Andrzej Radomski Lublin

Kryzys narracji historycznej wspczesnej kulturze ZachoduJu dyskusja sporach jakich jakich jej i od pewnego czasu w wiatowej toczy w si

we

literaturze zaarta oraz

teoretyczno-metodologicznej powicona polemikach wsparta, te nowe wspiera sytuacji

historiografii jak si wieku, ta

jej przyszoci. Jej ton nadaj badacze anglosascy. W pogrzebano, w wydaje, Klio. na z ju definitywnie modernistyczne podstawy i ideay, na bya winna dwudziestym wartoci si oblicze i dalej Zaproponowano zaoenia, jedna

najstarszych dyscyplin wiedzy ludzkiej. Powoli zatem modernistyczne ustpuje na nowemu: gruncie a) postmodernistycznemu W artykule (przynajmniej chciabym we

filozofii i metodologii historii). niniejszym przejawy zarysowa: najwaniejsze kryzysu wspczesnej

historiografii oraz b) ukaza jeszcze jedno oblicze kryzysu, ktre nie jest za bardzo dostrzegane nawet w krgu anglosaskim, a jest zwizane z kryzysem historiografii opartej na pisanych narracjach (a przy okazji zaproponowa take nowe moliwoci dla Klio). Na tytuowe zagadnienie chciabym spojrze z punktu widzenia jako rzecznika pewien stan po-nowoczesnoci kultury rozumianej zachodnich

spoeczestw. Patrzc na rzeczywisto z tej strony barykady mona mwi o gbokim kryzysie narracji! Porzdek mojej wypowiedzi bdzie wyglda nastpujco: 1)zarysowanie wizji wiata i czowieka mieszkaca po-nowoczesnego domu, 2) jak interpretuje on charakter dotychczasowych narracji, 3) jaki jest jego idea narracji przyszoci, ktry byby kompatybilny z jego wiatem? I. Po-nowoczesny kalejdoskop Zacznijmy zatem od rzeczywistoci po-nowoczesnej (zwanej te postmodernistyczn jako przeciwiestwo fazy wczeniejszej: modernistycznej). A. W trwajcych si od lat sporach jako od nowych na temat postmodernizmu duo nieporozumie wynika std, e nie odrnia jako B. postmodernizmu przyp. A. R.). rnych ideologii zjawisk jest (wiatopogldu postmodernizmu

okrelenia wiat

charakteryzujcych cywilizacj wspczesn1. po-nowoczesny go z okrela modernizmem. (postmodernistyczny) poprzez gwnie wiatem Zachodu (Europa, USA czy Australia) i najlepiej (porwnanie) konfrontacj pragnie: Modernizm

totalizacji (jedno horyzontw zapewniana np. przez wielkie narracje bd teorie), konsensusu, unifikacji uniformizacji czy nawet fundamentw (bytu, poznania, wartoci); wierzy w metod/y, pragnie pewnoci i

1 Ryszard Kapuciski: Lapidarium V, Czytelnik, W-wa, 2002, s. 95

porzdku2. jako lepsi

Jest i

europocentryczny ONI jako gorsi),

(MY jest

-

Europejczycy patriarchalny

(dominuje punkt widzenia biaego mczyzny, inne s marginalizowane). C. A oto jeszcze inna charakterystyka modernizmu cechuje (peryferie ignorowane), wiedzy), istnienie europejskie cechuje go: s powolno hierarchia nieistotne literacko pci i (w i sensie zmian np. czy spoecznych), wartoci, (wiat (i jest centralno uksztatowany std dziea jest on

niezauwaane

przez jzykowe narracje i one te s gwnym rdem podzia kobiet i kanonu wynikajca (przewaaj Czowieka dyskryminacja wszelkich dewiantw), modernizmu

kulturowego

amerykaskie). kontemplacja

pewna

rzeczywistoci,

zachcany do interpretacji rnych zjawisk czy dzie. Wierzy on w okrelone ideologie i ma uporzdkowany system wartoci - niesiony przez te ideologie3 D. Po-nowoczesno i ideaw jest bdzie najczciej zaprzeczeniem cho trzeba pogldw modernistycznych (do pewnego

pamita, e istniej pogldy utrzymujce, e postnowoczesno stopnia oczywicie) kontynuacj modernizmu. E. Po rozpadzie etosu nowoczesnoci, zapanowa stan ducha zwany post-modernizmem. W tej nowej sytuacji kulturowej [...] wszystko wolno. Rzeczywisty pluralizm dotyczy wszystkich wymiarw naszego bycia2 Stephen A. Tyler: Przed-si-wzicie post-modernistyczne, w: Amerykaska antropologia postmodernistyczna, Instytut Kultury, W-wa, 1999, s. 73-77 3 Wojciech J. Burszta, Waldemar Kuligowski, Ponowoczesne pejzae kultury, wyd. Sic! W-wa, 1999, s. 106

w-wiecie. Najoglniejsz regu jest brak regu [...] Pluralistyczny w jak coraz W co ktrej i wiatoobraz wielo gier jest dojcia podstaw panuje z jak wyraa zarwno poznania metafora punktem [...] maych do i i kcza, wyjcia, Powstaje narracji jednostek4. wszystkiego F.

punktem wicej tym

jzykowych,

stanowicych jest

samorealizacji nieufno metafizyk dialog [...]

