Krytyka Literacka 2 2015

8/9/2019 Krytyka Literacka 2 2015

1/42


2/42

Krytyka Literacka 2(64) 2015

1

OD REDAKCJI

Sowo na luty

Wobec tego, co si dzieje z nasz literatur, s moliwe trzy stanowiska: 1. przystosowanie,stosowane zdaje si z tych trzech moliwoci najbardziej szeroko; 2. walka, choby

beznadziejna, walka dla walki, bez wzgldu na klsk lub zwycistwo i 3. zupenabeznadziejnoi powiedzenie sobie: niech sobie wszystko diabli bior, ja bdrobiw swoimkciku swoje i nic mnie reszta nie obchodzi. Pierwszego nie znam, drugie zaczynaem parrazy bez skutku. Trzeciego na razie nie chc, majc jeszcze w sobie pewien soupon dawnegofighting-mana i mogc moe go z pewnym, choby minimalnym poytkiem dla oguzuytkowa.

Mogoby krytyki w ogle nie byi tak byoby zdaje sinajlepiej. taka, jaka jest, przynosiprzez nieuctwo i niski poziom intelektualny wikszej czci swych przedstawicieli, przez swoj

letnio i tchrzostwo wobec najmniej nawet niebezpiecznych tematw wicej szkody nikorzyci.

Stanisaw Ignacy Witkiewicz, O potrzebach krytyki literackiej artystycznej

Witkacy, autoportret, ok. 1930 r.


3/42


2

ROZMOWA

Sander de Vaan, Gerur Kristn

WYSTRUGASZ PISZCZAKI Z MOICH KOCI

Sander de Vaan: Gerdur, jak przedstawiaby si czytelnikom, ktrzy nie znaj twojejtwrczoci?

Gerdur Kristn: Zawsze chciaam zosta pisark i byam pewna, e ni zostan. Jeszczew liceum zaczam publikowawiersze w gazetach i braam udziaw spotkaniach poetyckich,pniej uczestniczyam w konkursach poetyckich i prozatorskich. W 1993 roku pokaza am

w wydawnictwie niektre wiersze i uznali, e opublikujmi ksik. Recenzje byy znakomite,a to oczywicie pozytywna motywacja dla modego twrcy. Teraz, dwadziecia jeden lat

pniej, pisz zarwno proz jak i opowiadania, powieci, ksiki podrnicze i dla dzieci;napisaam te biografiA Picture of Dad Thelmas Story. Ta ksika wywoaa sporeporuszenie w spoeczestwie islandzkim. Historia mwi o Thelmie sdsardttir, urodzonej

w 1967 roku. Wraz z czterema siostrami bya okrutnie traktowana i wykorzystywanaseksualnie przez ojca, strczyje nawet innym pedofilom. Wszyscy we wsi wiedzieli o tym, alenikt nic nie zrobi. On miaustosunkowanego ojczyma, ktry go chroni. Wytoczono mu proces ale zostauniewinniony! W latach 70-tych Islandczycy byli przekonani, e wykorzystywaniei maltretowanie dzieci zdarza sijedynie w innych krajach.

S.d.V.: W opublikowanym w internecie artykule Alda Bjrk Valdimarsdttir pisze, e jestepostrzegana jako ostra krytyczka mskiej hegemonii. Czy Islandia to taka wyspa macho?

G.K.:Kobiety w Islandii cigle zarabiajmniej nimczyni wykonujcy tsamprac. Tomwi samo za siebie. Uwaa si, e Islandki ssilne i niezalene. To brzmi wspaniale, ale nie

wpywa korzystnie na ich sytuacj. Silna i niezalena kobieta nie bdzie si nigdy ali nadyskryminacj.

S.d.V.: Jednak Islandia jest uwaana, obok Szwecji i Finlandii, za kraj o najwyszymwspczynniku zrwnania pci. Czy jest to w takim razie w pewnym stopniu konsekwencjmilczenia, maej aktywnoci islandzkich kobiet?

G.K.: C, w innych krajach skandynawskich wicej jest kobiet pracujcych na stanowiskach

ministerialnych i jako parlamentarzystki. W Islandii nie ma nawet adnej kobietyzarzdzajcej bankiem, w przeciwiestwie do np. Danii, gdzie jest ich wiele.

S.d.V.: W wierszu ttjardarljd opisujesz Islandi jako utbreidd banasaeng, czyliszerokie oe mierci. To dosyponure okrelenie. Cigle tak to widzisz?

G.K.: Niekiedy tak.

S.d.V.: Ale Islandczycy s oglnie postrzegani jako jeden z najszczliwszych narodw nawiecie...


4/42


3

G.K.: Islandczycy sbardzo czuli na punkcie tego, jak ich widzinni, wic kiedy pyta siich,czy s szczliwi, mwi, e tak. W 2003 roku studiowaam w Nicei, na poudniu Francji,i kiedy mwiam, e jestem z Islandii, to kady, niewane skd by, czy to z Peru, czy zNiemiec, czy z Norwegii mwi Islandia! Tam jest tak zimno. Musicie by depresyjnym

narodem. Pewien Niemiec zapyta mnie nawet, ile popenia si w Islandii samobjstwkadego roku! Myl, e Islandczycy podobnie postrzegajFinw czy Grenlandczykw, ale niemam zielonego pojcia, jak to ostatecznie naprawdjest. Ale rzeczywicie, mamy wiele sw naopisanie niegu i samobjstwa.

S.d.V.: Jakie jest twoje miejsce we wspczesnej poezji islandzkiej?

G.K.: Zapytaam kiedy pewnego krytyka, do ktrej generacji nale, a on odpowiedzia:Waciwie Gerdur, to do takiej, ktra nie istnieje. To smutne, ale jednoczenie zabawne.Dziki temu jestem wolna. Nikt nie porwnuje mojej twrczoci do innych. Stworzyam swj

wasny poetycki styl i wiat wyobrani, co widaw moich wierszach.

W mojej pierwszej ksice poetyckiej (sfrtt, 1994) wiersze s chodnei zdystansowane, ale w drugiej (Launkofi, 2000) s ju bardziej osobiste, dusze i z pewndawk humoru. Mimo to zabierajc si do czytania nie naley zapomnie o rkawiczkachi szaliku.

S.d.V.:Wydaje si, e take Bg jest bardziej obecny w wierszach z drugiego tomiku, chocianie jest to ten zwyky Bg, do ktrego si zwracamy. Np. piszesz: Kiedy umr/wyciosasz/ksajcy szron/z moich zbw/wystrugasz piszczaki/z moich koci/zagrasz przeraliwie na

wietrze... Jak sobie Jego (J?) wyobraasz?

G.K.: Jako istot wybaczajc, w przeciwiestwie do tego ze Starego Testamentu, noi z poczuciem humoru.

S.d.V.: Czym dla ciebie jest poezja?

G.K.: Uprawiaam jurne rodzaje i gatunki literackie. Za kadym razem, kiedy mam jakidobry pomys, wiem w jakiej formie go rozwin, a te najlepsze zawsze wykorzystuj

w wierszach. To te pomysy, ktre zatrzymuj mnie na rodku ulicy tak gwatownie, e gdyochonnie bardzo pamitam, gdzie i po co szam. Poezja jest wtedy, gdy najduszhistoriopowiesz jak najkrcej. To jest pocztek literatury. To jej podstawa.

S.d.V.: Wydaje si, e twoje wiersze s inspirowane sagami i mitycznymi historiami. Czy totypowe dla islandzkiej poezji?

G.K.: Tak, Islandczycy cigle wykorzystuj sagi i stare nordyckie mity w swojej literaturze.Zawsze mona w nich znaleconowego i inspirujcego.

S.d.V.: Bardzo podoba mi si wiersz Vk, szczeglnie metafory: srek augum/hla hjarta//hendur pnar/tamdir sledahundar (), czyli Kra w moich oczach/szron w moimsercu//twoje rce/nieujarzmione psy w zaprzgu (...). Moe si myl, ale bardzo mi toprzypomina hiszpaskiego poetFederica GarciLorc, ktry bybardzo pomysowym twrcmetafor. Czy Lorca jest dla ciebie inspiracj?


5/42


4

G.K.: Mam jego poezje po francusku, ale nie by dla mnie jako wyjtkowo inspirujcy.Najbardziej wpyna na mnie poezja islandzka sprzed II wojny, ale moe to ona powstawaapod wpywem Lorki...?

S.d.V.: Pisaalicencjat o Baudelairze. Czy coiskrzy pomidzy toba Francjczy literaturfrancusk?

G.K.: Ostatnim razem, kiedy byam we Francji, czytaam niewiele poza ksikami fiskiegopisarza Arto Paasilinny. Wiele jego ksiek przetumaczono na francuski. Wydaje mi si, enigdy nie polubiadnego francuskiego autora. Za kadym razem, kiedy otwieram francuskpowie, mam wraenie, e jest o kim, kto wanie porzuca kochankczy kochanka i ile razyona czy on gboko wzdychaj pakujc swoj bielizn. Lubi ksiki o czym innym niuczucia, np. o starej kobiecie wyrzuconej z domu i biorcej za to zemst. O wojnie zimowej1939-40 [fisko-sowieckiej, przyp. T.M.S.]. Pisze o tym Paasilinna w jednej ze swoich ksiek.

S.d.V.: Inny twj bardzo interesujcy wiersz to Anna, ktry, jak przypuszczam, jesto ydowskiej dziewczynce z Holandii, Annie Frank. Jak to si stao, e dodaa jej ycie,przedstawiajc jako starkobiet?

G.K.: Zaczam sizastanawia, jaka by bya, gdyby miaa szanssi zestarze, jakby byassiadk. Czy byaby cichutka jak myszka, tak jak wtedy, gdy siukrywaa? Nie sdz. Lubijsobie wyobraawitajcswoich przyjaciczy rodzini imprezujccaymi nocami. To by jejsinaleao, i z pewnocinie wezwaabym policji. Przyszabym do niej rano posprzta, a ona

by sobie spaa, zbierajc siy przed kolejnnocnimprez.

S.d.V.: Podoba mi siten punkt widzenia. CzytaaDziennikAnny Frank? Jakie masz po tejlekturze wraenia? Ty tebyanastoletnipisark.

G.K.: Czytaam dziennik Anny jako dziecko, bardzo mnie poruszyi zostawiwe mnie gbokilad. Sama teprowadziam dziennik pomidzy smym a czternastym rokiem ycia. Dziennik

Anny miaam zawsze gdzie w gowie, kiedy pisaam A Picture of Dad Thelmas Story.Niestety, dzieci storturowane na caym wiecie.

Prze. Tomasz Marek Sobieraj


6/42


5

POEZJA

GERUR KRISTN

Bg

Kiedyumr

wyciosaszz moich zbwksajcy szron

wystrugasz piszczaki

z moich kociwygrasz skowyt na wietrze

Na razie przypominasz o sobiepowlekajc brokatemwiey nieg

Nade mnwisitwoje ochronne skrzydo,ktre nie zgubioani jednego pira

Ldowanie

wiatana ziemimigoczcy zodiak

krg dzikich zwierztwychodzi

z nocnego gszczu

Komunikat o dryfujcym lodzie

Trzeszczlodowe okowyna tafli oceanu

soce mierzwi nowy dzieujawnia kontury

bladych jak miergrna wyspie znuonej zim


7/42


6

od wschodu w kierunku lodowcanadciga mio

brnie przez zaspy po pasna niegu nie mapo niej ladu

milczca i wyniosasunie powoli

jak ld morski ku wyspie

Porquoi-pas

Leeli ubrani na brzegu morzapatrzyli jak jesienny ksiycunosi sina mieliniei cignie do nieba

Przypyw nadszedszybko

Nocpodkrada sina piaskugwiazdy pluskayprzy stopach

Dlaczego my?ktowymamrotaa ciemnowpywaa

w kciki ust

Odpowiednadeszajak echoDlaczego nie?

