Krytyka Literacka 1 2015

8/10/2019 Krytyka Literacka 1 2015

1/53

ISSN 2084-1124 1(63) STYCZE2015

KRYTYKA LITERACKALITERATURA SZTUKA FILOZOFIA ESEJE RECENZJE FELIETONY WIERSZE OPOWIADANIA

OD REDAKCJISowo na stycze PaweJasienica Spotkanie literacko-muzyczne Baran Mroek w Bibliotece Uniwersytetu dzkiego ukasz Nicpan i Krzysztof Lisowski laureataminagrody im. BednarczykwPOETIKON JZEFA BARANAHanna BondarenkoESEJStanisaw Jasiski HENRI CARTIER-BRESSON. Decydujcy momentPOEZJASander de VaanPOGRANICZAJustyna Babiarz DOM NADZORU [T.M. Sobieraj,Dom Nadzoru]POEZJANur Muhammad Monir [Adhar Amar]ESEJDariusz Pawlicki O NIEISTNIEJCYM (JESZCZE) SPOECZESTWIE MECENASWPOEZJAPiotr Stanisaw KrlROZMOWAMarek Rycki, Kazimiera Iakowiczwna BYAM SEKRETARKPISUDSKIEGOPOGRANICZAMarek Trojanowski PROTOKZ BADANIA [o poezji E. Tkaczyszyna-Dyckiego]SZTUKAGiotto di Bondone POKON TRZECH KRLI

RedakcjaTomasz M. Sobieraj, Witold Egerth, Janusz NajderWsppracaKrzysztof Jurecki, Alicja Kubiak,Dariusz Pawlicki, Marek Rycki jr. Wioletta Sobieraj Strona internetowa http://krytykaliteracka.blogspot.com/

[email protected] Adresul. Szkutnicza 1, 93-469 d


2/53

Krytyka Literacka 1(63) 2015

1

OD REDAKCJI

Sowo na stycze

Rzdcy krajw zacofanych, zetknwszy si z bardziej zaawansowanymi, zwykle popadajw sybarytyzm. Staraj si o taniutki zreszt luksus zagranicznego pochodzenia. Nie mamowy o ich politycznym znaczeniu w wiecie. A i we wasnym kraju kto inny naprawd zanich rzdzi.

PaweJasienica,Myli o dawnej Polsce

*


3/53


2

ukasz Nicpan i Krzysztof Lisowskilaureatami nagrody im. Bednarczykw

agrod im. Krystyny i Czesawa Bednarczykow za najlepszy tom wierszy w roku 2013otrzymali ukasz Nicpan za tomik Do czytajcej list i Krzysztof Lisowski za tomik

Poematy i wiersze do czytania na gos.Nagrod w wysokoci 15 tys. z (do podziau) przyznaa kapitua w skadzie:

prof. Wojciech Ligza (przewodniczcy), poeta Jzef Baran, prof. Janusz Gruchaa, prof. BeataSzymaska, prof. Maciej Urbanowski. Uroczysto wrczenia nagrody miaa miejsce15 grudnia 2014 r. w Krakowie. Laudacj na cze Krzysztofa Lisowskiego wygosi prof.

Wojciech Ligza, za o poezji ukasza Nicpana mwi Jzef Baran (jego wystpieniepublikujemy poniej).

W wydawnictwie Veda ukaza si tom o wyjtkowej urodzie poetyckiej zatytuowanyDo czytajcej list.

Zbir bardzo wspczesny, bo jego autor, ukasz Nicpan, widzi czowieka i wszelkieistnienie w perspektywie fizycznej i metafizycznej, mikroskopowej i galaktycznej. Rozleg

wiedzo tradycji czy z wiadomociami o najnowszych badaniach i odkryciach naukowych,zaznaczajc to jednak w wierszach na tyle dyskretnie, by nie przecia publicystycznym

balastem z natury skrzydlatych metafor i nie odbieraim wieoci lirycznego odkrycia.Pisaem kiedy, e poezja to rwnoczesny bysk spojrzena ziemi(tpod nogami)

i Ziemi (t w przestworzach) z pespektywy Ksiyca i przez najczulszy mikroskop. Owaoptyka czy wanie utwory poety z Puszczy Kampinoskiej, ktry przez ostanie 30 lat milcza,nie publikujc oryginalnych utworw a tylko przetumaczone przez siebie z angielskiegopowieci z zakresu fantastyki.

Pod pirem Nicpana nie ma tematw niegodnych poezji. Czy punktem wyjcia bdziemartwy ptaszek, rj mrwek w puszczy, kolorowe zdjcia mzgu, czy mapa, mucha, staraGawroska, siedmiolatek czy sia odrzutowa lub grawitacyjna zawsze w kocu autor

w sposb ekwilibrystyczny dochodzi do najwaniejszych pyta egzystencjalnych czyeschatologicznych zwizanych z natur czowieka, wiata, Kosmosu. Jest rwnoczeniepoetnatury i kultury, poetpenym, bo tradycyjnym i nowoczesnym, co uwidacznia sinietylko w treci, ale i w formie. Ma w maym paluszku warsztat poetycki, swobodnie operujc,gdy trzeba rymem i rytmem (zwykle asonansowym) a gdy tego wymaga dobro tekstu tylko

biaym wierszem. Trei forma uzyskujw jego lirykach idealnrwnowaga mdronigdynie robi wraenia retorycznej przemdrzaoci, gdywiersze Nicpana sprzepuszczone przezfiltr serca i dowiadczenia indywidualnego, jak w tym znakomitym, prostym i rwnoczenieprzewrotnie wyrafinowanym wierszu o ciele:

Do ciaa mojego mdrego

Bdpozdrowione, moje mdre ciaotwoja wiedza potulna i rzadko krzykliwanieskoczenie przewysza moje widzimisi

jakmaksym, pointdorwnamnatchnionym kryptom szpiku twoich koci?

N


4/53


3

cpowiem aby sprostapracowitymi przemylanym w kadym calu yom?

jakebym musiawymdrzysiszczytnie

by signszarej codziennoci pucae junie wspomno twoim otarzuza witraami oczu umajonym

w ktrym sichemia ciera z gwiezdna wizjjak brzytwa z pasem rozpitym u lustraw najlepszych swoich wierszach jestem gupszynitwj najmniejszy u nogi paznokie

nigdy do ciebie ciao nie dorosnchobym zapucisiana kres wosai odkryciemna zagadkistnienia

ciebie tak chwalc nie chwalsam siebieprzybdw tobiei turystjestem

POETIKON JZEFA BARANA

HANNA BONDARENKO

anna Bondarenko aktorka, poetka, dramatopisarka Dugo nie traktowaa swoichpoetyckich natchnie powanie. Zapisywaa je na przypadkowych karteluszkach,

serwetkach, biletach podrnych, ktre potem czsto gdzie si zapodzieway. Dopiero od2013 r. zacza publikowa.

Najlepsze jej wiersze s jak od lancetu proste, ostre, precyzyjnie celne i czstozakakujco oryginalne. Na uwag zasuguj: specyficzna artobliwo, przewrotnoi przejrzysto kompozycyjna. W tegorocznym konkursie literackim imienia Morawskiego

w Gorzowie zachwycia jurorow (byem jednym z nich) przed wszystkim wierszem Kobietagotuje ros, dziki czemu zdobya pierwsznagrod.