wiecie zwizane woli i

jakimi fundamentami Po-nowoczesno: suchaczy retoryk, konwersacj, znaki ycia, ruchu, potgi sw zdolnych poruszy czytelnikw Jest podejrzliwa wobec wszelkich reprezentacji, wszelkiego wystpowania w czyim imieniu, wszelkiej mimesis5. G. Wspczesn rzeczywisto mona interpretowa:na trzy sposoby. Wic: - wiat jako gr, - wiat jako scen, - wiat jako tekst. To wszystko jest, w dodatku, ruchome, zmcone, trudne do zdefiniowania6. H. Po-nowoczesno hierarchii ma cechowa: szybko zmian wywoywana przez gwatowny rozwj technologii, brak staych wartoci (nieuporzdkowanie), decentralizacja (czyli pochwaa wszystkiego co inne, co wczeniej byo marginalizowane), niewyrnialno4 Barbara Szczepaska-Pabiszczak: Postmodernistyczne oblicza tak zwanych interpretacji naturalnych w sztuce, w: Sztuka i estetyka po Awangardzie a filozofia postmodernistyczna, pod. Red. Anny Zeidler-Janiszewskiej, Instytut Kultury, W-wa, 1994, s. 38 5 Stephen Tyler: Przed-si-wzicie post-modernistyczne, op. cit., s. 75-76 6 Ryszard Kapuciski: Lapidarium V, op. cit., s. 104

(denie do przekrelenia dyskryminacji ze wzgldu na pe bd do tak a nie inn orientacj konsumpcja seksualn), i rozrywka zjawisk, oraz denie rwnoci kultur,

jako dominujcy styl ycia, nadmiar informacji, ktry uniemoliwia nastanie ktra ery pogbion imagologii (w interpretacj sensie ideologie lyotardowskim),

zastpuje

tradycyjne oznacza

wizualizacja7. Wizualizacja polegajc zaczyna charakter. wszystkim byy na O tym, coraz ile w mie donios obrazkowy (nie i przemian rzeczywisto medialny ju przede jzykowe o tyle w mwic e wspczesna

bardziej

modernizmie charakter wiedzy o i

wczeniejszych gwnym

epokach)rzeczywisto rdem

miaa

tekstualny

narracje

wiecie

wiecie po-nowoczesnym zaczynaj dominowa obrazy i gwnym rdem naszej wiedzy o nim staj si media. Rzeczywisto obrazkowa jest tworem wspczesnych technologii elektronicznych, informatycznych czy telekomunikacyjnych. Do jej interpretacji suy nowy zestaw poj takich , jak: cyberprzestrze, wirtualny wiat, cyfrowy wiat (bd symulacja, hiperobrazkowy) interaktywno zatem do hipermedia, Rewolucja tylko w intermedia,

czy, najbardziej znane, czyli Internet. informatyczna zachodnim), doprowadzia do do stworzenia nowej rzeczywistoci kulturowej ( i to nie wiecie powstania nowego: si informacyjnego spoeczestwa, uksztatowania

7 Wojciech J. Burszta, Waldemar Kuligowski: Ponowoczesne pejzarze kultury, op. cit., s. 106

nowego

typu

dowiadczenia

(medialnego)oraz

nowego

stylu ycia. Zmienia radykalnie nauk i edukacj. II. Narracja historyczna w optyce po-nowoczesnej Zdaniem (Barthes, podstawowym Podobnie ma wspczesnych czy teoretykw historiografii mylenie o

White

Ankersmit) mwienia w a

nasze o

wiecie ma narracyjny charakter, a opowiadanie jest sposobem jest i rzeczywistoci. praktyki refleksji przypadku wyniki naszej

historiograficznej. Nasze mylenie o przeszoci te charakter narracyjny, te s przedstawiane w rnych formach narracyjnych, wrd ktrych na czoo wysuwaj si opowiadania. Narracje, o ktrych tu mowa maj, rzecz jasna, charakter jzykowy. S one tworzone w jzyku i za pomoc by jzyka. W tzw. kulturach czy oralnych (jak nas mia mitoi si przekonuj antropolodzy przez archeolodzy)wiat (mow). Mylenie

stwarzany na czy

sowa i i

logiczne miao mie charakter synkretyczny tj. bez podziau histori realno podmiot si fikcj, teraniejszo W zmienia przedmiot. cywilizacjach

posugujcych rzeczy ustne jakiej danego

pismem faktw, Wszelkie

sytuacja zjawisk teksty

radykalnie. Nastpuje tu bowiem oddzielenie sw od (obiektw, przekazy). tekstu. itp.). odnosz w obok Zaczynaj si do do by tworzone narracje inaczej: teksty (pisane bd rzeczywistoci uprzedniej tu zaczyna stosunku