Bucik Marii Antoniny

Fotografowanie w muzeumbyo zabronione,ale i tak zrobiam zdjcie

Zagina mi ta fotografia

i dzijest tylkow mojej pamici:


8/42


7

Podniszczonyzoty bucikpod kloszem

may, dziecicy

I stranicy,ktrzy tam wpadli,gotowi rzucisimuna ratunek przedfleszem aparatu

Uczta

mierjestdamw czerwonych butach

Ruszado kredensu

wyciga wiey obrusi przykrywa nim st

przystraja porcelan

Nie ustpujena krok

W garnkutopi tabliczki czekoladyi obdzwaniamoich przyjaci

Zmienia gosdla zmykii zaprasza do mnie

Przychodzjeden po drugimzachwycajich tortyi inne frykasy

i buty, ktrezostay


9/42


8

Sylvia Plath

Wsuwasz palecmidzy kraty,

ale nie poznajeszkostek

Dopada ciwiedma

A mylaa, eczyha tylkona zapleczu snu

Zanim siprzeciniemidzy ebrami

i umociprzy twoim sercu

otwrz piekarnikwepchnij jdo rodka

Ulica Safamri

Czsto, kiedylec pod kodrdryfujmidzy snem a jaw

wydaje mi si, ewidok przez oknopowinien bytaki sam

jak w dziecistwie

nieg przycupnityna balustradzie balkonui ssiad, ktry odnieaschody

aden nieg niepachnie tak mocno

Prze. Olga Hoownia


10/42


9

Fot. Thomas Langdon

Gerur Kristn, ur. 10 czerwca 1970 r. w Reykjaviku. Pisarka i poetka; ukoczya literaturfrancuski porwnawczna Uniwersytecie Islandzkim. Autorka zbiorw poezji i opowiada,powieci, ksiek dla dzieci, biografii. W 2004 otrzymaa Nagrod Literack im. HalldraLaxnessa, w 2005 zostaa laureatkIslandzkiej Nagrody Dziennikarskiej a w 2010 r. zdobyaIslandzk Nagrod Literack. Teatr Narodowy w Reykjaviku wystawi w 2011 roku sztukopart na jej dwch powieciach dla dzieci. Kristn mieszka w Reykjaviku, ale czstopodruje; swojtwrczoprezentowaa ostatnio m.in. w Ugandzie, Bangladeszu, Indonezji.


11/42


10

ESEJ

Piotr Stanisaw Krl

TRZY NURTY SOWA W CZASACH PRL-u

a biurku przede mn ley mut, skromna, lekko wyszarzaa ju po prawie trzydziestulatach ksika, bo papier nie najwyszej jakoci, bibulasty, jak to si kiedy mwio.

Czcionka maleka, drobniutka, przez co ilo stron zaoszczdzona. A na okadce lekkorozmyty obraz pltaniny jakichnitek, tasiemek, czy temoe wosw, niemal niemoliwychdo rozpltania... Czyli, jak to na Litwie w dawnych czasach si okrelao mut. Sowo to

wywoywao zakopotanie, a czasem i spory wrd jzykoznawcw. Aleksander Walicki,w jednej ze swoich ksiek (Bdy nasze w mowie i pimie ku szkodzie naszego jzykapolskiego popeniane oraz prowimcjonalizmy, Krakw, 1886) uznaten wyraz za niemoliwy

do znalezienia odpowiednika, synonimu u koroniarzy (okrelenie Polakw znad Wisy). Czylito jakapltanina jzykowa? Jan Karowicz natomiast w swojej ksice z tamtego okresu pt.

Podrcznik czystej polszczyzny dla Litwinw i petersburszczan (tytu oryginalny) odnalazsynonim baaganiarza muta, okrelajc jako: gaka, gar, garstka tego co spltane,popltane, zapltane.

Sowo mut, wybra jako tytu swojej niezwykej ksiki Jarosaw Marek Rymkiewicz.Niezwykej? Naukowiec, krytyk literacki, teoretyk literatury, z tytuem doktora naukhumanistycznych od 1966 roku, a w 1984 obroniprachabilitacyjn. No to skd ta pltanina,niead i baagan w ksice o naszym wielkim Wieszczu, Adamie Mickiewiczu? I tu przytaczamsowa J.M. Rymkiewicza z pierwszej strony tej ksiki:

To, nad czym pracowaem przez kilka lat, jest wanie takim mutem. Tego mutu nie udao mi sirozpltagdybym to zrobi, nie byby jumutem wic ksika, ktra z tego wynika, take jest czymw rodzaju mutu.Poniewato co spltane, pozostao spltane, mona to powiedzie, e poniosem klsk. Autor, ktry zajmuje sihistori, powinien bowiem takie jest chyba powszechne przekonanie porzdkowa dany materia.A przynajmniej wykaza ch zaprowadzenia w nim jakiego porzdku. Wydaje mi si to dyskusyjne. mut,z ktrym miaem do czynienia, zostaprzeze mnie przedstawiony jako mut. I nawet jeli wyniko to z nieadupanujcego w mojej gowie lub z tego, e nie dosistaraem, jest w tym co, co mi odpowiada. mut jako obrazmutu. Popltanie jako obraz tego, co spltane. To co nazywamy przeszocialbo czasem przeszym, jak jest namdane? Wanie pod postacimutu, z ktrego tu i wdzie wystajjakienici czy sznurki....

Ksika przedstawiajca w niezwyky, mona to nawet okreli, sensacyjny sposb latamodoci Adama Mickiewicza, otrzymaa NagrodLiterackparyskiej Kultury oraz nagrod

Wiadomoci im. Mieczysawa Grydzewskiego za najlepsz polsk ksik wydan naemigracji w roku 1987.Mam przed sob jej pierwsze, drugoobiegowe wydanie, rok 1986, Niezalena Oficyna

Wydawnicza (NOWA). To by czas kocwki Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, komunizmu,w ktrym jak to osobicie odbieram panowa szczeglny mut sw. Cenna, skromnaw wydaniu, ksika jest jedn z wystajcych nici czy sznurkw z totalnego, swoistegopopltania, kontrolowanego nieadu i baaganiarstwa w kulturze polskiej. Zamiatanie poddywan, skrywanie, wycieranie czerwon gumk milionw, oceanu sw przez bezlitosncenzur (z ac. censere osdza ograniczenie prawa do wypowiedzi jednej osoby bdinstytucji przez inn).

Rok wczeniej (1985), w Niezalenej Oficynie Wydawniczej w Warszawie i Instytucie

Literackim w Paryu ukazaa sipowieJ.M. Rymkiewicza pt. Rozmowy polskie latem 1983

N


12/42


11

roku. Ksika, ktrej oficjalny nurt wydawniczy w PRL wydaby do... mutu cenzuralnego,z ktrego nie wystawaaby nawet najciesza niteczka.

W mojej domowej bibliotece jest sporo ksiek, pism niezalenych z tamtego okresu.Czniestety zagina z powodu moich osobistych problemw z inwigilacjprzez SB-ekw.

Wywiozem cz z nich do kuzynki pod Warszaw, gdzie schowalimy je w dyskretnymmiejscu. Po jej mierci zbir ten zagin, take i moje dwa zachowane tomiki poezji napisanepod pseudonimem Stanisaw Kossek (psudonim poyczony od pewnego sympatycznegolekarza z Rabki, z ktrym rozmawiaem zaledwie 15. minut): Spisywane noc (1983)i Okruchy pamici (1985); skromny ich nakad rozszed si w drugim obiegu. To co zostao

w moich zbiorach, jest czci dwch niezwykle zasuonych nurtw wydawniczych, pozaoficjalnym w PRL-u ten w Polsce oraz na emigracji. Ksika mut jest swoistym obrazem

wydawniczym tamtego okresu; znany i ceniony pisarz, poeta, naukowiec schodzi z oficjalnegonurtu z ksik Ulica Mendelsztama (1983) i udaje si do podziemia, drugiego obiegu

wydawniczego naRozmowy polskie latem 1983 roku, ksik, ktra ukazaa sirok pniej wemigracyjnym Instytucie Wydawniczym w Paryu. Za te rozmowy zostawyrzucony z PAN,

gdzie pracowa przez wiele lat. Ksika bya w polskiej opozycji oraz na emigracji latosiemdziesitych XX w. jedn z najpopularniejszych. Rozmowa grupy intelektualistw napocztku stanu wojennego w pensjonacie nad jeziorem Wigry, w ktrej jednym z bohaterw

jest narrator, pan Mareczek (pod tym imieniem jest autor ksiki). Tematem artobliwychi ironicznych dyskusji s codzienne sprawy, problemy polityczno-filozoficzne dotyczcekomunizmu, historii oraz rokowa na przyszo. Oficjalny nurt PRL-owski tego nie mgznie, wywalajc J.M. Rymkiewicza z Polskiej Akademii Nauk, dwa nurty niezalene puciyto w szeroki obieg. artobliwie powiem dwie nitki wyszy ze mutu cenzuralnego, ktregozadaniem byo zaptli, co niewygodne dla wadzy i cisnw zapomnienie, niebyt.


13/42


12

Ernest Hemingway w swoim opowiadaniu Stary czowiek i morzenapisa: Czowiekamona zniszczy, ale nie pokona. Tak jest nie tylko z rybakiem (tutaj mona wpisakadego,kto zmaga si i walczy w swojej codziennej egzystencji), bohaterem jego ksiki, ale takez twrci rzekjego sw.

Signijmy na chwil w odleg przeszo, pocztek PRL-u. Zgodnie z doktrynleninowsk wszystko musiao zosta upastwowione i podlegao indoktrynacji. Narzdziem

walki z niewygodnym dla wadzy sowem stasizaoony w 1946 roku Gwny Urzd KontroliPrasy, Publikacji i Widowisk (w lipcu 1981 GUKPPiW przeksztacony zostaw Gwny UrzdKontroli Publikacji i Widowisk; dziaado 1990 r.). Pod ciskontrolwzito ksiki, pras,kino, teatry, kabarety studenckie, wykady, nauki podrczniki szkolne, telewizj wszystkoto, co wydawao z siebie chojedno swko, sweczko.

Szczeglnie bolesny cios zadano Polsce rozpoczynajc oprnianie bibliotek,wydawnictw, ksigar, placwek kulturalnych. To bya wielka rana zadana naszej kulturzenarodowej, ktra jest bolesna do dzi. Wiele pozycji znalazo si w szczeglnym mucie,z ktrego nie udao siwydobynitek cennych pozycji wydanych przed II wojnwiatow

i wczeniej. Wiele dzieliterackich, pisarzy byo odsunitych z zakazem wyjcia ich na wiatodzienne. Jaki czas temu piszc esej o yciu i twrczoci Zofii Kossak, napisaem jak po jejprzymusowym wyemigrowaniu do Anglii (wrcia do Polski w 1957 roku) jej wszystkie ksiki

w roku 1951 zostay usunite z bibliotek, pek ksigarskich. Gdy wrcia do ojczyzny, dzikiWydawnictwu PAX, wiele jej powieci zostao wznowionych. Ale takie, jak debiutanckaPoogawydane zostay pierwszy raz po wojnie dopiero w drugim obiegu w latach 80. ub.w. (zato take im wielkie dziki, bo mogem tniezwykksikw kocu pozna, a wraz z nikawahistorii skrztnie skrywanej przez PRL). Nie bd tu wymienia listy autorw odsunitychi wydalonych, bo zajo by to nie tene artyku, a kilka tomw ksiek.

Warto zwrci uwag na jeszcze jeden aspekt, cisego skrywania i utajniania spiswusuwanych pozycji wydawniczych. Niektre z nich zostay odtajnione po roku 1990, ale nie

wszystkie. Niestety. To ju zadanie i praca dla rzetelnych historykw, Instytutu PamiciNarodowej. Pojedyncze egzemplarze niektrych pozycji wydawniczych byy m.in. w PAN,z prawem dostpu tylko dla pracujcych tam naukowcw. O tym wspomina w swoichpniejszych ksikach J.M. Rymkiewicz (m.in. w znakomitej tetralogii polskiej: Wieszanie,

Kinderszenen,Samuel Zborowski,Reytan. Upadek Polski).Czasami uderzano w kulturw sprytny, cyniczny sposb masz piro? masz rkopis

czy maszynopis? a papier masz? Po padziernikowej odwily w 1956 roku sowo zostaonieco uwolnione z ptli cenzuralnej. Po niedugim czasie Wadysaw Gomka i jego ekipa

wzia siza jej kolejne zacinicie, zakneblowanie.14 marca 1964 roku, Antoni Sonimski, przy udziale Jana Jzefa Lipskiego, zoy

w Urzdzie Rady Ministrw dwuzdaniowy list protestacyjny przeciw cenzurze, nazywanypniej List 34. Poniej przytaczam jego tre:

Do Prezesa Rady Ministrw Jzefa Cyrankiewicza

Ograniczenie przydziau papieru na druk ksiek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej, stwarzasytuacjzagraajcrozwojowi kultury narodowej. Niej podpisani, uznajc istnienie opinii publicznej, prawa dokrytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji, za konieczny element postpu, powodowani troskobywatelsk, domagaj si zmiany polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez KonstytucjPastwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu.

