Pracownia Socjologii Zdrowia i Patologii Społecznych

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego

w Poznaniu

jandomar@ump.edu.pl

Kultura a zdrowie. Zdrowie jako

kategoria społeczna

dr Jan Domaradzki

Czym jest zdrowie?

Czym jest choroba?

1. ciąża

2. starzenie się

3. menopauza

4. andropauza

5. łysienie

6. osteoporoza

7. umieranie

8. kleptomania

9. gwałt

10. morderstwo

11. agresja i przemoc

12. homoseksualizm

13. masturbacja

14. pedofilia

15. seksoholizm

16. aseksualizm

17. schizofrenia

18. depresja

19. alkoholizm

20. narkomania

21. anoreksja

22. bulimia

23. otyłość

24. nadpobudliwość

25. problemy z nauką

(dysleksja/dysgrafia/dysortografia/dyskalkulia)

26. samobójstwo

27. anemia sierpowata

28. zespół Downa

29. karłowatość

30. głuchota

31. ślepota

32. nadciśnienie tętnicze

33. alergia

34. pracoholizm

35. napotliwość

36. siwienie

37. kac

38. celulitis

39. kompleks rozmiaru członka

40. zespół nagłej zmiany strefy czasowej

41. piegi

42. wysoki cholesterol

43. autyzm

44. syndrom napięcia miesiączkowego

45. uzależnienie od Internetu

46. zakupoholizm

47. AIDS

48. nowotwór

49. syndrom śmierci łóżeczkowej

50. hipochondria

51. impotencja

52. niepłodność

Które z podanych zjawisk to choroba?

Sposoby definiowania

zdrowia:

- zdrowie jako norma,

- zdrowie jako brak choroby,

- zdrowie jako homeostaza,

- zdrowie jako funkcja,

- zdrowie jako stan (status),

- zdrowie jako wartość i norma społeczna,

- zdrowie jako rola społeczna,

- zdrowie jako kapitał,

Definicje zdowia:

1. Zdrowi jako brak choroby

2. Zdrowie jako norma

3. Zdrowie jako funkcja

4. Zdrowie jako stan/status

Jak można zdefiniować

zdrowie?

1. Zdrowie jako brak choroby

• Co z osobami u których brak symptomów choroby?

• Jak poważny muszą być objawy, by zdefiniować je jako

chorobę?

• Kto definiuje problem: lekarz czy pacjent?

• Definicje tego, co należy uznać za chorobę różni się w

zależności od grupy społecznej.

• Większość ludzi doświadcza jakich negatywnych

symptomów przez większą część swego żcyia, co nie

czyni ich chorymi.

• Tylko niewielka część ludzkiego cierpienia spotyka się z

zainteresowaniem lekarzy.

• Co z osobami niepełnosprawnymi lub niepłodnymi?

?

? • Czy można znaleźć jedną normę dla wszystkich ludzi:

młodych i starych, mężczyzn i kobiet, wysokich i

szczupłych, Europejczyków i Afrykańczyków?

• Kto definiuje normę?

• Normy dotyczące zdrowia i choroby są zmienne w

czasie i przestrzeni.

Sposoby definiowania

zdrowia:

1. Zdrowie jako brak choroby

2. Zdrowie jako norma

Sposoby definiowania

zdrowia:

1. Zdrowie jako brak choroby

2. Zdrowie jako norma

3. Zdrowie jako funkcja lub fitness (zdolność do

pełnienia ról społecznych) ?

• Zdolność do czego: pracy, reprodukcji?

• Czy dotyczy tylko sprawności fizycznej?

• Co z osobami niepełnosprawnymi, które unzają się za

zdrowe?

• Co z osobami chorymi np. na raka, które mimo choroby są

zdolne do pracy i ’robienia różnych rzeczy’?

• Niektóre choroby mogą być funkcjonalne (anemia sierpowata

wśród Afrykańczyków lub bycie przygłuchym w głośnym

środowisku

Sposoby definiowania

zdrowia: 1. Zdrowie jako brak choroby

2. Zdrowie jako norma

3. Zdrowie jako funkcja lub fitness

4. Zdrowie jako stans/status ?

• Czy chodzi o stan obecny czy długoterminowy?

• Zdrowie nie jest czymś statycznym lecz dynamicznym

procesem.

W 1946 Światowa Organizacja Zdrowia zdefiniowała

zdrowie jako:

Czy zgadzasz się z tą definicją?

• Czy uwzględnia wszystkie wymiary zdrowia?

• Podkreślając, że zdrowie to coś więcej niż „brak choroby”

promuje utopijny, postulowany a nie realny ideał zdrowia.