Zachodzi

relacji

reprezentowania historii jako

(czy

symbolizowania) co zaszo w

take

jaka skali si

relacja czasowa. Dziki temu moga si narodzi idea czego jakiej wywodzi czasu (cyklicznego czy linearnego). Historiografia, pocztki ktrej najczciej od greckiej staroytnoci (wczeniej, jak si twierdzi byy tworzone tzw. opowieci mityczne) przybraa w od razu form narracyjn. Rwnolegle do niej istniay tzw. opowieci ustne (historia oralna, naukowej terminologii). pisanych Bezapelacyjne dopiero zwycistwo w wyniku narracji nastpio

wynalezienia druku i upowszechnienia si edukacji. Narracja (pisana) jest, jak niektrzy sdz (np. Levi-Strauss)wytworem historiografia wiele definicji jako typowo europejskim, rodzajem dalej bd a mitu pojmowa czy do narracyjna narracji. pewien Ja

charakterystycznym dla Zachodu. Istnieje, oczywicie, narracj/e Wytwory tekstw sposb organizowania rzecz jasna,

tworzenia rzeczywistoci za pomoc jzyka (pisanego). pracy historyka zaliczymy, narracyjnie uporzdkowanych:wypowiedzi,

ktrych donioso dla suchajcego tkwi [...] w ich opowiadalnoci. Bez wzgldu na to, czy opowiadamy znajomemu przykad, opowiedzie albo anegdot, z czy piszemy przed z powie dla potomnoci, naszych dziaa nie da si porwna, na zeznawaniem histori, sdem: punktu lub prbujemy widzenia sprawiaa ktra

suchacza byaby tego warta, miaaby jak puent istotne znaczenie, bawia

przyjemno8. Podstawow Klasyczne (wtki, dane Inaczej zatem form narracji, zawieray/j i relacje w moemy przebieg w tych jak utrzymuj jak wchodz jako Fabua si teoretycy literatury, jest opowiadanie (czy dyskurs). opowiadania postaci fabu czasie zawsze jakie fabu czy histori, ktra obejmowaa cao zdarze fakty), w mwic, (albo postaci uczestniczce zdarzeniach.

pojmowa: wydarze9. ktry

uporzdkowany

historia)jest jest

materiaem, przez danej

przedstawia poprzez opowiadanie czy dyskurs. Dana Kreuje on fabua wiat opowiadana w narratora. narracji i przedstawiony

wszystko, co si w tym wiecie dzieje. Narrator nie jest tosamy z autorem, ktry podpisuje si pod danym utworem. Typowa moe (czy by narracja pojmowana jak historyczna jako pewien bdca tworem akademickiej historiografii (i nie tylko, zreszt)te rodzaj nam Dana opowiadania histori, jest zwykle dyskursu), ktry ukazuje inaczej. jak

zawiera

fabu, te

historia ktry

przedstawiana

przez

narratora,

jest/by wszechwiedzcy. Znajduje si on (znajdowa) jakby na zewntrz wiata przez siebie przedstawianego (w na innej czasoprzestrzeni), przedmiotu ale wiedzia e moe o nim niemale wszystko, albo wierzy (dziki temu, e by zewntrz poznania), kiedy osign ca prawd o nim. Taki charakter narratora8 Jonathan Culler: Teoria literatury, Prszyski i S-ka, W-wa, 1998, s. 35 9 Umberto Eco: Lector in fabula, PIW, W-wa,1994, s. 149

mia tu

przesdza minion

o

realistycznym w jej

charakterze realiach).

opowiadania (narracja historyczna miaa reprezentowa jak rzeczywisto Narrator opowiada swoj realistyczn histori zawsze z pewnego dystansu czasowego. Stad, czas narracji by zawsze pniejszy od czasu fabuy (historii). Klasyczne swojego Eco), ktry narracje mia by (np. historyczne (jak tworzyy by prawd te czy bd czytelnika modelowego biernym powiedzia

odbiorc przez jakich i

komunikatw narratora. Narracje przede widzenia s/byy

ideologicznych

wiatopogldowych)

niesionych o

wszechwiedzcego tu mwimy Z i s

historyczne, wytworem w

wszystkim one

europejskim. polityk

punktu procesy i

poststrukturalizmu uwikane jego ktre

dekonstrukcjonizmu Zachodem

biec

spoeczno-kulturowe, ksztatoway

targay

oblicze.

Historiografia

wiadomie

bd nie uczestniczya w tych zjawiskach. W jakim sensie te (przynajmniej niekiedy) je waloryzowaa. Z punktu widzenia po-nowoczesnoci dwa jej oblicza (zachodnich narracji) s zwykle wysuwane na plan pierwszy: 1) byy (jeszcze s) to narracje o charakterze patriarchalnym, twierdz ktra, wyglda co krytycy)do prawda, a tak w ukazujce wiat mski mskiej dominacji, zostaa mski z mskiej perspektywy. Przyczyniay/j si wic (jak zachowania oficjalnych Ten dyskursach swoisty

ju zniesiona, ale w praktyce spoecznej sprawa nie rowo.

etnocentryzm ignorowanie

by

odpowiedzialny rnic, jakie

rwnie cechuj

za

wszelkich

wiat.

Narracje pisane przez europejskich bd amerykaskich biaych mczyzn nie uwzgldniay z reguy (w swych opowieciach) innych grup i ich wiatw (mniejszoci seksualnych, Kolejnym zachodnich etnicznych, rysem by (jest) dewiantw itp.) a jeli ju: to po to by je napitnowa. charakterystycznym ich narracji ktry europocentryzm,

prowadzi do swoistej kolonizacji kulturowej obcych cywilizacji, ktre w epoce nowoytnej zostay przez europejczykw, militarnie a pniej amerykanw politycznie w i tym skolonizowane. dla losw Europocentryzm, wiata, a na

