2

Krzysztof Kowalewski

Igor Kąkolewski

Anita Plumińska MielochAnita Pllumińska-MMieloch

2

I XVI wiek 1. Wielkie odkrycia geograficzne .........................8 2. Konsekwencje wielkich odkryć

geograficznych ................................................ 15 3. Kultura odrodzenia we Włoszech ..................22 4. Renesans w Europie i przewrót

kopernikański ..................................................27 5. Początki reformacji .........................................31 6. Rozwój reformacji ...........................................36 7. Reforma katolicka ...........................................41

❚ Lekcja powtórzeniowa.Europa i świat w XVI w. ..................................46

8. Polska i Litwa pod rządamiostatnich Jagiellonów .....................................50

9. Kształtowanie się demokracjiszlacheckiej .....................................................56

10. Powstanie RzeczypospolitejObojga Narodów ............................................61

11. Rzeczpospolita monarchią elekcyjną ............65 12. Gospodarka Rzeczypospolitej

w XVI w. ...........................................................71 13. Rzeczpospolita wielu narodów

i religii – kultura „złotego wieku” ..................75❚ Lekcja powtórzeniowa.

Polska w XVI w. ...............................................81❚❚ Sprawdź się! ....................................................85

II XVII wiek1. Kultura europejska w XVII w. .........................88

2. Wiek XVII – stulecie niekończącej się wojny ................................................................95

3. Absolutyzm we Francji .................................102 4. Anglia na drodze ku monarchii

parlamentarnej..............................................106❚ Lekcja powtórzeniowa.

Europa w XVII w. ........................................... 5. Królowie elekcyjni schyłku XVI w.

i w XVII stuleciu ............................................ 6. Wojny Rzeczypospolitej z Rosją .................. 7. Powstanie kozackie ....................................... 8. Wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją ............ 9. Kryzys Rzeczypospolitej

w połowie XVII w. ......................................... 10. Wojny Rzeczypospolitej z Turcją ................. 11. Barok w Polsce ..............................................

❚ Lekcja powtórzeniowa. Polska w XVII w.❚❚ Sprawdź się! ..................................................

III XVIII wiek 1. Kultura umysłowa XVIII w. ...........................166 2. Wielka Brytania XVIII stulecia

w epoce „rewolucji przemysłowej” ............. 173 3. Oświecony absolutyzm: Prusy,

Austria, Rosja ................................................ 179 4. Kolonie angielskie w Ameryce

Północnej ...................................................... 187 5. Powstanie Stanów Zjednoczonych ............. 191 6. Wybuch Wielkiej Rewolucji

Francuskiej ....................................................196 7. Francja republiką...........................................201

❚ Lekcja powtórzeniowa. Świat w XVIII w. .............................................204

8. Rzeczpospolita w okresiekryzysu – czasy saskie ..................................208

9. Ostatnia wolna elekcja i I rozbiór ................ 214 10. Reformy stanisławowskie ............................. 219 11. Sejm Wielki i Konstytucja 3 maja ................224 12. Wojna w obronie konstytucji

i II rozbiór Polski ...........................................229 13. Powstanie kościuszkowskie

i upadek Rzeczypospolitej ...........................232❚ Lekcja powtórzeniowa.

Polska w XVIII w. ...........................................238 14. Napoleon Bonaparte obejmuje

władzę we Francji .........................................242 15. Początki nowego ładu w Europie ................247 16. Napoleon a sprawa niepodległości

Polski .............................................................252 17. Upadek Napoleona ......................................260

❚ Lekcja powtórzeniowa. Napoleoni próby odbudowy niepodległej Polski .............................................................267

❚❚ Sprawdź się! ..................................................270

Spis tre�ci

........... 110

.................... 114

........... 11999

.....................128

............................................ 133

........... 9139139

.....................146

............................................ 152II w.....160........... 6163

Indeks poj ćęć..........................................................ć 272

8 Polska i Litwa pod rządamiostatnich Jagiellonów

Jagiellonowie na przełomie XV i XVI w. zasiedli na tronach Polski, Litwy, Czechi Węgier, stając się jedną z najpotężniejszych dynastii panujących w Europie. Kró-lestwo Polskie (zwane też Koroną Polską lub w skrócie Koroną) i Wielkie KsięstwoLitewskie w 1. połowie XVI w. pozostawały jeszcze dwoma odrębnymi państwami,współpracującymi jednak ze sobą i połączonymi węzłem unii personalnej – osobą wspólnego monarchy.