Przygotowaa do druku debiutancki tom wierszy pod takim wanie tytuem. DoPoetikonu wybraem z niego dziesiutworw. [J.B.]

jak to siwaciwie robi

waciwie to mona powiedziee yjod niedawnabo wczeniej prbowaam sitylko dowiedziejak to siwaciwie robi

H


5/53


4

nazajutrz

wyczyciy pantofelkiwypieliy ogrdeknakarmiy kotkapieskisiedem kurekusiady przed domkiem i czekajasoneczko zanie za stodkmaa ksiyc jak srebrny ksiznowu je uszczypniepocignie za warkoczszepnie swkood ktrego malwy siczerwienii malinyhen tam pod lasem

wytarmosi wyturla wygrzejeby nazajutrzwyczyciy pantofelkiwypieliy ogrdeknakarmiy kotkapieskisiedem kurek

kasztany

ya bez ladw miocina starannie wyprasowanej suknipo kpieli zakrywajc lustro rcznikiemchowaa siprzed diabemi panem bogiemliczya minuty jak paciorki koronkikiedy spaday kasztany za oknemzaciskaa blade usta

eby nie rozkwity na wiosna teraz ma jkadyrobaki podobnodobrze jej robitakarozwizo


6/53


5

kobieta ktra gotuje ros

kobieta porzucona dla modszej poyka oddechjej piersi nie chcsipodniejej biodra kurczsijak przebity balonnie czuje wiatru we wosachzamyka oknagasi wiatokadzie sina pododze

jak dzieckoskarcone za nicumierarankiem wstaje eby ugotowarosspoglda w lustrolecz nie ma kobiety porzuconej dla modszej

jest tylko kobieta ktra gotuje ros

a noc

jak dwoje koltblinit gazelimoje piersirankiem skacz

gdy wbiegam po trzy stopniena ostatnie pitroi gdy mnie corozmieszy

w poudnie sterczod pieszczoti karmiapczywe usta niemowlt

wieczorem koyszsiw fotelua nocco siz nimi stanienocgdy zatopisiw nieskoczono

kto je pomieciw swoich doniach

gdybym bya mczyzn

gdybym bya mczyznbraabym ycie powaniejbez balejay wizay obcaswdekoltw

cieni do powiekczerwonej szminki na kieliszku


7/53


6

a nie tak lekko jak puch jakichnawet z zarostem bez makijauzrobionych oczu paznokci czuabym sipanem sytuacjirobiabym interesy za granic

nie musiaa wyrywasobie woswz ydekpiowatipswnakadamaseczek z nagietkaogrkakoziego mlekaskubasiklepawygadzainwestowaabym w siebie jak w giedalbo w kopalnie diamentw

wieczorem czytaabym prasw okularach

pytaa co tam panie u chiczykwpalia grube cygaraa w deszcz

w deszcz bym sinawet nie myatylko stana w rozkrokui patrzya w niebo

bez pilingu z morza martwegoi wacikw pachncych lawend

szukam matki

zgubiam siebiewszystko mnie dzieliczasprzestrze

jatyonastraszy

uwierapaczjak dzieckoszukam matki ktra mnie pozbieraziarenko do ziarenkarozpoznaodnajdzie

w odlegej galaktyceskalesowiegrymasiepyku kurzu

liciu na wietrzeukoysze przygarnie


8/53


7

szukam matkiktra wie kim jestemszukam matkiktr

jestem

quo vadis

mam talentmylaam e moim celem yciowym jest zostagwiazd

jak modrzejewska czy greta garboi tylko chwilowo zmywam naczynia

i piewam gotujc krem z groszkualbo piszcona serwetce w kuchnieby nie wykipiaoale e jutro pjddalej

wyejbdmiewicej propozycjinatchnieniapienidzyale siokazaoe jestem na miejscudotaram

mogsirozpakowatrochrozejrzepo okolicywreszcie pjz dzieckiemna spacer

gamo

cienie ma poczucia obowizkuani askotek

nie przyjani siz innym cieniemnie rozmnaanie pierze skarpetekchosprawia takie wraeniemona po nim skaka

jedziroweremkopadokiuciecna sprchniawierzbmona teogosiw lokalnej gazecie

e wreszcie udao sizgubidrania


9/53


8

a rankiem patrzejak siprzecigaobokgamo

no le mwi

ludzie powinni byweselsijacyi bardziej odpowiedzialnirodziny powinny trzymasirazemklimat powinien bycieplejszya nie taki

ja powinnam lepiej wygldajak dawniejmj mpowinien wicej zarabiai mnie nie zdradzamoja matka powinna mnie rozumiemoje dzieci siuczya nie tylko komputera bg powinien to wszystko jakoegzekwowanole mwi

Hanna Bondarenko, ur. w Lublinie w 1968 r. Ukoczya filologi polsk na KatolickimUniwersytecie Lubelskim, a w 2011 r. Szko Aktorsk Haliny i Jana Machulskich

w Warszawie. W latach 20102013 wsppracowaa z warszawskim Teatrem Rampa, gdziezagraa m.in. we Wdowachwedug Mroka w re. G. Mrwczyskiego. W 2013 oraz w 2014 r.zdobya wyrnienie na Oglnopolskim Konkursie Poetyckim im. Stanisawa Rewicza, a we

wrzeniu 2014 r. pierwsz nagrod na Oglnopolskim Konkursie Literackim im. ZdzisawaMorawskiego. Publikowaa wiersze w Akancie, Pegazie Lubuskim i Dzienniku Polskim,pisaa felietony do Zwierciada.


10/53


9

ESEJ

Stanisaw Jasiski

HENRI CARTIER-BRESSONDecydujcy moment

1952 roku wiatowej sawy fotoreporter Henri Cartier-Bresson, wsptwrca grupyfotoreporterw Magnum, opublikowawe Francji album Images a la sauvette, ktrego

wydanie angielskie nosio tytuThe decisive moment (Decydujcy moment). Album zawiera126 jego zdj z wielu zaktkw wiata. We wstpie Cartier-Bresson zacytowa wypowiedkardynaa de Retz z XVII wieku: Nie ma nic na tym wiecie, co nie posiada decydujcegomomentu. Cartier-Bresson adaptowa teologiczn w gruncie rzeczy refleksj na okrelenie

wasnego stylu fotograficznego. Powiedzia: Fotografia to jest jednoczesne i natychmiastowe

zarejestrowanie faktu, a zarazem rygorystyczna kompozycja postrzeganych form, ktreprzedstawiaj i oznaczaj ten fakt. Przekonanie to stao si niemale pierwszymprzykazaniem fotoreporterw na caym wiecie, w istotnym stopniu wpyno na estetykfotografii artystycznej drugiej poowy XX wieku.

Henri Cartier-Bresson, fot. Julien Gracq, 1984 r.


11/53


10

Henri Cartier-Bresson urodzi si 22 sierpnia 1908 r. w Chanteloup-en-Briew rodkowej Francji, w rodzinie zamonego producenta tekstylnego. Jako mody chopiecposiadajeden z najprostszych aparatw wiata Brownie Box Kodaka; uywago do robieniazdjz wakacji, pniej eksperymentowaze skadankamermieszkow3 4". Brownie to

nazwa dugiej serii prostych i niedrogich aparatw amatorskich produkowanych przez firmEastman Kodak. Pierwszy Brownie, wprowadzony w lutym 1900 r., by bardzo prostymkartonowym pudekiem z pojedyncz soczewk jako obiektywem, na film zwojowy, zezdjciami o formacie kwadratowym 2,1" (~ 6 x 6 cm). Za cen1 dolara kady mgsobie naniego pozwoli. Brownie reklamowano przewrotnym hasem Ty nacinij przycisk, myzajmiemy sireszt. Niestety, wikszopocztkujcych fotografw do dzisiaj uwaa, e takislogan moe byprawd! Do 1930 r. sprzedano ponad 127 milionw aparatw fotograficznychBrownie.

Henri Cartier-Bresson,Kwadraty, 1933 r.

Cartier-Bresson ukoczyprestiowe Condorcet Lyce w Paryu. W 1927 roku, w wieku19 lat, zacz uczszcza do prywatnej szkoy artystycznej Lhote Academy, prowadzonej

w paryskim studio przez kubistycznego malarza i rzebiarza Andr Lhote. Ambicj Lhotegobyo zintegrowanie podejcia kubistw ze sposobem ujmowania rzeczywistoci przezzwolennikw klasycznych form artystycznych. Chcia poczy tradycj malarstwafrancuskiego, od Nicolasa Poussina po Jacques-Louisa Davida z modernizmem. PniejCartier-Bresson uznaLhotego za nauczyciela fotografii bez kamery. Zbliysido surrealistw


12/53


13/53


12

fotografie, powikszane tylko z penej klatki negatywu, byy cakowicie wolne od manipulacjiw ciemni; powikszenia nie byy przycinane, pozostawia pierwsze milimetry wyranieniedowietlone przy czarnej ramce wokoo pozytywu. Cartier-Bresson pracowa wycznie

w czerni i bieli. Nie ceni chemicznego dopracowywania negatyww, ani nie powiksza ich

osobicie. Powiedzia: Nigdy nie byem zainteresowany procesem fotograficznym, nigdy,nigdy Od samego pocztku fotografia z tak ma kamer, jak Leica, to jest dla mnienatychmiastowy rysunek.

