Kurs quenyi - lekcja 17

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 17

1/13

LEKCJA SIEDEMNASTAZaimki wskazujce:sina, tan(y)a, enta, yana. Odmiana

"ostatniego odmiennego sowa". Rzeczowniki z rdzeniem na U.Liczebniki porzdkowe na -a.

QUENEJSKIE ZAIMKI WSKAZUJCEZaimki wskazujce to wyrazy takie jak polskie "ten" czy "tamten" (i

odpowiednio "ta", "tamta"; "to", tamto") oraz ich formy mnogie "te, ci" "tamte,tamci". Maj one silniejsze znaczenie ni sam rodzajnik okrelony, ktryczasami take tumaczy si w ten sposb (chocia w niektrych jzykach wiatarodzajniki pochodz wanie od zaimkw wskazujcych, ktre byy taknaduywane, e straciy na znaczeniu). Zaimki wskazujce uywa si razem zrzeczownikami tworzc zwroty takie jak "ten dom" czy "ta kobieta".

W quenyi z czasw WP mamy potwierdzony w tekcie tylko jedenzaimek wskazujcy. Przysiga Ciriona zawiera sowa vanda sina tumaczone

jako "ta przysiga". Quenejski szyk zdania to waciwie "przysiga ta", gdysina to sowo oznaczajce "ten, ta". Rdze SI- wie si z aktualnymumiejscowieniem w czasie i miejscu (por. takie wyrazy jaks"teraz" albosinom "w tym miejscu" = "tutaj", ta druga forma z Wypowiedzi Elendila wWP).

Wyraz "tamten" wystpuje jako tanya we wczesnym tekcie "qenejskim"opublikowanym w PiK, s. 277, ktry zawiera tanya wende "tamta panna". Szyk

zdania jest tu "polski" - z zaimkiem na pierwszym miejscu a po nimrzeczownikiem - odwrotny do szyku z Przysigi Ciriona. By moe szyk ten jestdowolny, tak wic vanda sina mogoby brzmie take sina vanda - i odwrotnie,moglibymy powiedzie wende tanya zamiast tanya wende? W kadym razienie moemy by cakiem pewni, czy wyraz tanya jest wci aktualny w quenyiz czasw WP.Etymologie wymieniajta jako elficki "rdze wskazujcy", a waciwe sowo quenejskie "tamten" podane jest jako tana.Jako e forma ta zdaje si by doskonaym odpowiednikiem sina "ten",

bdziemy uywa tutaj tana zamiast tanya jako sowa na "tamten" (chocia jest

rwnie moliwe, e "qenejska" forma tanya przetrwaa do pniejszychetapw koncepcyjnych). Wiedzc zatem, e vanda sina to "ta przysiga",musimy zaoy, e "tamta przysiga" brzmiaoby vanda tana. Moe

powinnimy uaktualni te "qenejski" zwrot tanya wende "tamta panna" doquenyi z czasw WP: vend tana (albo wend tana z wczeniejsz form czyte archaiczn pisowni wyrazu "panna"). W tym przypadku stosujemy te szykz Przysigi Ciriona, z zaimkiem wskazujcym wystpujcympo rzeczowniku, zktrym si czy. W hale TA w Etym Tolkien opisa tana jako anaforycznywyraz "tamten", czyli odnoszcy si do czego ju raz wymienionego.

Jednaksina

"ten" itan(y)a

"tamten" nie s jedynymi znanymi zaimkamiwskazujcymi w quenyi. Chocia nie znajdziemy ich w adnych tekstach


2/13

quenejskich, kolejne zaimki wskazujce wystpuj w notatkach Tolkiena. Innesowo na "tamten" to enta, wymienione pod hasemENwEtymologiach iopisane tam jako przymiotnik znaczcy "ten tam". Sam rdzeENma by"elementem albo przedrostkiem = tam". Wci ustawiajc zaimek za

rzeczownikiem, ktry okrela, moemy by moe stworzy taki zwrot jakcoaenta, wyraajcy "tamten dom" w znaczeniu "ten dom tam".By moe Tolkien chcia, aby quenya rozrniaa trzy stopnie bliskoci

czy odlegoci, tak jak pewne jzyki naszego wiata. Jzyk polski ma dwa takiestopnie: "ten" i "tamten". Drastycznie upraszczajc sprawy moemy powiedzie,e "ten" odnosi si do czego blisko osoby mwicej natomiast "tamten" doczego daleko od mwicego. Ale w niektrych jzykach bierze si pod uwagtake pozycjsuchacza. Istniej dwa wyrazy na "tamten", jeden odnoszcy sido czego daleko od mwicego ale blisko suchajcego ("tamta rzecz przytobie") a drugi odnoszcy si do czego, co nie jest blisko ani mwicego, anisuchacza ("rzecz, ktr tam widzimy"). Czy quenejskie tana jako "tamten"odnosi si do czego blisko adresata, a enta do czego odlegegozarwno odmwicego jak i od suchajcego? Istnieje niewiele dowodw na poparcie tejteorii, ale moemy by przynajmniej pewni, e enta wie si z konceptem"tego czego tam", czego oddzielonego od mwicegofizyczn odlegoci.