Polska i Litwa: konfl ikt z państwem moskiewskimPolska i Litwa do 1572 r. znajdowały się pod rządami rodu Jagiellonów. WielkieKsięstwo Litewskie w XV i początkach XVI w. obejmowało olbrzymie obszaryrozciągające się od Morza Czarnego na południu po Bałtyk na północy, na wscho-dzie zaś graniczące z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Większość tych terenów stanowiły ziemie zamieszkane przez ludność ruską wyznającą prawosławie.

Władcy państwa moskiewskiego, które nazywamy Rosją, postawili so-bie ambitny cel zjednoczenia wszystkich ziem wchodzących niegdyś w składśredniowiecznej Rusi oraz jej prawosławnych mieszkańców. Głosili przy tym,

❚ PanowanieJagiellonów w EuropieŚrodkowo-Wschodniej do 1526 r.

50

51Polska i Litwa pod rządami ostatnich Jagiellonów

że po upadku Konstantynopola ich państwo jest kontynuacją Cesarstwa Rzym-skiego – nowym „trzecim Rzymem”, a w XVI w. przyjęli nawet tytuł carów (jak powstarosłowiańsku nazywano cesarzy). Te pretensje popchnęły ich do wielu wojenz Wielkim Księstwem Litewskim. Przerywane rozejmami ciągnęły się one od panowania Aleksandra Jagiellończyka (1501–1506) przez większą część XVI w. Pomimo wsparcia polskich oddziałów przyniosły Litwie utratę najbardziej wysu-niętych na wschód ziem. Wzmocniło to na Litwie przekonanie, że bez większego zaangażowania sił polskich i ściślejszego sojuszu z Królestwem Polskim nie będzie ona w stanie przeciwstawić się zagrożeniu ze strony Moskwy.

Koniec zakonu krzyżackiego w PrusachZdecydowanie więcej sukcesów w polityce zagranicznej odniosła na początkuXVI w. Polska. Jednym z najważniejszych wydarzeń była ostateczna likwidacjaproblemu krzyżackiego w Prusach. Od schyłku XV w. wielcy mistrzowie upar-cie dążyli do podważenia postanowień II pokoju toruńskiego. Szukali przy tymsojuszy zarówno z cesarzem w Rzeszy Niemieckiej, jak i z Moskwą. Zapędy te doprowadziły za panowania Zygmunta I Starego (1506–1548) do wybuchu noweji ostatniej wojny polsko-krzyżackiej (1519–1521). Kłopoty fi nansowe, z jakimi bory-fikały się obie strony, spowodowały, że zakończyła się ona rozejmem. Zdając sobie

DRZEWO GENEALOGICZNE OSTATNICH WŁADCÓWZ DYNASTII JAGIELLONÓW

Kazimierz Jagiellończykw. ks. litewski1440–1492,

król polski 1447–1492

Władysław Jagiellończyk

król czeski 1471-1516, król węgierski 1490-1516

Jan Olbrachtkról polski 1492–1501

Aleksander Jagiellończyk

w. ks. litewski 1492–1506,król polski 1501–1506

Zygmunt I Starykról polski i w. ks.

litewski1506–1548

Zygmunt II Augustw. ks. litewski od 1522,

król polski od 1529,panował 1548–1572

Ludwik IIJagiellończyk

król czeski i węgierski 1516–1526

T yTatarzy i , zwaniiLipkami, walczylo. najczęściej konn

Najczęściej byli uzbrojeni w łuki,y-włócznie i zakrzy

wione szable go. typu wschodniegy-Tatarów wykorzy

stywano ich do zwiadów i walk z czambu-łami tatarskimi.

Dragoni to formacja cudzoziemska, która pojawiła się w polskim wojsku na początku XVII w. Walczyli pieszo, używając szabel, rapierów, muszkie-tów, arkebuzów, pistoletów. Do przemieszczania się służyły im konie. Oprócz nich w wojsku polskim konno służyli rajtarzy, walczący głównie pistoletami i arkebuzerzy, którzy strzelali z arkebuzów.

W wojskach W wojskach Rzeczypospolitej Rzeczypospolitej Obojga NarodówOb Narodów Obojga Narodów były oddziały piechoty cudzo-ziemskiego autoramentu, np. niemieckiego i szkockiego. Żołnierze ci,

g

zwani muszkie-terami, walczyli, używając broni palnej, np.muszkietów, broni białej, np. rapierów i pik.Często, gdy brakowało obco-krajowców, do oddziałów tych przyjmowanoPolaków.