W 1934 roku Cartier-Bresson spotka modego polskiego fotografa ydowskiegopochodzenia o nazwisku David Szymin, ktry zosta przez niego przezwany Chim, poniewa

jego nazwisko byo trudne do wymwienia dla Francuza; Szymin zreszt pniej zmieninazwisko na David Seymour. Cartier-Bresson dziki Chimowi poznawgierskiego fotografa rwnieo ydowskich korzeniach Endrego Friedmanna, ktry z kolei zmieninazwisko naRobert Capa. Zaoyli wsplne studio na pocztku 1935 r. i Capa sta si mentorem Cartier-Bressona; mwimu Odrzuetykietksurrealistycznego fotografa. Bdfotoreporterem, jelinie chcesz wpa w manier. Nie obawiaj si! Id do przodu!. Pierwszym fotoreportaem

Cartier-Bressona, ktry zostaopublikowany, s zdjcia z koronacji krla Jerzego VI w 1937roku, dla francuskiego tygodnika Regards. Nie wykona zdjcia monarchy, skupi si natumach zalegajcych ulice Londynu. Swoje zdjcia podpisywa Cartier, nie chcia uywanazwiska rodowego.

Henri Cartier-Bresson, fot. z koronacji Jerzego VI, 1937 r.


14/53


13

We wrzeniu 1939 r. jako kapral armii francuskiej stawi si w jednostce z wasnymsprztem fotograficznym. W czerwcu 1940 roku w St. Die w Wogezach zostaschwytany przezonierzy niemieckich i spdzi 35 miesicy w wojennych obozach pracy przymusowej dla

jecw. Dwukrotnie prbowa zbiec, jego trzecia ucieczka si powioda, nawiza kontakt

z francuskim ruchem oporu i zdobyfaszywe dokumenty, ktre pozwoliy mu podrowapoFrancji. Pracowa dla podziemia, wspomagajc innych uciekinierw. W 1943 r. wykopaukochany aparat Leica z ziemi uprawnej w rejonie Wogezw, ukryty tam przez niego

w czerwcu 1940 r.W 1947 r. w Paryu Henri Cartier-Bresson, Robert Capa, David Seymour, William

Vandivert i George Rodger zaoyli Magnum Photos. Pomysutworzenia firmy byautorstwaCapy. Staa siona agencjfotograficzn, spdzielnibdcwasnocijej czonkw. Chim,ktry wadawikszocijzykw europejskich, miadziaaw Europie. Cartier-Bresson zostaprzypisany do Indii i Chin. Vandivert opuciLife i miapracowaw Ameryce, a Capa miadziaaw miejscach, ktre podpowie mu reporterska intuicja. Maria Eisner kierowaa biuremMagnum w Paryu, za Rita, ona Vandiverta, zarzdzaa biurem nowojorskim i zostaa

pierwszym dyrektorem firmy Magnum.Misj Magnum byo czu puls czasu, wykorzystywa fotografi w subie ludzkoci,

niezalenie od represji mogcych dotkn jej fotoreporterw. Cartier-Bresson osignmidzynarodowe uznanie za zdjcia z pogrzebu Gandhiego w Indiach w 1948 r. i z kocowegoetapu chiskiej wojny domowej w 1949 r. Sfotografowaostatnie szemiesicy Kuomintangui pierwsze sze miesicy maoistowskiej Chiskiej Republiki Ludowej, zarwno ostatniegoyjcego eunucha cesarskiego w Pekinie, jak i miasto niszczone przez komunistw. Przekraczagranice i robi zdjcia w Indonezji, w Chinach i Meksyku, w Kanadzie i StanachZjednoczonych, w Indiach, w Japonii oraz w wielu innych krajach, w tym w Polsce. Bypierwszym zachodnim fotografem, ktry mg swobodnie fotografowa w stalinowskimZwizku Radzieckim. W 1966 roku Cartier-Bresson wycofasiz Magnum jako zleceniobiorca.

Agencja nadal rozpowszechniaa jego fotografie z lat 1937-1966. Zmarw 2004 r. w Montjustinkoo Alpes-de-Haute-Provence w wieku 95 lat.

Henri Cartier-Bresson,Ezra Pound, Wenecja, 1971 r.


15/53


14

Fotografia nie jest jak malowanie powiedziaCartier-Bresson w wywiadzie dla TheWashington Post w 1957 r. Nie ma czasu na twrczy namysw uamku sekundy podczasrobienia zdjcia. Twoje oczy muszzobaczykompozycjlub wydarzenie, ktre samo ycie Cioferuje i trzeba wiedzie, kiedy z wyczuciem sytuacji naley nacisn spust migawki. To jest

moment, w ktrym fotograf jest kreatywny. Oop! Moment! Przegapigo, to jest straciconazawsze.

Do najbardziej znanych zdjCartier-Bressona naley fotografia skoku mczyzny przezkau przy dworcu Saint-Lazare z 1932 r. To obraz z codziennego ycia miasta, pozornienieistotny moment uchwycony zanim sta siprzeszoci. Na teoridecydujcego momentunajwikszy wpyw miay dowiadczenia II wojny wiatowej, zwaszcza okres od ucieczkiz obozu pracy do czasu wyzwolenia Francji spod okupacji nazistowskiej. Przegapieniedecydujcego momentu mogo wwczas oznaczautratycia. Nawet dowiadczenia jeca intelektualisty zmuszanego do niewolniczej pracy przyniosy pozytywne efekty w biografiiCartier-Bressona, ktry natychmiast dostrzega i fotografowa wszelkie objawy zniewoleniasabszego przez silniejszego na caym wiecie. Istota jego fotografii nie polegaa na osiganiu

perfekcji technologicznej w pracowni i ciemni fotograficznej, ale na ksztatowaniuumiejtnoci patrzenia, dostrzegania i rejestrowania tego, co nieprzemijajce w przemijaniu.

Henri Cartier-Bresson,Skok przed dworcem Saint-Lazare, 1932 r.


16/53


15

POEZJA

SANDER DE VAAN

Ciepo sawanny

Jeszcze parkursw i zawita dzie

Po raz pierwszy odczuwa w aucie miy zapachsiebie samego i ostatniej klientkikurewki co zmieszaa woperfum z bluzgami

jego przyjaciele gin

bez niego na rozlegych sawannach Angolii nie wypenia siciszich krew

jeszcze kilka kursw i po jedzie

na mrowisko biaych ludzi pada niega on otwiera okno i usta apie patkiczujc sawanny ciepy wiew

Prze. Joanna Van der Brug i Jzef Baran

Kamyk

podarowaem jej kamiebo tylko onwydawami siniemiertelny

kamiepo prostu

kamyczek

cauje go i wyrzuca mylce tylko w taki sposbnigdy go nie straci



17/53


16

Zjazd klasowy po latach

gadka gadkatoczy siz ust

garnituru od Armaniego

gromadka dziewczyn(teraz kobiet) wisina jego zapenionym kalendarzu

bryluje byszczy kim to on teraz jest!

Lecz czy pamita jeszczee kiedy tutaj

Stropiony i niepewny rozglda sidookoa

Spostrzega nas siedzcych rozemianychi kurczy sii wracado dobrze nam znanych rozmiarw


Tysic czerwieni

Wolno prbuje zgoliz twarzy maskklauna

To tutaj jest me serce, mwi onatrzymajc w doniach dojrzay owoc granatu

Spojrzenie jak u tamtej czeczeskiej dziewczynysfilmowanej przez oprawcw grachspojrzenie kogo, kto prawie jest nikim

To tutaj jestem, szepcze agodnieon widzi w gbi lustra jak bezgonie upada

i roztrzaskuje sina marmurze w tysic czerwieni



18/53


17

Uliczna muzykantka

Spojrzaa na niegozamkna oczy

monety w szkatuceunosi siponad Wiskoysze kwiatypiewajdziecina majwce

wodzi smyczkiempo strunach nagletnpowietrzeurwane gosy

sygnapociguchmury popiowcichy bucikpaczcego dziecka

unosi wzrokmczyzna kaszlema w oczach zy

wrzuca monetyznowu kasanienie proszpanadami pan

wicej nitrzeba

Prze. Tomasz Marek Sobieraj

Trzy zdjcia

1.Przystojny mczyznapatrzy w obiektywagodnym wzrokiem latatakich zawsze kochamyalbo budzw nas zazdroostrym podbrdkiem, prostym nosem

brodw kolorze pieprzu i soli

2.Godny ebrak zasania si

biaym rekawem koszuli,odwraca wcieky od fotografa


19/53


18

biaobrody nieudaczniknabierasz ochoty na chipsymocno oblane miodemdieta od nastpnej wiosny

3.Rkaw tego mczyznyzostanam na zawsze

w milionach pikselia my, my nic nie robimyniczego nie moemy zrobitylko re, gapisi, myle:gd nawet pieprzzamienia w sl

AlYarmouk, Damaszek, 14.01.14


nieg

Ten najlepszy nieg nie chrzcipod nogami w drodze do szkoy

on tenie topi sina jzykuani nie leci na gowPetera B. szkolnego terrorysty.