List podpisali m.in: Maria Dbrowska, Stanisaw Dygat, Aleksander Gieysztor, PaweHertz, Pawe Jasienica, Stefan Kisielewski, Zofia Kossak, Tadeusz Kotarbiski, JanParandowski, Artur Sandauer, Wadysawa Tatarkiewicz, Melchior Wakowicz. To by


14/42


13

pierwszy oficjalny protest inteligencji polskiej w PRL-u, ktry rozszedsiszerokim echem nawiecie. Pocztkowo zignorowany przez wadze, dopiero po upublicznieniu w mediach naZachodzie, solidarnociowego wsparcia sygnatariuszy Listu 34 przez profesorw Harvardu,intelektualistw woskich z Albertem Moravi i Ignazio Silone na czele, poparciu polskich

pisarzy przez Midzynarodowy Pen Club wraz z domaganiem siwyjanie, wywoao ostry,propagandowy atak.

Reakcja wadz bya wrcz histeryczna powiedzia prof. Antoni Dudek z InstytutuPamici Narodowej. Zorganizowano tzw. kontrlist, pod ktrym podpisy zoyo okoo 600osb, w tym m.in.: Jarosaw Iwaszkiewicz, Julian Przybo, Wisawa Szymborska oraz TadeuszRewicz (przykre, ale prawdziwe do blu...). Warto tutaj zaznaczy, izoenia podpisu podpropagandowym kontrlistem odmwio wielu znanych pisarzy, dotychczas przychylnych

wobec PRL-owskiej wadzy, m.in. Jacek Bocheski, Kazimierz oraz Marian Brandysowie, JanDobraczyski, Tadeusz Konwicki, czy Julian Stryjkowski. Ich sumienie najwyraniej byosilniejsze nipoddastwo partyjnym nakazom (inicjatorem ataku na sygnatariuszy Listu 34

wrd pisarzy bya egzekutywa POP Oddziau Warszawskiego Zwizku Literatw Polskich).

Protest ten nie okaza si jednak porak Listu 34; sta si pocztkiem odwanej,niezomnej walki o wolno sowa. Czsto opacane to byo zmarginalizowaniem,pozbawieniem moliwoci wydawania swoich utworw, wykluczenia z mediw (radio,telewizja), a take emigracj, czasami wewntrzn. Z mojej strony, i nie tylko mojej, jest wielkipodziw i uznanie dla ich odwagi z pirem w rku.

Napywem wieego powietrza w ten mut cenzuralny okaza si drugi, wolny nurtwydawniczy, a wielkim wsparciem na emigracji by miesicznik Kultura, ukazujcy si weFrancji od 1947 roku. Instytut Literacki Kultura, zaoony przez Jerzego Giedroycia polegana stworzeniu kanonu, swobodnej i sensownej myli, na utrwaleniu silnego nurtu polszczyzny,ktry pomagaby w budowie swobodnego polskiego domu, swobodnej przestrzeni duchowejpolskiej, europejskiej, ludzkiej (Wojciech Karpiski, historyk sztuki, krytyk literacki).


15/42


14

Wrd emigracji miesicznik bybezproblemowo dostpny, w Polsce wymaga tajnegokolportau z ryzykownym przemytem wcznie. Piszc ten tekst mam przed sob numerlistopadowy z roku 1983, ktry wyjem ze swoich zbiorw bibliotecznych. Liczy 160 stron,cieniutki papier, maciupka czcionka, na oko, 3-4 punktowa, a format... 8x12 cm. Spokojnie

mona go woy do buta, nawet kilka egzemplarzy. Jak pamitam, bya to prosta i dosyczsto stosowana metoda. Moja kumpelka z podziemia przewozia je w... majtkach. Solidnych,od ppka do kolan.. Format ten pozwalateatwiej przewoziduilohurtowo, wraz z np.pomoc humanitarn. A jak mi si to czytao? Ponad trzydzieci lat temu cakiem, cakiem,chooczy po godzinie zaczynay sibuntowa. A teraz sigam po lup, szsty krzyyk na karkui wzrok ju nie ten. Patrzc teraz na to malutkie formatowo pismo, wzdycham z nostalgii myl to byy prawdziwe diamenty w popiele... a moe inaczej, w mucie PRL-owskiejkultury, gdzie wszystko byo spltane w cenzuralnym kagacu. Trzeba byo jako si z niegouwolniw naszym kraju. I stao sico, co w kocu musiao sispeni; to bya konsekwencjam.in. gosu protestu sygnatariuszy Listu 34 sprzed kilkunastu lat.

Rok 1977. Z elaznkonsekwencjrealizowana w PRL-u od 1945 roku metoda divide et

impera (dziel i rzd) spotkaa si w sferze kultury z pkniciem cenzuralnej skay, grupaliteratw postanowia stawijej opr i dzielisiz narodem niezalenym, niekontrolowanymprzez wadzsowem. Na pocztku tego roku ukazasipierwszy numer Zapisu, w redakcjiktrego znaleli si: Jerzy Andrzejewski, Stanisaw Baraczak, Jacek Bocheski, KazimierzBrandys, Tomasz Burek, Marek Nowakowski, Barbara Toruczyk i jako naczelny, Wiktor

Woroszylski.Zapis by swoistym przekroczeniem Rubikonu, przeamaniem literackiej cenzury.

Pierwsze numery byy przepisywane na maszynie, zaledwie w kilku egzemplarzach,przekazywanych czytelnikom z rki do rki. Z czasem rozpoczto drukowanie przy uyciuurzdzenia poligraficznego, przemyconego z Francji. Zajmowali sitym na pocztku studenciKatolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wykonano wwczas nakad 400 egzemplarzy.Pierwsze pozacenzuralne pismo literackie i spoeczne dla wadzy PRL-u byo potnymciosem. SB intensywnie inwigilowao to rodowisko, sygnalizujc w raportach moliwoeskalacji tego ruchu na szkodobecnego stanu rzeczy.

Do stanu wojennego wydanych zostao 18 numerw (wersja krajowa). Na Zachodziewychodzio nakadem londyskiego wydawcy kwartalnika Index on Censorship. Wrdpublikowanych utworw znajdoway si m.in. teksty literackie, eseje, reportae, artykuypublicystyczne. W numerach 3 i 10 ukazay si powieci Tadeusza Konwickiego Kompleks

polskii Maa apokalipsa, a w 14 Wielki strachJuliana Stryjkowskiego. W latach 1982-1983kontynuacjZapisu byNowy Zapis.

Po jakim czasie ukazywania si Zapisu Wiktor Woroszylski powiedzia: Pewnagranica zostaa przekroczona. Wolnowewntrzna literatury zacza obrasta infrastruktur

wolnoci zorganizowanej.Do dwch nurtw wydawniczych sowa kultury w okresie PRL-u: oficjalnego,

sterowanego dociekliw cenzur, i emigracyjnego, ktrego gwnym filarem by InstytutLiteracki w Paryu i wydawana przez niego Kultura, doczy od 1977 roku trzeci nurtzainicjowany przez Zapis. Trzy lata pniej Solidarno daa moliwo, na kilkanaciemiesicy, wypyn niezalenemu sowu na powierzchni. Pamitam t radospoeczestwa w Polsce ksiki, filmy, sztuki teatralne, kabarety, prasa wszystko toobserwowane przez cenzur, ale bez formy dotychczasowej interwencji, prewencji, straszenia.Czasami w prasie widabyo biae plamy, z czasem oznaczane charakterystycznym znakiem:[- - - -]. Ale to tylko pobudzao spoecznodo odnalezienia wytartej gumk treci w mediach

niezalenych.


16/42


15

Po wprowadzeniu stanu wojennego, 13 grudnia 1981 roku, cenzura pooya cik,brutaln ap na wszystko, co niezalene, z kultur wcznie. Wizienie, pay, kajdanki,represje, nieustanne straszenie spoeczestwa kolejnymi paragrafami i szalony rozkwit...cenzury. Miaa ona jednak powany problem jak mona zamazywasowo w podziemnych

wydawnictwach? Nastpi wielki rozkwit kultury drugiego obiegu w Polsce. To by pocztekkoca PRL-u.

Jarosaw Marek Rymkiewicz napisa przed laty ksikmut. To sowo nabrao dlamnie swoistego znaczenia: nawet z najgorszego spltania naszych dziejw mona jako

wybrn, znale niteczk, sznureczek, ktre wystarczy pocign i szuka sposobu jegorozpltania. Trzeba tylko mieodwag, aby to zrobi. Nie jest to atwe, ale warto. Naprawd

warto. Parafrazujc wypowiedErnesta Hemingwaya koczniniejszy tekst sowami: Kulturmona zniszczy, ale nie pokona.

ESEJ

Krystyna Habrat

ROZMYLANIA O PRACY PISARZA[VI]

Radojest twrcza

odczas karnawau, nawet jeli nie bywamy na wielkich balach w dawnym stylu, jakieopieway synne powieci, poczynajc od Wojny i pokoju czy Anny Kareniny, naley te

pomyleo radoci dla ducha i w tym celu zebraam trochwypowiedzi pisarzy oraz uczonychna temat znaczenia radoci, dobrej zabawy i pogody ducha dla pracy twrczej.Jak rol podczas pracy twrczej, czyli pisania, odgrywa dobry nastrj, opowiada w swoim

Dzienniku, rzadko juwspominany polski pisarz, Jerzy Zawiejski:

Zastanowiy mnie sowa don Dolattea, przeora klasztoru, w ktrym braciom idcym do pracy przypomina, bypracowali w radoci, w swobodzie wewntrznej, by pracowali tak, jakby sibawili, by zaufali Bogu, ktry pracypomaga. (...) Ja pracujw udrczeniu, w lku, panice i niepewnoci. Postanowiem (...) pisanie w udrczeniu,

lecz w prawdziwej radoci, tak, jak zalecaswoim mnichom pere Delatte.

Robert Walser w powieci pt.Rodzestwo Tannerwspomina o niezbyt utalentowanymmalarzu, nie odnoszcym najmniejszych sukcesw, a niestety optanym wprost pasjtwrcz,do szalestwa zakochanym w swej sztuce, cho jego malarstwo nie rokowao najmniejszegosukcesu. Jego przyjaciel inny bohater powieci doradza mu zmian nastawienia, bosztuka wymaga pilnoci, niefrasobliwoci, radosnego zapau i obserwacji przyrody. Szkodzinatomiast traktowanie sztuki z nadmiernpowagoraz przesadny autokrytycyzm.

Stefan Garczyski w ksiceSztuka myli i sowaradzi tak:

Wobec pokrewiestwa humoru i twrczoci, obcowanie z ludmi dowcipnymi, ogldanie komedii, czytanie

ksiek lub suchanie programw byszczcych intelektualnym artem powinno przyczyni si do rozwoju

P


17/42


16

wasnego krytycyzmu, spostrzegawczoci i umysowej podnoci, a rodzeniu simyli powinna sprzyjaz lekkapodniecona atmosfera, oywczy art, przeplatanie powanego rozumowania umysowswawol.

Hoduje powyszej zasadzie wielu uczonych, ktrzy byszcz humorem na co dzie

i lubi beztroskie towarzyskie imprezy, gdzie, jak to si mwi, aduj swe twrczeakumulatory. Sama jako studentka miaam okazjpoznaz widzenia i opowieci pochylonegoju wiekiem profesora psychologii w stanie spoczynku, ktry przed wojn mia w swymwspaniaym mieszkaniu salon, gdzie gromadzili si pisarze i artyci, a on sam oprczwykadania pisania ksiek naukowych grywaw kabarecie artystycznym. Zasyntez kilkulejszych ksiek, gdzie analizowa problemy urody ycia czy urody ludzkiej, np. Powanei pogodne zagadnienia afirmacji ycia. A pisywa te o sztuce z biernym i czynnym w niejuczestnictwie. Opowiadano, e to profesor posun Schulzowi tytuSklepy cynamonowe.Nieraz ju o profesorze wspominaam, ale tym razem ze wzgldu na ten swawolny kontekstnazwiska nie ujawni, co nie jest nie do odgadnicia. Wspomn tylko z rozrzewnieniem, jakz koleankami kaniaymy si mu z szacunkiem, gdy schodzi po schodach wraz z on, bo

mieszkali nad naszymi salami wykadowymi juw maym mieszkanku a potem on starasi wyprzedza nas z ukonami. Nas ju nie uczy, a podobno by bardzo wymagajcy, e awzbudzastrach. Ale to tylko opowieci.

