Kurs quenyi - lekcja 12

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 12

1/14

LEKCJA DWUNASTAPossessivus - przypadek wasnociowo-przymiotnikowy.

Rzeczowniki odczasownikowe i abstrakcyjne oraz ich interakcja zdopeniaczem i possessivusem.

Ta lekcja powicona jest w znacznej czci przypadkowi, ktry w swojejfunkcji w wielu aspektach uzupenia si z dopeniaczem. Ale przede wszystkim

powiedzmy, e nie ma jasnej odpowiedzi na pytanie jak naley nazywa tenprzypadek. Tolkien wymieni go w Licie do Plotza, ale nie nada mu nazwy.Przypadek na -o i -on ktry omawialimy w poprzedniej lekcji okrelany jest w

paru rdach po prostu jako "dopeniacz". Ale w WJ, s. 369 Tolkien okrelaformy na -o(n) jako "dopeniacze czstkowo-pochodne", podczas gdy drugi

przypadek, ktry bdziemy teraz omawia nazwany jest "[dopeniaczem]

wasnociowo-przymiotnikowym". Stron wczeniej napisa on w zwizku zprzypadkiem o kocwce -o(n), e "poprawnie uywany jest czstkowo albo dookrelenia rda lub pochodzenia, nie jako >[]" (podkrelenie moje). Kontekst wskazuje, e inny przypadek,opisany dalejjestuywany jako "possessivus". Tak wic aby mie jakieokrelenie na ten przypadek, przyjm tu wyraz "possessivus" jako jego nazw.(Inny moliwy termin to "przypadek przymiotnikowy", uywany przezniektrych badaczy.)

POSSESSIVUSW swojej funkcji possessivus - bardziej ni przypadek na -o(n), ktryTolkien zwykle nazywa dopeniaczem - odpowiada polskiemu dopeniaczowi.

Tworzy si go przez dodanie kocwki -va, np. Eldava jako formapossessivusa od Elda. Kiedy dodaje si j do rzeczownika, ktry koczy si naspgosk, kocwka ta prawdopodobnie przyjmuje form -wa. Zaoenie, e-va wystpuje w odmianie -wa po spgoskach jest poparte nastpujcymfaktem: przyrostek-va jest z pochodzenia zwyk kocwk przymiotnikow,spotykan rwnie w niektrych zwykych przymiotnikach i w takich

przypadkach wystpuje jako -wa po spgosce - np. anwa "rzeczywisty,konkretny, waciwy" albo helwa "bladoniebieski". W praelfickim kocwka tamiaa form -w, ale w quenyi w stawao si v midzy samogoskami. Por. inny

prosty przymiotnik o tym zakoczeniu, tereva "delikatny, ostry", ktry jakzapisa Tolkien brzmia terw w praelfickim (patrz Etym, haso TER, TERES).Jako e wikszo quenejskich rzeczownikw koczy si na samogosk, w z-w zazwyczaj stawao w pozycji midzy samogoskami kiedy dodawano tkocwk i w konsekwencji zazwyczaj zmieniao si w v (np.Eld-w, Eldawstawao si Eldava, podobnie jakterw zmieniao si w tereva). Ale jeli

poczymy t kocwk z rzeczownikiem koczcym si na spgosk, np.atar "ojciec" (niezmienione od jzyka praelfickiego), atar-w prawdopodobnie


2/14

stworzy quenejskie atarwa, gdy pierwotne w nie wystpuje tu midzy dwomasamogoskami.

List do Plotza nie wymienia form liczbypodwjnej possessivusa, ale niewyobraam sobie, dlaczego takie formy miayby nie istnie. Mimo to nie bd

tworzy adnych wicze zawierajcych te nieco hipotetyczne formy, aleprawdopodobnie prosty przyrostek-va byby uywany po formie podwjnej na-u - np. Alduva jako possessivus od Aldu "Dwa Drzewa". Czstsze formy na -tmiay by formy possessivusa na -twa; forma podwjna ciryat "para statkw"staaby si ciryatwa (akcentowane na przedostatni sylab z powodu zbitkispgosektw).

Podobnie jak z formami podwjnymi, Tolkien nie wspomnia w Licie doPlotza rwnie adnych form liczby mnogiej - co doprowadzio niektrych

badaczy do stwierdzenia, e ten przypadek nie ma w ogle liczby mnogiej! Aleinne materiay wskazuj, e takie formy istniej (co sugeruje, e moemyrwnie sformuowa form podwjn tak jak prbowalimy wyej - List doPlotza nie musi zawiera wszystkiego). W WJ, s. 369 Tolkien wskazuje, e

possessivus ma formy liczby mnogiej na -iva, poczenie prostej kocwki -vaze znacznikiem liczby mnogiej -i. W tym przypadku kocwka ta uywana jestnawet wtedy, gdy dodaje si ja do rzeczownikw, ktre normalnie maj liczbmnog mianownika na -r, tak jakEldar: possessivus w liczbie mnogiej to nie**Eldarva albo **Eldarwa czy co takiego, ale Eldaiva, potwierdzone wzwrocie lamb Eldaiva "jzyk Eldar" (WJ, s. 369). Forma mnoga -iva jestinnowacj w quenyi, a nie form odziedziczon po dawniejszych stadiach