On padawczeniej, w tawym wietlelatarni pod numerem dziesitym

kiedy patrzyem przez firankii widziaem dekoracjnowego dniaszumicw mojej sennej gowie.



20/53


19

Sander de Vaan, ur. w roku 1963 w Amsterdamie. Holenderski poeta, tumacz i dziennikarz;absolwent iberystyki. Publikowam.in. w holenderskich NRC i De Volkskrant, niemieckimDie Welt, hiszpaskim El Pas oraz w periodykach spoecznych, kulturalnych i literackich

w Kolumbii, Meksyku i Kanadzie. Wspredaguje jeden z najstarszych na wiecie, istniejcy od1995 r. literacki e-zin Meander. Przeprowadzikilkadziesit wywiadw ze znanymi poetamiz caego wiata, tumaczy na holenderski poezj latynoamerykask i hiszpask. Jestautorem dwch zbiorw wierszy Plunder de dag (2010) i Bal zoekt man (2013).

Wsppracuje z Amnesty International; od 1992 r. mieszka w Hiszpanii.


21/53


20

POGRANICZA

Justyna Babiarz

DOM NADZORU[Tomasz Marek Sobieraj,Dom Nadzoru]

omasz Marek Sobieraj, stojc w opozycji do gwnego nurtu wspczesnej literatury,tworzy w sposb daleki od jej nieskomplikowanego, cho naiwnie upartego denia

do wywoania porwnywalnych odczu estetyczno-egzystencjalnych u bardzo szerokieji zrnicowanej grupy czytelnikw nie pisze zatem w sposb, ktry ilustruje cytat z jegopoematu dygresyjnego Krawiec: eby cham zrozumia, a inteligent nie pogardzi.Parafrazujc inny fragment tego utworu mona stwierdzi, e Sobieraj nie pochyla gowy polaur barbarzycw by sycisinietrwasaw. Z penpremedytacjczyni wrcz przeciwnie,

poniewa siga do rda, czyli do twrczoci klasykw, dziki czemu buduje dziea rwnieintelektualne i kunsztowne jak oni.

W wydanym w 2009 roku zbiorze opowiadaDom Nadzoru pisarz zaproponowaczytelnikom zdecydowanie mniej literackiego lukru ni w pniejszej Oglnej teorii jesieni,

w zamian za to uyzdecydowanie wicej efektownych i rzadkich przypraw; sodki smak wrczidealnie pasuje do gorcego klimatu i bujnoci tamtych utworw, natomiast przyprawy, teostrzejsze beletrystyczne komponenty, przystaj do tematyki i kolorytu omawianego

w niniejszym szkicu utworu.Swoje rozwaania, dla zachowania tradycyjnego adu, zaczn od pocztku, od

pierwszych opowiada, cho najchtniej zaczabym od koca, poniewa najbardziej dajceczytelnikowi do mylenia opowiadanie jest wanie tym ostatnim w zbiorze. W tym miejscu

musz stwierdzi, e Dom Nadzoru jest najtrudniejszym w swojej konstrukcji i przekazieintelektualnym dzieem Sobieraja jakie poznaam do tej pory, i z tego powodu dobrze jestsignpo nie bdc przygotowanym poprzez lekturzbioru opowiada(bdmikropowieci,zaley jak na to spojrze) Oglna teoria jesieni, poematu dygresyjnego o cechach zarwnodramatu jak i prozy Krawiec, czy po zaznajomieniu siprzynajmniej z niektrymi wierszamitego autora. Dom Nadzorujest bowiem ksiknie tylko dopracowanliteracko, ale rwnie a moe nawet przede wszystkim gboko filozoficzn. Jusam jej tytukojarzysimoeodbiorcy z zamkniciem, kontrol czy wizieniem, utwr za zawiera ogrom trudnych douchwycenia znaczei nawet w wypadku, gdyby ktopodjsilektury tego zbioru opowiada

wielokrotnie, to mimo to w grze jak autor podejmuje z odbiorc, rzdzi ostatecznie i tymrazem ten co zwykle przywilej, mianowicie tylko poeta wie tak do koca, co miana myli.

Czytajc pierwsze w ksice opowiadanie Mohel pomylaam Od razu widz, e totekst Sobieraja. Nie tylko bowiem wywaro ono na mnie gbokie wraenie, ale wydawao misi take, poprzez podjt w nim tematyk eschatologiczn, niezmiernie znajome.

Panoptikum tytu kolejnego opowiadania w zbiorze przywouje mi na myl Ogln teorijesieni; ogromnie spodobaa mi siw nim mistrzowsko przedstawiona atmosfera koszmarnegosnu, zaerotyzm ukazywany w tym utworze poprzez jego zmysowy i sugestywny klimat (ale

bez popadania w nadmiern szczegowo opisw) odebraam wyjtkowo pozytywnie. Dwanastpne teksty w zbiorze, czyli Azyl i Wycieczka doskonale pokazuj samotnoi wyobcowanie artysty w niesprzyjajcym wrcz do granic absurdu rodowisku. Natomiast

Instytut, ostatnie opowiadanie wDomu Nadzoruto utwr zasugujcy na odrbnanaliz, natemat ktrego mona by pisa wiele, wcale nie wybiegajc przy tym poza ujmowanie spraw

bardzo istotnych oraz konkretnych; odniossido niego w dalszej czci rozwaa, najpierw

T


22/53


21

jednak przedstawiajc swoje oglne wraenia po lekturze caego zbioru.Dom Nadzoru to czarna groteska, w ktrej tragizm miesza siswobodnie z licznymi

przejawami najwyszego gatunku poczucia humoru i, co jeszcze bardziej atrakcyjne dlaczytelnika z jawnym komizmem; przywouje mi to na myl nurt znakomitej satyry

midzywojennej i mj ulubiony styl literacki ten prezentowany przez Witolda Gombrowicza.W moim odczuciuDom Nadzorujest smutno-mieszno-strasznopowieciAlter Ego Autora,ktre zawsze yje w utworach Sobieraja. Egzystuje ono w tym przypadku, podobnie jak

w wikszoci tekstw tego artysty, w wiecie surrealistycznych symboli i absurduzaczerpnitych jednak wprost z realnego wiata. Symbolicznobaniowe opowiadaniamwio ludzkiej egzystencji, o zagadnieniach ontologicznych i eschatologicznych, o sprawachtrudnych i wanych, jak nietolerancja, prostactwo, niezdrowe mechanizmy spoeczne, zanik

wartoci etycznych czy lk jednostki przede wszystkim twrcy (ten lk oddawali w swoichutworach w mistrzowski sposb wielcy poeci romantyczni, jednak dzisiaj odczuwajcych go

jednostek jest chyba znacznie wicej).Interesujco sprzedstawione wDomu Nadzorupostacie dzieci. Oprcz poddawanych

krwawemu i brutalnemu zabiegowi obrzezania bezbronnych niemowlt, s one tutaj jakbywyonione przez autora z koszmarnego snu, to miniaturki otaczajcych ich dorosych, odktrych uczsiycia oraz okrutnych zasad jakie nim rzdz. Natomiast nastolatki ukazane s

jako formy porednie pomidzy wiatem dorosych a wiatem dzieci, znajdujc si bliejjednak strefy tych pierwszych.

