liBer atury

księ stwoMarcin Klag

księ życ to przeciwieństwo książki. Na księżyc patrzymy z jednej strony. Jeśli chodzi o książkę, nie mamy już takich ograniczeń. Książkę możemy dotknąć, obrócić, kartkować, czuć jej ciężar, szorstkość papieru i fakturę okładki. Jest bliska, fizycz-na i doskonale podręczna. Książka to obiekt. Nie tylko tekst. Literaturę, która traktuje materialny aspekt książ-ki jako element ekspresji, nazywa się

liberaturą.Liberatura to pewna cecha literatury. Niektórzy mówią, że to nowy gatunek czy nawet rodzaj literacki. Wydaje się jednak, że jest to pewnego rodzaju wrażliwość wystę-pująca zarówno u poetów, jak i prozaików. Bo liberatura to przede wszystkim literatura.

Twórcy liberatury biorą pod uwagę fizyczność książki. Często wiedzą dobrze, że

m przeszedł przez połow

ę kartki i, czytając tekst, zbliża się w

kierunku reprodukcji książki tw

órców term

inu libe-ratura. Idziem

y w lew

o, gdyż podstaw

ą nowego m

yślenia o literaturze jest liberalność księgi (liber).

Zenon Fajfer użył go po raz pierw

szy w 1999 roku. N

ie znaczy to jednak, że utw

ory o cechach liberackich zaczęły pow

stawać pod koniec dw

u-dziestego w

ieku. (O)kalecze-

nie ma przed sobą w

iele wsp

czytelnik ostrym łukie

aniałych realizacji trak

nie jest wzobgaco

ne k

odem

poz

atekst

Katarzyna

Bazarnik &

Zenon Fajfer,

Oka-leczenie

(2000, 2009)

śnie ich znacze

tujących książki nie tylko jako nośniki tekstu, lecz i nośniki znaczeń wyrażanych również przez formę pozaliteracką. Wchłaniających formę plastyczną w obręb literatury.

Nie należy jednak mylić liberatury z tworzeniem książek artystycznych. Twórcy książek artystycznych często za-pominają, że książkę się czyta. Często książka artystycz-na jest tylko obiektem sztuki, ruchomą rzeźbą w kształ-cie książki lub instalacją zrobioną ze starych książek do fizyki (bo mają takie tajemnicze, niezrozumiałe kody, przypominające tajemne zaklęcia zamierzchłych magów). Książka liberacka nie jest w zamyśle jednym, unikatowym dziełem. Jest stworzona po to, by ją wydrukować. Owszem, często książki te nie są tanie ani łatwe w produkcji, ale założeniem jest stworzenie dzieła literackiego, które da się przeczytać, a jednocze

[czyżby]

owym. N

ajw

ażni

ejsz

e je

st, ż

e to nadal literatura, a nie jej, m

oże

nie jest wzobgaco

ne k

odem

poz

atekst

i nawet wielce po

Katarzyna

Bazarnik

& Zenon Fajfer,

(O)patrzenie

(2003, 2009)

Zenon Fajfer,

dwadzieścia jeden

liter / ten letters

(2010)

śnie ich znacze

karykwabne,

księ goznak

B.S. Johnson,

Nieszczęśni

(2008)

liBer atury.

wkleić – to nie jedyna czynność, którą można zrobić z książką. Oczywiście można ją czytać, kart-kować i lizać jej rogi palcem (czy to nie powinno mieć jakiegoś smaku?)

Być może karykatura to zbyt mocne słowo, ale chodzi o próbę demarkacji zjawisk. Niejedna książka artystycz-na jest liberaturą, ale nie stanowią one większości. Są ar-tefaktami, komentarzami do rzeczywistości, poszukiwa-niem odpowiedzi na wieczne pytania i sztuką wizualną, ale nie literaturą. W niczym im to nie ujmuje.

Wydawać by się mogło, że liberaturę mogliby zrobić pro-jektanci, którzy dzięki swym zdolnościom i wiedzy mogą zręcznie znaleźć adekwatną formę do treści i ukazać ją niczym wino w kryształowym kielichu. Tak, by nic nie zakłócało odbioru. To też nie tak.

Herta Müller,

Strażnik bierze

swój grzebień

/ Der Wächter

nimmt seinen

Kamm

(2010)

Zenon Fajfer,

Spoglądając przez

ozonową dziurę

(2004, 2009)

Paweł Dunajko,

(2010)

czy odłożyć na półkę. Ale może też należy ją złożyć, wy-brać kolejność przeczytanych rozdziałów. A może trze-ba, tak jak wołający o ratunek list z butelki, odkorkować czy przekładać kartki, czytając w otworach wynikające z ich układu wyrażenia.