elfickiego.Kiedy pierwsza samogoska kocwki -iva czy si z ostatni

rzeczownika i tworzy dyftong, tak jakai w Elda + iva = Eldaiva, dyftong tenjest oczywicie akcentowany (eld-AI-va). Wikszo rzeczownikw na - wdawniejszym etapie zachowywaaby si w podobny sposb, tworzc dyftong ei.Possessivus liczby mnogiej od lass "li" mg brzmie kiedy lasseiva (jako

jeszcze starsze ?lasseiw, jeli taka forma bya kiedykolwiek uywana). Aledyftong ei ostatecznie sta si dugim w quenyi, wic by moe aktualna formato lassva - z dugim wci przycigajcym akcent. W Licie do Plotza takie

dugie mona zaobserwowa w formie mnogiej innego przypadka: lassnenjako liczba mnoga narzdnika, ktry omwimy w lekcji szesnastej. (Formalassva oczywicie nie jest potwierdzona w Licie, gdy nie s tam omawianeadne formy mnogie possessivusa, ale forma lassnen zdaje si potwierdzaogln zasad: ma ona najprawdopodobniej stanowi starsze lasseinen, a zatemstarsze lasseiva powinno w quenyi stworzy lassva.)

Nie jest cakiem jasne co staoby si, gdyby kocwk -iva doda dorzeczownika ju koczcego si na -i, jaktri "krlowa", albo do rzeczownika oformie rdzenia na -i, jaklm (lmi-) "noc" (SD, s. 415). By moe dwa i

poczyyby si w jedno dugie , tak wic "krlowych" albo "nocy"brzmiaoby ?tarva, ?lmva - podczas gdy pojedyncze formy "krlowej" i


3/14

"nocy" musz brzmie triva, lmiva. (Wymowa byaby znaczco rna: formypojedyncze s tu akcentowane na pierwsz sylab, trzeci od koca, podczasgdy formy mnogie byyby akcentowane na przedostatni sylab ze wzgldu nadug samogosk, ktra nagle si tam pojawia -jeli kocowe -i rzeczownika i

pierwsza samogoska kocwki -iva rzeczywicie cz si w dugie .) Lecz jestrwnie moliwe, e formy takie jaktriva su zarwno w liczbiepojedynczej jak i mnogiej, tak wic naley opiera si o kontekst aby rozrnimidzy "krlowej" a "krlowych".

Istnieje jeszcze par rzeczy, ktre mona powiedzie o tworzeniupossessivusa (patrz "Rozmaite uwagi" poniej), ale teraz powrcimy do jegofunkcji.

Przypadka tego mona uywa do okrelenia prostegoposiadania,typowej funkcji polskiego dopeniacza. W poprzedniej lekcji opisalimy jakquenejski dopeniacz uywany jest raczej do okreleniarda lubpochodzenia,a nie prostej wasnoci. Jeli quenejski dopeniacz opisuje zwizek midzywacicielem a wasnoci, to chodzi tu opoprzedniego a nie aktualnego

posiadacza. Tolkien adnie wyjani to porwnujc dopeniacz i possessivus, imoemy po prostu go zacytowa podsumowujc jednoczenie funkcjdopeniacza:

"Posiadanie" byo zaznaczane za pomoc przymiotnikowej kocwki-va (...) Std "rg Oromego" to rma Oromva (jeli jest w jego

posiadaniu) (...) ale [fraza dopeniaczowa] rma Oromo znaczyo "rgpochodzcy od Oromego", np. jako dar, w okolicznociach, gdyobdarowany, pokazujc dar z dum mgby powiedzie "to jest rgOromego". Gdyby powiedzia "to byrg Oromego", powiedziabyOromva. Podobnie [fraza dopeniaczowa] lambe Eldaron nie zostaobyuyte jako "jzyk Eldar" (poza ewentualnym przypadkiem, kiedy cay

jzyk zosta zaadaptowany przez inny lud), co [raczej] wyrazioby (...)lambe Eldaiva. [WJ, s. 368-369]

Tak wic possessivus moe oznacza po prostuposiadanie w czasieomawianym (przeszym albo przyszym - podczas gdypochodzenie albo

poprzednie posiadanie jest zaznaczane za pomoc dopeniacza). Przykadem zSimarillionu jest Mindon Eldaliva, "Wiea Eldali [=Ludu Elfw]",oznaczajce po prostu wie posiadan przez Eldali. (Z pewnoci od nichrwnie pochodzc, ale byli wci jej wacicielami, wic dopeniacz bybymniej odpowiedni.) Mielibymy rwnie takie zwroty jako (i) coa i Eldava"dom Elfa", i parmar i vendva "ksiki panien", i mri Naucoiva "klejnotyKrasnoludw". Jeli chodzi o szyk naley zauway, e rzeczownik, ktry

otrzymuje kocwk possessivusa wystpuje jako ostatnie sowo we frazie w


4/14

niemal wszystkich potwierdzonych rdach. Rzeczownik, ktrym rzdzi(oznaczajcy rzeczposiadan) zazwyczaj wystpuje przed nim.