wypadku, polega na tym, e dzieje Europy uwaa si za najwaniejsze wydarzenia pozaeuropejskie spoglda si z pozycji europejczyka (selekcjonuje si je, ocenia, wartociuje itp.). Ten model narracji preferuje te linearn koncepcj czasu (chrzecijask) i zwizki przyczynowo-skutkowe (charakterystyczne dla zachodniego sposobu mylenia). Nasze zachodnie narracje historyczne stay si zatem narzdziem dominacje kulturowej i kolonizacji umysw. niezwykle Said kwesti Dominacj skutecznym (jeden w z lad nad moe kim by za to zapewnia take nie tylko Edward t poza sia polityczna i militarna. Takim czynnikiem i to wiedza. twrcw take historiografii widzi wyjcie

postkolonialnej),

Foucault,

nastpujco:Wiedza

siebie i nasze bezporednie otoczenie. Przedmiot tak

pojtej wiedzy jest ex definitione poznawalny i moe by obiektem si, bada, zmienia, stay. jest to fakt, jest tak tym ktry, jak to wiedz samym, mimo cho si to o co rozwija czsto takim take, przeksztaca Ot posiada dokadnie

zdarza

cywilizacjom jest

ontologicznie

przedmiocie e my

panowa nad nim. Panowanie oznacza w tym przypadku odmawiamy przedmiotowi krajowi orientalnemu autonomii, poniewa to my go znamy i istnieje on, rzec mona, tylko tak, jak go znamy10. I dalej: [...]tym, co daje wiatu orientalnemu rozumny ad i tosamo, dugi to A nie jest niemu dwie jego wasna praca, ze ale sw cechy ze raczej szereg dziki zatem zabiegw poznawczych Orient strony

Zachodu; osobowo. relacji

uzyska wyej

wspomniane

kulturalnej

Wschd-Zachd

wspdziaaj

sob. Wiedza o Oriencie zrodzona z siy, w jakim sensie kreuje Orient, orientalczyka i jego wiat11. Orientalizm zatem nas Idea stanowi, wyszoci Narracje od zbiorowego uwaa tego, amerykaski co nazywa badacz, si Ide nie odbiega Europy

wyobraenia,

pozwalajcego tamtym ma

przeciwstawi wyszo

Europejczykw europejskoci zdaniem Europy

nie-Europejczykom.

podkrela podoe

europejczykw nad innymi ludami i kulturami. I ona jego, wobec przeciwstawienia Wschodu, a zacofanego o innych

nastpnie owiecenia go12. historyczne kulturach10 Edward Said: Orientalizm, PIW, W-wa, 1991, s. 63. 11 Tame, s. 74 12 Tame, s. 30-31

(pozaeuropejskich) wspomniano,

bdce

tworem

Zachodu

byy,

jak

przefiltrowane przez nasze europejskie miay one niewiele wsplnego z i rwnie co wiele myl w o nas Francuzach jest ogle

widzenie wiata i nasz system wartoci. Nietrudno si domyle, e czsto tym co owi Inni Polakach, stosunkw Niemcach, Polski si ktra z w myl

Europejczykach.

Co wicej, nawet przy przedstawianiu ssiadami naszych paradoksw jako

czy wrcz hipokryzji. Oto tzw. kolonizacj niemieck przedstawia ekspansj, podrcznikach i zagraaa pastwu spoeczestwu

Polskiemu grozia wrcz wynarodowieniem. Tymczasem, to co robili Polacy na Wschodzie to ju zupenie co innego. Nie spotkamy jednak w naszych historiach punktu widzenia strony ukraiskiej, biaoruskiej czy litewskiej (opowieci ich historiografw), ktrzy dziaania Polakw postrzegaj mniej wicej tak samo, jak my dziaania Niemcw na naszych ziemiach. Potem si dziwimy np. wybuchowi nienawici wobec naszych rodakw, jaki mia miejsce na Woyniu w czasie II wojny wiatowej i dzisiejsze skomplikowane stosunki ze wschodnimi ssiadami (np. cignca si bez widocznego koca sprawa cmentarza Orlt we Lwowie). III. Kryzys pisanych narracji modernistycznych ku

po-nowoczesnym narracjom multimedialnym Jak przedstawiono z wyej kryzys modernistycznych po-nowoczesnoci,

narracji

punktu

widzenia

wystpuje na co najmniej trzech paszczyznach: 1. kryzys narracji jako przedstawiania. Chodzi tu o podwaenie moliwoci prezentowania przeszoci przez jakkolwiek opowieci tworzone przez historykw. rda do dziejw, We narracji. jak: Trac w zwizku z tym racje bytu takie pojcia, jak: rekonstrukcja historycznego realizmu, wspczesnej zwyciaj historycznej czy te rzeczywistoci, dajcego refleksji jako dostp naukowoci takie pojcia,

prawdy, natomiast

teoretyczno-metodologicznej narracji pisania inspiracji literackiego, z

dziea jako

historii (lub te konstrukcji), prawdy wytwarzanej rda pre-tekstu, ktrego pisze si opowieci, 2. kryzys narracji patriarchalnej - w odpowiedzi na ktry zrodziy si i historiografie: tzw. gender feministyczna, Zgodnie z dopuszczaj przeszo postfeministyczna dezyderatami one do gosu studies. na

rzecznikw kobiecy

po-nowoczesnoci punkt widzenia

lub/i pisz historie tylko i wycznie z perspektywy kobiecej, 3. kryzys narracji europocentrycznej w odpowiedzi na ktry powstaa historiografia postkolonialna. Najpowaniejszym i majcym, jak si wydaje, najdoniolejsze skutki jest kryzys narracji rozumiany 4.: jako kryzys narracji fabularnej oraz tej opartej na pimie. W dalszym wic cigu chciabym si skupi na tych wanie elementach i ich implikacjach. W XIX-wiecznych narracjach artystycznych (np.