Najbardziej ze wszystkich opowiada poruszy mnie Instytut. W trakcie jego lekturystaje sioczywistym, e autor jest osobbardzo dojrza i dowiadczon (zatem wie, o czympisze, co jest zjawiskiem rzadkim); wszystkie opowiadania w pewien sposb dotykajbowiemtematu mierci, ale Instytut styka siz nim wprost anatomicznie i z chirurgicznprecyzj.I nie mam tutaj na myli przytoczonych w nim opisw budowy mzgowia, ale dosowno,spokj i dystans, na ktre, eby byo twrc sta musi byon wanie czowiekiem bardzodowiadczonym yciowo. Moim zdaniem trzeba dotkn, i to nie raz, w mylach tematukoca wasnej egzystencji, eby napisa tak realny, dotyczcy go tekst; aby tego dokona,trzeba by ju mocno uksztatowanym przez ycie. Opini t wyraam z pozycji osoby coprawda modej, ale takiej, ktra z racji wykonywanego zawodu czsto ma do czynienia zemierci, i w zwizku z tym ma na ten temat pewne przemylenia. Myl, e ten ostatni tekst

w zbiorze Dom Nadzorubardzo zainteresowaby zwaszcza osoby, ktre uwaajzagadnieniazwizane z kresem ycia za zajmujce (np. temat granicy midzy yciem i jego kocem,konkretnie problem jej wyznaczenia w sposb cisy i jednoznaczny).

Dom Nadzoru zamykaj czarno-biae fotografie, sytuujce si na granicy fotografiiartystycznej i dokumentalnej. Stanowi one wizualny odpowiednik czy te ilustracjproblemw opisanych bd zmetaforyzowanych w opowiadaniach; same zreszt rwnieukadaj si w opowiadanie, moemy je te odbiera jako dopenienie tekstw. Takiesekwencje fotografii nasuwaj oczywiste skojarzenie z filmem, chocia nie posiadaj jegodynamiki, s bardziej kontemplacyjne i blisze poetyckiej narracji. Obrazy zwracaj uwagprzede wszystkim pojawiajcymi si tutaj ponownie koszmarnymi postaciami dzieci-nie-dzieci, czyli pociech, ktre niestety tak naprawdnimi nie s.

Midzy innymi dziki poczeniu sowa i obrazu Dom Nadzoru jest dzieem takunikatowym, jedynym w swoim rodzaju zbiorem pereek sztuki, w ktrym Autor wykorzystaswoje rne talenty pokazujc zarazem spjnodwutorowej wypowiedzi oraz cznomylii uczutwrcy poruszajcego sipo rnych dziedzinach artystycznych.

Wydaje si, e miejscem akcji zarwno tych pisanych proz poetyck tekstw, jak

i przedstawionych fotografii jest d. Miasto to jawi si tutaj jako miejsce nieprzyjazneartystom, i bardzo polskie w swym rozkadzie. Nie dziwi wic, e czytelnik poznaje w tym


23/53


22

Tomasz Marek Sobieraj,ycie jak sen, z cykluKolosalna morda miasta, 1998-2002.

przypadku Kolosaln mord miasta, a nie twarz albo buzi. Nie wiem jak jestw rzeczywistoci, poniewanigdy w odzi nie byam; to sjedynie wraenia, jakie odczuwampo zapoznaniu siz treciDomu Nadzoru.

Na koniec tych rozwaa dodam, e im wicej utworw Tomasza Marka Sobierajaczytam, tym wicej drobiazgw przypomina mi si z wczeniej poznanych przeze mnietekstw, drobiazgw-rekwizytw, takich jak papierosy, kawa, winiwka, tiramisu, co pozwalasdzi, e tak jak diabe tkwi w szczegach tak wiele detali decyduje ostatecznieo przycigniciu na stae zainteresowania czytelnika.

Tomasz Sobieraj,Dom Nadzoru, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru, 2009.


24/53


23

POEZJA

NUR MUHAMMAD MONIR [ADHAR AMAR]

***

Wszyscy sczymzajciWiatr jest zajty wyrywaniem drzewDeszcz zalewa polaKot lie swoje apyCzowiek gdzieidzieczsto bardzo samotnyTum wszczyna zamieszkiChczanurzygow

w piknym ogrodziei popluskasiw falach oceanuTo jest mj cel w yciu

***

Gdy zachodzi soce

karmiswoje reSdla mnie jak morskie fale,spokojne, i gwatownePodlewam je ze szklanej butelkiTo cay rytuaKiedy re pijwodczujniekoczce siwito

***

Wieczorem mylo socu,mimo e wracam spocony po caym dniuKadc sina plecach mylo gorcym wietrzeBojsinocy

A rankiem chc, ebybywieczrNie mogsizdecydowaChcbypisklciem wyklutym na socui pooonym pod cienistym drzewem mango


25/53


24

***

Czasem patrzna zdjcie Wodzimierza LeninaWyglda jak ptak zjadajcy trupy

Kiedymorska woda pieka mnie w oczyFale oceanu sponadczasoweDzina Facebooku jest peno zdjtrupw

W Bangladeszu cigle wyawiajciaa z morskwodw pucach

***

Czasem dobrze jest zejzym ludziom z drogiW policyjnych kartotekach piszo tych, ktrzy nie zeszli

Koniec ycia, koniec historiiNiektrzy z nas sjednak stworzeni do walkiIch marzeniem jest lata, i przeganiaze snyCzasem ginjak kwiaty wrd miejskiego zgiekuCzasem gubidrogwrd ryowych plCzsto umierajw kauach krwiPisanie wierszy tejest niebezpieczneTyrani w Bangladeszu sbowiem nieubagani

***

Pogrzeb odbdzie siszybkoNoc, i bez pochodniPrzemoc kocha ciemno

W naszym krajukrzyk czowieka

jak latarkaktra nagle ganieZostaje tylko ciaoi pogrzeb o pnocy

***

Kupiem dla Ciebie zielony paszcz,bo kochasz mangowe gajePosiaem na polu szafran,

bo niebieski to twj ulubiony kolorWypuciem w powietrze

setki biaych gobi,bo kochasz pokj


26/53


25

Ogldalimy razem wschd soca,bo jestemy romantykamiBiay gob na niebieskim poluSpacer w zielonym paczu

Ciepy dotyk

***

Wiem e mona wycisetki tysicy latTo jest zabawa w retuszMona z chwastw zrobiwierszei odwrotnieMona amazasady

i uznato za cnotZastanawiam si, dlaczego tak jest

***

DziwneDo dzinie wiem jaka jest rnicamidzy oryginaem i kopiTyle razy prbowaemodrnizoto od botaJa i wiat jestemy lepi

Woknas brudne umysyBrzczkajdanamiChczasnna wodzie

w turkusowym paszczu

***

Jestem przestpcPopeniem bdMwiem prawd

W moim kraju to niebezpieczneJeden faszywy ruchi jestepikna aucieNie mam siy nawet paka


27/53


26

***

DziKsiyc jest mokry od deszczuWyglda jak wyprany

Dzimj umysjest wolny i milczyKroplwody obmywam twarzBezczelny i samotny czekam amoje ciaoZacznie wirowa

Prze. Grzegorz Gniady

Nur Muhammad Monir, ur. 25 stycznia 1983 roku w stolicy Bangladeszu Dhacce. Piszepod pseudonimem Adhar Amar, co w jzyku bengalskim oznacza ciemno jest we mnie.Ukoczy Dhacca City College a nastpnie Banani Bidyaniketan; studiowa w Instytucie

Wzornictwa i Technologii (IIDT) i Shanto-Mariam University of Creative Technologyw Dhacce. Jest autorem wierszy i opowiada publikowanych w prasie bengalskiej, przedewszystkim jednak czyta swoje utwory na spotkaniach ze studentami i wiecach, niekiedyumieszcza je w internecie, ktry pozwala mu dotrzedo wikszej liczby czytelnikw. Naley do

bengalskiej opozycji, jest zaangaowany w dziaalnospoeczni polityczn, aktywnie walczyw obronie praw czowieka, ktre amie obecny reim Bangladeszu.