W pierwszej wersji tego kursu napisaem: "By moe mona odwrciszyk zdania i powiedzie (przykadowo) ?i Eldava coa. Jednak unikabym tej

konstrukcji dopki nie znajdziemy potwierdzenia w pismach Tolkiena." Bymoe mamy ju wanie takie potwierdzenie. W czerwcu 2002 r. pojawi si wVT44, s. 12 w niekompletnym tumaczeniu Tolkiena Litanii loretaskiej naqueny zwrot Amill Eruva lisso "Matka aski boej". Dosownie znaczy to"Matka aski Boga". Po usuniciu Amill "Matka" oraz kocwki dopeniacza-o doczonej do liss "aska, sodycz" zostaje nam Eruva liss jako "aska Boga(Eru)". Mgby to by (jak dotd odosobniony) przykad possessivusawystpujcego przed a nie po rzeczowniku, z ktrym si czy. Jednak odwrotnyszyk zdaje si by bardziej powszechny, i zdecydowanie liss Eruva mogobyrwnie by tu uyte. W poniszych wiczeniach konsekwentnie umieszczaem

possessivuspo a nie przed rzeczownikiem, z ktrym si czy, uywajcpowszechniejszego szyku.

Rzeczownik rzdzony przez possessivus w wikszoci potwierdzonychprzykadw nie otrzymuje rodzajnika; jest ju wystarczajco okrelony: RmaOromva to nie jest nieokrelony "(jaki) rg Oromego", tak jakby by po raz

pierwszy wprowadzony w historii, albo jakby Orome mia rwnie inne rogi.(Wedug Tolkiena to znaczenie zostaoby wyraone za pomoc "lunychzoe", w ktrych wyrazy s po prostu zestawione bez uywania kocwek

przypadkowych: Orom rma.) W Rma Oromva "rg Oromego" rma

okrelane jest przez Oromva. Jednak z pewnoci moglibymy wsun turodzajnik i powiedzie i rma Oromvabez zmiany znaczenia. Jak wskazuje

poprzednia lekcja, obie te konstrukcje s rwnie poprawne z zwrotachzawierajcy rzeczownik w dopeniaczu. Potwierdzonym przykademzawierajcym possessivus jest zwrot i arani Eldaiv "Krlowie Eldar" (WJ, s.369; przede wszystkim znaczy to "ci krlowie w danym zgromadzeniu, ktrzy

byli Elfami", podczas gdy i arani Eldaron z dopeniaczem znaczy "ci spordEldar, ktrzy byli krlami" albo po prostu "krlowie rzdzcy Eldar").Rodzajnik mgby prawdopodobnie zosta ominity bez zmieniania znaczenia:

arani Eldaiv "wci znaczyoby "(okreleni) krlowie Eldar", z possesivusemEldaiv i tak okrelajcym arani. (Jeli chodzi o to, dlaczego kocwka -ivawystpuje tu jako -iv, patrz niej; prawdopodobnie jest to sprzeczne zdowodami znajdujcymi si w WP, wic moemy to traktowa jako Eldaiva.)

Possessivus nie oznacza zawsze "posiadania" w najwszym znaczeniu,lecz moe opisywa rwnie czyj zwizek z mniej lub bardziej abstrakcyjnymiatrybutami i cechami. W takich kontekstach mona uywa rwniedopeniacza. Tolkien wspomnia, e "splendor (chwaa) Oromego" mgby bywyraony na dwa sposoby. Mona uy przypadku wasnociowo-

przymiotnikowego i mwi alcar Oromva, odnoszc si do alcar Oromegojako do jegostaego atrybutu. Ale mona rwnie uy dopeniacza; zwrot alcar


5/14

Oromo podkrela, e Orom jestrdem splendoru. Mogoby to odnosi sido "jego chway widzianej w danym momencie (promieniejcej od niego) albow jakim momencie opowieci" - skupiajc si raczej na chwili ni na oglnymstanie (WJ, s. 368). Przysiga Ciriona uywa dopeniacza w zwrocie

Elennanro alcar "chwaa Kraju Gwiazdy". Jeli uylibymy tu possessivusa,piszc (i) alcar Elennanreva, kadoby to nacisk na "chwa" Elenny jakostay atrybut kraju. W chronologii rdziemia Przysiga Ciriona zostaawypowiedziana dugo po tym, jak Elenna (Nmenor) zostaa zniszczony i jej"chwaa" okazaa si raczej niezbyt staa, dlatego wic byoby to moenieodpowiednie.

W naszym wasnym przykadzie alcar Elennanreva dodalimykocwk possessivusa do rzeczownika, ktry nie oznacza istoty rozumnej. Nie

jest to bdem, gdy mamy potwierdzone takie przykady jakTaur Huinva"Las Mroku" oraz Nurtal Valinreva "Ukrycie Valinoru". Tak, gdzie niewystpuje istota rozumna, possessivus nabiera oczywicie innych odcieniznaczenia; nie wchodzi tu w gr "posiadanie", jako e rzeczy i substancje niemog niczego posiada. Por. przykadowo pierwszy opublikowany przykadtego przypadka, wNamriw WP. Mamy tu yuldar (...) lisse-miruvreva jako(dos.) "yki (...) sodkiego miodu" (w wersji prozaicznejNamriw RGEO, s.68 sowa te stoj obok siebie; w wersji poetyckiej z WP kilka innych wyrazw

pojawia si midzy dwoma elementami tego zwrotu). Przez dekady by tojedyny dostpny przykad przypadku na -va. Tutaj kocwka ta oznacza"(zrobiony) z": Owe yuldar czyli "yki"skadaj si z lisse-miruvr czyli

"sodkiego miodu". Zgodnie z tym przykadem rzeczowniki ri "korona" i telp"srebro" mog by najwyraniej poczone w ri telpeva "korona ze srebra".Mona zauway, e w tym przypadku, gdzie possessivus oznacza materia,rzeczownik ktrym rzdzi niekoniecznie jest przez niego okrelony. Majc

jedynie ten jeden przykad zNamri, pierwsi badacze uwaali, e przypadek na-va by tak zwanym przypadkiem "skadnikowym" okrelajcym z czego co si

skada. To zastosowanie naley zapamita, ale wiemy teraz, e jest ono tylkojednym z pobocznych zastosowa tego przypadka.