Naley zauway, e sindariski wyraz "tam", ennas (SD, s. 129 por. 128) mastanowi dawniejsz form miejscownika odpowiadajca quenejskiemu entass="w tamtym [miejscu]". (By moe tana jest po prostu oglniejszym wyrazemna "tamten" skupiajcym si na szczeglnej tosamoci kogo lub czego:

"tamten" a przeciwiestwie do jakiego innego.)Jeszcze inne sowo na "tamten", yana wspomniane jest pod hasem YA w

Etym: po tumaczeniu "tamten" Tolkien doda w nawiasie sprecyzowanie"(poprzedni)". By moe aran yana znaczyoby "tamten krl" z sugesti, emwimy o poprzednim krlu, teraz martwym a w kadym razie ju nierzdzcym. Mog istnie ciekawe rnice midzy enta i yana jako sowami"tamten": wEtymologiach Tolkien zanotowa, e rdze YA oznacza "tam; oczasie, [jaki czas] temu". Doda, eEN, rdze tworzcy wyraz enta "o czasiewskazuje na przyszo". Tak wic "tamten dzie" mona tumaczy jako aur

enta jeli mwimy o jakim dniu, ktry na nadej w przyszoci, natomiastaur yana to "tamten dzie" z odniesieniem do jakiego dnia w przeszoci.("Neutralne" sowo bez dodatkowych znacze mona uy w zwrocie aurtana.)

Jeli chodzi o zaimki wskazujce liczby mnogiej, takie jak polskie "te, ci"i "tamte, tamci", nie mamy potwierdzonych form quenejskich. Jednak wyrazysina "ten" oraz tana, yana "tamten" wygldaj w swojej formie na przymiotniki(-na jest kocwk przymiotnikow lub imiesowow), a enta "tamten" zostao

wyranie okrelone przez Tolkiena jako przymiotnik (Etym, hasoEN). Takwic z caym prawdopodobiestwem moemy odmienia te wyrazy jak


3/13

przymiotniki i tworzy ich formy liczby mnogiej przez zmian kocowego -a na-:

vanda sina "ta przysiga" / vandar sin "te przysigi"

nis tana "tamta kobieta" / nissi tan "tamte kobiety"coa enta "tamten dom [tam]" / coar ent "tamte domy"aur yana "tamten dzie [w przeszoci]" / auri yan "tamte dni"

Jak w przypadku normalnych przymiotnikw koczcych si na -a, formymnogie na - odzwierciedlaj archaiczne formy na -ai (vandar sinai. itd.)Porednie dowody potwierdzaj, e zaimki wskazujce mogy otrzymywakocwk liczby mnogiej -i w jzyku praelfickim: w WP w napisanie na BramieMorii wystpuje sindariski zwrot: i thiw hin, "te znaki". Tolkien

prawdopodobnie chcia, aby odpowiadao to czemu w rodzaju tewi sini nawczeniejszym etapie - a w quenyi stary zaimek wskazujcysini "te" staby sinajpierw sinai a potem sin.

Nie jest jasne czy omwione tu zaimki wskazujce mog wystpowasamodzielnie, czy tylko w poczeniu z rzeczownikiem. Czy moemy uy sina

jako "to" w zdaniu "to jest dobry dom" [jak w angielskiej konstrukcji "this is agood house"]? (A jeli uywany formy mnogiej "domy", czy powinnimyodmieni sina jakrzeczownikkiedy wystpuje samo, tak e liczba mnoga

brzmiaaby sinar a nie sin?) W PM, s. 401 mamy zdanie sin quent

Quendingoldo. Tolkien nie poda tu tumaczenia, ale musi to znaczy albo "topowiedzia Quendingoldo" albo "tak powiedzia Quendingoldo". Ta drugainterpretacja zawiera sin jako przyswek "tak", ale jeli sin znaczy "to", mona

by go nazwa rodzajemzaimka wskazujcego - odpowiadajcego sina, ten drugijest jednak bardziej przymiotnikiem wystpujcym w poczeniu zrzeczownikiem. Wedug tej interpretacji to raczej sin a nie sina byoby uywanew zdaniach takich jak "to jest dobry dom" albo "widziaem to". (A czy wtedymielibymy niezaleny wyraz w lm sini?) Jeli chodzi o inne formy wskazujcemamy ta jako "niezalen" form od "tamten", odpowiadajc przymiotnikowi

tana (patrz Etym, haso TA). Niewiele albo zupenie nic nie wiadomo o innychformach "niezalenych", a w poniszych wiczeniach skoncentrujemy si na

przymiotnikowych formach wskazujcych sina, tana, enta, yana uywanych wpoczeniu z rzeczownikami.

ODMIANA "OSTATNIEGO ODMIENNEGO SOWA"Teraz, kiedy poznalimy ju wszystkie przypadki quenejskie moemy te

wskaza, e rne kocwki przypadkowe nie zawsze dodawane s tam, gdzielogicznie "pasuj". Kiedy rzeczownik jest czci duszej frazy, na przykad

gdy wystpuje po nim przymiotnik w roli przydawki, kocwk przypadkamona doda do ostatniego wyrazu frazy.


4/13

Przysiga Ciriona podaje tu klasyczny przykad. Zawiera ona odniesieniedo Elendil Voronda "Elendila Wiernego", voronda jest tu quenejskim

przymiotnikiem oznaczajcym "nieugity, wierny". Tolkien napisa:"Przymiotniki uywane jako albo czsto uywany atrybut nazwy s

umieszczane po tej nazwie." (NO, s. 360; jak wspominalimy wczeniej, quenyarni si tu od jzyka angielskiego tym, e nie wstawia si w niej midzy nazwa przymiotnik rodzajnika okrelonego - std nie Elendil i Voronda, w kadymrazie nie koniecznie).