28/53


27

ESEJ

Dariusz Pawlicki

O NIE ISTNIEJCYM (JESZCZE)SPOECZESTWIE MECENASW

Rzeczy tworzce nasz cywilizacj (...) nie powstay dziki nam samym (...), lecz dziki trudom i cierpieniomnieprzerwanej wsplnoty ludzkiej, ktrej jestemy ogniwem (...). Na nas ciy odpowiedzialnoza dziedzictwowartoci, ktre przypado nam w udziale, za jego przechowywanie, przekazywanie, doskonalenie i rozszerzanie,tak, by ci, ktrzy przyjd po nas, mogli je przej jako trwalsze i pewniejsze, jako bardziej dostpne i hojniejrozdzielone pomidzy wszystkich.

John Dewey, Common Faith

zvetan Todorov w Ogrodzie niedoskonaym[1], midzy innymi, napisa:

Montaigne uwaa, e ludziom trzeba pozwoli na kierowanie wasnymi sprawami nie dlatego, e s dobrzyi inteligentni (bo nie s), lecz dlatego, e nikt tego za nich nie zrobi.

Pomin, przynajmniej w tym tekcie, przekonanie Michela Montaignea, e ludzie niesdobrzy i inteligentni. Natomiast skupi si na jego zdecydowanej, nie zabarwionej adnymi

wtpliwociami, pewnoci, e nikt, tylko kady z nas indywidualnie, winien kierowawasnymisprawami. On, yjcy w latach 1533-1592, o tym wiedzia. Ale dlaczego ogromna wikszospord ludzi wiodcych ycie na pocztku XXI wieku, w tzw. wiecie zachodnim, nie ma nic

przeciw temu, aby w tak szerokim zakresie kierowao nimi mrowie urzdnikw wszelkichszczebli? Uwaa to przy tym za rzecz jak najbardziej normaln. Mao tego, wrcz nie wyobraasobie, aby mogo by inaczej. Czy to przekonanie wynika z braku wiary we wasne siy,przyzwyczajenia czy braku samodzielnoci, a moe jest wynikiem lenistwa? Powodynajpewniej srne. Lecz nie mona wykluczyi tego, e w przypadku niektrych osb, w gr

wchodzwszystkie wymienione przyczyny.To wanie z tytuu owego kierowania/rzdzenia wspomniani urzdnicy s opacani

(niektrzy sowicie). Lecz czy naprawdnaley oddawatak wiele, jak to ma miejsce, osobistejsuwerennoci w rce ludzi, ktrych osobicie znajbardzo nieliczni, a pozostali, co najwyej,z imienia i nazwiska? Moim zdaniem odpowiedwinna brzmie: Nie!

Spod pira rodaka Montaignea, ale yjcego dwa i p wieku pniej, Alexisa de

Tocquevillea (1805-1859) wyszo i takie oto zdanie:

Naszych wspczesnych ustawicznie zerajdwie sprzeczne namitnoci: potrzeba, by ktoprowadziich za rk,i pragnienie zachowania wolnoci. Nie mogc pozby si adnego z tych przeciwnych instynktw, staraj sizaspokoioba naraz.

Z dwch sprzecznoci wskazanych przez Tocquevillea wybieram tdrug, z pierwszej,ochoczo rezygnuj.

Jest jednak tak, jak jest: jestemy we wadzy ludzi specyficznej profesji. Owopowierzenie swego losu w rce innych, dotyczy zresztkadej dziedziny ludzkiej dziaalnoci.I rzecz jasna jest bardzo wiele przesanek ku temu, aby w imidobra wsplnego zrezygnowa

z czci indywidualnej wolnoci/niezalenoci (takiej potrzeby nie neguj. Zwracam jedynieuwagna skalzjawiska!). Rzecz w tym, ita rezygnacja moe bywiksza bdmniejsza. Ale

T


29/53


28

tak jakodziwnie si dzieje, e jest ona, niestety, wiksza, coraz wiksza! To znaczy inaczejnibym oczekiwa. Jak mogaby wygldarzeczywistoksztatowana przez ludzi tworzcychpewn wsplnot, choby narodow, ale polegajcych, przede wszystkim, na sobie,przedstawi na przykadzie kultury, ktra jest mi szczeglnie bliska. Wanie na jej

przykadzie, a nie, chociaby, polityki, gdy, jak stwierdzi Aleksander Soenicyn:

ycie polityczne nie jest wcale gwnym przejawem ycia czowieka, polityka nie jest bynajmniej upragnionymzajciem dla wikszoci ludzi. Im bardziej rozbuchane w kraju ycie polityczne, tym wicej ponosi strat ycieduchowe. Polityka nie powinna dawiduchowych sii twrczego tchnienia narodu[2].

A poniewapolityka jest przede wszystkim przejawem wadzy pastwowej w dziedziniespoecznej, gospodarczej, kulturalnej, wojskowej, jak te innych, wic zacytuj takoto myl

Andrzeja Strumiy:

Najwikszym wrogiem pastwa jest ycie duchowe jego obywateli[3].

Nad owym yciem, jak nad adn inn sfer dziaalnoci czowieka, pastwu,jakiekolwiek by ono nie byo, najtrudniej jest bowiem roztoczy kontrol. Dla wielu pastw,a konkretnie pewnych ich instytucji, istnienie owej trudnoci byo i jest, niemal, zniewag!

Wrogie kulturze, i to czsto wbrew zamierzeniom swoich inicjatorw, jak tena przekrnazwie, jest pastwo kulturalne (okrelenie, zdawaoby si, jak najbardziej pozytywne).Takiego terminu (czy swego autorstwa?) uywa Marc Fumaroli w ksicePastwo kulturalne;religia nowoczesnoci[4] na okrelenia sytuacji, gdy pastwo, a konkretnie pastwofrancuskie, za porednictwem swych agend, od kilku ostatnich dziesicioleci wywiera potny,

wrcz dominujcy wpyw na kultur. Przyczyniajc sido jej ksztatowania na miarpotrzebrzdzcych koterii, grup sprawujcych wadz. A kultura przykrawana, ksztatowana, to, jak

twierdzi Fumaroli, innymi sowy propaganda. Propaganda ta ma suy grupomtrzymajcym wadz. To wanie na jej rzecz dziaaj urzdnicy reprezentujcynajpotniejszego mecenasa francuskiego, to znaczy, wspomniane, pastwo. To oni decyduj

bowiem o tym, kto konkretnie, a take jakie przejawy owej kultury, wypynna, przysowiowe,szerokie wody. Celowi temu suy, midzy innymi, organizowanie wielkich wydarzekulturalnych, na przykad wystaw obrazw o wiatowej renomie, majcych sprawi, abyogldajcy poczuli, e kultura, i to ta najwyszego lotu, wszelkimi porami przenika do ich

wntrza. Nawiasem mwic, czy mona mwio jakimkolwiek kontakcie z dzieami, chobyz tego powodu, e jest sipord tumu? A organizatorom wanie na tych tumach najbardziejzaley. Dlatego tak wiele, i to praktycznie za wszelkcen, czyni, aby byy one obecne.

Za sprawkierowania (chciaoby sipowiedzie rcznego), kultura, przynajmniej ta

oglnie dostpna, traci swoj pierwotn wielopostaciowo, wielopoziomowo. To znaczyuboeje za sprawnarzucania ludziom/obywatelom tak urednionej oferty kulturalnej, aby

jak najwiksza liczba odbiorcw moga znalew niej Codla siebie. Tak wic to, co nie miecisi w tej urednionej kulturze, wedug pastwa kulturalnego, a dokadniej mwic jegofunkcjonariuszy, nie zasuguje na uwag (prosz zauway, jak wielk rol w pastwiekulturalnym odgrywa to, co mona policzy: liczba sprzedanych biletw, zwiedzajcych,

wystaw; wysokobudetu itd.).

*

Kultura jest t dziedzin ludzkiej dziaalnoci, ktr, tak jak zreszt pozostaymi, w naszej

czci wiata, zawiaduje ministerstwo kierowane przez ministra. Nazwa tego resortu


30/53


29

w rnych krajach jest rna, ale najczciej wystpuje w niej sowo kultura (cho penanazwa moe zawieratake inne) odmienione w drugim przypadku.