Pozostaje jednak fakt, e kocwka -va bya pocztkowo po prostu

przymiotnikowa, tak wic przypadek ten moe atwo przyj funkcj "opisow".Jeli chodzi o dopeniacz na -o Tolkien napisa, e poprawnie NIE by onuywany "przymiotnikowo do opisywania cech" (WJ, s. 368) - bya to raczejfunkcja przypadka na -va. Przykad Taur Huinva (Etym, hasoPHUY)najwyraniej znaczy "Las Mroku"; por. rzeczowniki taur "las" i huin"gboki cie, mrok". Mona by niemale traktowa huinva jako regularny

przymiotnik i tumaczy Taur Huinva jako "Mroczny Las" czy "CienistyLas". Polega to na tym, e "las" jest charakteryzowany przez "mrok", zatem

przypadek na -va moe opisywa to, bo charakteryzuje co albo kogo. By

moe wyraenie Eruva liss (wydzielone z duszego zwrotu, VT44, s. 12)rwnie tutaj pasuje: moe to by tumaczone jako "aska Boga", ale w Litanii


6/14


7/14

Tolkien zauway, e istniaa wzrastajca tendencja do uywania dopeniacza(WJ, s. 369). Tak wic w "pniejszym uytku" byoby by moe bardziejnaturalne powiedzie lamb Quendion ni lamb Quendva - wczeniejszerozrnienia zacieray si. Jeli mamy wtpliwoci ktrego z przypadkw uy,

dopeniacza czy possessivusa, lepiej zastosowa ten pierwszy.ROZMAITE UWAGIuzupeniajce niektre detaleUWAGA #1: Wyduenie samogoski w sylabie poprzedzajcej kocwk

przypadkow: Uwany czytelnik zaobserwowa, e czasami ostatnia samogoskarzeczownika zostaje wyduona gdy dodaje si kocwk -va. PrzykadowoEldali + va tworzy Eldaliva z dugim (ktre musi otrzymywa akcentzgodnie z normalnymi zasadami). Oromva i tyaliva jako formy possessivusadla rzeczownikw Orom i tyali to inne przykady. Zauwamy, e wyrazyEldali, Orom i tyali kocz si na dwie krtkie sylaby (nie zawierajcezbitek spgosek, dyftongw ani dugich samogosek). Gdyby kocwk -vadoda do nich bez dalszych zmian, dodatkowa dodana sylaba spowodowaaby

przesunicie akcentu na trzeci sylab od koca (por. zasady akcentowaniawyoone w Lekcji Pierwszej). Spowodowaoby to raczej niewygodn wymow**orOMeva, **eldaLIeva, **tyaLIeva. Tam wic, gdzie kocwk -va dodajesi do rzeczownika koczcego si na dwie krtkie sylaby, ktry nie posiadakocowej spgoski, samogoska w ostatniej z tych sylab zostaje najwyraniejwyduona aby zapewni, e na ni padnie akcent: oroMva, eldaliva,

tyaliva. Ale jeli rzeczownik koczy si na spgosk, nie ma potrzebywydua samogoski, gdy przy takim rzeczowniku doczona kocwk

przypadkowa (prawdopodobnie z postaci -wa) stworzy zbitk spgosek, ktra itak przesunie akcent na now zbitk. Przykadowo podczas gdy nazwaMenelmacar (quenejska nazwa Oriona) jest naturalnie akcentowana na trzecisylab od koca, gdy koczy si na dwie krtkie sylaby, jego forma

possessivusa Menelmacarwa byaby akcentowana na -arw-, poniewapowstaje tu zbitka rw. Zbitka ta zmienia przedostatni sylab w dug, zatemotrzymuje ona akcent.

W pierwszej wersji tego kursu napisaem: "Jest niejasne, czyzaprezentowany tutaj system - z ostatni samogosk rzeczownika koczcegosi na dwie krtkie sylaby wyduan przed kocwk-va - byby aktualny w

przypadku sowa skadajcego si tylko z tych dwch krtkich sylab."Napisaem rwnie, e przeczucie mwi mi, e w takim przypadku wyduenieby nie nastpio. Zostao to teraz potwierdzone przez przykad Eruva jakopossessivus od Eru (VT44, s. 12, opublikowany w czerwcu 2002 r.). ChociaEru koczy si na dwie krtkie sylaby, w possessivusie nie mamy **Erva,gdy dwie krtkie sylaby w Eru to cay wyraz. Zasada z wydueniem odnosi

si tylko do sw majcych wicej ni dwie sylaby.