NaNaNaNaN jcjcjcjccięięięięięęięiężsżsżsżsżsżsżższązązązązązązązą i i ii i iii n nn n n nn najajajajajaja słsłsłsłsłsłsłłynynynynynynynnnininininnniniejejejejejejejejszszszszszsszszą ą ą ą ą ą ą ą fofoffofofofoformrmrmrmrmrmrmrma-a-a-a-aa-a-acjcjcjcjją ą ą ą wowowowowowowowojsjsjsjsjsjssjskokokokokokokokowąwąwąwąwąwąwąwą w w ww ww w R R RRR Rzezezezeeezeczczczczczczczczypypypypypypypyposososososossospopopopopopopop lililiiliilitetetetetett jjjj jObObObObojojojojojojojo gagagagagagagaga NN NNNNNNararrrararrrododododododododówówówwówówówów b b b b bbbbyłyłyłyłyłyłyły aaa a a a a huhuhuhuhhhuhusasasasasasasasaririrrrirrir aaa.a.a.a.a HuHuuusssasasasasas ririririia a aaaaa popopp jajaaaawiwiwiwwwiw łałałałałała s s s sssssięięięięięięę w wwwww PPPP PPPPololololololololscscscscscscscce ee eeew ww ww XVXVXVXVXVXVXVXVVVII ww.w.w.wwww i ii p pppppppococococoooo ząząząząąząząątktktktktktktktkowowowowowo o o o o oo o bybybybybybybybyłałałałałałałała j j j j jjjazazazazazaazazdądąddądąddądą lelelelekkkkkkkąą.ą.ą ZZZZ  bbbbb  bieieieeegigigigigigiememememememmm c c ccc cczazazaaz susususususususu s s s s ssstatatatatatatatałałałałałałałał s ss sięięięięięięię dodododododdosksksksks ononnnnonalalalllaleeee e e uzuzuzuzuuuu brbrbrbrojojojojojojojononoononooną ą ą i i wywywywywywywyyćwćwćwćwćwćwćwćwiciciciccczozozozoozozooonąnąnąnąnąnąnąną jajaj zdzdddą ą ciciciciężężęęę kąkąkąką, , , ktktktktktktk óróróóóróróró a a a zmzmzmzmasasowowowowwananaanaa ąąąąąąszszszszarara żążążż r rozozo bibibibijajajaaajałałałałałałałł s s ssiłiłłiłiłyy y wrwrw ogoggga.a.a.aa.a.a.a. D DD D DDo o oo nananann jwjwwwjwjwięięiękskszyzyzyyychchchchhh zzzwywywywywyw cicc ęsęsstwtwww p p ppppppolololollskskskskieieieeieiej j j j jjhuhuhhuhuhuhuhh sasasaaas ririririii i iiii nanannananannaleleleleeeżażażażażażałyłyłłyłły bbbbbbbititittwywywywywywyww pp pppoddodd K KKKKKKiririririri chchchchchhchholooooolol-memeemm mm w w w w www 16161616166161 050505505050 rrrr r.,.,., C CC Chohoocicic mimimimmiememememmm w ww ww 1 111676767676766 3 3 33 ii popopopoppp d d WiWiiededededddnininininiememememmee www 1686888883 3 3 r.r. H H HHHHHususussaraararięięięę rororr zwzwiąiąąąąąązazazazazzazzanononononon w www w lattaca h h 707070707070770. . . XVXVXVXVXVXXXX IIIIIIIII I w.w.w.w., , , kikiededdy y yy yy rrorororozwzwzwzwzwójójó broonin ppalalalllneneneneej jj jj spspsssprararaawiwiwiwiwiwił,łł,ł,ł,ł żeeżeżeżeżże s s sstatatatat łałałałaaa s sss ssięęięęęę n nnnnnieiieiepprprprpprrzyzyzydadatntna a nana pppppppololololu u u uu uubibibibitwtwtwy.yyy.

T i

W

O

Kozacy rejestrowi to lekkozbrojne oddziały walczącepieszo lub konno.Byli doskonałymi zwiadowcami, często też wal-czyli z tatarskimi czambułami wdzierającymisię na południo-wo--wschodnie kresy. Uzbrojeniekozackie stanowi-ły włócznie, szable, łuki i broń palna.