powieci), jak i wczeniejszych fabua byo podstaw kompozycyjn wiecznych tych dzie sztuki. Podobnie na jest i w przypadku narracji historycznych. W powieciach XXfabua jednake si schodzi nie plan i dalszy. wtki przez ktry W i Najwaniejsze one staj w zdarzenia

(fakty), lecz sposoby ich pokazywania i ksztat, jaki przybieraj Marcel struktur wedle Proust wiadomoci by wykreowanych pisarzem, artyst postaci. pierwszym konsekwentnie i na szerok skal zarzuci fabularn powieci: Narracja powieciowa rytmu cyklu poszukiwaniu straconego czasu rozwija si i formuje rytmu wewntrznego, nasuwajcych (w rodzaju si skojarze reminiscencji zewntrznego bohaterowi herbaty, powieci ktrej

[...] pod wpywem bodcw docierajcych do ze wiata filianki aromat i smak wywouje z pamici bohatera herbatki z okresu dziecistwa w Combray)13. O ile Prousta wiata. U interesuj koleje losu jednego nastpuje metod bohatera to w przypadku Joyca rzecz dotyczy prby opisania irlandzkiego pisarza totalne rozbicie fabuy, czasu, przestrzeni, a take zanegowanie wszystkich dotychczasowych tworzenia dzie literackich i w ogle sztuki. Z tego te wzgldu Ulissesa okrela si antypowieci albo metapowieci. W dziele Joycea mamy: przeniesienie akcji z faktw zewntrznych do wntrza postaci [...] Joyce stara si poj i ukaza nam ycie rozdarte na13 Wacaw Sadkowski: Proza wiata szkice do obrazu powieciopisarstwa wieku XX, Ksika i Wiedza, W-wa, 1999, s. 19

p,

gdzie

roi

si do

od tej i

fermentw chwili

wiadomych komunikowany

i w

niewiadomych, ktre bkaj si po umyle bohatera. Poniewa formie wiat by dyskursu wyranego poddanego prewencyjnej

cenzurze wiadomoci, w monologu wewntrznym rozbija tradycyjny obraz wiata [...] w Ulissesie nastpuje rozbicie wizji czasu. Tradycyjny wtek zakada wizj upywu czasu z punktu widzenia wiecznoci, ktra moe by jego miar. Tylko wszechwiedzcy obserwator potrafi uj go w jednej chwili, w danym fakcie, nie tylko poprzedzajce go wydarzenia, ale rwnie jego przysze konsekwencje, tak aby mg wybra go jako znaczcy i zastosowa w kocowym i penym acuchu przyczyn Zatem, ktry w i skutkw. W narracji Ulissesa czas mamy: jest 1. dowiadczany jako zmiana, ale od wewntrz14. powieciach koncepcji fakty 2) modernistycznych wszechwiedzcego i przedstawia w swej zanegowanie narratora, realistyczn zostaje wszechwiedzy nie i pokazuje tworzy jest ten

przekazuje przez

rzeczywisto, zastpiony 3) ju

wszechwiedzcy ograniczonego przedstawiona jest tak, wiaty) (jest

narrator

narratora bd wieloci gosw i punktw widzenia, rzeczywisto wiata, cao utworu ktry uporzdkowany wiat on jak si

jednolit raczej wiat

obiektywny).

prezentowany (czy raczej i

przedstawia bogaty, rozbicie

jakiej pojedynczej czsto wiadomoci. Jest to wic nieskoczenie 4) nastpuje86-88

skomplikowany

sprzeczny,

jednolitej do tej pory narracji i fabuy, ktra bya14 Umberto Eco: Poetyki Joycea, Wyd. KR, W-wa, 1998, s.

porzdkowana nastpuje

przez

wszechwiedzcego linearnoci

narratora,

5)

rozbicie

narracji

poprzez i do od

zanegowanie koncepcji jednej przestrzeni i jednego, obiektywnego czasu, w ktrych to ukazywano postaci wydarzenia. onglerka danej jest W utworach modernistycznych jest tu czasem, ktry zrelatywizowany przeskakiwanie nastpuje

wiadomoci. waciwie

Nastpuje

jednej perspektywy czasowej do innej. Narracja taka pozbawiona id jeszcze jakiegokolwiek i dalej. wiata punktu sztuka Oczywicie z punktu te odniesienia. Narracje postmodernizmu od czy nowe mona z tzw. artystyczne

przejmuj z modernizmu takie jego cechy, jak: odwrt realizmu, nad W przedstawianie tworzeniem, literaturze nurtw dla ale z widzenia rnych perspektyw, rozbicie fabuy, czasu refleksja elementy. wyrni (co wprowadzaj punktu postmodernistycznej widzenia, tzw. z

kilka wane

rzecz jasna, interesujcych nas tu zagadnie. Jednym nich Kolejnym realizm. pisarzami Sto lat historyka) jest historiograficzna metapowie15. (cile Jest jak: to zreszt gwnie i jest zwizanym wytwr zwizany historiograficzn metapowieci) jest tzw. magiczny literatury z takimi Fuentes, (1957): bya poudniowoamerykaskiej