8/14

Huinva (zamiast **huineva) jako possessivus od huin "cie, mrok"jest jednak niespodziewanym przykadem. Mamy tu wyduenie kocowego -do --. Przez jaki czas sdziem, e kocowe - zawsze jest wyduane przezkocwk-va, ale List do Plotza wskazuje, e forma possessivusa od lass

"li" to lasseva (nie **lassva). Gdyby ui z huin liczyo si na dwiesylaby(u-i) a nie za dyftong, ten przykad pasowaby do zasady wyoonej powyej:hu-i-n miaoby kocow samogosk wyduon przy dodaniu -va, tworzchuinva. Ale jako e Tolkien wyraniej napisa, e quenejskie ui jestdyftongiem - czyli wymawiane jakojedna duga sylaba a nie dwie krtkie -wyjanienie to nie jest zadowalajce. Jednakui ma by dyftongiem rwnie wsindarinie, ale w pewnym sindariskim wierszu pojawia si tam, gdzie metrumwymaga dwch sylab. Moe wic ui, chocia jest dyftongiem jest jako"dodatkowo dugie" i czasami liczy si jako dwie sylaby, nawet gdy przez ucho

postrzegane jest jako jedna. Wynika z tego, e w przypadku, gdy kocwka -vama by dodana do rzeczownika z ui w przedostatniej sylabie, samogoska wostatniej sylabie najwyraniej zostaje wyduona przed dodaniem -va. Tak wicformy possessivusa od wyrazw cuil "ycie" albo tuima "pd" powinnynajwyraniej brzmie cuilva, tuimva.

Jeli chodzi o kocwk dopeniacza-o, podobne wyduenie niewystpuje, gdy dodaje si t kocwk do rzeczownika zakoczonego na dwiekrtkie sylaby. Dopeniacza o Orom potwierdzony jest jako Oromo a nie**Oromo (porwnaj z possessivusem Oromva). Forma Oromo musi byakcentowana na-rom-. Wydaje si zatem prawdopodobne, e nic specjalnego

nie dzieje si rwnie, gdy -o dodawane jest wyrazu takiego jakhuin(dopeniacz prawdopodobnie huino, raczej nie ?huino). Chciabym jednakzobaczy potwierdzony przykad co dzieje si, gdy kocwk -o doda si dorzeczownika koczcego si na dwie krtkie samogoski tworzce hiatus -najczciej -i, jako w Vali "kobieta Vala". ?Valio musiaoby byakcentowane jaki, co brzmi raczej nieporcznie; podobnie z liczb mnogValieron. Zdecydowanie podejrzewam, e w takim przypadku samogoska wsylabie przed kocwk dopeniacza zostaaby wyduona, przyjmujc

jednoczenie akcent: Valio, Valiron. Ale raz jeszcze, nie mona tu by

pewnym, musimy poczeka na dalsze publikacje.UWAGA #2: Szczeglne formy rdzeni rzeczownikw: Tam, gdzie

rzeczownik ma szczegln form rdzenia, pojawi si ona zawsze przedkocwk dopeniacza -o. Dopeniacze od ns (niss-) "kobieta" i talan (talam-)"podoga" brzmiayby nisso "kobiety" oraz talamo "podogi". Jednak przykocwkach -va i -wa dla possessivusa mog pojawi si bardziejskomplikowane rezultaty. Dodanie -wa do rzeczownika takiego jaktalan,talam- stworzyoby prawdopodobnie talanwa, a nie **talamwa, gdy mwregularnie zmienia si w nw w quenyi. Dodanie -wa do filit (filic-) "ptak"

stworzyoby, owszem,filicwa, ale zgodnie z normalnymi konwencjami musimyzapisywa to filiqua. Nie jestem cakiem pewien jeli chodzi o form


9/14

possessivusa od ns (niss-) "kobieta. **Nisswa z pewnoci nie jest poprawnymquenejskim wyrazem; by moe powinnimy napisa co w rodzaju nisseva, zdodatkowym e aby rozbi niedozwolon zbitk spgosek (a po samogoscenormalnie mamy -va a nie -wa). - Forma rdzenia niektrych rzeczownikw jest

po prostu skrtem, np. fern- jako rdze feren "buk". Dopeniacz to z pewnociferno, ale possessivus moe rwnie brzmie ferenwa bez skrtu, jako e inneprzykady wskazuj, e taki skrt nie zachodzi przed zbitk spgosek(**fernwa nie jest moliwym sowem quenejskim). Oczywicie moglibymywstawi tu e tworzc ?ferneva, ale ja stawiabym raczej na ferenwa.

UWAGA #3: Tolkienowska zasada, ktr moemy zignorowa(!): W WJ,s. 407), Tolkien stwierdzi, e przypadek tworzony przez kocwk -va nigdynie straci silnych konotacji przymiotnikowych; waciwie napisa, e "by on i

pozosta przymiotnikiem". Porwnajmy z Eruva uywanym w znaczeniu"boski" a nie "Boga" w tumaczeniu na queny Litanii loretaskiej. Jak

pamitamy z lekcji czwartej, przymiotniki na -a maj formy liczby mnogiej na- (archaiczne -ai). Zgodnie z tym co Tolkien napisa w WJ, s. 407, rzeczownikw possessivusie (z kocwk-va) rzdzcy wyrazem w liczbie mnogiej musizgadza si z nim w liczbie jak kady inny przymiotnik, co zmienia -va w -v. Ztego powodu uy i arani Eldaiv jako "Krlowie Eldar" w WJ, s. 369: Eldaiva"Eldar" zmienia si w Eldaiv (archaiczne Eldaivai) aby zgodzi si w liczbie zrzeczownikiem w liczbie mnogiej, od ktrego zaley, mianowicie arani"krlowie".