W j k hW

122 XVII WIEK

Interwencja Zygmunta III Wazy w Rosji

W ciągu następnych trzech lat Rosja była ciągle pogrążona w chaosie wywołanym walką rywalizujących ze sobą grup bojarów oraz wybuchami chłopskich powstań. Co więcej, w sprawy rosyjskie zaczęła mieszać się również Szwecja, udzielając chwilowo wsparcia przeciwnikom polskich wpływów. Zaniepokojony tym Zyg-munt III Waza postanowił teraz ofi cjalnie interweniować w sprawy rosyjskie,fitym bardziej że część bojarów zaproponowała carski tron najstarszemu synowiZygmunta, królewiczowi Władysławowi Wazie. Zapoczątkowało to kolejny etappolskiej interwencji oraz wojnę z Rosją (1609–1612).

Po wymarciu dynastii Rurykowiczów Rosja na początku XVII w. zaczęła po-grążać się w coraz większym kryzysie politycznym zwanym wielką smutą (ros.smuta – zamieszanie, zamęt). Chaos ten postanowili wykorzystać polscy magnaci. aOkazja nadarzyła się, gdy na ziemiach Rzeczypospolitej pojawił się pretendent do korony carów, podający się za Dymitra, zmarłego w tajemniczych okolicznościachsyna Iwana Groźnego. Zagorzałym poplecznikiem Dymitra stał się zubożały ma-gnat, wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech. W zamian za obietnicę poślubieniaprzez Dymitra Samozwańca córki Mniszcha magnat zaczął snuć plany zdobycia dla obojga moskiewskiego tronu. Nie zyskały one jednak poparcia Zygmunta IIIWazy. W tej sytuacji, w 1605 r., kilku magnatów polskich zorganizowało wyprawęswych prywatnych wojsk do Rosji, popartą przez grupę rosyjskich bojarów. Dzię-ki tej tzw. dymitriadzie (nazwa powstała od imienia „Dymitr”) udało się szybkozdobyć Moskwę i osadzić w niej jako cara Dymitra Samozwańca.

Jego rządy trwały niecały rok, wzbudzając rosnące niezadowolenie rosyjskich poddanych. Niechęć powodowało zwłaszcza otaczanie się przez Dymitra Polakami,popieranie cudzoziemskich obyczajów, a także lekceważenie prawosławnej Cerkwi. Doprowadziło to do zawiązania bojar-skiego spisku. Zakończył się on zamor-dowaniem samozwańczego cara i wy-buchem w Moskwie powstania przeciw stacjonującym tam Polakom. Siedzibacarów – Kreml – została szybko zdobyta przez rosyjskich powstańców.

SŁOWNICZEK

BOJARZY – członkowie wyższej warstwyspołeczeństwa feudalnego na Rusi, wielcy właściciele ziemscy.

Okaleczone ciało zamordowanego Dymitra zostało przez powstańców spalone, jego prochy zaś wystrzelone z armaty na zachód, w kierunku Rzeczypospolitej. Wkrótce jednak pod Moskwą pojawił się… kolejnysamozwaniec, podający sięza cudownie ocalałego Dymitra.

Pomimo zupełnego braku podo-bieństwa został on jednoznacznie rozpoznany przez Marynę Mnisz-chównę jako jej zmarły mąż. Dymitr IISamozwaniec nigdy nie zdobył tronu moskiewskiego. Opuszczony przez grupę popierającej go polskiej szlach-ty w 1610 r. został zamordowany.

A TO CIEKAWE...

128

7 Powstanie kozackie

KozacyNiedługo po sukcesach odniesionych w zwycięskich wojnach z państwem carówsiły Rzeczypospolitej zostały poważnie nadszarpnięte wybuchem wielkiego po-wstania Kozaków na Ukrainie w 1648 r.