Inny psycholog, Jan Strelau badajc modzie o wybitnych osigniciach ustali, eoprcz takich cech jak wytrwao, pewno siebie, koncentracja na celu i silna potrzebaosigni, modzie ta wyrnia si brakiem emocji negatywnych. A emocje negatywne tostrach, zo, nienawi, zazdro, zawi, poczucie winy, itd.

Synny Johan Huizinga w swej ksice Homo ludensdowodzi, izabawa jest rdemkultury od najpierwotniejszych jej faz historycznych i nadal w mniejszym lub wikszymstopniu kultura utrzymuje swj ludyczny charakter, dziki czemu jest moliwe przeywanienajwitszego podniecenia, przeywanie czegoistniejcego poza i ponad zwykym wiatem.

Praca bez promienia radoci jest mczestwem gosi Julian Stryjkowski w powieciTommaso del Cavaliere.

Z kolei percepcja utworw artystycznych sprzyja pracy naukowej, o czym opowiadauczony, Jerzy Topolski, w wywiadzie dla Kultury sprzed lat.

Mnstwo pomysw i poszukiwanych rozwizaprzychodzi mi na myl w czasie suchania muzyki symfonicznej,np. na koncertach w operze. (...) Wszelka twrczo artystyczna (literatura pikna, plastyka, muzyka, film)wpywa w sposb istotny na percepowanie rnorodnych caoci typu fikcji literackich, dzie plastycznych czymuzycznych i przygotowywanie owego stanu podranienia, bez ktrego niemoliwa jest twrczonaukowa.

Uczony siga wic czsto do literatury piknej dla relaksu ale tedla inspiracji. Czytujeksiki Mariana Brandysa, Dygata, Lema, Prousta, Cendrarsa, Buhakowa itd.

No wic, gdzie te bale, ktre inspiroway pisarzy i zachcay czytelnikw do ich ksiek?


18/42


17

POGRANICZA

Niels Hav

POEZJA I ANTYPOEZJA[Nicanor Parra]

estemy za starzy, eby bynieszczliwi, i jest juza pno, by umrzemodo. Siedzimy,kady z osobna albo razem, czytajc gazety. Zatem i ze swoimi przemyleniami nie musimy

bysami.Budzisz si w nocy, lec suchasz pomrukw i ziewni wszechwiata, a twoje myli

wij si jak nieskoczone spirale: co zrobi z yciem? Jestem samotny, jestem samotny,bezdennie samotny. C, taki jest los czowieka. Rodzimy siosobno, kady dostaje swoje imii przeznaczenie. Jednak moemy zazna czuej bliskoci drugiego czowieka choby dziki

sowom.

Cosizdarzyo

Chcemy zostawiladyze sw.

Ale jzyk to nie jest nasz prywatny wynalazek.Kocha, byporzuconym;odnalezegar odliczajcy sekundy

wewntrz ciaa. Bl w wiatoci,

furia,bezkresny al. Jzyk zna to wszystko.

Wic co jest moje? Moliwe jestwasnym doznaniom

przypisasowa,ktre nie sjedynie konwencj?Dodacood siebie?

Cosizdarzyo, cowanego,jeszcze nie umiem

wyjanico.Pewniki tracpewnosiebie.Muszpogodzisiz moim zakopotaniem i posuchaswmnocych si

wszdzie.

We wrzeniu ubiegego roku zdarzyo si co wyjtkowego chilijski poeta Nicanor Parra,rocznik 1914, ukoczy100 lat, i to w znakomitej formie. Jego urodziny obchodzono w caymkraju, odbyway si koncerty, festiwale, wystawy i spotkania powicone poecie. Sam Parraspdzi ten dzie zwyczajnie, w swoim domu z widokiem na ocean w La Cruces, maymmiasteczku nad Pacyfikiem, kilkaset kilometrw od stolicy Chile Santiago.

J


19/42


18

Nicanor Parra urodzisipodczas I wojny wiatowej, podczas II wojny skoczylat 30;mia lat 59 kiedy Piniochet dokona przewrotu wojskowego a 87 kiedy samoloty uderzyy

w wiee World Trade Center. Dzisiaj jest uwaany za jednego z najwaniejszych poetwlatynoamerykaskich; w roku 2011 otrzyma Nagrod Cervantesa najbardziej prestiow

nagrod literack wiata hiszpaskojzycznego, przyznawan przez ministra kulturyHiszpanii.

Parra studiowa w Wlk. Brytanii i USA, przez wiele lat by wykadowc fizyki naUniwersytecie w Santiago. Jego poetykcechuje matematyczna wrcz skonnodo precyzji;

jest twrczjawiska nazywanego antypoezj, zrewolucjonizowasztukpoetyckutworami,ktre jednoczenie sapokaliptyczne w wizjach i bezporednie w przekazie, jak chociaby te

wydane w 1954 r. w zbiorzePoemas y Antipoemas.Poetycki styl Nicanora Parry jest bezporedni, przejrzysty, i nie pozbawiony humoru;

stanowi przeciwwagdla pompatycznej niegdy i penej patosu poezji latynoamerykaskiej.Jego jzyk cechuje prostota: opatnazywam opat, mwi. Debiutowaw roku 1937, w tymsamym czasie spotkao dziesilat starszego Pabla Nerud, poeto ugruntowanej jupozycji,

i stanowicego poetyckie przeciwiestwo Parry. Podczas gdy Neruda pisaniewstrzemiliweody wychwalajce mio, naturi pikno wszechwiata, Parra bycierpki i ironiczny czarnyhumor to znak rozpoznawczy jego poezji. Jestem urodzonym przestpc/zapany nagorcym uczynku/gdy kradem kwiaty w wietle ksiyca/bagaem o wybaczenie na lewoi prawo/jednak nie czujsiwinny.

Poeta jest samotnym bandyt na pustyni. Tak, jednak to nieprawda, e artyci sobdarzeni jak szczeglnwraliwociwyrniajc ich spord reszty ludzi. Przebudzeniesi w nocy z gow pen najdziwniejszych, niekiedy wrcz szalonych myli nie jest przecieczym wyjtkowym. Rwnie demony i lki dopadaj wikszo z nas. Cae ycie moe sikademu nagle zawali w wyniku osobistej tragedii, kryzysu, zmartwie. Demony zakadajrne maski, ale niszcz ludzk psychik w ten sam sposb. Gdy chwyc, moesz wypaz drogi ycia na zakrcie, jeszcze raz stannago tak jak wtedy, gdy przyszedena wiat.

Niektrzy muszbraleki, by zaguszybl, przebolestratczy wyjz depresji. Czujsi cakowicie opuszczeni, samotni, pozostawieni sam na sam z demonami. Zo jest dla nichniczym przechadzajcy si obok ryczcy lew. Inni zadowalaj si legalnymi, dostpnyminarkotykami: tytoniem, kaw, alkoholem, seksem, obarstwem albo ascez. Jeszcze innizatracajsiw pracy czy w pochaniajcych ich pasjach; tak budujemy sobie mae wewntrznekrlestwo majc nadziej, e posuy bezdomnej duszy jako punkt oparcia w dniu, kiedy

bdziemy musieli opuciciao i przeniesido wiecznoci.Kady chciaby zostawipo sobie jakilad z wdzicznoci za moliwostpania po

ziemi i radowania si jej urod, za moliwokochania i nienawidzenia (w rozsdnych rzeczjasna proporcjach), za zdrowe, niewynaturzone ciao. Tak pojmowana wdzicznojest czymzwyczajnym, chociazapewne kady ma do niej inny powd.

Wikszoz nas ma przekonania polityczne, jednak jest oczywiste, e w przewaajcejczci sone wynikiem zupenie przypadkowych zmiennych otrzymanych na yciowej loterii

jedynie przez fakt narodzin. Dorastanie, rodzice, kultura, taki czy inny talent bduzdolnienie nic z tego nie jest naszzasug, nie zapracowalimy na to. Urodzilimy siz gry przypisanido jakiejreligii albo do zbiorowej formy ateizmu, ktry pod rnymi nazwami zastpireligi.adna z tych rzeczy nie czyni nas kim wyjtkowym, lepszym, nie uprawnia do zaszczytwi wyrnie, zaten, kto je otrzymuje, powinien przyjdar z pokori zrozumieniem, dlategoe inni, na tej samej loterii, wycignli pusty los.

Zadaniem dla tych z nas, ktrzy piszpoezj, jest objaniato, co zwyczajne i ludzkie, te

wsplne dla wszystkich doznania, i nie przymyka oczu na otaczajce nas okropnoci czyndz. Powinnocipoetw jest przyczepisido rzeczywistoci jak rzep do ubrania i bada


20/42


19

dogbnie jej kade, nawet najmniejsze wkno. Dostrzega to, co si dzieje dokoa. Nazwademona. A jeli to moliwe, wszystko nazywapo imieniu.


POEZJA

NICANOR PARRA

Nie jestem sentymentalnym staruszkiem

dla dzieci mam tylko chdnie wzibym dziecka w ramionanawet gdyby wiat sikoczyco tam bdudawanie cierpirodzinnych spotkaraczej wolabym wsadzisobie patyk w okonibawisiz moim siostrzecem

moje wnuki temnie zbytnio nie wzruszajwaciwie to grajmi na nerwacha jeszcze, widzc jak wracam z playprzybiegajz otwartymi ramionami

jakbym bywitym Mikoajemmae sukinsyny!co do diaba sobie o mnie myl!

Cofam wszystko, co powiedziaem

Zanim odejdMam prawo do ostatniego yczenia:askawy czytelnikuSpal tksik.To wcale nie to, co chciaem powiedzie,Chocia zostao napisane krwi.To nie to, co chciaem powiedzie.

Mao kto moe bybardziej smutny nija.Pokonamnie mj wasny cie:

Zemciy sina mnie wasne sowa.


21/42


20

Wybacz mi, dobry czytelniku,e nie mogciobjserdecznieNa poegnanie. Odchodz

Z wymuszonym i smutnym umiechem.

Moe to cay ja.Ale posuchaj mojego ostatniego sowa:Cofam wszystko, co powiedziaem.Z najwikszna wiecie gorycz,Cofam wszystko, co powiedziaem.