Borges, tego

Carpentier, ostatniego magi,

Cortazar, Llosa, Lima i przede wszystkim Marquez. W samotnoci zamiast narrator przedstawia jakby

15 szerzej na jej temat pisz w artykule: Sztuka jako rdo do badania historii czy historiografia jest sztuk (na przykadzie literatury),w: www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl (nr 1, 2001)

realnoci, ukazuje rzeczywisto tak, jak by bya magiczna. Taktyka pisarska polega tu na wytworzeniu aury nadnaturalnoci, bez odrywania si od natury, zmierza do zdeformowania rzeczywistoci16. Z jednej strony, Marquez (we wzmiankowanej powieci) opisuje wydarzenia i to drobiazgowo uwaane na og za mao istotne z drugiej, prbuje si zmierzy z (jak si powszechnie historycznymi odnoszcymi Patriarchy). koleje losu sdzi) i si W tymi do Sto najwaniejszymi wspczesnymi Ameryki lat problemami autorowi, a (np.

Poudniowej np.

karykaturalne przedstawienie dyktatury w: Jesieni samotnoci opisuje jednake jest wrci Macondo Marquez rodziny Buendia. w Wydarzenia tej

ukazane s tam w nieokrelonym czasie i miejscu. Rzeczywisto w przedstawiona Kilka i powieci pniej do mieszank rzeczy realistycznych i fantastycznych rodzaju: dwiecie miesicy Francisco el Hombre obieywiat, ktry liczy bez maa lat czsto zaglda piewajc faktami pieni wasnej jak kompozycji17. gdyby, e mona w z aby

prezentuje nam zalenoci fotelu brod z

dziwne zalenoci wydarzeniami rodzaju: robtk o na

midzy rnymi poszczeglne rnorodnie wiklinowym Amaranta namydlon po raz sobie

sugerujc midzy w przerwan

interpretowa patrzya pierwszy na w

Siedzc ktry

kolanach,

Aureliana brzytw si yciu

Josego,

ostrzy

rzemie, ogoli.

Okrwawi

16 Wacaw Sadkowski, op. cit., s. 266 17 Gabriel Garcia Marquez: Sto lat Samotnoci, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, W-wa, 1998, s. 59

policzki, przeci grn warg usiujc wymodelowa ws z jasnego puszku i nic si po tym wszystkim nie zmienio, wyglda jak przedtem, ale to pracowite zajcie pozostawio Amarancie wraenie, e od tego momentu zacza si starze18. Powie Marqueza nie zawiera te adnego podziau na rozdziay czy czci (nie mwic ju o tytuach tyche) sprawiajc wraenie, e pisa o czym lub o kim mona bez okrelonego pocztku i mona zakoczy w kadym momencie. Inaczej mwic, nie da si opisa w jednak, wiata w sposb caociowy, kolejnoci cech uporzdkowany, Najbardziej odpowiedniej jak si

merytorycznej czy chronologicznej. wydaje, charakterystyczn literatury postmodrnistycznej jest tworzenie tzw. dzie otwartych (by uy znanej terminologii tego Julio typu U. Eco). Klasycznym jest W i maj gona: pewnym dziea ju przypadkiem w klasy jednak do twrczoci otwarty Gra

Cortazara

(1963).

sensie

charakter

nalece

wyrnionych wczeniej dwch nurtw postmodernizmu. Za prekursora tego typu podejcia mona ju uwaa: Finnegans wzmiankowana Wake J. Joycea (1939). w Jednake sposb powie Cortazara

najpeniejszy realizuje ten idea twrczoci. Cortazar naley do grona artystw, filozofw czy pisarzy, ktrzy uwaaj, e autor nie tworzy dziea zamknitego. Dzieo jawi si tu bowiem jako sui generis pre-tekst, podatny i moliwy na rnorodne18 Tame, s. 156

odczytania:

interpretacje,

komentarze

itp.

Co

wicej, pisarze w rodzaju Cortazara czy Eco uwaaj, e tworzenie (i co za tym idzie konkretne dzieo literackie, muzyczne czy filmowe) nie ma pocztku ani koca. Piszemy o czym lub o kim permanentnie i proces staraj ten si jest pogld nieskoczony. na wiat. w Towarzyszy temu jak okrelony Rzeczywisto swych

przedstawi

powieciach

wspomniani Cortazar czy Eco (np. Imi Ry) jest chaotyczna, nieskoczenie skomplikowana, tajemnicza, niemoliwa do zgbienia. Kluczow jednak rol w ich twrczoci odgrywa (sic!) czytelnik. Artysta bowiem (poeta, jedynie natomiast naleaoby wykreowanie (czytelnika, pisarz, materiau nadanie czego malarz im czy filmowiec) czy dostarcza obrazy) czy raczej odbiorcy swoistym (sowa, dwiki

ostatecznego konkretnego jest czy ju widza).

