywa go jako przeczenia "nie"(wtedy stawiany jest przed wyrazem, zazwyczaj czasownikiem, ktry chcemy


16/17

zaprzeczy). L jest te przyimkiem "poza, ponad" i jako takie uywane jest tewporwnaniach - VT42, s. 32 podaje formu "A n calima l B" jako "A jest

janiejsze od B" (dosownie "A jest jasne ponad B" - zauwamy, e

przymiotniki calima "jasny" wystpuje tu w swojej najprostszej formie, bez

adnej kocwki charakterystycznej dla stopnia wyszego).

SOWNICZEKAby obj wszystkie potwierdzone liczebniki porzdkowe w tej i w

ostatnich dwch lekcjach wprowadzimy je po dwa na raz.

lempa "pity"enqua "szsty"urco (urcu-) "straszydo"l 1) przeczenie "nie", 2) przyimek "poza, ponad", uywany rwnie w

porwnaniach

ni zaimek niezaleny "ja", forma dopenieniowa nye "mnie"le zaimek niezaleny "wy" (albo grzecznociowe "ty", chyba, e

przyjmiemy osobn form lye jako "ty"), prawdopodobnie niezmienione wdopenieniu

tye zaimek niezaleny "ty" (forma poufaa)me zaimek niezaleny "my" (wyczny, por. kocowy element kocwki

zaimkowej -lm), prawdopodobnie niezmieniony w dopenieniu "nas"ta zaimek niezaleny "ono" albo "to", prawdopodobnie niezmienione w

dopenieniu; allativus tanna moe by uywany jako "tam" = "do tamtegomiejsca" (Wedug VT43, s. 20 inna wersja quenyi uywa ta jako zaimka w liczbie mnogiej "oni, ich", kiedyzaimek ten odnosi si do rzeczy a nie osb, ale w poniszych wiczeniach ta uywane jest w znaczeniu

pojedynczym "ono, to", jakie Tolkien przypisa mu w Etym.)

te "ich" (by moe take podmiot "oni"), najwyraniej tie- przedprzynajmniej niektrymi kocwkami przypadkowymi (potwierdzona forma

celownika tien). (Dalej wedug VT43, s. 20, te odnosi si cile do osb, podczas gdy ta uywa simwic od rzeczach, jak napisaem wyej. Podczas gdy ta stosujemy tu w innym znaczeniu, te rzeczywicieuywam w wiczeniach do tego kursu tylko w odniesieniu do osb, cho jest to jedynie szczliwy zbieg

okolicznoci - informacje te nie byy jeszcze znane, gdy napisaem pierwsz wersj tych lekcji!)

palu- "rozszerza (si)"or- (take ora-) "skania, pobudza" (czasownik bezosobowy uywany z celownikiemaby wyrazi "[kto] czuje si zmuszony [zrobi co]")

la- "ni" (czasownik bezosobowy; osoba nica najwyraniej wprowadzana jest w celowniku)

WICZENIAZauwamy, e we wszystkich poniszych wiczeniach, jak rwnie w

kluczach, uywamy "wy" jako polskiego odpowiednika qunejskich form z L

(liczby mnogiej lub grzecznociowej pojedynczej), natomiast "ty" jako

odpowiednika poufaej pojedynczej formy tye. - Jeli chodzi oprzeczenia, tutajwiczy bdziemy niezalene przeczenia l zamiast czasownika przeczcego. -


17/17

Nie uywamy tu niezalenych zaimkwpodmiotowych, tylko kocwekzaimkowych omawianych wczeniej.

1. Przetumacz na polski:

A.Utlient cenien me, l cenien tye.B.Nai luva len Eldaron!C. Neld neri lelyuvar tanna, ar i Naucor tiruvar te, an i neri haryar

harma i n alta l malta.D.I enqua auress orn tien tul ninna.E.I enqua aran i nro n saila l atarerya i lempa aran.F. Palunes coarya, crala ta i analta coa i mallo.G.Carnelyes tien; l carnelyes men.

H.Cennelm le i cilyass nu me, an lantanely mir ta.

2. Przetumacz na queny:

I. Moja prawa rka jest silniejsza ni moja lewa rka.J. Wezwij ich do mnie [allativus]!K. Straszyda obserwuj mnie, gdy boj si ich [quenya: "boj si od

nich", ablativus]L.Nie przyjdziemy [wyczne] zobaczy ci w nocy.M. Chopiec nie bdzie ni o [dopeniacz] straszydach.

N. Dwie kobiety powiedzia: "Wasz krl nie chcia da nam [celownikliczby podwjnej] rzeczy zabranych [albo "pochwyconych" - mapain, lm] odnas [ablativus podwjny] przez jego wojownikw."

O. Mczyzna rozszerzajcy swj [=jego] dom robi to (aby) zrobi duopokojw dla [celownik] wszystkich swoich rzeczy.

P. Szsty dzie bdzie [nauva] lepszy ni pity dzie, i nie bdziemyczuli [wyczne] si zmuszeni odej [auta] ["lepszy ni" = "dobry ponad"!]

Kurs quenyi - lekcja 18

Documents

Transcript of Kurs quenyi - lekcja 18