USA

gdzie wolno to tylko statua

Mczyzna

Jego matka jest bardzo choraWic idzie po lekarzaPaczeNa ulicy widzi swojonz innym mczyznTrzymajsiza rceIdzie za nimiChowajc siza drzewamiPaczeNagle spotyka przyjaciela z modociTyle lat sinie widzielimy!Iddo barumiejsi, gadaj

Wychodzi sikaWidzi dziewczynJest nocOna zmywa naczyniaPodchodzi do niejObejmujeTaczwalca

Wychodzna miastomiejsi

WypadekDziewczyna traci przytomnoOn szuka telefonuPacze

Puka do domu, gdzie palsiwiataPyta, czy moe zadzwoni


22/42


21

Ktogo poznajeHej, zostai zjedz coNieGdzie jest telefon

No we, zjedz coUlegaSiada i jePije jak skazaniecmieje siProszgo, eby powiedziawierszMwiI zasypia pod stoem

Ostrzeenia

W wypadku poarunie uywawindyzejpo schodachchyba e instrukcja mwi inaczej

Nie paliNie mieciNie sraNie sucharadiachyba e instrukcja mwi inaczej

SpukiwakibelPo kadym uyciuZ wyjtkiem kiedy pocigStoi na stacji

W trosceO pozostaych pasaerw

Naprzd onierze ChrystusaRobotnicy wszystkich krajw czcie sinie mamy nic do stracenia poza yciemChwaa Ojcu

& Synowi

i Duchowi witemuchyba e instrukcja mwi inaczej

Nawiasem mwicMamy teinne oczywiste prawdye wszyscy ludzie srwni

stworzeni przez swojego demiurgai majniezbywalne prawa


23/42


22

do ktrych naley ycieWolno

& pogoza Szczciem

& ostatnia sprawa, chocianie najmniej wanae 2 + 2 rwna si4chyba e instrukcja mwi inaczej


Nicanor Segundo Parra Sandoval, ur. 5 wrzenia 1914 r. w Chile. Poeta, matematyki fizyk, absolwent Instytutu Pedagogicznego na Uniwersytecie w Santiago, (fizyka,matematyka), Uniwersytetu Browna w USA (fizyka) i Oksfordu (kosmologia); w latach 1938-43 pracowajako nauczyciel w szkole, od 1948 r. profesor fizyki, od 1952 r. wykadowca fizykiteoretycznej na Uniwersytecie Chilijskim w Santiago. Jeden z najwaniejszych poetwlatynoamerykaskich, twrca antypoezji, charakteryzujcej si odrzuceniem tradycyjnychkonwencji, przede wszystkim rezygnacjz metaforyki, odheriozowaniem bohatera, humorem,ironi, bezporednioci, zainteresowaniem zwykym yciem, rzeczywistoci, zagadnieniamifilozoficznymi, spoecznymi i politycznymi; autor 25 zbiorw wierszy. Czterokrotnie

nominowany do Nagrody Nobla; laureat najwaniejszej w wiecie hiszpaskojzycznymNagrody Cervantesa (2011) i Premio Iberoamericano de Poesa Pablo Neruda (2012).


24/42


23

ESEJ

Grzegorz Gniady

SZYIZM I MONOTEIZM STOSOWANY[Miron Szmytkiewicz, szyita i mistyk]

zyizm od wiekw uznawany jest za mistyczny nurt islamu. To wanie w szyizmie rozwinsi sufizm zwany ,,mistycznym kwiatem islamu''. Pochodzi ono od sowa suf (wena),

poniewasuficy nosili paszcze z wielbdziej weny. Arabowie nazywali ich derwiszami.Sufizm jest prb osignicia jednoci z boskim absolutem. Praktyki polegaj na

modlitwach, recytacji formu religijnych i boskich imion, grupowych piewach (qawwali),studiowaniu witych pism islamu, a przede wszystkim na wyparciu si wasnego ego.Jednymi z najznaczniejszych sufi byli Rabia Al-Basri, Dunajd, Al-Hallad, Al-Ghazali

i IbnArabi.Sufizm nie posiada adnej sprecyzowanej doktryny. Muzumaska teologia nie jest

przedmiotem ich studiw. Dlatego sufizm rozwin si wrd sunnitw i szyitw, czerpicwiele inspiracji z chrzecijastwa i buddyzmu. Czciwiatopogldu sufickiego jest tewiaraw wahdat al-wudud (jednorzeczywistoci).

Suficy rozrniaj trzy drogi prowadzce do Boga: mdro (al-ma'riafat), mio (al-muhabbat) i boja (al-khawf). Pierwsi sufi pojawili si w Iraku ju w VII wieku, jakospontaniczna reakcja na luksusowy styl ycia kalifw z dynastii Omajjadw. W nastpnychstuleciach gwnym orodkiem sufizmu stasiBagdad.

W obrbie sufizmu wyksztacio si wiele rnych tradycji (tarika), inicjacji i drgmistycznych. Do XV wieku najpopularniejsza bya rifa'iyya, ktrej twrca, Ibn ar-Rif (1106-

1182) mieszka na podmokych terenach delty Tygrysu i Eufratu poudniowego Iraku.W okresie pniejszym jej miejsce zaja droga zwana kadirijja. W muzumaskich Indiachszczeglne znaczenie zdobya suhrawardijja, ktra oddziaywaa rwnie na hinduskich

joginw. Wrd plemion berberyjskich w Afryce Pnocnej rozwina si sadilijja, natomiastw Imperium Osmaskim bektaszijja. Sufizm, bdcy niewerbalndrogdo poznania Boga,w ogle nie daje siopisaw jzyku ideologii istniejcych we wspczesnym wiecie. Sufi nigdynie odrzucali Koranu, byli natomiast przeciwko pytkiej i zewntrznej pobonoci ktracechowaa i cechuje wielu muzumanw.

Imam Malik jest autorem sentencji: ,,Kto zajmuje sinaukprawa, a nie powica sisufizmowi, ten jest niemoralny; kto za zajmuje si sufizmem, a nie zwraca uwagi na naukprawa, ten jest odstpc od wiary. Kto za czy obie te sprawy osiga prawd. Od

redniowiecza do wspczesnoci wiele bractw sufickich osigno due znaczenie polityczne,a niektre zaoyy swoje pastwa i dynastie (w Libii, Sudanie i Azji rodkowej). Suficy byliczasem przeladowani, przez ortodoksyjnych sunnickich emirw i sutanw. Wielu sufichponioso miermczesk.

Bractwa sufickie istniejtake w Polsce, i to od lat dwudziestych minionego stulecia. Donajwaniejszych naley Zachodni Zakon Sufi, Szkoa Nauk Sufich i Stowarzyszenie Subud.Jednym z najbardziej aktywnym polskich sufich jest Miron Szmytkiewicz (Isaak ibn Al-Amal) absolwent V Liceum Oglnoksztaccego imienia Jana Pawa II w Toruniu, tam tekoczykulturoznawstwo na Uniwersytecie im. Mikoaja Kopernika. Miron to poeta, muzyk, mistyki wizjoner. Regularnie uczestniczy w konferencjach midzywyznaniowych i imprezachpoetyckich.

S


25/42


24

Na przeomie 2009 i 2010 roku gbiej zainteresowa si szyizmem i sufizmem.W styczniu 2011 roku braudziaw dwch konferencjach Zwierzta w religiach w toruskimDomu Muz, gdzie reprezentujc stanowisko muzumanw wygosi referaty na temat statusuzwierzt w religiach oraz stanowiska religii wobec klonowania. Tego samego roku prezentowa

swoj twrczo poetyck w ramach XII Majowego Buumu w klubie Od Nowa. W styczniu2012 roku by gociem II edycji panelu dyskusyjnego Zwierzta w religiach: klonowanie zmieniajc istot natury''. Obecnie Miron jest trenerem sprzeday i pracuje z grupkonsultantw.

Miron Szmytkiewicz to zadeklarowany przeciwnik sztywnej etykiety i zaszczytw.Podkrela natomiast potrzeb poszukiwanie przez czowieka ukrytego w sobie potencjauduchowego. Uwaa, e duchowo zostaa pominita we wspczesnych szkoachi uniwersytetach, zdyskredytowana w mediach oraz w przestrzeni publicznej. Miron toniezwyka osobowo inteligentny, byskotliwy, z zasadami, wasnym zdaniem; wraliwy naludzk krzywd. Kocha poezj i teatr (bardzo ceni antropologiczny teatr WodzimierzaStaniewskiego w Gardzienicach).

Miron Szmytkiewicz jest autorem poczytnej publikacji cieki monoteizmustosowanego. Cz jego pracy na temat monoteizmu zostaa niedawno opublikowana naoficjalnym blogu Ahlul Bayt, ktry naley do polskich szyitw.

*

Monoteizm Stosowany to termin utworzony przez ibn Al-Amina w odpowiedzi napowszechn tendencj kuriozalnego praktykowania religii, majcego niewiele wsplnegoz gbokim i autentycznym przeyciem mistycznym. Niniejszy zbir myli jest prbpostawienia jasnej diagnozy stanu kondycji czowieka we wspczesnym wiecie jak rwniepropozycjprzemian, ktre miayby doprowadzido powrotu na prostciek.

Podstawowym zaoeniem i wsplnym mianownikiem zebranych wykadw jestprzekonanie autora o faszywie uksztatowanym procesie odczytu rzeczywistoci. cieki

Monoteizmu Stosowanego to rwnie czciowo profetyczne tezy na temat ksztatu wiataw przyszoci, i miejsca, jakie zajmie w nim czowiek, okrelany w publikacji mianem,,Wdrowca. Wikszo docieka zebranych w tej pracy ma charakter intuicyjny, a ichrealizacji przywieca dyskurs uniwersalny. Prno zatem szuka w ciekach kolejnejpublikacji o charakterze wstpu do teologii islamu, czy wykadni jego prawa. Nie jest toporadnik, ani tym samym bardziej wykad adresowany do wybranego odbiorcy.

Aparat recepcji w Monoteizmie Stosowanym

Nie od dzi wiadomo, e ludzko yje wycznie w sferze wasnych wyobrae o wiecierzeczywistym. Prekursorem teorii o uwikaniu czowieka w skonwencjonalizowanym czasiei przestrzeni by w staroytnej Grecji Platon. w myliciel pomimo ubogich z dzisiejszegopunktu widzenia rodkw poznawczych a jedynie dziki przenikliwym obserwacjom bdcymzaiste skutkiem szerokiej gamy aktywnoci socjalnej, doszed do wniosku, e jedyny realnyi wieczny byt to Idee za rzeczywisto, jak zwyklimy okrela szereg obiektwmanifestujcych si w polu naszego widzenia, jest jedynie odbiciem nieskoczonych idei.

W zasadzie naleaoby podkreli, e odbicie manipuluje Ide za spraw niedoskonaegomedium. Producenci damskiej odziey zdajsobie doskonale spraw, e wspczesne trendy,

generowane przez pozbawionych krzty mskiej wraliwoci kreatorw mody, redukujyciekobiet do wiecznej godwki. Nie bez powodu lustra znajdujce si w przymierzalniach


26/42


25

sklepw wyszczuplaj sylwetk. Oto rdo cierpienia jeeli nie moemy zobaczy prawdyo sobie samych, takie jaka ona jest, polegamy na odbiciu, ktre nieadekwatnie konceptualizujeistot pierwowzoru. Niestety w yciu kadego czowieka prdzej czy pniej (cho raczejprdzej) nadchodzi moment, w ktrym musi on skonfrontowasiz platoskIde. To, e na

co dzie uciekamy od siebie samych wida w tumie, gdzie wielu chtnie zapycha uszyjazgotem w autobusie, na ulicy, i zapewne w domach. Jednak pomimo wielowiekowejspucizny intelektualnej antycznego myliciela, adaptowanej wielokrotnie z powodzeniem narozmaite dyskursy, do dzi trudno uczyni z tej prawdy kryterium naszych opinii i sdw,podobnie jak trudno jest dokona gruntownej przemiany indywidualnego aparatu recepcjirzeczywistoci.

Monoteizm stosowany to wiedza ujta w praktycznej odsonie. Waciwie uytkowycharakter wiedzy jest najwaniejszym czynnikiem konstytuujcym jej realn warto. Z tegotytuu naley przede wszystkim zastanowi si nad kondycj aparatu recepcji tu i teraz. Jak

wiele osb potrafi obserwowaprzyrodbez przydzielania jej imion? Ptak, ktry wzbija sidolotu, gloryfikowany do blu przez wraliwo masow odbit w niezmierzonej liczbie

popularnych pieni, istnieje w wiadomoci tylko za spraw wsplnotowo usankcjonowanejnazwy i tylko w taki oto sposb jest rny od innych zwierzt. A przeciesowa zacierajobraztranspozycjonujc go do wiadomoci w bardzo swobodny, odlegy od prawdy sposb. Nazwynabieraj znaczena mocy skojarzedo ktrych siodwouj, lecz te z kolei odnoszsidoindywidualnych dowiadcze czowieka bdcych przyczyn subiektywnego ich rozumienia.

A przecieprawda jest jedna, i obiektywna.Czy moliwy jest jednak odbir rzeczywistoci w sposb bezporedni? Naley

przypuszcza, e mechanizm obronny przed Prawd, jaki wyksztacia oparta nasymbolicznym komunikowaniu kultura, peni kluczow rol w utrzymaniu wzgldnieuporzdkowanych mechanizmw zachodzcych w wiecie materialnym. Bymoe prawda jestna tyle smutna, i musiaa obrosn kulturow, czyli eskapistyczn form samoobrony.Moliwe, e bez tego jej brzemi byoby nie do podwignicia. Ciko jednak nie oprze si

wraeniu, e ludzie spo prostu nieszczliwi. Pragnienia, ktre sechem niebezporedniej,upoledzonej relacji czowiek prawda, prowadz do poarcia wasnego ogona. Od zaraniadziejw wiadomo, e np. pocig fizyczny nie ustpuje na czas wprost proporcjonalnydo jakoci jednostkowego aktu seksualnego. ycie, ktrego epicentrum jest ciga dnodozaspokojenia, powoduje cierpienie, a jednak niewiele osb czyni w tej materii gruntowneprzemiany. Ogld rzeczywistoci w jej niezakamanym majestacie jest moliwy, o ileuwolniony zostanie od pamici, ktra magazynuje sowa i przyporzdkowane im skojarzenia.