Przedzieranie się przez mgliste zasłony kalki technicz-nej, ciepły dotyk drewna czy otwór znaczą, nie są tylko innowacją. Nie należą do nowej kategorii estetycznej, spotykanej w krytyce pod postacią: Takie – inne.

Projektowanie rozumiane w ten sposób już jest interpre-tacją i wygląd dzieła od niej zależy. W przypadku libe-ratury praca nad formą jest integralną częścią procesu kreacji literackiej. Zdarzają się prace zespołów literacko- -artystycznych i chociaż są to wyjątki, dają całkiem niezłe rezultaty. Bóg jeden wie, ile zdrowia taka kreacja zespołowa może kosztować. Jednak nawet najładniej zaprojektowany Pan Tadeusz nie jest liberaturą. Jest oryginalnym dizajnem, ale nie liberaturą. Książka ma nowe znaczenia, lecz wynikają one z interpretacji, nie oryginalnej twórczości autora. Jest to jakby film według scenariusza. Czasem może nawet lepszy niż oryginał?

biberatura?

księ żowski, jakim był dublińczyk James Joyce. Ze swej jezuickiej edukacji wyniósł szacunek do Księgi oraz ambicję stworzenia czegoś niezwykłego. Napisał Księgę językiem sprzed budowy wieży Babel. Przynajmniej tak to wygląda na pierwszy rzut oka. Język tej powieści jest bardzo innowacyjny i niezbyt łatwy

Jednak liberatura to nie tylko obrazki, dziwne materiały, otwory i kolory. Ciekawą koncepcję zastosował najbar-dziej znany liberacki Irlandczyk, wychowanek

do zrozumienia. Książka, mimo tradycyjnego układu kodeksowego, zaw

iera zakodowany obraz świata. Świata, który Joyce chciał opisać. Są tam bieguny, ró

wnik, podzw

rotn

ikow

e rze

ki A

mer

yki i

Afr

yki.

Teks

t, ta

k ja

k św

iat,

nie m

a począ

tku ani końca. Jest tyle rzeki

r = 100obwód = 2πr

2xπx100 = 628 [stron]

James Joyce,

Finneganów tren

(2012)

Słowa n

ie ty

lko op

isują

jakąś

stru

ktur

ę, tw

orzą

c jej

ukry

ty

w tekś

cie ob

raz.

Słowa m

ogą b

udow

ać pe

wne stru

ktur

y

wizualn

e czy

figury

geom

etry

czne.

Mog

ą wsp

inać

się

i opa

dać n

a dno.

Budow

ać nap

ięcie,

a ta

kże b

yć

losow

o lub

przy

padk

owo z

sobą

zesta

wiane.

Pisanie

to gr

a. Najc

zęśc

iej gr

a log

iczna,

częs

to

jednak

loso

wa. Je

śli tw

órca

wpr

owad

zi

ten el

emen

t w st

rukt

urę u

żytk

owan

ia

książ

ki, m

oże s

tać s

ię on

czym

ś bar

-

dzo w

zbog

acają

cym

cały

prze

kaz.

Waż

ne, ab

y zac

hować

równow

agę

pom

iędzy

form

ą plas

tycz

ną

a prz

ekaz

em lit

erac

kim. F

i-

zycz

ność d

ziała

na tek

st

i zm

ienia

jego z

nacze

-

nie. Twor

zy sp

ecy-

ficzny

kontek

st

wewnęt

rzny

dzieł

a lite

-ra

ckieg

o. Ta

k to

jest.

Żeby misterna konstrukcja dzieła była zrównoważona, pisarz musi nad nią czuwać nieraz do samego końca. Korekty na tekście są wprowadzane nawet na wydrukach próbnych. Tekst jest modyfikowany tak, aby pasował do rzeczywistego przedmiotu.

do zrozumienia. Książka, mimo tradycyjnego układu kodeksowego, zaw

iera zakodowany obraz świata. Świata, który Joyce chciał opisać. Są tam bieguny, ró

wnik, podzw

rotn

ikow

e rze

ki A

mer

yki i

Afr

yki.