W przysidze Ciriona zwrot z imieniem i tytuem Elendil Vorondawystpuje z dopeniaczu - Przysiga zawiera sowa Elendil Vorondo voronw,dos. "wierno Elendila Wiernego". Zauwamy, e kocwka dopeniacza -o,tutaj podkrelona, doczona jest doprzymiotnikavoronda (zgodnie z zasadamizastpujc kocowe -a), a nie do rzeczownika Elendil. W pewien sposb

przymiotnik wystpujcy po rzeczowniku traktowany jest jako jegorozszerzenie, tak wic kocwka przypadka dodana jest do caego zwrotu.Tolkien skomentowa na temat tej konstrukcji: "Z dwch odmiennych wyrazww apozycji odmieniany jest (...) ostatni" (NO, s. 360). Voronda "wierny" stoi tuw apozycji do "Elendil" jako dodatkowa nazwa czy te tytu i tylko ono jestodmieniane.

Zasada ta dziaaaby w wielu przypadkach. Allativus od Elendil gdywystpuje on osobno to Elendilenna (PM, s. 401), ale "do Elendila Wiernego"najwyraniej brzmiaoby Elendil Vorondanna, z ostatnim sowemotrzymujcym kocwk przypadka.

W przypadku nazwy wasnej, po ktrej nastpuje epitet (jakVoronda wnaszym przykadzie), system dodawania kocwek do ostatniego odmiennegosowa moe by mniej wicej uniwersalny. Jednak nie tylko nazwy wasne ale irzeczowniki pospolite mog by okrelane za pomoc przymiotnikwnastpujcychpo nich a nie przed nimi. Por. na przykad zwrot mall tra"droga prosta" = "prosta droga" (LR, s. 47). Gdybymy mieli doda tukocwk miejscownika oznaczajc "na prostej drodze", do ktrego wyrazunaleaoby j doczepi? Czy powinnimy zastosowa tu zasad "ostatniegoodmiennego sowa" (mall trass), czy doczy kocwk miejscownika do

rzeczownika malless tra)?Wyglda na to, e dozwolone s tu obie konstrukcje. Wiersz Markirya

podaje cig przykadw, gdzie pod rzeczowniku wystpuje przymiotnik (wwikszoci przypadkw imiesw). Trzy kolejne przykady zawierajrzeczownikisilm "wiato ksiyca" poczone z rnymi imiesowami (ilcala"lnicy", pcala "gasncy", lantala "upadajcy") i wszystkie trzy zwroty sodmienione w miejscowniku przez dodanie kocwki przypadka do ostatniegowyrazu zwrotu:

isilm ilcalass = "wlnicym wietle ksiyca"isilm pcalass = "wgasncym wietle ksiyca"


5/13

isilm lantalass "wupadajcym wietle ksiyca"

(Bardziej poetyckie tumaczenie w PiK, s. 276 podaje "pod ksiycemlnicym, ksiycem gasncym, ksiycem gincym".)

Bardzo ciekawy jest inny zwrot, ponownie zawierajcy imiesw ilcala"lnicy" ale tym razem w poczeniu z allativusem:

axor ilcalannar = "na kociach byszczcych"

Zauwamy, e axo "ko" jest tu w liczbie mnogiej. Sam allativus lm "nakociach" brzmiaby oczywicie axonnar. Ale tutaj, kiedy kocwka allativusaliczby mnogiej -nnar dodana jest do ostatniego odmiennego sowa w zwrocie,rzeczownikaxo otrzymuje tylko najprostsz kocwk liczby mnogiej -r.

Normalnie axor byoby mianownikiem liczby mnogiej, ale tutaj -r wskazujetylko w najprostszy sposb, e rzeczownik wystpuje w liczbie mnogiej -waciwy znacznik przypadka pojawia si dalej. Wyrazy z mianownikiem liczbymnogiej na -i otrzymywayby oczywicie wanie t kocwk, np. vendilindalaiva = "piewajcych panien" (wasny przykad zawierajcy possessivus,ale zasada dotyczy wszystkich przypadkw: celownikvendi lindalain, allativusvendi lindalannar itd.) Musimy zaoy, e rzeczowniki z liczbiepodwjnejtake wystpiyby w swojej normalnej (zwykle: mianownikowej) postaci na

pocztku zwrotu. Rzeczowniki miaby doczone tylko -u lub -t, a penakocwkaprzypadka wystpowaaby dalej. Aby poda tolkienowski w stylu

przykad: Aldu caltalanta = "nawieccpar drzew".Jednak wyglda na to, e nie jest cis zasad, e zawsze musimy

docza kocwk przypadka do ostatniego sowa caego zwrotu a nie dosamego rzeczownika. Markirya zawiera przykady fraz, gdzie przymiotnik wroli przydawki wystpuje po rzeczowniku, ktry opisuje, a jednak kocwka

przypadka dodawana jest do rzeczownika a nie do przymiotnika. Pierwszyprzykad zawiera form narzdnika liczby mnogiej (kocwka -inen), a drugimiejscownik (kocwka -ss dodana do rzeczownika odmienionego dla niecotajemniczej "czstkowej liczby mnogiej" oznaczanej kocwk-li):

rmainenelvi = "nagwiadzistych skrzydach"ondolissmorn = "naciemnych skaach"