Oczywicie wspczesna medycyna orzeka, i taki stan, o ile wystpuje, wspistniejez zaawansowanymi stadiami chorb psychoneurotycznych. Nieoficjalnie mwi si, e

w krgach wielkich mistykw religijnych zbliony stan mona osignbez szwanku poprzezuskutecznianie wymylnych praktyk medytacyjnych. Sufi twierdz wrcz, e s zdolni do

bezporedniego wgldu w oblicze Boga, cho zdaje si to do problematyczne wobeckoncepcji absolutu, ktrego istota wolna od formy wymyka si z ludzkiej, adekwatnej doprawidetego wiata, moliwoci dekodowania zastanej rzeczy.

Poniewa istniej zatem powane wtpliwoci co do tego, czy prawdy w ogle monadotkn w tym wiecie, mona zaryzykowa stwierdzeniem, e to, co widzimy, czegodowiadczamy i pragniemy, w ogle nie istnieje. Bdem jest przypuszcza, e Bg jest jedni tsammanifestujcsiw naszym wiecie si. Dla nieprzystosowanego do odczytu Prawdyumysu, w istocie nie znaczy nic ponad subiektywne odczucia, do ktrych si odwoujeexpressis verbis jako symbol leksykalny. Istniej sowa odnoszce si do elementw

rzeczywistoci, gdzie midzy signifiant a signifie, a wic pomidzy sowem a elementemrzeczywistoci zachodzi wyrana relacja. Dzieje si tak choby z wyraeniami


27/42


26

dwikonaladowczymi. W przypadku sw Bg,Allah, Dieu wiadomo, e s onesymbolami arbitralnymi, tj. zwizek midzy nimi a treci, do jakiej si odnosz jestustanowiony tylko i wycznie na mocy konwencji, skutkiem le pojtego procesupoznawczego, opartego na bdnym przekonaniu, e sowa projektujswoje tragiczne skutki,

odczuwalne szczeglnie dzi, w dobie coraz to bardziej wyrafinowanych technologiimilitarnych i pogbiajcych sikonfliktw na tle politycznym.

Umys nie jest w stanie wej na ciek monoteizmu, dopki nie oczyci si ze sw,gdy one zawsze bd wyobraay Boga Prawd na rozmaite, nierzadko sprzeczne ze sobsposoby, czynic go winiem skojarze. Niezbdna jest obserwacja w milczeniu jakozaprzeczenie destruktywnej siy sowa, i ksztatowanie czystego umysu jako gotowoci doodczytu wiata wycznie takim jaki jest. Oto wstpne wyzwania przed jakim postawinaleyposzukujcego Wdrowca. W toku wieloletnich obserwacji, przy szczeglnym uwzgldnieniuperspektywy przyczynowo-skutkowej w relacjach midzyludzkich przypuszczam, e kluczemdla otwarcia cieki bezporedniego wgldu jest uskutecznianie mioci.

Reinterpretacja mioci

Wdrowiec, wyposaony w predestynujcy go do twrczych przemian i dziaaintelekt, winienposuy si nim dla reinterpretacji pojcia mioci. Warunkiem wstpnym bdzie tustopniowe wyprowadzanie umysu z side postpowego fermentu. To szeroko pojte tekstykulturowe zdewaluoway definicj kochania. Poniewa w czystej postaci mio nie czy siz modelem zaporedniczonego odbioru rzeczywistoci, ludzie uwikali j w kontekstyi wypucili w eter wszystkimi moliwymi rodkami artystycznego przekazu. U pocztkwnajpewniej w przekaz byprojekcjtamszonych przez obyczaj pragnie. Dziw zasadzie niema wtpliwoci, e sposb w jaki ludzie wzajemnie si traktuj jest dokonywaniem si staleobrastajcych w perwersjkulturowych obrazw. Okazuje si, e medium, ktre, jak wczeniejustalilimy, poredniczy w ogldzie Prawdy nabiera rwnie pewnej operatywnoci,regulujc w niejawny sposb kierunek caej cywilizacji. Innymi sowy, medium przeistacza si

w osobny ywio, stanowicy zwaszcza w rodowiskach laickich, demokratycznych wyjtkowo wyrafinowany aparat kontroli spoecznej.

Zaistniay problem stawia Wdrowca przed koniecznoci dekonstrukcji szkodliwychwarstw obrosych wok kluczowego pojcia. Na wstpie naley sobie jasno uzmysowi, emio nie jest przeciwiestwem nienawici. Przedstawienie szeregu merytorycznieuzasadnionych argumentw ukazujcych ten sd w wietle matematycznego aksjomatu, niepowinno by najtrudniejszym zadaniem, przed jakim mona by nas postawi. Mioprzywrcinaley do stanu suwerennej istoty, wolnej w swej naturze od punktu odniesienia,

w przeciwnym razie pozostanie zaledwie przedueniem i punktem w polu semantycznymnienawici, owocami swymi umacniajcymi jwe wszelkich nikczemnych objawach. Podobniema si rzecz ze wiatem lampionu, ktre migocc w oddaleniu na bezkresnym obszarzepustyni, pogbia swym blaskiem ciemne przestworza. Dokonywanie simioci w tak ujtymparadygmacie doprowadzima do jej unicestwienia w sferze tych elementw rzeczywistoci,ktre przedstawiaj upoledzony obraz Prawdy. Jeszcze cilej, chcemy doprowadzi j dostanu absencji w ukadzie szkodliwego dla ludzkoci dualizmu. Dopiero wwczas, kiedy miozostanie wyzwolona z sidekonfliktu, osignie swj suszny, absolutny i niepodzielny wymiar.Ogromnym wyzwaniem dla Wdrowca, ktry czsto dokonuje autokreacji na bazie sztucznieutworzonych etykiet, bdzie od tej pory ubytek mioci z obszaru dostpnych jemu

emblematw wasnej quasi-tosamoci. Klarowniej rzecz ujmujc, czowiek taki przestanie bywiadomy mioci i skutkw jej oddziaywania poniewa zniknie punkt odniesienia, ktry


28/42


27

pozwalamu do tej pory jpercypowa. W praktyce stanie przed koniecznociwyboru jednejz dwu cieek. Jedna bdzie procesem stopniowej, acz totalnej autodestrukcji (take w sensiefizycznym) jeli zaoymy brak fundamentalnego surowca, ktry pozwala mu wypeniapostulat istnienia wasnej jani we wszechwiecie. Druga cieka bdzie ciek triumfu

pokory, wspczucia i ofiarnoci, ktre osignszczyty wasnej dyscypliny i penego zespoleniaz interesem i wrodzonnaturWdrowca.

POEZJA

JACEK WIERK

Eldorado

Godny sytego nigdy nie zrozumieSyty ma dwa baseny, jak niesie wiegminna,dla obonie zdrowej teciowej. Oto, co on ma.Ma zawsze penlodwkdietetycznych dai medykamentw.Czemu to wanie on ma? Hobby ma. Konika ma.Do hipoterapii dla crki.

Godny patrzy spode ba na modlcego sisytego okas, egzotyczne wakacje, lepszy wz,

wikszy dom, jeszcze wyszy pot i o audiencju biskupa. To wszystko na obu kolanach,

w eleganckim garniturze, w pierwszym szeregu,uczesany. I wyperfumowany, bo pienidze mierdzcignsiza nim, jak smuga.

A wic samz maonkz nowym biustem (po chemii i mastektomii)

wychodzispuciwszy wzrok na samo dno, na ktrym prosio trzy miliony i dwadziecia dwa tysicealbaskich lekw tj. kwotna cudowny lek z Albanii.

Ozory myl.Nie szmata zdobi czowieka.


29/42


28

ucie kontemplacyjne

Przeua dwie wojny wiatowe.Przeua trzech mw,

paru narzeczonych, kilku papiey, lebiod,trydencki ryt.Przeuwszy tyle lat, jest rzekatryska humorem, pali cygara, madoskonapami, czyta bez okularwmiga po miasteczku na wzku elektrycznymhoduje trzy kurki i kogutana winksibrakmieszka z synem (kawaler, 78 wiosen)

Przepis na tak dugie ucie?

Trzeba miedobry cel w uciu. W przeciwnym razieprchnica, paradontoza,grzybica jzyka, niewiey oddech,linotok, sowotok, parch.

Sztuczna szczkanie zatruwa jej ucia. artujee poegnawszy siz tym uciem

bdzie miaa niemiertelne zby, wity zgryz.Jak wida, z radocimylio uciu wiecznym.

200 lat ucia! I niech z umiechemprzeuje, przeknie i kompotem popije znowuNIE SWOJmier.

mieci Boe

Oczy trzewych alkoholikw spikne.Ich oczy so czym.Ich oczy nie so byle czym.

Ale Abel, ksywa Kabel, mwi,e mu mwiono, e zionie od nich

wdwicon, gdy klcz, gdy lcz, studiujcNajwitszy Tekst. Ktowidziaich pijanych, jak bela.Papieru, na ktrym drukuj

wntrznoci tych swoich branowych pism.Widzia, jak upojeniAbstynencjskadali w nich wiadectwa i

Aseptyczne rce.


30/42


29

Widziaem, widziaemich palce brunatne od nikotyny, kawzalewanzimnwodprostoz olinionego kranu, i kontrolny, pyszny yk.

Widziaem delirki dilerki jak oczy odtruwanych staway siwite.

A co sprawiedliwi-upierdliwina to? A no to, e ze szmaty nie powstanie smokingi e robiwiele haasu o nicponi.

Sawa i Chwaa

Teraz jest nam tycio yso, bo siprzesta rozwija.

Chosidobrze zapowiada.Nie bypaski, bo miaw sobie kilka warstw.Owszem, bytemikki i pachncy. Wolno Artycie.Na jego widok miky i mdlayemerytki, rencistki, ciotki i nastolatki.Cenili go krytycy za to, e nie jest zwyky, szary.Obeszoby sibez reklamy. Ludzienie sgupi.Tylko, e kiedy wszyscy siorbi, mlaszczgupio sitak po prostu wychylii powiedzie:Fuj!

Pierwszych oznak wyczerpanianie zauwaynikt. Oszukanas wszystkich, bo

bybardzo rozwinity, jak na swj wiek.

Skoczya sijego rlka, hochsztaplera, jego rlka.Skoczya sijego rolka. To nie pomyka!Skoczya sijego rolka, rolka, rolka, rolka, rolkaChoto ponozawistnicymieli szepta:Jest do de.

Jacek wierk, ur. w r.1981 w miejscowoci Blizne, gdzie nadal mieszka. Studiowapolonistyk na Uniwersytecie Rzeszowskim, zajmowa si hagiografi, pismami mistykw,duchowoci katolick. Wiersze publikowa we Frazie, Wyspie, Odrze, Pograniczach,Latarni Morskiej, Szafie oraz w kilku antologiach. W 2014 nominowany do gwnejnagrody Konkursu Literackiego im. Henryka Berezy.


31/42


30

POGRANICZA

Alicja Kubiak

KIESZENIE

moich kieszeniach jest cay wiat. Zagldam tam, gdy zapominam, bo smiejsca, skdzo wypeza na wiato dzienne zatruwajc dobro, przyjt za sta oczywist.

Witraami przecite myli rozbijaj si o marmurow posadzk z rozlan posok pretensji.Tak sizaczyna dziezatruty komunaami wykrzyczanymi z gardzieli ignorancji. Sprawdzam,czy nadal jestem naprawd, czy nie zgino to co, ktre czyni mnie odrbnoci wrdtrywialnej gawiedzi prnoci. Przedzieram si wrd tumu nietutejszych niemych, ktrychpretensjonalne krzyki oblepiaj twarze przybyszw sprzed lat, wypdzonych, sprzedanych,pokonanych, zesanych, skrzywdzonych, wiernych, ulegych i polegych w walkach o jutrochaosu dz globalnych.