Jednak moe by to jeden z przypadkw, kiedy Tolkien modyfikowa

gramatyk elfick nie pamitajc, e jego nowe pomysy byy sprzeczne zczym, co opublikowa wczeniej. WNamriw WP mamy yuldar (...) lisse-miruvreva jako "yki sodkiego miodu", a pniej Tolkien potwierdzi tkonstrukcj w swoich komentarzach doNamriw The Road Goes Ever On.Jako e yuldar "yki" jest w liczbie mnogiej, lisse-miruvreva powinno

brzmie lisse-miruvrev zgodnie z systemem wyoonym w WJ, s. 407. Jakju napisaem, najbardziej prawdopodobnym wyjanieniem "zewntrznym" jestpo prostu to, e Tolkien wprowadzajc now zasad nie zauway, eopublikowa ju co z ni sprzecznego. W warunkach "wewntrznych" moemy

by moe zaoy, e forma possessivusa bya wci postrzegana jako rodzajprzymiotnika pochodnego w starszym okresie, a zatem zgadzaa si w liczbiejak zwyke przymiotniki. Ale wraz z upywem Er w rdziemiu formyutworzone za pomoc kocwki -va zaczy by postrzegane czysto jako

przypadki rzeczownika i do koca Trzeciej Ery, kiedy to Galadriela stworzyaswj Lament, przymiotnikowa zgodno w liczbie zostaa porzucona. Nieuywam jej w wiczeniach do tego kursu.

RZECZOWNIKI ODCZASOWNIKOWE I ABSTRAKCYJNE

oraz ich interakcja z dopeniaczem i possessivusem.


10/14

Wczeniej zdefiniowalimy rzeczowniki jako wyrazy okrelajce rzeczy,podczas gdy czasowniki okrelajczynnoci - ale zasugerowaem, e lingwiciuznaliby takie definicje za zbyt uproszczone. Niektre rzeczowniki mogokrela czynnoci i nazywane s odpowiednio rzeczownikami

odczasownikowymi. Jako e takie rzeczowniki oddziaywuj na siebie zdopeniaczem i posessivusem w szczeglny sposb, jest to dobre miejsce na ichwprowadzenie.

Rzeczownik odczasownikowy wywodzi si od rdzenia czasownika. Wjzyku polskim odpowiedni kocwk jest -anie / -enie. piewanie torzeczownik odczasownikowy odpowiadajcy czasownikowypiewa; innymisowypiewanie to czynno, jak wykonuje si, gdy sipiewa.

W quenyi rdzenie niektrych czasownikw pierwotnych s rdamiformacji abstrakcyjnych na -m; niektre z nich zdaj si by oryginalnierzeczownikami odczasownikowymi. Przykadowo podczas gdy czasownik"kocha" to mel-, rzeczownik "mio" (albo "kochanie") to melm. Niektre znich mog mie bardziej wyspecjalizowane znaczenie. Carm uywane jest

jako "sztuka" (NO, s. 321), chocia zasadniczo jest to po prostu rodzajrzeczownika odczasownikowego wywodzcego si od czasownika car- "robi" -zatem dosownie "robienie" (patrz niej w odniesieniu do oiencarm.)

Czasowniki pierwotne mog rwnie przyjmowa kocwk -i;czasownikowi tyal- "gra, bawi si" odpowiada formacja abstrakcyjna tyali"gra, zabawa" (jako rzeczownik; por. Mar Vanwa Tyaliva czyli "DworekUtraconych Zabaw" wspominany wyej). Dodana do czasownika z rdzeniem na

A, kocwka -i powoduje wypadnicie kocowego -a; por. naina-"lamentowa" tworzce rzeczownik abstrakcyjny naini "lament(owanie)".

Jeszcze jedn czst formacj jest wyduenie samogoski rdzeniaczasownika pierwotnego i dodanie kocwki -. Czasownikowi ser-"odpoczywa" odpowiada rzeczownik abstrakcyjny sr "odpoczynek,wytchnienie, pokj". Bardzo czsto rzeczowniki wywodzone w ten sposbnabieraj nieco bardziej konkretnego znaczenia. Od czasownika sir- "pyn"mamy sr, ktre zasadniczo odnosi si do "pynicia", ale uywane jest jako"rzeka". Rzeczownika nt wie si w czasownikiem nut- "wiza", ale

rzeczownik ten rozwin si poza podstawowe znaczeni "wizanie" i oznacza wzamian "wze". Od lir- "piewa, intonowa" mamy lr, uywane jako "pie"raczej ni "piewanie, intonowanie". Jednak lecy u podstaw konceptrzeczownika odczasownikowego jest wci rozpoznawalna.

Rdzenie niektrych czasownikw z rdzeniem na A, szczeglniezakoczonych na -ta mog by uywane jako rzeczowniki abstrakcyjne bezadnych dodatkw. Vanta- to czasownik "i, spacerowa", ale vanta jestrwnie uywane jako wyraz abstrakcyjny "spacer" (to jest "spacerowanie"traktowane jak rzeczownik). Podobnie czasownikowi lanta- "spada"

odpowiada rzeczowniklanta "upadek". Jednak ten rzeczownik moe rwniebrzmie lant, jak nazwie pieni Noldolant "Upadek Noldor" wspomnianej w


11/14

Silmarillionie. W quenyi wikszo rzeczownikw abstrakcyjnych koczy si nasamogosk -, albo sam albo jako cz duszej kocwki.