Większość terenów Ukrainy z Kijowem została włączona do Korony Polskiejna mocy unii lubelskiej w 1569 r. Na przełomie XVI i XVII w. rozpoczęła się inten-na mocy unii lubelskiej ww 1569 r. Na przzełomie XVI i XVVII w. rozpoczęłła się intensywna koolonizacja tych ziem. Powstawały wielkie maggnackie majątkii, w których tamtejsi mmagnaci osiedlaali chłopów przybbyłych (lub częssto zbiegłych) z zziem rdzen-nie polskkich. Początkowwo dla zachęty ootrzymywali oni zwolnienia z opłat i pracy

Kozackie czajki były to duże łodzie wykonane głównie z drewna wierz-bowego i lipowego, obwiązanego linami i uszczelnionego smołą, a także wypełnione pękami trzciny, dla większej stabilności w czasie burzy. Były wyposażone w dwa

stery, żagiel, a największe – nawet w działa. Na budowę czajki potrzeba było około 2–3 tygodni. Jej załogę stanowiło z reguły 30 Kozaków wyposażonych w broń palną i białą oraz zaopatrzonych w suchary,suszone ryby i mięso.

❚ Czajka – łódź kkkozozozacacacackakakkkakakakka..

A TO CIEKAWE...

s. 52

129Powstanie kozackie

pańszczyźnianej w szlacheckich majątkach. Oprócz nich na Ukrainie poprawy bytu i przygód poszukiwała uboga polska szlachta. Przybysze ci w miarę upływuczasu przyjmowali język i obyczaje większości prawosławnej ludności Ukrainy.

W 2. poł. XVI w. na terenach Zaporoża (nazwa pochodzi od określenia „za porohami”, czyli skalnymi progami Dniepru) zaczęły powstawać grupy wolnej lud-ności wyznającej prawosławie i mówiącej językiem ruskim (głównie chłopi i drob-na szlachta), zwanej Kozakami. Kozacy posiadali własny samorząd i organizacjęwojskową, uznawane przez władzę królewską. Głównym ich grodem był warowny obóz Sicz, położony na trudnodostępnych wyspach Dniepru. Elita kozaczyzny, tzw. Kozacy rejestrowi (nazwa pochodzi od rejestru żołdu, który otrzymywali),tworzyła regularne oddziały wojskowe opłacane przez królów Polski, liczące od 1 do 3 tys. żołnierzy. Wykazały się one dużą odwagą i bitnością, zwłaszcza w obro-nie południowo-wschodnich kresów Rzeczypospolitej przed częstymi napadamiTatarów z chanatu krymskiego, którzy byli lennikami Turcji. Często również naswych zwinnych łodziach, zwanych czajkami, Kozacy przeprawiali się przez MorzeCzarne, łupiąc ziemie tureckie., p ą

❚ aporoski Kozak za .❚ BBohdan Chmielnicki.

długi kaftanbez guzików

szarawary– szerokie, bufiaste spodnie z płótna

sejmitar– paradna szablakozacka

osełedec– kosmykwłosównoszony na czubku ogolonej głowy

pistolet

droga wałowa

dziedziniec gospodarczy

1

Topór – herb Ossolińskich 2 Dziś Krzyżtopór jest tzw. trwałą ruiną, jednym z najcenniejszych zabytków tego typu w naszym kraju.

W miejscowości Ujazd stoją ruiny – jednej z najznakomitstszzyzyycchchh rezydencji magnackich w Polsce pałacu Krzyżtopór . Powstawał on w latach około 20 lat (do 1644 r.) dla Krzysztofa Opalińskiego i nigdy nie został dokończony. Pałac został zniszczony podczaaas s spotopu przez Szwedów, a w XVIII w. przezz Rosjan. Legenda mówi, że pałac miał tyle okien, ile dni w roku, 52 pokoje,, 12 wielkich sal, 4 baszty czyli tyle,ile pór roku. Nad salą jadalną umieszczono podobno akwaria,a,,,a,, w których pływały egzotyczneneeee ryby. Nie można jednak

d ić h i ś iponieważ zaginęły orygi-nalne plany budowy.

2

1

spsprara dwd izićć ty hch oopopowieścicii ponieważ zaginęły ororygyggyygi-i-inanalnlne e plplp ananyy y bubudodowywy..