Wyjmuj latark, ktra wskazuje mi drog wrd mielizn obojtnoci, okraszonejdrobinkami bladej niechci. Czasami kto podejdzie by odnale si w ciemnociach,przycupnie na chwil i odejdzie. Niekiedy zostanie na duej, rzadziej na zawsze. Przewanieodchodzbez sowa, znueni ruchliwym blaskiem, niezdolni wymienibaterii gdy przygasa jejmoc. Faszem skrzywieni wykrcaj ruby cierpliwoci ku rozsypce zbatek sprowadzajcmechanizm.

Chusteczkokrywam wytarte przypominki. Sdelikatne i atwo siami, rozsypujc nadrobne kawaki. Czasami wydubuj rozpierzche okruchy z najgbszych zakamarkwkieszeni, by zawinje i uchroniprzed zapomnieniem. Odamki wypadaj, gubic siwrdkamieni czasu odmierzanych fazami ksiyca w magii menhirw niewzruszonych.

Piasek przesypuj midzy palcami, bo ta ziemia jest std, znikd indziej, tu jest mojemiejsce i rodz si myli jedyne w swoim rodzaju. Dlatego jest rozsypany po caychkieszeniach, upchnity midzy gbokimi szwami maej ojczyzny. Kiedy zostanie uwiziony

w szkle klepsydry odmierzajc ziarnka historii niewiadomym oczom, skrywajc tajemnicpowtarzalnoci.

Razem spite klucze chc si zgubi wrd wielu drzwi. S pilnie strzeone, by nienarobiy baaganu midzy wyprbowanymi wejciami. Starajsirozsypaprzy kadej okazji,miejc si obuzersko chowaj w podszewki kieszeni, ruchem lizgowym umykajc przedniecierpliw doni. Z upywem dni coraz mniej drzwi uchylaj, strzeg dostpu dopozostaych, by nie ruszystaruchy, ktra zna sinieuniknionego.

Kasztan jest dobry, gdy nie ma ju czasu na nic. Cierpliwie pozwala wyadowa stres,

bdc zduszanym, obracanym, uciskanym, ciemionym, ranionym, w kocu zabijanymw zemcie nad czasem, ktrego wci brak. On i tak jest wadc powracajcym, odradza siw kieszeni kadej jesieni.

Notes i dugopis to niewolnicy myli destrukcyjnej, despotycznej, natrtneji obrzydliwej. Pracujw pocie czoa gonic myl ulotni tuszujc jszyfrem w kratk. Czasamikartki plcz si wrd wieloci sw zapisanych w nieadzie lecz to nie przeszkadza junikomu, bo nikt przecienie ma oczu, z czego miejsiw kratk.

Telefon woa niewidzialnych, by ich usyszei poczubliskonieuchwytnego. Czasamisowa grzzn w czerni pustki albo ra biel szybkich sw uwizionych w skrtachmylowych: nie zapomnij jest hasem na czach ycia.

Dwie monety, zbyt mae i lekkie by zamknpowieki albo jedna dla szpetnego starca

w achmanach. Niewiele ich zostao w zamcie dzikiego kapitalizmu, za mao by y, za duoby rozrzucina ndznej drodze ostatniego dnia.

W


32/42


31

Rkawiczki sbez jednego palca, by bolenie poczurzeczywistochociaprzez chwili nie zapomnie, e ktonie ma ich wcale i cierpi przez cay czas. Bl rzdzi nieskoczonoci,

wyznacza jej granice i moliwoci, poza ktrymi wyobraony krzyk zamienia si w dymicapati.

Czasami znajduj opuszczon obrczk, pocieszycielk zdradzonych, opuszczonych,zapomnianych. Potrafi zamknkrg trosk w zoliwym ruchu powtarzalnoci zaklo kroplnaiwnoci powrotu minionych chwil. Zoliwy wzaptlonego czasu.

Noyczki odcinajsiod wszystkiego co ze. Powstae witrae pkajw nieskoczono,obleczone czerni ciel si nisko pyem osiadajc na przypadkowo mijanych ludziach.

W maym lusterku odchodz uroki rzucone pod pieszne stopy, byskiem oddalaj sinajgorsze sowa mimochodem rzucone na wiatr, ociae obietnicza tysic lat.

Kawaek bursztynu utopi natrctwo drobiazgowych gupot, oblepi zotym blaskiemdrobne ciaka pytkich spostrzeepowierzchownych mdrcw z niezaliczonego uniwersytetuycia.

Szum morza zaklty w muszli odczaruje dzisiejszo, by staa si wczorajszoci na

powrt budzc modow pomarszczonych oczach mijanych starcw.Mam szklane paciorki nanizane na yk, skolorowe i w rnych rozmiarach. Jedne

ukruszone, inne z narolami, pikne i szpetne, jak ludzie zgubieni po drodze. Pojawiaj sii nagle odchodzdo swoich spraw waniejszych nimgnienie chwili. Przemijajjak myli, byzaistniew innych miejscach, trwatam i czasami tsknido czasu wsplnego, czcego nas

w zdarzeniu minionym.Talizmanami pene me kieszenie, chroni wiat przed przypadkowoci zdarze

niepodanych, gadatliw prnoci mnstwa drobiazgw, wyrzucanych naprdce swz drapienych gardzieli.

FELIETON

Marek Rycki jr

PRZEPRASZAM, Z KIM MAM PRZYJEMNO?...

Ptaka poznajemy po ubarwieniu,a dobrego petenta po wdzicznoci.

Antoni Czechow

o naradzie z moim starym przyjacielem przemiewc i satyrykiem doszedem downiosku, e tym razem zajmiemy sikopotami i niezrcznociami wynikymi z zawioci

zwizkw midzyludzkich i kontaktw interpersonalnych (po prostu: czowiekaz czowiekiem). Oczywicie! nie wgbiajc si, ani nie wgryzajc anazbyt gboko w ichrodowd, uwarunkowania spoeczne, kulturalne, polityczne. Skoro ogada umysu polega natym, aby mylerzeczy przystojne i wykwintne nie bdziemy sprawiali kopotu! My jestemy

wdziczni petenci...

P


33/42


32

W czasach, gdy nic nie leci tak szybko jak oszczerstwo, pomwienie i plotka ofiaroszczerstwa jest nie tylko spotwarzony, ale i ten, co w potwarz uwierzy... Dlatego z niezwykskrupulatnoci, ba, wyczuciem, przenikliwoci i p r z e z o r n o c i naley zabliniasiz blinimi

Mona jeszcze na wstpie doda, e stosunki midzyludzkie (uwaga na wielki skrtmylowy) przestay jubyliryczne a stay si, prawie wycznie, wilczoekonomiczne.Co mi moesz zaatwi itp. itd.

Antoni Czechow zapodninasze umysy swym wyznaniem: Bdmy zwykymi ludmi,odnomy sijednakowo do wszystkich, a okae siwtedy zbdna wszelka sztucznie wzniecanasolidarno (sic!).

Mj stary (dowiadczony przez los i ludzi przyjacielfilutsatyryk) asiniebezpieczniebujn na swoim ulubionym bujaku po czym skonstatowa, e on jednak dzieli ludzi i nietraktuje wszystkich jednakowo. Odoy fajk (niepokoju ceremonii mistrz) i cedzc sowarzek: Dzielludzi, ktrym sinie kaniam, na cztery grupy. Stacy, ktrym sinie kaniam,

by si nie skompromitowa. To jest najprostszy przypadek. S te tacy, ktrym si nie

kaniam, by ich nie kompromitowa. To wymaga jupewnej uwagi. Stetacy, ktrym siniekaniam, by sobie nie zaszkodzi. Z tymi jeszcze wikszy kopot. I wreszcie stacy, ktrym sinie kaniam, by sobie u mnie nie szkodzi. Tutaj naley szczeglnie uwaa...

Taak, zabetami bkit w gowie nasz przemiewca. Fakt, e filut Karl Kraus zdobyprzez lata rutyni w sposobie, w jaki sinie kania, potrafi tak wyrazikady z tych niuansw,e wobec nikogo nie jest niesprawiedliwy. No c, my musielibymy doy chybamatuzalemowego wieku, by dojdo takiej perfekcji.

Jake czsto nie wiemy z kim mamy (nie)przyjemno... Kto zacz?... A przeciemonana tym wiecie robirozmaite sztuki, tylko ludzkiej natury nie oszukasz! Ale jak poznanaturdrugiego czowieka? Beczkami je sl? pono szkodzi na nerki, podwysza cinienie i...mona zdetonowa.

W stosunkach powiedzmy midzyludzkich powiao mrozem obojtnoci, hipokryzji,cwaniactwa, wyrachowania, ucisku i wyzysku bliniego swego, lecz nie ma nic to wsplnegoz porroku, natomiast jak zauwayem z ustrojstwem, w ktrym przyszo nam y(lub

wegetowa niepotrzebne skreli!); to s z a c h o w a n i a i o d r u c h y s t a d n ei m m a n e n t n i e z w i z a n e z c z a s a m i , j a k i e n a s t a y p o t a k z w a n e j t r a n s f o r m a c j i u s t r o j o w e j

Nie ma obecnie ju adnej gwarancji, e nie natkniemy si na totalnego durnia,abnegata, chama, prostaka ze wzgldu na posiadane przezetytuy czy wyksztacenie. Ilu

ja widziaam prostakw z doktoratami zwyka bya konstatowa swe przemyleniaMichalina Wisocka pod koniec swego dugiego ycia. Franciszek Starowieyski Byk szczeglnuwagprzykadado genw i kindersztuby. Mawiami by, e pochodzenie, rodzina, rozoystei gboko zakorzenione drzewa genealogiczne niejako chroni w swym cieniu ludzisubtelnych, wraliwych, ktrych obycie i zachowanie ksztatowane byo przez wieki i nic niemaj wsplnego z doranym koniunkturalizmem wyrachowanego granego kulturalnego, obyczajnego zachowania.

Wyimek z rozmowy:

Marek Rzycki jr: Czy dentelmen nie musi bykulturalny, mdry, inteligentny?

Franciszek Starowieyski: S dwie moliwoci: albo mdry, albo dobrze urodzony, czyli

posiadajcy pewne cechy kontynuacji, ktre s mdroci zbiorow narodu lub grupyspoecznej. wietnie wyrazi to Gombrowicz w Operetce, kiedy kae ksiciu Himalajowi


34/42


33

stwierdzi: jestem idiot, bcwaem, kretynem, ale mj idiotyzm, kretynizm i bcwalstwo sidiotyzmem, kretynizmem i bcwalstwem ksicia. Co to znaczy? e ma on tyle cechodziedziczonych, wyuczonych, e moe obejsibez mdroci!

Jakato z najczystszego rda prawda o czowieczestwie godnym i godziwym!

Ale czy yjcy w we wspczesnych nam czasach, ach, ach, ach obecnyidiota, kretyn, bcwa jest wiadomy faktu, e nie jest ksiciem jeno chisk podrbk w najlepszym razie...

Co na to klasyk?:Czowieka z klas moe pan pozna (...). Prawdziwie szlachetny czowiek jest

anonimowy. Wrodzona szlachetno ma wiksz si ni wszelkie wspaniaoci sawy, blaskpowodzenia, potga zwycizcy. Wszelka chora ambicja jest waciwociplebejusza. Taki niema czasu! Nie moe doczeka si szacunku, potgi, powaania, sawy wadzy! Szlachetnemunie zaszkodzi czekanie, ba, nawet pozostawanie w tyle.

Nigdy nikomu nie wchodziem w dup, chyba jako zadra! mawia mi mj przyjaciel,

Tadeusz Nowak (niedoszy noblista). T postaw potwierdza swym zachowaniem, ale takeuspokaja mnie przed wywiadamirozmowami, e ludzie wybitni, wyjtkowi, utalentowani,dotknici Palcem Boga szazwyczaj bardzo skromni, cisi a nawet pokorni. Choz racjiswego talentu, twrczoci z najwyszej pki, wyjtkowoci i pozycji w spoeczestwie mogliby by wprost nieznoni, a i tak byoby im wybaczone. Oni czuj jak boja

bo i ty nawet nie wiesz, nie zdajesz sobie z tego sprawy, jak czsto towarzyszy im zupenie absurdalna niewiara w siebie dopisami kiedyTadeusz do tekstu O ludziachtwrczych.