Jedn z takich kocwek jest -l, ktre zdaje si by najbardziejwszechstronnym z quenejskich przyrostkw abstrakcyjnych. By moe mona

go doda do kadego czasownika z rdzeniem na A, przy czym powstae sowobdzie rzeczownikiem odczasownikowym. Czasowniklaita- "bogosawi /chwali" pojawia si w WP (w Pochwale na Kormallen), a odpowiadajcy murzeczownik abstrakcyjny "pochwaa" wystpuje w NO, s. 150 (gdziewspomniane jest Erulaital, czyli "Wychwalanie Eru", numenorejskie wito).We wczeniejszych lekcjach uywalimy sowa nurta- "ukrywa", ktre jestwaciwie potwierdzone tylko w rzeczowniku odczasownikowym nurtal"ukrycie" (patrz poniej w sprawie zwrotu Nurtal Valinreva "UkrycieValinoru").

Wrmy wic do dopeniacza i possessivusa. Jeli poczymy rzeczownikodczasownikowy (albo formacj abstrakcyjn wci jasno powizan zczasownikiem) z rzeczownikiem w dopeniaczu, sugerujemy, e rzeczownik ten

jest "podmiotem" odpowiadajcego czasownika. Potwierdzonym przykademjest tu Altariello naini "Lament Galadrieli" (RGEO, s. 66; quenejska formaimienia Galadrieli to Altariel w rdzeniem Altariell-). Dopeniacz Altariello"Galadrieli" rzdzcy rzeczownikiem abstrakcyjnym naini "lament" wskazuje,e to Galadriela lamentuje: dopeniacz okrelajcy podmiot. By moe zwrot iequessi Rmilo "powiedzenia Rmila" (WJ, s. 398) mona rwnie analizowaw ten sposb: Rmil jestpodmiotem ktry "powiedzia" te "powiedzenia".

Oczywistego przykadu dostarcza zwrot Oiencarm Eruo "wieczna produkcjaJedynego [Eru, Boga]" (MR, s. 471). Eru dokonuje "wiecznej produkcji" (oi-en-carm = prawdopodobnie "wieczne-od-robienie") i jest to sugerowane przezform dopeniacza Eruo: ponownie dopeniacz okrelajcy podmiot.

Jeszcze w lekcji drugiej wytknem bd zawarty w tytule fanzinu ParmaEldalamberon; powinna ona brzmie Parma Eldalambion. Musz teraz zajsi tytuem innego (dobrego!) magazynu zajmujcego si lingwistyktolkienowsk, Tyali Tyelelliva. Miao to oznacza "Zabawa Tyelelli" (ludumaych Elfw). Ale jako e Tyelelli jestpodmiotem rzeczownika

abstrakcyjnego "zabawa" (ci, ktrzy si bawi), prawdopodobnie lepiej byobyuy tu dopeniacza: by moe Tyali Tyelellio.

Tyle jeli chodzi o dopeniacz podmiotowy; a co z dopeniaczem wfunkcji dopenienia? Nasz jedyny potwierdzony przykad tego dopeniacza zdajesi wskazywa, e dla tego znaczenia quenya uywa przypadku na -va. Ten

jedyny przykad znajdujemy w Silmarillionie, pod koniec rozdziau 11: NurtalValinreva "Ukrycie Valinoru" (Valinrevapowstao od Valinr, starszegowariantu nazwy zazwyczaj skracanej do Valinor). Chodzi tu o to, e Valarukryli Valinor, tak wic Valinor jest dopenieniemnurtal czyli "ukrycia". Jeli

uylibymy tutaj dopeniacza, mwic Nurtal Valinro, mogoby tosugerowa, e jest to dopeniacz okrelajcy podmiot - Valinordokonuje


12/14

ukrycia, zamiast by jego celem. Nie miaoby to sensu, gdy Valinor nie jestosob i nie moe niczego "ukry". I odwrotnie, oiencarm Eruo nie monarozumie jako "wiecznej produkcji Jedynego" nawet gdyby mona z tegowycign jaki sens, poniewa gdyby Eru by gramatycznym dopenieniem

ktrejest produkowane, zdecydowanie mielibymy oiencarm Eruva.Prawdopodobnie przypadka na -o mona uywa jako dopeniaczaokrelajcego podmiot, a przypadka na -va jako dopeniacza w funkcjidopenienia w tym samym zwrocie. Najlepiej uoy to tak, by pierwszy z nichznajdowa siprzedrzeczownikiem odczasownikowym. Nurtal Valinreva"Ukrycie Valinoru" mona wic rozszerzy do Valaron nurtal Valinreva"ukrycie Valinoru [przez] Valar". Albo, stosujc zupenie wymylony przykad:

Eruo melm Ataniva = "mio Boga [do] Ludzi"

i odwrotnie:

Atanion melm Eruva= "mio Ludzi [do] Boga"

Podsumowanie lekcji dwunastej: Przypadekpossessivus (wasnociowo-przymiotnikowy) tworzy si za pomoc kocwki -va (prawdopodobnie -wa porzeczownikach koczcych si na spgosk); w liczbie mnogiej -iva. (Nie mawaciwych informacji na temat form podwjnych; prawdopodobnie kocwk-va mona dodawa do form podwjnych na -u, a dodana do formy na -t

kocwka ta miaaby form -wa.) Jeli kocwk -va dodaje si do rzeczownikamajcego co najmniej trzy sylaby, ktry koczy si na samogosk, a dwieostatnie sylaby skrtkie, wtedy ostatnia sylaba zostaje wyduona przeddodaniem kocwki przypadkowej i w ten sposb przyciga akcent: possessivusod Orom to zatem Oromva (a nie **Oromeva). Z jakiego powodu towyduenie wystpuje rwnie wtedy, gdy w przedostatniej sylabie pojawia sidyftong ui; possessivus od huin "mrok" to zatem huinva. - Zwrot z