Oczywicie przymiotniki elva "gwiadzisty" i morna "ciemny"wystpuj tu w liczbie mnogiej (elvi, morn) aby zgadza si w liczbie zrzeczownikami, ktre opisuj. By moe w obu tych przykadach kocwka

przypadka nie jest dodana do przymiotnika, gdy odmiana liczby mnogiejprzymiotnika i przypadka w jaki sposb by kolidoway. (W zwrocie axor

ilcalannar "na kociach byszczcych" nie ma takich problemw mimo tego, e"koci" s w liczbie mnogiej", gdy imiesowy na -la najwyraniej nie zgadzaj


6/13

si w liczbie). Jest mniej jasne jak kocwki takie jak-inen mogoby by wogle dodane do przymiotnika elvi: ?elviinen zdaje si by form doniewygodn, mogc zmieni si w tajemniczy wyraz **elvnen. By moewanie dlatego Tolkien wola doda kocwk przypadka do rzeczownika

rma, chocia rzeczownik ten nie jest ostatnim sowem z zwrocie.Jednak system odmieniania "ostatniego odmiennego sowa" zdaje si bypowszechnym zjawiskiem w jzyku. W styczniu 2002 r. opublikowano nowyprzykad - okazuje si, e w niedokoczonym tumaczeniu Chwaa Ojcu Tolkienuy fair aistan jako celownika od "Duch wity"; tutaj fair znaczy "duch" a

przymiotnikaista "wity" nastpuje po nim. Kocwka celownika -ndoczona jest do tego drugiego wyrazu (VT43, s. 37). Zdaje si, e czasamitylko ostatnie sowo na licie otrzymuje kocwk przypadka, ktra odnosi sido wszystkich wymienionych rzeczownikw. Namna Finw Mriellotumaczone jest jako "Ustawa Finwego i Mriel" (MR,. s. 258). Ominity jest nietylko spjnikar "i", ktry oddzielaby te dwa imiona, ale i kocwkadopeniacza -o dodana jest tylko do ostatniego imienia (Mriel, Mriell-)"Pena" konstrukcja brzmiaaby prawdopodobnie Namna Finwo ar Mriello,ale najwyraniej dozwolone jest ograniczenie zwrotu do podstawowychinformacji o "Ustawie", aby skrci jej tytu.

Chocia brak nam potwierdzonych przykadw,zaimki wskazujceomwione powyej zdaj si by dobrymi kandydatami do otrzymywaniakocwek przypadkw, jeli szyk zdania zaprezentowany z zwrocie vanda sina

"ta przysiga" jest normalny. Przykadowo, gdybymy mieli doda do tegozwrotu kocwk narzdnika aby wyrazi "t przysig", prawdopodobnienajlepiej byoby powiedzie vanda sinainen. Jednakvardanen sina zapewnete jest dozwolone - a w liczbie mnogiej (mianownik prawdopodobnie vandasin "te przysigi"), konsekwentne dodawanie kocwek przypadka dorzeczownika jest najbezpieczniejszym rozwizaniem. "Tymi przysigami"

brzmiaoby wic vandainen sin a nie ?vandar sininen albo sinnen czy cotakiego.

RZECZOWNIKI Z RDZENIEM NA UNajwyraniej w pniejszej czci "wsplnoeldariskiego" etapu

symulowanej ewolucji jzykw Tolkiena nastpiy dwie rwnolege zmianydotykajce tego, co wczeniej byo krtkim kocowym -i i krtkim kocowym-u: zmieniy si one kolejno w -e oraz -o. Jednak jako e zmiana ta nastpiatylko wtedy, gdy samogoski te byy w pozycji kocowej, pozostay one w

postaci -i- oraz -u- kiedy dodana po nich bya jaka kocwka albo innyelement. Wspominalimy ju o tym zjawisku w tym kursie. Czytelnik powinien

pamita szczeglnie zmiany zachodzce w aorycie czasownikw pierwotnych:

sil "wieci", ale lm silir "wiec" (poniewa pocztkowe -i nie zmienio si w-e kiedy znalaza si po nim kocwka, taka jak znacznik liczby mnogiej -r w


7/13

tym przypadku). Podobne zmiany mona zauway w rzeczownikach iprzymiotnikach - wspominalimy ju rzeczowniklm "noc", ktry ma formrdzenia lmi- (SD, s. 415), poniewa pochodzi od dawniejszego dmi- (patrzhasoDOMO w Etym). Musimy zaoy, e (powiedzmy) miejscownik "w

nocy" brzmiay lmiss. Przymiotnikcarn "czerwony" pochodzi odpierwotnego karani (patrz Etym, hasoKARN) i ma form rdzenia carni-, naprzykad w zoeniu Carnistir "Czerwona Twarz" (PM, s. 353).