Ministerstwo kultury ministerstwem kultury, ale w tej dziedzinie najwicej mogobyzaleeod obywateli. Mogoby, ale jest inaczej. Choo tym, e oni snajwaniejsi, mwi si,

a jake. Rzecz jednak w tym, e wygaszane s opinie jednostronne. Owa jednostronnopolega na podkrelaniu, e kultura nie moe istnie bez odbiorcy. W takich sytuacjachinformuje si, jak wiele osb obejrzao jakifilm, zakupio tczy innpytmuzycznitd. Alenie czyni sikroku dalej, aby pokaza/wskaza, choby w czasie powtarzajcych sikopotwfinansowych ministerstw kultury, e byoby jak najbardziej wskazane, aby jak najwicejspord nas stao si... mecenasami. A doprecyzowujc: ludmi wiadomymi moliwoci jakiedaje/stwarza indywidualne wspieranie kultury, czyli mecenat na skal moe niewielk, ale

bardzo istotn (zwaszcza, kiedy wemie si pod uwag moliw liczb potencjalnychmecenasw). Pocztkiem musiaoby by jednak uwiadomienie sobie przez kolejne osoby, e

wydaj pienidze nie tylko, aby Co naby bd Co zobaczy, ale take po to, aby Jakinicjatyw lub Kogo wesprze. A niekiedy, dosownie, utrzyma przy yciu. Z tego wzgldu

dwa sowa spord tych, jakich dotd uyem w tym eseju, s kluczowe ze wzgldu na jegoprzesanie: wiadomo i mecenat. A to dlatego, e uwaam, i kady z nas, najczciej

w sposb skromny, ale jednak, ma moliwo, swoistego rodzaju, opieki nad t czy inndziedzinkultury. Branie pod uwagczynnika finansowego jest, oczywicie, niezbdne, wrczkonieczne. Zresztokrelenie mecenat zawiera wyrane odniesienie do sfery finansowej (natakowym wsparciu, w znacznym stopniu, polegaa dziaalnoGajusza Cilniusza Mecenasa, odktrego nazwiska wzia sinazwa dziaalnoci majcej na celu opieknad sztuk, literatur,nauk; take nad jej twrcami). Brak owego wsparcia, najpewniej, nie zaszkodzi tradycyjnejkulturze ludowej (to fakt, e bdcej w odwrocie), jak te jej wspczesnej wersji to znaczypopkulturze, ktr wsptworzy na przykad hip-hop. Natomiast istnie przestan, albozostanograniczone te obszary kultury, ktre wymagajduszego czasu na powstanie dziea

bd zakupu wielu komponentw/elementw, aby mogo doj do jego stworzenia.Przykadem moe by rynek prasy literackiej (ze szczeglnym uwzgldnieniem tej jej czci,ktra ukazuje si w wersji papierowej). Wspominam o czasopismach literackich, jak tespoeczno-kulturalnych (literatura jest w nich obecna, nie tylko w postaci rnych omwie,recenzji), poniewa wspieranie ich moe suy jako ilustracja dziaania indywidualnegomecenatu. A jemu wanie, jak ju podkrelaem, przede wszystkim powicam ten tekst.Przykad prasy wspomnianego rodzaju jest interesujcy, choby, z tego wzgldu, e nakadytworzcych j tytuw s, niestety, niewielkie. Regu jest 300 800 egzemplarzy. Bardzorzadko w grwchodzi 2000 egzemplarzy. Lecz w sytuacji, gdy wysokonakadu jest taka, jaka

jest, to znaczy najczciej niska, jeden wicej sprzedany, albo zwrcony wydawcy egzemplarz,nie jest bahspraw. A staa liczba zakupionych egzemplarzy (oczywicie, najlepiej, gdyby byto stay wzrost) gwarantuje istnienie tego czy innego tytuu. Jest te dopingiem/zacht dlaredakcji do kontynuowania dziaalnoci. Stanowi rwnie podstaw do snucia planw naprzyszo. I to nawet wtedy, gdy pewna liczba nabywcw konkretnego tytu u, kieruje siprzyzakupie nie jego cabdprawie ca zawartoci, ale tylko tym, e publikuje w nim autor,ktrego twrczo podziwiaj. Bez wzgldu na to z jakiego rodzaju czytelnikiem ma si doczynienia, niezmiernie wana jest jednak owa wiadomo(najczciej jednak jej brak), e niechodzi wycznie o sam zakup. Ale rwnie o mecenat wiadome przyczynianie si doistnienia/trwania Czego. Zreszt moe on przybra te form darowizn przekazywanych narzecz wybranego/wybranych tytuw. W tym wypadku systematyczno i staa kwota nie sistotne. Liczy sibowiem kady taki gest jest bowiem dodatkowym wsparciem.


31/53


30

Podobizna Gaiusa Cilniusa Maecenasa

Pisz o tego typu prasie, gdy po pierwsze, jak ju wspomniaem, jest znakomitymprzykadem moliwoci tkwicych w kadym czowieku jako potencjalnym mecenasie.Po drugie, zwracam na niuwag, gdypowszechne sutyskiwania na szczupotego rynku,na znikanie z niego kolejnych tytuw (dotd istniejce niekiedy zastpowane snowymi), naograniczanie nakadw. Wystarczy jednak zapyta jednego czy drugiego utyskiwacza

w powyszej kwestii, aby niezwykle czsto dowiedzie, e nie kupuje on prasy literackiejw ogle, albo czyni to sporadycznie. Nie widzi bowiem zalenoci pomidzy sytuacjw konkretnej dziedzinie a swoim postpowaniem. To zreszt jest kolejny przykad nadostrzeganie przyczyny jakiegozjawiska w uczynkach bdponiechaniach ze strony Innych!

Winni zawsze sInni!Podobnie jak z pras, rzecz ma siz teatrami czy kinami. Nie kupujc biletw do tych

instytucji sprawimy, e one w kocu przestan istnie. Tak wic chodzc do nich (uywamformy my, ale nie uczszczam do tych placwek, przyznaj si), aby obejrze najnowszinscenizacj czy te film ulubionego reysera, winnimy by wiadomi tego, co spowodujenasze poniechanie w tym wzgldzie.

Nie inaczej jest z ksigarniami. Przykadowo w rejonie swego zamieszkiwania mamydwie ksigarnie. Jedna z nich jest niewielka, z miatmosfer, wacicielem orientujcym siznakomicie w wiecie ksiki, z tym, e ceny oferowanych w niej pozycji s wysokie. Drugaksigarnia (oferuje nie tylko ksiki) jest kilkupitrowa, pord sprzedawcw wcipojawiajsinowe twarze. Ale ksiki oferowane w niej s tasze niw tej pierwszej. Aby pooddychaksikow, niemal intelektualn atmosfer, porozmawia, nie tylko o nowociach, ale

w ogle o ksikach, przewertowainteresujce pozycje, chodzimy do tej mniejszej. Natomiastw celu nabycia jakiegotytuu do tej wikszej. A gdy, po jakimczasie, ta pierwsza upadnie,bdziemy aowa, i to bardzo, e kolejny raz zwyciya komercja. Zwyciya, gdy jedenz drugim, trzecia z czwartprzyczynia sido tego. Niestety, najczciej nie towarzyszy temuadna refleksja!

Cenic prac jakiego, na przykad, grafika, choby od czasu do czasu zakupmy prac,

ktra wysza spod jego rki. Po to, aby miana wikt, opierunek i kwaterunek. Bo to, e bdzietworzy, nawet wtedy, gdy nie dokonamy adnych zakupw, jest pewne. Nie kieruje si on


32/53


31

bowiem racjami ekonomicznymi. Do tego imperatyw tworzenia jest sinie do okieznania artystsijest, a nie bywa nim. Podobnie zresztjest z prozaikami i poetami.

Czsto, wrcz bardzo czsto, nie zdajemy sobie sprawy, e nasze poczynania i zaniechania

majdaleko idce konsekwencje. W tym przypadku w rnych dziedzinach kultury.Jeeli bdziemy reprezentowatyp wspomnianego mecenasa, wwczas aktywnobd

bezwad w rozmaitych dziedzinach kultury nie bd zaleay, w tak znacznym stopniu jakdotd, od rozdawcw rozmaitych grantw lub od ich braku. A nikt sprawami kultury niepokieruje lepiej nimy sami, to znaczy jej bezporedni odbiorcy (take jej twrcy, ale o nich

w tym eseju bdzie niewiele). Jest jednak istotny do spenienia tego warunek, ktry powtrz:musimy zdawasobie sprawz tego, e tak wiele od nas zaley. I to wbrew temu, co przywykositwierdzi! A gdy to sobie uwiadomimy, dobrze byoby, abymy uczynili krok do przodu...!