possessivusem moe odnosi si po prostego posiadania, np. lamb Eldaiva"jzyk Elfw" lub coa i Eldava "dom Elfa". Moe odnosi si rwnie do staej

cechy (np. alcar Oromva "chwaa Oromego"), albo do charakterystyki miejsca(np. Taur Huinva "Las Mroku"). Inne zastosowanie tego przypadka towyraenie "X skadajcego si z Y" (np. yuldar lisse-miruvreva "ykisodkiego miodu"). -Rzeczowniki odczasownikowe albo rzeczownikiabstrakcyjne pochodzce od czasownikw opisuj czynno postrzegan jako"rzecz" albo proces. Takie rzeczowniki mona tworzy na rne sposoby;wliczaj si tu kocwki -m, -l, -i oraz -. Zwrmy szczegln uwag nakocwk -l, ktra (wyglda na to) moe by dodana w zasadzie do

jakiegokolwiek czasownika rdzeniem na A, tak jak w przypadku linda-

"piewa" tworzcego lindal "piew, muzyka". W poczeniu z rzeczownikiemodczasownikowym albo abstrakcyjnym silnie powizanym z czasownikiem,


13/14

dopeniacz przyjmuje znaczenie dopeniacza okrelajcego podmiot(jak wAltariello naini "lament Galadrieli"), natomiast possessivus uywany jest jakodopeniacz w funkcji dopenienia (Nurtal Valinreva "Ukrycie Valinoru").

SOWNICZEKminqu "jedenacie"varya- "chroni"alya "bogaty"seler (sell-) "siostra"malta "zoto" (wedug Dodatku E do WP;Etymologie pod hasem SMAL podajmalda - ale

rda z czasw po WP zdaj si porednio potwierdza, e malta byo ostateczn decyzj Tolkiena, gdy PM, s.366 cytuje eldariski rdze "zoto" jako MALAT.)

engw "rzecz"

muil "tajno, dyskrecja" (zawiera jedn z wymienionych wyej kocwek abstrakcyjnych,-l; w tym przypadku jest ona dodana bezporednio do rdzenia MUY, tutaj w formie mui-. Najwyraniej sowoto spokrewnione jest z sindariskim muiljak w jednej z nazw miejscowych w WP:Emyn Muil, prawdopodobnieznaczce co w rodzaju Wzgrz Tajnoci albo Ukrytych Wzgrz).

sr "pokj" [brak wojny] (z pochodzenia formacja abstrakcyjna oparta na czasowniku ser-"odpoczywa", wywodzcego si z tego samego rdzenia SED, ktry stworzy rwnie imi Est [odEsd/Ezd],Valie albo "bogini" odpoczynku i snu).

ramba "mur"ondo "kamie" (jako materia, chocia ondo uywane jest te jako "skaa"; sindariski

odpowiednikgon, gondwystpuje w nazwach Gondori Gondolin, z ktrych ta druga zostaa zaadaptowana zquenejskiego Ondolind.)

osto "miasto" (wedug pniejszych rde uywane take jako "forteca", ale tutaj bdziemy gouywa w znaczeniu "miasto"; sowo to zdaje si zasadniczo odnosi do ufortyfikowanego miasta, wic moe nieby tu duego rozrnienia)

morni "ciemno" (por. mor "czarny"; wyraz morni jest waciwie formacj abstrakcyjnopart na innym przymiotniku wywiedzionym z tego samego pierwotnego rdzenia MOR, mianowicie morna"ciemny")

WICZENIA

Te wiczenia zawieraj zarwno dopeniacz jako i przypadekwasnociowo-przymiotnikowy. W przykadachI-Pnaley wybra waciwy

przypadek (cho czasami pasuj oba).

1. Przetumacz na polski:

A. I limp Eldaron oraz i limp Eldaiva(a jako e oba te zwroty maj to samotumaczenie polskie, wyjanij na czym polega rnica)

B.Haryaly yulma maltava.C.I rocco i Eldava alanti mir i nra cilya.

D.Neri sreva var ohtari.

E.Alt rambar ondova nurtaner i coar i cainen analy neriva i osto.F.I coa i arano selerwa n carn.


14/14

G.Min i mlion ampi i macil i aranwa.H. I vendo toron hirn ily i harmar i minqu Naucoiva imb i canta

rassi i ninqui orontion.

2. Przetumacz na queny:I. Rzeki wina wlay si do ust mczyzny.J. Siostra chopcw zebraa rzeczy chopcw i posza do domu krlowej.K. Dyskrecja kobiet chronia wielki skarb ze zota.L. Jedenastu wojownikw nie mogo ochroni pokoju miasta, poniewa

zapada wielka ciemno.M. Pjd przez kraj wielkich drzew i wielu kamieni, poniewa chc

zobaczy miasto potnego wojownika.N. Mur tajnoci chroni ukryte zoto miasta i nie znalazem go.O. Kraj Elfw jest krajem wielu piknych rzeczy; kraj bez Elfw jest

krajem ciemnoci, gdy Ludzie (Atani) tego kraju nie sysz bogatego jzykaElfw.

P. Zbir ksiek o Elfach siostry krla. (Aby utworzy rzeczownik abstrakcyjny "zbir"sprbuj doda kocwk -l do czasownika hosta- "zbiera".)

Kurs quenyi - lekcja 12

Documents

Transcript of Kurs quenyi - lekcja 12