Zachowanie tych "wyrazw z rdzeniem na i" jest oczywicie analogicznedo wyrazw z rdzeniem na U, wyrazw, ktre kocz si na -o, kiedy jest toostatnia samogoska, ale zachowuj oryginalne -u jeli wystpuje po niej jakiinny element. Wyrazy te to gwnie (moe wycznie) rzeczowniki. Jednym, z

przykadw rzeczownika z rdzeniem na U jest ango "w" - jego form rdzeniaangu- mona wyranie zaobserwowa w zoeniu angulc (przetumaczonym

po prostu "smok", ale waciwie jest to poczenie wyrazu "w" ze sowemnormalnie tumaczonych jako "smok", lc: patrz hasoLOKw Etym). W

Etymologiach Tolkien wywid ango "w" od starszegoANGU(alboANGWA,ktre zmienioby si w angw a potem w angu), tak e kocowe -o tego wyrazurzeczywicie reprezentuje dawniejsze -u. Kiedy rzeczownikango ma otrzymakocwki przypadkw albo zaimkw, najwyraniej przyjmuje form angu-, np.celownikangun "wowi", ablativus angullo "od wa", albo z kocwkzaimkow, np. angulya "twj w". Dopeniacz brzmiaby prawdopodobnieanguo "wa". (Jak dowodzilimy wczeniej, "normalne" rzeczowniki na -o niemaj oddzielnych form dopeniacza liczby pojedynczej; kocwka dopeniacza

-o czy si po prostu z ostatni samogosk.)Kiedy rzeczowniki z rdzeniem na U kocz si na -go lub -co przyjmuj

szczegln form w mianowniku liczby mnogiej. Normalne rzeczownikizakoczone na -o miayby oczywicie mianownik lm na -or. Jednak tam, gdzie-go i -co stanowi dawniejsze -gu i -ku wyglda na to, e dodanie pierwotnejkocwki liczby mnogiej -zmienio poprzednie u w w, tak wic formy mnogiezaczy koczy si na -gwalbo -kw. Prawdopodobnie w poczyo si zwystpujcymi przed nimglub k: poczeniagw, kw najlepiej traktowa jako

jednolite dwiki, labializowane wersjegi k(to znaczygalbo kwymawiane ze

cignitymi wargami - patrz lekcja pierwsza). W quenyi te labializowanedwiki przetrway, chocia konwencja nakazuje zapisywa kw jako qu. Stdkiedy dowiadujemy si, e ango "w" ma rdze angu-, moemy takewydedukowa, e jego form mnog nie jest ani **angor ani **angur aleangwi! Potwierdzaj toEtymologie; forma angwi jest wyranie wymieniona

pod hasemANGWA/ANGU.Przykadu formy mnogiej na -qui dostarcza wyraz urco "straszydo",

ktry ma lm urqui (= urcwi). Odnonie tego wyrazu Tolkien napisa, e "jakpokazuje forma mnoga" urco musi pochodzi albo od urku albo od uruku w

jzyku pierwotnym (WJ, s. 390). Zatem urco jest niewtpliwie rzeczownikiem z


8/13

rdzeniem na U, ktrego kocowe -o stanowi wczeniejsze -u i wcimielibymy urcu- w zoeniach i przed wikszoci kocwek odmiany.

UWAGA: Wyraz urco "straszydo" jest spokrewniony w sindariskim och "ork". W WJ, s. 390 Tolkiennapisa, e w wiedzy Bogosawionego Krlestwa wyraz urco "oczywicie rzadko si pojawia, poza

opowieciami z najdawniejszych dni i Wdrwki [Eldar znad Cuivinen], a i wtedy jest mgliste i odnosi si dowszystkiego, co powodowao strach u Elfw, jakiegokolwiek dziwnego ksztatu czy cienia, albo czyhajcejistoty (...) Rzeczywicie mona je tumaczy jako ." Pniej, gdy Noldor wrcili do rdziemia,sowa urco, lm urqui uywano gwnie w odniesieniu do orkw, jako e rozpoznano pokrewiestwo ("chocianie dokadny odpowiednik") tego terminu w sindariskim orch. W quenyi wygnaczej pojawia si take formazainspirowana sindarinem, orco, ktrej liczb mnog mogo by albo orcor albo orqui. Forma mnoga orcorwystpuje te w innych miejscach (MR, s. 74), ale jeli woli si orqui, naley prawdopodobnie pozwoli orcofunkcjonowa jako rzeczownikowi z rdzeniem U we wszystkich sytuacjach. Przykadowo jeli mielibymy ukuzoenie "jzyk orkw", powinno ono brzmie raczej orculamb nu orcolamb. WEtymologiach, duowczeniejszych ni rda podane w WJ, s. 390, Tolkien podaje take to sowo (przetumaczone "goblin"!) jakoorco, lm orqui: rdze ROK. W Etym nie ma wspomnienia o tym, e wyraz ten jest zapoyczony z innegojzyka,. orco ma mie pierwotny rdze rku. Dokadne wyobraenia o historii sowa "ork" by najwyraniejzmienne, ale podstawowe zaoenie, e rzeczowniki na -co wywodzce si od pierwotnych forma na -ku

powinny mie lm na -qui a nie na -cor zdaje si pozostawa. - Zgodnie z naszym zaoeniem unikaniabezporednich odniesie do legendarium Tolkiena w tych wiczeniach nie bdziemy mwili o "orkach", alebdziemy uywa sowa urco w znaczeniu "straszydo" (pojawi si ono w wiczeniach do lekcji osiemnastej).