• Potencjalnie każdego czyni pacjentem

• Jest eurocentryczna – wyraża wartości typowe dla kultury

Zachodu

• Co oznacza „dobrostan” i „całkowity” Kto je definiuje?

Zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby, czy

kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego,

umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego

samopoczucia)

- fizyczne,

- psychiczne,

- społeczny,

- emocjonalne,

- intelektualne,

- środowiskowe,

- duchowe.

Który z wymienionych wymiarów zdrowia

jest najważniejszy?

W roku 2002 dwie niesłyszące lesbijki

Sharon Duchesneau i Candy McCullough

użyły spermy głuchoniemego dawcy, by

począć głuche dziecko. Sharon Duchesneau i

Candy McCullough z ich dziećmi:

Gauvinem i Johanne.

Karłowate małżeństwo Cary i

Gibsona Reynoldsów domaga się

analogicznego „prawa” dla karłów.

Zdrowi czy chorzy?

patologia

demedykalizacja remedykalizacja

Norma

Zdrowi czy chorzy?

Zdrowi czy chorzy?

Jeśli osoba jest zdiagnozowana jako obciążona gen

teczynie i wiadomo, że zachoruje w przyszłości np.

na:

- anemie sierpowatą,

- chorobę Huntingtona,

- choroba Taya-Sachsa,

- mukowiscydoze,

To czy należy ją uznać za zdrową czy chorą?

Pojęcie i składniki kultury

Ogół wytworów działalności człowieka, materialnych i

niematerialnych wartości, przyjętych i zobiektywizowanych

w danej zbiorowości, przekazywanych następnym

pokoleniem i innym zbiorowościom.

Pozwala jednostkom dostosować się, adaptować do otoczenia, w którym

żyją.

Nadając sens temu środowisku kultura zarazem tworzy to środowisko.

Czyni życie człowieka przewidywalnym i stabilnym.

Tworzy porządek społeczny i nadaje światu sens.

Kultura

Cechy kultury

1. To całość.

Dotyczy ogółu wytworów człowieka.

Co? Jak? Kiedy?

Gdzie? Ile? Po co?

2. Nie ma charakteru wartościującego

3. Jest tworem zbiorowości

Obiektywizacja

jest to proces, w wyniku

którego jednostki

postrzegają zjawiska i

procesy społeczne jako

niezależne od nich.

Akceptacja

społeczna

4. Jest ciągła w czasie i przestrzeni.

Przekaz pokoleniowy

Dyfuzja kulturowa

Treść kultury

Wartości = Cele

Każdy przedmiot materialny lub niematerialny uznany w danej

zbiorowości, do którego jednostki dążą, a to dążenie traktują

jako przymus.

To cele, do których członkowie grup społecznych powinni dążyć.

Wartości = Cele

Normy = Środki

To uznane w zbiorowości wzory zachowania, które wskazują akceptowane

sposoby dążenia do wartości.

To środki, za pomocą których jednostki mają dążyć do uznawanych grupie

wartości

Wartości = Cele

Normy = Środki

Sankcje = Kontrola społeczna

Mechanizmy kontroli społecznej, za pomocą których społeczeństwo kontroluje, czy

jednostki dążą do akceptowanych wartości i czy czynią to za pomocą społecznie

akceptowanych norm. To nagrody (sankcje pozytywne) i kary (sankcje

negatywne). Oba typy sankcji mogą by formalne i nieformalne.

Wyobraź sobie, że oblewasz egzamin z socjologii, a twój nauczyciel był na

nim bardzo niemiły. Zaś po kilku latach ten sam nauczyciel trafia

chory do szpitala, gdzie pracujesz.

Jakimi typami sankcji dysponuje personel medyczny wobec pacjenta?

Pozytywne i negatywne

formalne i nieformalne

Symbole (znaki konwencjonalne) nie mają naturalnego

pochodzenia.; są arbitralnie stworzonymi przedstawieniami

(słowami gestami, przedmiotami, obrazami), które zyskują

znaczenie dzięki umowie (konwencji) społecznej.

Najważniejszym społecznie wytworzonym zbiorem znaczących

symboli jest język.

ZNAKI I SYMBOLE

Znaki są reprezentacjami, przedstawieniami zastępującymi coś

innego niż one same. Znak naturalny ma wewnętrzny,

immanentny związek z tym, co przedstawia. Np. specyficzny

zapach jest znakiem skunksa.

Gesty. Za ich pomocą również można porozumiewać się (gesty,

ruchy ciała). Ludzie porozumiewają się w sposób werbalny- za

pomocą języka- i niewerbalny za pomocą gestów.