powiedzie suchacza

ksztatu W

zadaniem

wstpie do Gry w klasy czytamy: Na swj sposb ksika ta zawiera w sobie wiele ksiek, przede wszystkim za dwie ksiki. Pierwsz naley czyta normalnie, a koczy si ona na rozdziale 56, pod ktrym czego znajduj ze czytelnik si sowem bez trzy ozdobne w gwiazdki moe rwnoznaczne koniec, wyrzutw konsekwencji

sumienia

zrezygnowa z dalszego cigu. Drug naley rozpocz od rozdziau 73, czytajc w dalszym cigu wedug numerw, ktre s zaznaczone pod kadym rozdziaem w nawiasach19. Ponadto utwory literatury19 Julio Cortazar: Gra w klasy, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, W-

postmodernistycznej hipertekst bdcy

mona

uwaa

za

wiadomy rnych

zoeniem,

mozaik

cytatw, odniesie, parodi czy pastiszem na caej dotychczasowej tradycji literackiej. Widzimy ucieka opowieci wic jak daleko praktyka jest na pisarzy, artystyczna Wikszo poziomie malarzy praktyce historiograficznej. twrczoci

historycznych

dziewitnastowiecznej

czy muzykw zarwno jeli chodzi o wizj wiata, jak i (przede wszystkim) sposobw jego pokazywania. Jak ju wspomniaem w pierwszej czci niniejszego tekstu wspczesna rzeczywisto zaczyna mie coraz bardziej obrazkowy i medialny charakter. Jest ona tworem takich wynalazkw jak: aparat fotograficzny, kamera (analogowa i cyfrowa), laser oraz inne czy urzdzenia cyfrowe, informatyczne

telekomunikacyjne. Rzeczywisto tworzona za pomoc wspomnianych technologii jest transmitowana (czy obecna)w rnego typu mediach: rdem kinie, naszej jest telewizji, wiedzy o video czy Internecie. Staj si one te (dziki swej masowoci) podstawowym ktra wiecie. Oto wic mamy do czynienia z innym typem rzeczywistoci, najczciej okrelana jako: nadrzeczywisto czy nadrealno. Biorc pod uwag fakt, e te nowe (najczciej cyfrowe twory integruj w sobie obok obrazw, take mow, pismo czy dwik moemy wic mwi: o hiperrzeczywistoci czy hiperrealimie, a zwaywszy na t okoliczno, e jestwa, 1998

ona tworem

rnych mediw

okrela

si

zatem j: jako hipermedialn. Jeden z jej lubi najwybitniejszych uywa pojcia: teoretykw Jean na Baudrillard simulacrum

oznaczenie tej nowej realnoci. Pisze on:symulacja nie dotyczy jakiego terytorium, bytu referencyjnego albo substancji. Jest natomiast generowaniem, przy pomocy modeli, nierzeczywistej i pozbawionej oparcia realnoci komunikacji hiperrealnoci20. taktylnej pod i W innej swej wypowiedzi obwieszcza:Oto nadesza wielka kultura znakiem Zatem nie przestrzeni teatru hiperrealno reprezentuje, sama jest techno-wietlno-kinetycznej przestrzennodynamicznego!21. niczego niczego laserow. Tak wic mamy w wiecie pocztkw XXI stulecia rne typy rzeczywistoci. Moemy je prbowa odda za pomoc narracji pisanych (historie, opowiadania), tak jak to czyniono wczeniej zarwno w stosunku do tekstw, te jak j i obrazw za (i czyni si nadal). Moemy ukazywa pomoc wspczesnych nie te naladuje, nie reprodukuje totalnego

niczego

tylko

rzeczywistoci nowego typu: najczciej cyfrow lub

technologii

informatyczno-telekomunikacyjnych

tworzc obrazy multimedialne, inaczej: opowieci czy historie multimedialne. Mog one by przedstawiane w postaci sfabularyzowanej i /lub pozbawionej fabuy. Takie obrazy czc w jednym: obraz wanie, dwik,20 Jean Baudrillard: Procesja symulakrw, w: Postmodernizm (pod. Red. Ryszarda Nycza), wyd. Baran i Suszczyski, Krakw, 1997, s. 176 21 Tene: Porzdek symulakrw, w: Widzie, myle, by (pod. Red. Andrzeja Gwodzia) Universitas, Krakw, 2001, s. 71

pismo czy mow tworz now bardziej wszechstronn ,wielowymiarow optyk spojrzenia. Jest to jeszcze jeden punkt widzenia. Co wicej, wydaje si on by lepiej dostosowany do wspczesnej po-nowoczesnej rzeczywistoci jej wymaga i oczekiwa. Wczeniej (do wieku XX) moglimy wszystko przedstawia tylko za pomoc narracji pisanych. Wspczesne technologie umoliwiaj nam specyficzn wieloperspektywiczno w jednym. Tu na marginesie naley zauway, e media doprowadziy te do renesansu oralnoci22 Stwarzaj nowe moliwoci kreacyjne i edukacyjne. Ksztatuj rwnie nowe moliwoci intelektualne na czele z wyobrani oraz ksztatuj te nasz tosamo. Ich wytworem (od pewnego czasu) s wspomniane prawo historie multimedialne. Znacznie wczeniej

obywatelstwa zyskay ju filmy opowiadajce czy te kreujce przeszo. Zawieraj one jednake (filmy), podobnie, jak drukowane opowiadania w pewnym sensie te by jednowymiarow perspektyw (wyjtkiem mog tu filmy czy teksty na CD czy DVD). Przeom

jakociowy przynosz dopiero wytwory multimedialne. Ich cech szczegln, poza tym, e integruj obraz, pismo, one mow czy dwik moe by, by tak rzec, S swoista bezkresno i nieokrelono. Nie maj bowiem (potencjalnie) tekstw, zamknitych obrazw czy ram. mozaik rnych dwikw,