Sprbujemy teraz przejrze sowa, ktrych to dotyczy (wyczajcnajwczeniejsze materiay "qenejskie"). Ango "w", lm angwi zdaje si bynaszym jedynym w peni potwierdzonym przykadem formy mnogiej na -gwi.WEtymologiach mamy take lango "gardo", lm langwi (patrz hasoLANK).Forma langwi jest z jakiego powodu oznaczona gwiazdk, co normalniewskazywaoby, e jest to forma niepotwierdzona, ale jest tu te jeszcze inna

moliwo. W kadym razie Tolkien zdecydowa si zmieni wyraz "gardo" nalanco. Jest cakiem moliwe, e jest to take rzeczownik z rdzeniem na U,ktrego lm powinna brzmie lanqui a nie lancor, chocia nie mamy o tymadnych informacji.

Kolejnym pewnym rzeczownikiem z rdzeniem na U jest wyraz "rka"ranco (forma pierwotna wyranie podana jako ranku). Tak jak moglibymy sispodziewa, forma mnoga brzmi ranqui - patrz hasoRAKw Etym. Wyrazoznaczajcy "rk" prawdopodobnie wystpuje czsto w liczbiepodwjnejoznaczajc naturaln par rk. Moemy si zastanawia czy forma podwjna od

ranco brzmiaaby rancu (z kocwk podwjn-u cakiem niepowizan zpocztkowym -u, ktre pniej zmienio si w -o) czy rancut (tj. rzeczownik zrdzeniem na U ranco, rancu- z kocwk-t). Jak tumaczylimy przy

potwierdzonym przykadzie peu "para warg", rzeczowniki okrelajce czciciaa wystpujce parami konsekwentnie maj "skamieniae" formy podwjnena -u, gdy jest to kocwka, ktra pocztkowo okrelaa logiczne i naturalne

pary. Kiedy dodana jest kocwka zaimkowa moemy przynajmniejbezpiecznie doda przyrostek-t oznaczajcy form podwjn. Waciwie bezniej nie byoby rozrnienia midzy ranculya "twoja rka" a ranculyat "twoja

para rk", niezalenie od tego jak wyglda forma podwjna samego ranco.Przed kocwkami ranco i tak musi zmienia si w rancu-.


9/13

Kolejnym rzeczownikiem z rdzeniem na U jest ruscu "lis"; w naszymrdle Tolkien wymieni zarwno form rdzenia ruscu- jak i lm rusqui (VT41,s. 10).

Nie wszystkie rzeczowniki z rdzeniem na U kocz si oczywicie na -co

albo -go. Jednym z przykadw jest wyraz curo "zrczne urzdzenie" (VT41, s.10, ostatnie sowo tumaczenia jest niepewne z powodu trudnego charakterupisma Tolkiena). Tolkien poda form rdzenie curu-, ktra najwyraniejwystpuje take w quenejskim imieniu Sarumana: Curumo (NO, s. 317). Imito zdaje si czy element curu- z kocwk msk-mo "ktra czstowystpowaa w imionach i tytuach" (WJ, s. 400). Moemy zastanawia si jak

brzmi liczba mnoga mianownika od curo, curu-. Czy jest to curwi,analogicznie do angwi jako lm od ango, angu- "w"?

W kadym razie szczeglne kocwki mianownika lm na -wi (pisane -ui,kiedy jest czci-qui) miayby swoje odpowiedniki take w liczbie mnogiejdopeniacza i celownika. Skoro mianownik lm od rusco "lis" to rusqui (=ruscwi), to odpowiadajce mu formy celownika i dopeniacza musz brzmierusquin (= ruscwin) i rusquion (= ruscwion). Mona spodziewa si takerusquiva (= ruscwiva) jako possessivusa lm i rusquinen (= ruscwinen) jakonarzdnika lm. Tylko jedn form mona zacytowa jako dowd zaprzeczajcytym dwm ostatnim zaoeniom: pokrewny przymiotnikruscuit "lisi",wspomniany w tym samym rdle, ktre daje nam rusco, ruscu-, lm rusqui(VT41, s. 10). W wyrazie ruscuit, ktry zawiera kocwk przymiotnikow-it, nie ma rozwoju cui > cwi = qui; nie mamy tu rusquit. Kocwka

przypomina w swojej formie kocwki -iva oraz -inen dla possessivusa inarzdnika lm. Tak wic skoro mamy ruscuit, moe mielibymy te - jakoformy analogiczne fonologicznie - take ruscuiva i ruscuinen a nie rusquiva,rusquinen? Nie wiadomo. Nie bd tworzy adnych wicze zawierajcychformy mnogie possessivusa i narzdnika.