Zdrowie w ujęciu socjologicznym:

zdrowie jako wartość kulturowa

Talcott PARSONS (1902-1979):

ZDROWIE/CHOROBA to nie jest wyłącznie kategorią

fizjologiczną, ani psychologiczną. Jest wartością kulturową,

stanem społecznym. Nie jest kategorią medyczną, ale psycho-

socjo-etyczną

Będąc wartością jest zarazem społeczną normą.

1. Działanie bezpośrednie, penalizujące (określającego stan

pożądany oraz stan dewiacyjny i patologiczny).

2. Działanie niebezpośrednie, które sprawia, że społeczna

marginalizacja i wykluczenie przybiera formę samonaznaczenia i

samowykluczenia.

Przez zdrowie manifestujemy swą przynależność

zbiorową, uznawany system wartości oraz

propagowany w danej zbiorowości styl życia

(healthism).

Zdrowie stało się dziś nie tylko źródłem społecznej

tożsamości i identyfikacji („my”), ale również

społecznej marginalizacji i dystynkcji („oni”).

27,1 26

15,9 14,9 14,4 15,5

0

5

10

15

20

25

30

zdrowie za zmarłych wdzięczność

za otrzymane

łaski

za chorego

papieża

o bezpieczną

podróż

o dzieci

Źródło: Newsweek (edycja Polska), 19.12.2004, Jak Polak z Bogiem, Wiścicki T., s. 90-92.

DEKLAROWANE MODLITY POLAKÓW

W deklarowanych modlitwach zdrowie stanowi

jedną z najważniejszych wartości.

W codziennych interakcjach ludzie używają

takich zwrotów jak: „Zdrowie jest w życiu

najważniejsze”, „Jeśli jesteś zdrowy reszta

sam się ułoży.

Codzienne rozmowy obracają się wokół

kwestii zdrowotnych.

Ludzie chcą być zdrowi, a życzenia zdrowia są

najczęstszymi życzeniami nie tylko w trakcie

specjalnych uroczystości (urodziny, śluby,

święta), ale także w codziennych spotkań.

Te deklaracje wiążą się z największym

stresorem, jakim dla Polaków jest lęk przed

chorobą i/lub niepełnosprawnością.

Chorzy od zawsze byli ludźmi nie tylko ubogimi, niedożywionymi, wzbudzającymi litość, ale nade wszystko naruszającymi i/lub niespełniającymi charakterystycznych dla kultury norm społecznych.

Choroba to forma dewiacji społecznej.

Medycyna a kontrola jakości

Takie procedury medyczne, jak:

Diagnostyka przedimlantacyjna (PGD),

Amniopunkcja (amniocenteza) (AFT),

Przezierność fałdu karkowego (NT)

Biopsja kosmówki

Umożliwiają rodzicom na dokonanie pewnego wyboru, jak

choćby odnośnie do wybory przyszłej płci dziecka lub

uniknięcia pewnych chorób genetycznych.

Akcja T4 (Aktion T4)

To nazistowski program, zwany

także Programem

eutanatystycznym, realizowany w

latach 1939-1941.

W trakcie jego trwania niemieccy

lekarze zamordowali 70,273 osób:

niepełnosprawnych i upośledzonych

umysłowo.

Project Prevention

(wcześniej Children Requiring a Caring Kommunity -

CRACK)

Barbara Harris po zaadoptowaniu wraz z mężem czwórki

dzieci od uzależnionej od narkotyków matki założyła w roku

1997 pozarządowa organizację, której celem jest oferowanie

narkomanom (zwłaszcza kobietom) pieniędzy ($300 i £200)

poddanie się długoterminowej antykoncepcji z dobrowolną

sterylizacją włącznie.

Od roku 2010 organizacja działa także na Wyspach

Brytyjskich.

Sama organizacja twierdzi na swojej stronie, że do

października 2010 roku opłaciła 3,600 klientów i była

zaangażowana w 16,462 ciąż i 10,838 porodów.

http://www.projectprevention.org/

Filadelfia (1993)

Lot nad kukułczym gniazdem (1975)

Freaks (Dziwolągi)(1932)

Człowiek słoń (1980)

Maska (1985)

Eugenika – w imię postępu (2011)

Zdrowie jako konstrukt

społeczny

Jak wszystkie kategorie społeczne (terminy i

definicje) także pojęcia zdrowia i choroby są

uwarunkowane kulturowo.

To kultura, którą tworzą ludzie określa czym

jest (i czym powinno być) zdrowie i choroba:

jak i co przez nie rozumiemy.

To społeczeństwo tworzy i nadaje znaczenie

Cechom biologicznym, które podlegają

zmiennym w czasie i miejscu interpretacjom.

1. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do zbiorowości, która

definicje tworzy.

2. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana

historycznie (w czasie).

3. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do

przyjętych kryteriów zdrowia i choroby.

1. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do

zbiorowości, która definicje tworzy.

2. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana

historycznie (w czasie).

Obecnie jest określany jako „orientacja seksualne”.

Homoseksualizm

Do roku 1973 był definiowany przez WHO i APA jako

„zaburzenie psychiczne”

3. Kategoria zdrowia jest zrelatywizowana do przyjętych

kryteriów zdrowia i choroby.

religia sztuka/moda polityka

religia sztuka medycyna

medycyna sport estetyka

SOCJOLOGICZNE

KONCEPCJE ZDROWIA

Społeczeństwo niczym organizm jest strukturą złożoną

ze współzależnych i wzajemnie funkcjonalnych

elementów.

By należycie funkcjonowało każdy element musi

wypełniać przypisaną mu funkcję społeczną.

Perspektywa funkcjonalna – Talcott Parsons

ZDROWIE/CHOROBA to nie jest wyłącznie kategorią

fizjologiczną, ani psychologiczną. Jest wartością

kulturową, stanem społecznym. Nie jest kategorią

medyczną, ale psycho-socjo-etyczną

Zdrowie psychiczne: zdolność pełnienia ról społecznych.

Zdrowie somatyczne: zdolność wykonywania zadań

W tym ujęciu choroba jest zjawiskiem

niepożądanym (dewiacją), gdyż:

• uniemożliwia jednostce, zbiorowości pełnienie

spoczywających na nich ról społecznych,

• gdy chory ignoruje swój stan, [choroba]

wpływa destrukcyjnie na inne (zdrowe)

elementy systemu.

Rola chorego – zinstytucjonalizowany typ roli społecznej. Bycie chorym jest również

obwarowane szeregiem społecznych wymogów i oczekiwań. Rola chorego to właśnie

społecznie akceptowany sposób zachowania się w chorobie. Cechy:

PRAWA:

1. system „uznaje”, że chory jest nieodpowiedzialny za swój stan – nie jest w stanie

wyzdrowieć samym tylko aktem woli. Potrzebuje fachowej pomocy.

2. system „usprawiedliwia” więc chorego i zwalnia go z pełnienia ról społecznych i

wykonywania zadań.

Charakterystyka roli chorego

68

OBOWIĄZKI:

3. w zamian system „oczekuje”, że chory uzna swój

stan za niepożądany i zrobi wszystko, by z niego

wyjść.

4. Chory i jego bliscy muszą szukać fachowej

pomocy współdziałać z nią w celu wyzdrowienia. W

tym celu chory musi zrzec się swych ról i przyjąć rolę

chorego.

Medycyna jest instytucją

kontroli społecznej

Fenomenologiczna koncepcja

choroby Alfreda Schütza

Choroba wpływa na relację jednostki z otoczeniem zewnętrznym. Zmienia

postrzeganie i odbiór świata. Zmiana ta ma wymiar fizyczny i psychiczny.

Zmiana może być krótkotrwała (choroba ostra, krótkotrwała), długotrwała

(choroba przewlekła), a czasem trwała (choroba terminalna).

W każdym przypadku staje się pryzmatem, przez który postrzegamy

rzeczywistość i nasze z nią relacje. Choroba ogranicza lub uniemożliwia

kontakt ze światem zewnętrznym. Zmienia widzenie świata. Postrzegamy

świat poprzez pryzmat choroby.

Choroba tworzy nową rzeczywistość społeczną.

Tworzy nowy świat życia.

Cielesność: dostrzegamy własne ciało,

dolegliwości i cierpienie, to one wyznaczają

ramy dla nowego świata, nowej rzeczywistości.

To na ciele się koncentrujemy i wokół niego

toczy się życie jednostki.

Choroba modyfikuje, a czasem

uniemożliwia wypełnianie normalnych

ról i działań, skupiamy się na tych

skierowanych na ciało i zdrowie.

Modyfikując role społeczne choroba

zmienia też tożsamość (poczucie i

doświadczenie „ja”) jednostki.

Wpływa także na jej tożsamość

społeczną (chory jako „inny”, „obcy”, nie

mogący angażować się społecznie).

Rzeczywistość choroby ma z natury

charakter subiektywny. Choroba

osamotnia chorego w doznaniach, gdyż

doświadczenie choroby nie jest dostępne

innym.

Jednostka jest samotna, zamknięta w

świecie własnych doświadczeń.

Czasowość – choroba wyznacza rytm

życia, wpływa na codzienność, plany.

Zależą od rodzaju choroby.

Medycyna jako instytucja

kontroli społecznej

Medykalizacja

społeczeństwa

Proces, w wyniku którego coraz więcej

obszarów życia społecznego jest

definiowanych w kategoriach

medycznych (zdrowia i choroby), a

leczenie traktuje się jako właściwą

formę radzenia sobie z nimi.