22 Oralno, jak pisze T. Szkudlarek przetrwaa w spoeczestwach ponowoczesnych i nabraa jeszcze kolorw. Z jednej strony oralno zostaa ztechnologizowana, poddana elektronicznemu prze-pisaniu. Z drugiej strony sam fakt wejcia praktyk oralnych w rejestry kultury poddawanej szerokiej dystrybucji przemieci relacje midzykulturowej wadzy dyskursu. Spychana na margines przez biurokratyczn wadz pisma, oralno odnalaza si w kulturze elektronicznej jako legalna forma zaporedniczenia

zawierajcych rne punkty widzenia i wzajemnie si do siebie odnoszcych koca, zwizkw czasem poza i komentujcych. okrelonego i i zalenoci. przestrzeni Tego typu twory mog by wic postrzegane jako dziea bez pocztku, jednoznacznych funkcjonowa kierunku, Mog nawet Nie (!).

posiadaj fabuy , ani jakich fundamentw. Mona w nie wnikn w kadym punkcie i kadego kierunku. Prowadz one nas do rnych wiatw, problemw i zagadnie. Umoliwiaj przenikanie midzy wiatami w dowolne sposoby. S one interaktywne, odbiorca staje si w tym wypadku interaktorem, a percepcja dziaaniem operacyjno-ekspresyjnym. Ponadto autor (w tego typu dziele):nie wystpuje ju jako szczeglny egzemplarz spoecznie przygotowuje przeksztace krok, kto bytu ludzkiego, i ktrego misj [...], jest lecz do uoglnia za pomoc swego talentu szczeglnie wane potrzeby jedynie w denia otwart struktur zdoln

czasie

operacyjnej

percepcji

interaktora [...] jest kim do kogo naley pierwszy dostarcza zawartoci informacyjnej oraz technologii przeksztace23. Te cechy dzie multimedialnych powoduj, e staj si one rdem kreacji nowych wiatw i zwizkw midzy Tak nimi, a take rnych obok sposobw ich przedstawiania, pokazywania, komentowania i odbioru. wic utwory multimedialne ksztatuj tradycyjnych i w funkcji poznawczych, wyobrani

23 Antoni Porczak: Elementy sytuacji estetycznej w dziele multimedialnym, w: Pikno w sieci estetyka a nowe media (red. Krystyna Wilkoszewska), Universitas, Krakw, 1999, s. 109

sposb szokuj

niespotykany i pozwalaj

do

tej

pory si do od

ksztatuj odmiennych naszego

kompetencje artystyczne. Ponadto: bawi, wzruszaj, przedosta jake wiata rzeczywistoci jednowymiarowego rnych zwizkw

metonimicznych.

Czsto bowiem nie dowiadczenie i wiedza a ulotne doznania s ich atutem albowiem:w coraz wikszym zakresie konsumujemy obrazy i znaki dla nich samych anieli ze wzgldu wartoci, i znakami24 zwizkw na ich ktre Nie s uyteczno mog te albo dla gbszych obrazami konwencji symbolizowa. one tworzone w To

Konsumujemy obrazy i znaki wanie dlatego, ze s przyczynowo-skutkowych.

odbiorca musi dopiero, kierujc si wasn logik skojarze, stworzy jakie relacje midzy elementami rzeczywistoci multimedialnym. tworem stajemy przedstawionej Przy si pracy i z w dziele zanika Dziea multimediami i drugim.

tedy podzia na twrc i odbiorc. Pracujc z takim jednym multimedialne s czci najwikszego hipertekstu, hipermedium, hiperdwiku czy hiperinterakcji jakim sta si Internet. Jak wic wida z tej, z koniecznoci, pobienej charakterystyki zwaszcza lepiej, te o si narracje historyczne ju by oparte na wspczesnych osigniciach sztuki powieciowej, a charakterze zdaje, mog multimedialnym dostosowane do jak

oczekiwa bywalca po-nowoczesnych wiatw. Albowiem24 Dominic Strinati: Wprowadzenie do kultury popularnej, wyd. Zysk i Ska, Pozna, 1998. S. 180

owe narracje nie zawieraj gotowych prawd, nie sil si na obiektywizm spojrzenia, nie d do prawdy (w sensie: jak to rzeczywicie byo), do caociowego uchwycenia otwartych pokazuj zoonoci wiat i wiata na w (i to rne caej w jego realiach czy i fundamentach). Natomiast maj one charakter dzie

interpretacje jego

konceptualizacje, zawieraj rne punkty widzenia, rnorodnoci, czytelnikw sprzecznoci, zachcaj

bd internautw do tworzenia wasnych opowieci stanowi wic (w tym wypadku) rodzaj swoistego pretekstu do wykreowania nowych historii zgodnie z zapotrzebowaniami skuteczniej wspczesnego (w sensie mog czy zainteresowaniami odpowiada na odbiorcw. potrzeby Zachodu ycia), Ze wzgldu wic na chociaby te ich wymienione cechy one po-nowoczesnego wartoci prawd czowieka czy czy stylu

cenicego przede wszystkim: wolno, indywidualizm przekona, do dochodzenie wasnych autokreacj.

Ponadto przyczyniaj si do tolerancji dla wszelkich mniejszoci, dla OBCYCH, ich kultur i ich opowieci historiograficznych. Czy zatem tego typu narracje nie powinny sta si trwaym elementem wspczesnej praktyki historiograficznej?