W innych przypadkach, kiedy kocwka przypadka nie zawierasamogoski i trzeba jedynie pamita o zmianie kocowego -o z rzeczownika na-u przed dodaniem kocwki. Uywajc jako przykadu ango, angu- "w",mielibymy na przykad allativus lm angunnar "do wy" (nie **angwinna czy

**angwinnar czy co takiego; por. lp angunna "do wa"). Podobnie byoby zablativusem lm angullon albo angullor "z wy" (lp angullo "z wa"),miejscownikiem lm angussen "w wach" (lp anguss "w wu").Odpowiadajce im formy podwjne to zapewne angunta, angulto, anguts ="do / z / w parze wy". Kocwki zaimkowe rwnie dodawane byyby doformy rdzenia angu-, a do nich z kolei dalsze kocwki liczby i czasu, jakopisywalimy we wczeniejszej lekcji: angulya "twj w", lm angulyar(raczej nie **angwilyar!) "twoje we", podwjne angulyat "twoja para wy",celownikangulyan "twojemu wowi", celownik lm angulyain (raczej nie

**angwilyain!) "twoim wom" itd. itd.UWAGA: Jednak mianownik lm na -wi (-gwi, -qui) jest najbardziej uderzajc cech rzeczownikw zrdzeniem na U. Co najmniej w jednym przypadku zasada ta rozszerzya swj zasig przez analogi. Wedug


10/13

hasa TLEKwEtymologiach, rzeczowniktelco "noga" ma liczb mnogtelqui, ale ta forma mnoga okrelonajest jako "analogiczna". Prawdopodobnie Tolkien wymyli, e telco nie jestprawdziwym rzeczownikiem zrdzeniem na U (nie pochodzi od praelfickiego rdzenia telek czy telk). Zatem jego forma mnogapowinnabrzmie telcor, a waciwa forma telqui powstaa pod wpywem takich par jakranco, lm ranqui czy urco, lmurqui. Jednaktelco zdaje si by w tym przypadku wyjtkiem. Nie sdz, ebymy powinni zastpowa(powiedzmy) Naucor jako form mnog od Nauco "Krasnolud" przez **Nauqui.

LICZEBNIKI PORZDKOWEWprowadzilimy ju trzy liczebniki porzdkowe, minya "pierwszy,

(t)atya "drugi" i nelya "trzeci". Wszystkie one zawieraj czst kocwkprzymiotnikow-ya (pojawiajc si w samym wyrazie quenya "elficki").Jednak okazuje si, e wikszo liczebnikw porzdkowych koczy si na -azastpujce ostatni samogosk liczebnikagwnego. Mamy wic nastpujcezalenoci midzy liczebnikami gwnymi a porzdkowymi:

canta "cztery" i canta "czwarty"lemp "pi" i lempa "pity"enqu "sze" i enqua "szsty"otso "siedem" i otsa "sidmy"tolto "osiem" i tolta "smy" (take tolda, sugerujce toldo jako wariant

na "8")nert "dziewi" i nerta "dziewity"

Tabela ta oparta jest na zapisie eldariskich liczebnikw napisanym przez

Tolkiena pod koniec lat szedziesitych, opublikowanym w VT42, s. 24-27(patrz take uwagi redaktorskie na s. 30-31). Tolkien wskaza, e wyraz "pity"brzmia wczeniej lemenya albo lepenya (z t sam kocwk, co w minyaitd.), ale ta "nieregularna" forma zostaa pniej zastpiona przez lempa jakoanalogi do liczebnika gwnego lemp "pi". Notatki Tolkiena prezentujrne pogldy na temat tego, kiedy zasza ta zmiana (w czasach

przedwygnaczych czy pniej), ale jest przynajmniej pewne, e w czasachFroda kiedy trzeba byo powiedzie "pity" uywano lempa.

Nawet wyrazy "drugi" i "trzeci" mogyby mie kocwki -a zamiast -ya.Liczebnik porzdkowy (t)atya "drugi" zosta "wczenie zastpiony" przez atta,ktre byoby "regularn" form od atta "dwa". Podobnie nelya jako "trzeci"mogoby by zastpione przez nelda, wyraniej odnoszce si do liczebnikagwnego neld "trzy" (ale w tym przypadku nic nie wiadomo o nelda cakiem

zastpujcymnelya).VT42, s. 25 wymienia take wyraz "dziesity", quaina, ale zakada to

inne sowo na "dziesi" ni forma cainen wspomniana wEtymologiach. RdzeKAY- powizany z liczb "dziesi" zdawa si nawiedza wyobrani Tolkiena,tak wic waham si z porzuceniem go tylko dlatego, e odmienna forma pojawiasi w jednym z pniejszych rkopisw. Ale nie jest to miejsce na rozwaanie,

ktre formy powinnimy przyj jako "kanoniczne" i "aktualne". Liczebnik


11/13

porzdkowy odpowiadajcy cainen to albo cainenya albo caina (ale raczejnie ?cainena).

Przez nastpne trzy lekcje bdziemy posuwa si przez potwierdzoneliczebniki porzdkowe, zaczynajc od "czwarty" (canta).

Podsumowanie lekcji siedemnastej: Do quenejskich zaimkwwskazujcych zaliczaj si sina "ten", tana "tamten" (jedno z wczesnych rde

podaje tanya), enta "tamten (tam)" (najwyraniej z naciskiem na pooenieprzestrzenne, cho moe rwnie odnosi si do czego wprzyszoci) orazyana "tamten (poprzedni)" (o czasie w odniesieniu do czego, co ley w

przeszoci, w odrnieniu od enta). Mona zaoy, e formy mnogie od tychzaimkw kocz si na -, gdy zachowuj si one jak przymiotniki. Formywskazujce s albo mog by umieszczanepo rzeczowniku, z ktrym si cz;Przysiga Ciriona zawiera vanda sina jako "ta przysiga" (nie wiemy czy polskiszyk wyrazw sina vanda jest dozwolony, wic w wiczeniach uywamykonsekwentnie szyku z Przysigi Ciriona). - Kiedy w zwrocie znajduje si kilkaodmiennych wyrazw, jak na przykad gdy po rzeczowniku stoi przymiotnik(albo imiesw), kocwk przypadka mona doda do ostatniego wyrazu zezwrotu. Sam rzeczownik, jeli nie jest w liczbie pojedynczej, otrzymuje tylko