Teks

t, ta

k ja

k św

iat,

nie m

a począ

tku ani końca. Jest tyle rzeki

Ray

mon

d

Que

neau

,

Sto

tysi

ęcy

mili

ardó

w w

iers

zy

(200

8)

Raym

ond

Federman,

Podwójna w

ygrana

jak nic

(2010)

Stéphane

Mallarmé,

Rzut kośćmi

nigdy nie zniesie

przypadku / Un

coup de dés jamais

n’abolira le hasard

(2005)

księ gosusz eradykowano, ale niestety sukcesy weterynarii nie wpływają w żaden sposób na literaturę, a kryzys sztuki dotyka również tę dziedzinę. Czy książka może konkurować z Internetem?

się użyje, w dużej mierze wpływa na odbiór tekstu. Obok można zauważyć kilkakrotnie napisane te same słowa. Czy tylko mnie się wydaje, że konotacje, jakie pojawiają się przy tekście pisanym literami greckimi, zbliżają się bardziej ku demokracji niż te, które są stworzone frakturą?

Literatura bierze kurs na multimedialność. Nie jest to całkiem nowe zjawisko, ale jego znaczenie wzrasta zwłaszcza w kontekście konkurencji z mediami elektronicznymi. Jednym z elementów, które w istotny sposób decydują o tym, jak odbiera się tekst, jest krój pisma. Kształt litery nie tylko wpływa na czytelność tekstu, jego czytalność i inne naukowobrzmiące parametry. Ma wpływ na nastrój i emocje. To, jakiego kroju

AAA

Zabawa pismami dla samego efektu nie zawsze ma sens, ale świadome użycie odpowiedniego kroju może przynieść duże korzyści semantyczne. Ten środek wyrazu, swego czasu brany pod uwagę sporadycznie, teraz coraz częściej przyciąga uwagę wielu

literatów.

Stanisław Czycz,

Arw

(2007)

B.S. Johnson,

Przełożona

w normie

(2011)

Georges Perec,

Życie instrukcja

obsługi

(2009)

księ gowość

Zenon Fajfer, Liberatura czyli literatura totalna. Teksty zebrane z lat 1999–2009 / Liberature or Total Literature. Collected Essays 1999–2009 (2010)

Związków pomiędzy buchalterią a liberaturą można znaleźć niespodziewanie wiele. Poczynając od niezwykle skrupulatnej rachuby zdań, słów czy nawet liter, poprzez obliczanie stron, aż po przyziemne kalkulowanie, jak zrobić, aby udało się zrealizować zamiar artystyczny w zakresie finansowym, jakim autor dysponuje.

Przytoczone przykłady są dosyć logiczne, jeśli się wie, że literat waży każde słowo, a liberat dodatkowo przywiązuje wagę do wyglądu i materiału. Zaskakiwać mogą jednak inspiracje liberatów formą literacką, jaką znajdują w księgach rachunkowych lub w wydawnictwach giełdowych z ich strukturą i funkcją.

nie od razu kojarzy się z literaturą. W zasadzie nie kojarzy się z n

ią w

ogó

le. A

tak

n

aprawdę to przecież właśnie od ksiąg wzięła swą nazwę.

Spróbujmy zdefiniować liberaturę po raz kolejny, w kontekście handlowo-ekonomicznym. Jeśli przyjmiemy, że literatura to litery netto, a książka z jej okładką, stronicami, składem i drukiem to, mniej lub bardziej dopracowane, opakowanie tej treści, gołym okiem widać, że liberatura jest

produktem literackim

brutto.

Krzysztof Bartnicki, Prospekt emisyjny(2010)

Perec instrukcja

obsługi,

praca zbiorowa

(2010)

nie od razu kojarzy się z literaturą. W zasadzie nie kojarzy się z n

ią w

ogó

l

Mierzyć i ważyć liberaturę zaczyna coraz więcej badaczy literatury. Również wśród literatów jest coraz więcej prób przestrzennego traktowania twórczości. Zręcznie ukute przez Fajfera pojęcie zyskuje na znaczeniu w obrębie krytyki, a sposób patrzenia na literaturę jako składową wielu elementów zyskuje zwolenników wśród twórców.

Wystawa „Księstwo liberatury” w Galerii Jednej Książki Biblioteki Głównej ASP im. Jana Matejki w Krakowie od 19 marca do 27 kwietnia 2012 r.Książki stanowią serię wydawniczą Liberatura wydawnictwa Ha!art, pod redakcją Katarzyny Bazarnik i Zenona Fajfera.Katalog – tekst brutto: Marcin Klag, fotografie: Piotr Witosławski. Wszelkie prawa autorskie zastrzeżone. Kraków 2012.

liber atury

księ stwo

www.bg.asp.krakow.pl