Gdy wielokrotnie rozmawiaem z Zok Komedow, on Krzysia Komedy bardzoczsto mwia mi o wraliwoci, a wrcz nadwraliwoci swojego ma. A gdy wspominaaMarka Hask i pokazywaa listy od niego opowiadaa mi, e Marek tylko nosi masksilnego haskowera, ktra mu przy wielu okazjach czy to spotkaniach z przyjacimi spadaa. Wwczas jawi si wraliwy i czuy na cudz niedol Czowiek zawsze pisanyz wielkiej litery. Radzia mi bym dotardo listw Marka Haski do matki, a tylko utwierdzsi

w tym przekonaniu; w Prawdzie o Marku. Jak to mwi obracaam siw wiecie opowiadaa Zoka Komedowa take w

Hollywood. Uwielbiam bowiem podpatrywa ludzi na wieczniku oraz zachowaniacelebrytek, celebrytw, o ktrych si tylko wiedziao, e lansuj je wszelakie media brukowe,

bulwarwki czy tabloidy. Powiem ci krtko: pokora jest matkolbrzymw! W szkole pokoryuczy si elementarnej mioci bliniego. Bez wzajemnoci! I nigdy na t wzajemno nieoczekuj! Ona przyjdzie, jak kade wyemitowane dobro, ale od kogozupenie innego, zupenieinnego; bowiem jest i gboko w to wierz, i sama tego dowiadczyam taka rwnowaga

w Kosmosie naszej wasnej ontologii bytu!... Najmniejsi ludzie, najmniej sobreprezentujcy snajbardziej zadufani w sobie

opowiada mi w rozmowierzece zatytuowanej Koszt doskonaoci jedenz najwybitniejszych terapeutw i psychiatrw, dr. n. med. Andrzej Rogiewicz, ordynatorOrodka Leczenia Nerwic i Depresji w Komorowie pod Warszaw. Oni to wanie z wielkimhukiem i patosem obnoszbezdennpustkswej osobowoci. I bardzo przylegajniejako doobecnego omotu wiata.

W kocu ciasne pogldy mogtebywizytwk odrzekem tylko, niestety, stak barokowo ozdobione przepychem pychy, e wielu daje si na to nabra; to taki tombakosobowoci

Poklask jest zacht dla znakomitych umysw a celem i kocem dla maych,zauwaye ten fenomen? umiechn si do mnie lekarz dusz ludzkich. Powiniene


35/42


34

wicej czyta biografii i porwnywa je z autobiografiami. To wietne wiczenie postawkrytycznych w czasach, gdy wszystko jest na sprzeda, nie wyczajc dusz i osobowoci, ot,takich, do wynajcia. Poza tym, niejeden ju odkry, e nikt nigdy, no prawie nigdy, niezdoby sobie poklasku tumw prostym, jasnym, prawdziwym, rzetelnym, dorzecznym,

uczciwym przedstawianiem istotnych faktw. Take o sobie oraz blinich Ludziepseudonimujsi uprawiajc, e tak siwyra, marketing osobisty.

Tak, odrzekem trawestujc sowa klasyka: Naley bardzo uwanie dobierablinich, z ktrymi czowiek chce sizablini Dlatego zaprzyjaniem sina dobre i na zez Pusi, kotk ssiadki, ktra kocha mnie zaarcie wcale nie za arcie!... i honorowemiejsce pod lamp.

Indianie, na ten przykad, mieli dobrze. Nazywasi taki Mdra Sowa, Przebiegy Lis lub teDugi Jzyk znaczy siziomkowie rozszyfrowali jego natur, poznali kondycje w dziecistwie i wiadomo byo z kim zacz, z kim mamy do czynienia i e czek sinie natnie....

Opowiadano mi, e do znakomitego wodza jednego z plemion przyszed mody

wojownik z zaaleniem, e to idiotyzm, uwaczanie godnoci Indianina takie gupienadawanie nazwisk. Wdz Wielka Gowa zaspi si, ale nijak nie mg zrozumie o cochodzi, w czym problem. Przecie tumaczy to jest wielkie udogodnienie i sama esencja,kwintesencja prawdy o czowieku. Taki na przykad Rczy Jele jest najszybszym naszym

wojownikiem. Albo moja crka Pochliwa Sarenka, to faktycznie najadniejsza squaww wigwamach, ale niestety dotd niezamna z racji swej wstydliwoci. Albo wdz ssiedniegoplemienia nasz brat Siedzcy Byk. Wiesz przecie, e jest okrutnie silny byk jeden, a e

wiekowy i przy tuszy, to w ogle nie wstaje. Mimo to na siedzco trzyma w cuglach i zamord swoje i nasze plemi. Dlatego zupenie nie wiem, o co ci chodzi... KamliwyPlotkarzu.

PS

Zauwaye, jak przybywa nam Kameleonw zagadnmnie nie tak dawno kolegaz jednej z redakcji, ktry robi obecnie zawrotnkarier; jest Czowiekiem Sukcesu okupujccoraz to wysze stoki. I ja wanie zauwayem bowiem oraz doceniem t postaw kontynuowa swj wywd, e wszelkie uniki daj wyniki. A skoro daj wyniki, to i ja sinigdy nie okrelam ani dookrelam. Wszak tyle nadziei, ile niewiadomej. Mam samychprzyjaci, bowiem nie otwieram paszczy, nie zabieram gosu w adnej sprawie, by byZA lub PRZECIW. Tym sposobem jestem dla wielu uosobieniem Mdroci Wszelakiej! Traktowany

jestem z szacunkiem, obdarzany zaufaniem. Ba, s tacy, co twierdz, e jestem nie dozastpienia. Staem siczowiekiem Opatrznociowym. Tym tesposobem nie mam wrogw otaczaj mnie klakierzy i na tym polegam moja tajemnica, e nigdy nie spadam z karuzelistanowisk A tym samym wszyscy zabiegajo moje wzgldy!

Balansujesz na linie odrzekem ktra niebawem okrci si wok Twojej szyi.Mwic skrtowo posusiobrazkiem rodzajowym: Gowa do gry, rzekkat zarzucajcstryczek.


36/42


35

POEZJA

UKASZ NICPAN

Matka patrzy w sufit

Moja matka patrzy w sufitma oczy obkanej z ubiegej epokigdy obkanych jeszcze krpowano

sufit wisi nad nijak szydercza kopiafreskw na sklepieniu Kaplicy Sykstyskiej

to sufit w szpitalu na Stokach

szpitale sw Polsce pierwszym krgiem piekaprzeznaczonym dla wszystkich nieustosunkowanych

wic matka patrzy w sufit wzrokiem obkanymrozbieganym jak mucha zamknita pod sojem

zamaa nogw biodrze przesza operacjmieszajjej siteraz czasy i osoby

jej sposzone renice skaczpo suficie

od jednej strasznej postaci w robroniedo drugiej rwnie gronej chonagiej jak Adam

zwisajnad ninisko dwie drewniane rczkipodpite acuchami do elaznych rur

by miaa siczego uchwyciz nadziejna ycie wieczne i na zmartwychwstanie

a patrzc trzewiej na spacer do oknaza ktrym gwiazdy nad odzimartwiej


37/42


36

Udar

Spada motma postawkienka

cieszego od myliod liny pajczej

wieszaawanie rcznikna haczyk w azienceotwartej na wiatna cay wiati wicejmogawyj

wyjechazmienikrajkontynent

nawet epok(filmy kostiumowe)podskoczydo wini(wisiaa ci nad gow)

wejdo morzadygotaprzeskakujc faleze zoonymi na piersiach rkamimogana rowerze zjedaze wzniesieniaodmwicukru(ostatnio nie sodz)

wzina kolana kota albo psanawet jako niewierzca byabogiem

gdy on spadi teraz

w pampersachna wzkulinic sibekoczeszprzebijajc murukrzyowanym sowem

wystajcym z ustrozpaczliwgoskdrzazg

ecce czowiek


38/42


37

Kto to?

Kto to jest?pyta Wacawa

siostra mojej matki

matka chwilmilczypotem odpowiadaz nutktriumfu pod somianym kapeluszemukasz!

cieszymy siw socupod domem seniora

w cieniu drzewaWacawa i ja

a kim jest ukasz?docieka z nadziej(z ziarnem obawy)ma ciotka Wacawa

tego junie wiemoja biedna matkai patrzy na nas bezradnie spod skrzydasomianego nakrycia siwizny

to twj syn!z tryumfem obwieszcza Wacawa

jak przed upywem czasugracz w teleturnieju

moja matka patrzy na mnie jak na zjawprzymruajc lewe oko w gbszym cieniu

a potem mwi jak oprzytomniaaja nie chctak zapomina!

prawie z rozpaczlecz zaraz simiejepatrzc na mniecudzego synai siostrktrej junie mai miejemy siwe czwrkrazem z cieniem


39/42


38

Moja matka czyta powie

Siedzi w zielonym swetrze(sama go wczoraj zrobiam na drutach)

i skada sowa z liter(nad przepaci, adre spadnie i sinie pozbiera)

uskadaa sowo jestemi znowu zaczyna, od zeraz takim trudem jakby powietrze

byo rzadsze nina Everecie

narratorka powieci (autobiograficznej)siedzi tymczasem w porcie nad Rio de la Plata

ocalaa z zagadyi to sowo jestemprzez ktre nie moga przebrnmoja matkaodnosi sido niej

jest jej wielkim witem

Rio de la Platata ogromna przestrze

jumojej matce nie przejdzie przez usta

to rzeka mamokrzyczjej nad uchem

patrzy na mniegowa bezzbnej staruszkii mwi z blem ktry amie kociwidzisz, czytajunawet nie umiem

jakby wrcia do rdegdziena samgrdo pocztku wszystkich powieci


40/42


39

Deserek o smaku czekoladowym

Podtykam yeczki matka otwierausta i wysuwa jzyk

siedzimy w altanie za domem opiekina tle sosen o dugich igach

nie rozmawiamy bo jumnie nie syszywszystkie sowa od niej odbiegyczasem mnie tylko pogaszcze po rcei umiechnie sitak jakobiednie

przepraszajco jak aniolub samPan Bg przybity cierpieniemgdyby byistniai gdyby je zna

i gdyby musiadeserekpodawamatce swej gdyby jmiana yeczce co ciy kamieniem

Mawka

Moja matka pije kawpodnosi kubeczek do usta rce jej drjakby kuapneumatycznym motemprzedwojenny bruk

znad kubeczka patrzy na czubki trzech brzzw mawce bez formy i granic

tam zbudujemy nasz ostatni domi bdziemy w nim razem mieszkali

ukasz Nicpan, ur. w 1950 r. w odzi. Poeta, tumacz literatury angielskojzycznej. m.in.I. Shawa, I.B. Singera, C.S. Lewisa, U. Le Guin. Ukoczy polonistyk na Uniwersytecie

Warszawskim, do stanu wojennego pracowaw redakcji Nowych Ksiek. Wydatrzy zbiorywierszy: Czyste ratownictwo (1980), Kwanty (1984) i Do czytajcej list (2013) za ktryotrzyma w ub. roku prestiow Nagrod im. Bednarczykw. Umieszczone w tym numerzeKrytyki Literackiej wiersze nie byy dotd publikowane, pochodz z przygotowywanego dodruku zbioru.


41/42


40

DLA AUTORW

Koczymy z praktykpoprawiania tekstw i zastanawiania si, o co waciwie autorowi chodzi,i po co w ogle pisze. Podnosimy poprzeczk. Nadsyane teksty powinny by poprawne podwzgldem jzykowym oraz sformatowane zgodnie z obowizujcymi zasadami. Prosimy rwnieo stosowanie polskich znakw diakrytycznych i waciwych znakw typograficznych. Tekstyniepoprawne i nieudolne bd odrzucane. Krytyka Literacka zastrzega sobie prawo doredakcji, adiustacji i korekty wybranych tekstw.


42/42

Peter Paul RubensCztery kontynenty

olej na ptnie, ok. 1615 r.Kunsthistorisches Museum, Wiede

Krytyka Literacka 2 2015

Documents

Transcript of Krytyka Literacka 2 2015