2

1

zabudowa gospodarcza

pałac

bastion

dziedziniec główny

KrKKrKrKKrKrKrKrKrKrKrKKrKrKrKrKKKKKrKKrKKrKrKrKrKrKrKrKKrKrKKrKrKrKrKrzyzyzyzyzyzyzyzyzyzyzyzyzyzyyyyyyzyyzyzyzyzyzyzyzyzyzyzyzyyyyyyyżżżżżżżżż ż ż żżżżżżżż żż ż żżżż żżżż ż żż iiiiiiiii i iii i iii i i ii i tottototototototototototottotototototototototototoooootoottotopópópópópópópópópópópópópóópópópópóópópópópópópóppóópópópópópópópópópópópppóópppp r rrr rrrr rrr rrrrr r rrr r r ––––––– – –– sssssysssysysysysysysysysysysyssyysysysysyyysysysyyyssysysysyssysysysysyysyysssysysyyyyyyyyyyyyymbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmmbmbmbbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmbmmmbmmbmmbmbmmmmbbbmbolololololololololollololololoolololllololololololololololooolooloolooloolollooloololololoooooooooooooo eeeeee eee e e e eee ee e eeeee eeeee ee e e papapappappapapaapapapapaapapapapaapaappaapapapaaapapapaaappppappp łałałałałałałłałałałałłałłałłłłałłałałłłałałałłłałaałłłałłałałałałłałłałaaałaaaałaaaacccccucucucucuucuucucucuccccuuuccccuucuuccucuccucucuucuc uu uuuu uuu uuu uu uuuu uuuu uuuu uuuuuumimimiiimimimimimimmmmimimimimimimimimimimmimimimimimmmmieseseseseseseseseseseseseseseseseseseesesesesesesssesesszczczzczzczczczczczcczzczccczczcczczzzczczczczczczcczccczcczozozozozozozozozozozzozzozozozzzozozozozozozoozozozoozozooozoooneneneneneneneenennenenenenenneneneenenennenennenee nannnanananananananananannanananananaananaaa bbbbbbbbbbbbbbbb bbbb b bb bb b b b bb bbbrararararaararaararaaaraarararaarrarararaaraamiimiiiiimimimimiimiiiimimiimimmimimimmmmmmimm eeeeeeeeeee ee eeeeeeee wwwwjwjjjwjwjwjwjwjwjwjwjwjjwwwjwjwjwjwjwjjwwjwjwwjwjwwjjwjjjaaaazaazazazazazazazazaazaazazazazazazaaza doddododododododdododddooddododododddoddd wewewewewewwewewewewewewwwwejj j jjj j jjjjjjjjj jjjjj

160

Lekcja powtórzeniowa.Polska w XVII wieku

�� Podobnie jak w Anglii, w szlacheckiej Rzeczypospolitej nie doszło do wytwo-rzenia się absolutyzmu. Państwo polsko-litewskie od 1573 r., przez nastę-pne dwa stulecia, pozostało monarchią elekcyjną, w której cała szlachta (10% społeczeństwa), posiadała prawo wyboru władcy (zasada tzw. wolnej elekcji). W latach 1587–1668 rządyw Rzeczypospolitej sprawowali królowie ze spokrewnionej z Jagiellonami dynastii Wazów, wywodzącej się ze Szwecji. Natomiast w 2. poł. XVII w. szlachta dokonywała dwukrotnie elekcji przed-

stawicieli rodzimej magnaterii: Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669–1673) i Jana III Sobieskiego (1674–1696).

�� Dzięki wyborowi na tron polsko-litewski Zygmunta III Wazy (1587–1632), który wkrótce odziedziczył również koronęszwedzką, Rzeczpospolita znalazła sięw krótkotrwałej unii personalnej ze Szwe-cją (1594–1599). Bałtyk – odgrywający ważną rolę w polityce i gospodarce obupaństw – był ich „morzem wewnętrznym”.Zygmunt utracił jednak tron w luterańskiej Szwecji, choć zarówno on, jak i jego dwaj

KRÓLOWIE ELEKCYJNI W POLSCE W XVII WIEKU

Zygmunt III Waza1587–1632

Katarzyna Jagiellonka

Jan III Wazakról Szwecji

Władysław IV1632–1648

Jan Kazimierz1648–1668

Michał Korybut Wiśniowiecki1669–1673

Jan III Sobieski1674–1696

161Lekcja powtórzeniowa. Polska w XVII wieku

synowie wybierani na kolejnych królów Polski – Władysław IV (1632–1648) i Jan Kazimierz (1648–1668) – nie chcieli zrezy-gnować z prawa do dziedzicznej koronyszwedzkiej, co stało się jedną z przyczyn długotrwałych wojen między Polskąa Szwecją w XVII w.