podstawow kocwk liczby mnogiej (kocwki normalnie wice si zmianownikiem, czyli -i albo -r). Kocwka przypadka doczana dalej we fraziewci okrela w jakim przypadku stoi cay zwrot. - Rzeczowniki z rdzeniem naU pocztkowo koczyy si na samogosk -u, ktra w quenyi zmienia si w -o

kiedy wyraz wystpowa bez kocwek. Natomiast gdy do sowa doczamyjakie kocwki, samogoska ta pozostaje w postaci -u-. Std wyraz taki jakango "w", wystpuje w formie angu- w zoeniach (np. angulc "w-smok") i niewtpliwie take przed kocwkami dla zaimkw lub przypadkw.(np. angulya "twj w", albo allativus angunna "do wa"). Liczb mnogmianownika tych wyrazw tworzy si przez kocwk -i (a nie -r), w kadymrazie tak dzieje si z rzeczownikami zakoczonymi na -go i -co, ktrych ostatniasamogoska stanowica dawniejsze u zmienia si w w przed kocwk liczbymnogiej. Std mianownik lm od ango, angu- to angwi, a od ranco, rancu-

brzmi ranqui (ta pisownia odzwierciedla rancwi). Te szczeglne formy mnogiemog mie swoje odpowiedniki take w innych przypadkach, ktrych kocwkaw lm zawiera i, z pewnoci w dopeniaczu lm (angwion, ranquion) icelowniku lm (angwin, ranquin). - Liczebnikiporzdkowe od "czwarty" do"dziewity" tworzy si przez zastpienie ostatniej samogoski odpowiedniegoliczebnika gwnego przez -a, np. canta "czwarty" od canta "cztery". Nawetliczebniki (t)atya i nelya mona zastpi atta, nelda (por. liczebniki gwneatta "dwa" i nelda "trzy").

SOWNICZEK


12/13

Poza nauczeniem si tych nowych sw, czytelnik powinien zapamita,e rzeczownikranco "rka" (wprowadzony w lekcji trzeciej) ma rdze na U -rancu-.

canta "czwarty"tana zaim. wskazujcy "tamten"enta zaim. wskazujcy "tamten [tam]", "ten tam" (o czasie odnosi si do

przyszoci)

yana zaim. wskazujcy "tamten" = "ten poprzedni" (o czasie odnosi si doprzeszoci)

sina zaim. wskazujcy "ten"ango (angu-) "w"sangwa "trucizna"lm (lmi-) "noc"

polda przym. "silny, krzepki" (tylko o sile fizycznej; czasownikpol- "mc, umie" moeby spokrewniony)halla przym. "wysoki"forya przym. "prawy" (o kierunku)Formen "pnoc" (por. Formenos, "Pnocna Forteca" zbudowana przez Fanora w

Bogosawionym Krlestwie; kocowa czstka -os jest zredukowan formosto "forteca, miasto".)

Tu koczy si lista stron wiata: Nmen, Hyarmen, Rmne, Formen =zachd, poudnie, wschd, pnoc (to jest ich waciwa "rdziemna"kolejno) . Podobnie jakHyarmen "poudnie" spokrewnione jest z

przymiotnikiem hyarya "lewy", takFormen "pnoc" wie si z forya"prawy", gdy mierzy si to w odniesieniu do osoby stojcej twarz nazachd(w stron Valinoru).

WICZENIA

1. Przetumacz na polski:

A. Engw sina n i macil hirna Calandil Hallanen.

B.Ily lamni avnier nr sinallo.C.Ango harnan forya rancurya, ar eques: "Nai ily angwi firuvar!"D.Lm yanass hirnent Nauco tana ambo entass.E. I hall ciryar oantier Formenna; ciryar tan var tul i nrennar

Hyarmeno.F.I canta auress tri yana firn anguo sangwanen.G.I pold ranqui i nerion Formello polir mapa i ehti ohtari

mahtalallon.H.Hrv yanass marnent i canta coass mall tano.

2. Przetumacz na queny:


13/13

I. Obserwuj tamtego Krasnoluda, a nie obserwuj tego Elfa.J. Kraj bez wy jest dobrym krajem, gdy wielu Ludzi [Atani] umaro

od (narzdnik) wowej trucizny [=wo-trucizny].

K. Podczas (miejscownik) czwartej nocy zobaczyem przeraajcegowojownika na tamtej drodze i podniosem swoje rce (podwjne).L. Oby [= nai] silny syn Calandila Wysokiego przyby do tego kraju, gdy

on obroni te miasta, w ktrych mieszkamy (wczne)!M. Tamta wiea jest czwart wie zrobion przez Elfw w tym kraju.

N. Tamte ksiki zginy [vanw lm od vanwa]; zniky z twojego pokoju.O. Tamtego dnia zobaczysz swojego syna.

P. Tamtego dnia przyszli z tamtej gry i poszli do tego domu.

Kurs quenyi - lekcja 17

Documents

Transcript of Kurs quenyi - lekcja 17