�� Podobnie jak wiele innych państweuropejskich, Rzeczpospolita w XVIIstuleciu była uwikłana w wiele wojen. W 1. poł. XVII w., wykorzystując wew-nętrzny kryzys w Rosji (tzw. wielkasmuta), polscy magnaci, następniezaś król Zygmunt III Waza mieszali sięw sprawy państwa carów, dwukrotnieokupując Moskwę. Serię zwycięskich wojen z Rosją przypieczętował pokój w Polanowie w 1634 r. Państwo polsko--litewskie było wówczas największymterytorialnie krajem w Europie.

�� Jednak już wkrótce – za panowania JanaKazimierza – wystąpiły poważne objawykryzysu. Jego pierwszym zwiastunem były klęski poniesione przez wojska polskie po wybuchu kozackiego powstania na Ukra-inie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (1648–1649). Pomimo kilku wygranych przez stronę polską bitew i próbpokojowych negocjacji po stronie kozackiej przeważyły nastroje antypolskie i koncepcja włączenia Ukrainy do wzra-stającej w siłę prawosławnej Rosji (tzw.ugoda perejasławska z 1654 r.).

�� Kolejnego kryzysu Rzeczpospolita doś-wiadczyła wskutek najazdu szwedzkiegona ziemie polsko-litewskie (tzw. potopszwedzki), będącego fragmentemwojny polsko-szwedzkiej z lat 1655–1660.Pomimo wyparcia wojsk szwedzkichz terenów Korony Polskiej i WielkiegoKsięstwa Litewskiego kończący wojnępokój oliwski (1660) przypieczętował utratę większej części Inflant na rzeczflSzwecji. Innym skutkiem „potopu” byłautrata zwierzchności lennej królów Polskinad Prusami Książęcymi (1657).

�� Następne dziesięciolecia XVII w. przyniosły Polsce kolejne dotkliwe klęski – utratę Kijowa z częścią Ukrainy Zadnieprzańskiej na rzecz Rosji (1667)oraz ponad 20-letnią okupację dużej części południowej Ukrainy przez Turków(1672–1699). Znakomite zwycięstwoodniesione przez króla Jana III Sobieskiego nad armią turecką oblegającą Wiedeń w 1683 r. – ostatnia wielka wiktoria w dziejach oręża w dawnej Rzeczypospolitej – nie pociągnęło za sobą realnych korzyści dla Polski. Olbrzymie zniszczenia gospodarcze,straty w ludności i kryzys finansówfipaństwowych wskutek wyniszczającychwojen doprowadziły Rzeczpospolitąw połowie XVII w. na skraj załamania państwowości. Zgubny obyczaj zrywania sejmów na mocy zasady liberum veto („wolne nie pozwalam”), który zadomowił się od 1652 r., pogłębiał kryzys wewnętrzny państwa.

�� W architekturze, sztuce i literaturzeRzeczypospolitej dominowała kulturabaroku. Jej cechą charakterystyczną były silne wpływy orientalne, głównie tureckie, co przyczyniło się do wykszta-łcenia się kultury tzw. sarmatyzmu,która przetrwała aż do połowy następnego wieku.

�� W XVII w. na ziemiach polsko-litewskich nasiliła się kontrreformacja, a także przejawy nietolerancji religijnej, czegoświadectwem było m.in. wygnanie arian z Rzeczypospolitej (1658). Natomiast swój rozkwit w Polsce przeżywały w epoce baroku dwa zakony – bernardyni i jezuici. Jezuici wnieśli olbrzymi wkład w rozwój popularnych wśród młodzieży szlacheckiej szkół typu średniego (tzw. kolegia jezuickie). Z jednego z takich kolegiów Jan Kazimierz w 1661 r. utworzył czwartyuniwersytet w Rzeczypospolitej– Akademię Lwowską.

WYDAWNICTWASZKOLNEI PEDAGOGICZNE

wsip.pl infolinia: 800 220 555

W zeszycie ćwiczeń

znajdziesz zadania, które

skutecznie pomogą ci

przygotować się do kartkówek,

sprawdzianów i egzaminu.

Możesz korzystać z ćwiczeń w wersji

papierowej lub elektronicznej.

Ćwiczysz online, tak jak lubisz

i kiedy chcesz. Zadania są zgodne

z podręcznikiem i wymaganiami

egzaminu gimnazjalnego.

Wejdź na i sprawdź się!PRZYDA CI SIĘ TAKŻE„Atlas historyczny. Gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalne”, który oprócz map zawiera ilustracje i wprowadzenia do epok. Uwaga, historia też jest na egzaminie!

Nowy zeszyt ćwiczeńw wersji papierowej i elektronicznej