Wtedy za, eby ju pozosta przy przykadzie czasopimienniczym, nie bd miay miejscaograniczenia w liczbie ukazujcych si tytuw, jak te zmniejszenia ich nakadw. No aleskoro brakuje indywidualnych, to znaczy licznych, ale drobnych mecenasw, to jest jak jest...

W tym wypadku sia jest w masie; koniecznie jednak mylcej.Ale rola mecenasw nie sprowadza si wycznie do wspierania takiej czy innej

instytucji zwizanej z kultur, gdy, jak zauwayMarc Fumaroli:

Nigdy dopowtarzania, e talent mecenasa jest akuszerem talentw artystw i pisarzy[5].

Nic doda, nic uj...

*

Mnogo mecenasw, c z tego, e dziaajcych w skromnej bd bardzo skromnej skali,pozwoliaby uniknwielu twrcom kultury przyjmowania postawy klienckiej, to znaczy chcispenienia oczekiwa (niekiedy za wszelk cen). A taka postawa dawaa i daje o sobie zna

w kulturze, jak i w kadej innej dziedzinie ludzkiej dziaalnoci.

Waga/przydatno/ranga, na przykad, wynalazku jest oceniana niezalenie od przesanekjakie kieroway uczonym\wynalazc. Jeli chodzi jednak o dziea sztuki czy literatury, tosprawa nie jest tak prosta. To znaczy jeli czas powstania takiego dziea ginie w mrokachdziejw, wwczas ocena postawy jego twrcy, jak te celu jaki jemu przywieca podczastworzenia, staje si spraw marginaln, wrcz niewan. Lecz w przypadku tych cakiem

wspczesnych, wspomniana otoczka/kontekst, nie bdzie obojtna dla oceniajcych wymowsamego dziea. Rozszerzenie/upowszechnienie zjawiska mecenatu sprawi, e wielu twrcwuniknie, mwic wprost i dosadnie, winienia si. Bo jak powiedziaAlbert Camus odnoniepisarzy, co mona jednak rozszerzyna ogtwrcw kultury:

Pisarz nie moe suytym, ktrzy tworzhistori; suy tym, ktrzy jej dowiadczaj.

*

Piszc o powyszych sprawach, ze zrozumiaych wzgldw, mam na myli przede wszystkimPolsk (opisywane zjawiska maj miejsce take w innych krajach). A w niej, mimofunkcjonowania tak wielu organizacji pozarzdowych, jak te bogacenia si spoeczestwa

(jako takiego), wcima miejsce spogldanie wprost bdukradkiem, na tczy inninstytucjpastwowczy samorzdow. Chodzi tu jednak nie tylko o wadze najwysze, ale teniszych


33/53


32

szczebli. W tych przypadkach jawnie, bez zaenowania, oczekuje si, aby dao o sobie znapastwo kulturalne, ktre to okrelenie przywoaem za spraw Marca Fumaroliego. A owopastwo ma cele nie do koca kulturalne (o czym bya mowa). Wymaga te spenieniaurzdniczych/konkretnych oczekiwa.

Bdc spoeczestwem mecenasw mielibymy duo wiksze moliwoci zaspokajanianaszych indywidualnych potrzeb. A te s o wiele bardziej zrnicowane ni przewiduj torozporzdzenia wydawane przez ten czy inny urzd.

*

Przykady takiego oddolnego mecenatu mona mnoy. Ale dodanie kolejnych, dowymienionych powyej, pozostawiam Szanownym Czytelnikom. Jeli oczywicie mieliby na toochot. Wspomn jednak na koniec, e nie byo i nie jest moim celem dyskredytowaniemecenatu pastwowego. Natomiast, po pierwsze, przemawia przeze mnie potrzeba zwrceniauwagi na szkodliwoczyjejdominacji w skdind specyficznej dziedzinie, jak jest kultura.

Po drugie, pragnem zaprezentowaoddolne, obywatelskie antidotum na takowe zjawisko.

PS

I.Na zakoczenie odczytu, jaki wygosi w Bangkoku, na kilka godzin przed sw tragicznmierci, Thomas Merton wypowiedzianastpujcrad:

Kiedy juzapomnicie wszystko inne, co zostao powiedziane, proponujwam zapamitana przyszoto wanieprzesanie: Od tej chwili kady stoi na wasnych nogach.

II.W obronie autonomii czowieka, take tworzonych przez niego organizacji spoecznych,religijnych, wypowiedzia si w 1931 r. (czas rosncych w si totalitaryzmw), w encykliceQuadragesima Anno, papie Pius XI. Poniszy interesujcy cytat dotyczy caoksztatudziaalnoci czowieka, tak wic, take tej kulturotwrczej:

Nie wolno jednostkom wydziera i na spoeczestwo przenosi tego, co mog wykonaz wasnej inicjatywy i wasnymi siami, podobnie niesprawiedliwoci, szkod spoeczni zakceniem porzdku jest zabieramniejszym i niszym spoecznociom te zadania, ktremogspeni, i przekazywaje spoecznociom wikszym i wyszym.

________________________

[1] Tzvetan Todorov, Ogrd niedoskonaoci; Czytelnik,Warszawa 2003.[2] Aleksander Soenicyn,Kak nam obustroit Rossiju?[3] Andrzej Strumio,Factum est; Oficyna Wydawnicza Stopka, oma 2008.[4] Marc Fumaroli,Pastwo kulturalne, religia nowoczesnoci; Universitas, Krakw 2008.[5] tame.


34/53


33

POEZJA

PIOTR STANISAW KRL

Rewolucjonici

Robespierre pod paryskim szafotemstracigoww jakobiskiej ekstaziepodobno kwiczajak winia pod noem

wczeniej Danton dobrotliwie pozdrowikatai kazamu unieku niebu ostatni swj grymaskilka metrw dalej w pierwszym rzdzie

stara kobieta umiechajc sirobia na drutachsweterek dla wnuka kolejnego rewolucjonisty

przed nikoszyk z weni kosze wypenione gowamitrzy przecznice dalej na skrzyowaniu przeznaczeniazgrabne niewiecie donie wyplatay z wiklinykolejne dramaty i historitego wiata

Niedopasowany

idprzez ycie z poczuciem niedopasowaniauwiera mnie pod pachami jak granatowy garnitur

w ktrym uosizapewne na wieczny spoczynekwczeniej zaliczywszy kilka mczcych imprezten wiat jest zbyt ciasny i zunifikowanyglobalizacja spyca i relatywizuje wartociktre byy szyte na miarnaszych wyzwapochylony stojnad twoim grobem mj ojczezbyt szybko odszedeopuciesiedmiolatkanie zdyenauczymnie jak y... jak...pobieraem nauki z ulicy zagubione dzieckouczce siszybko: jak klpalipiz gwintaale tejak caowadziewczyny niczym ksiniczkiszanowastarych ludzi kaniajc im siw pasi ustpowamiejsca nawet gdy cigno Achillesa

wrzeszczao sied! nacignite na meczu szmaciankktrwieczorem zszywalimy przed kolejnym meczema ona w podzice ldowaa

w okienku bramki realu zapiecek

gdybyytato zaprowadzibymniedo krawca tego wiata


35/53


34

ktry uszyby mi elegancki garniturna miarmojego yciazastanawiam sijak bym siw nim czuczy w ogle bym czu?

czy bym klzacigasiSportem bez ustnikapopijabety?

czy ustpibym miejsce podpartej laskstaruszcew tramwaju?ten garnitur pije mnie pod pachami i ma przetarty materiana mankieciedenerwuje mnielubigo

Klepsydra

wisiaa na cianie mojego domunie mogem siz nipogodzitak jak z twoim odejciem ojczedo dziwspominajw rodziniepewne dramatyczne zdarzenie

jako siedmiolatek podbiegemi zdecydowanym ruchem zdaremklepsydrrzuciem na ziemii uciekem w zauek rozpaczykiedy pnym wieczorem wrciemnikt mnie nie uderzynie krzyczanie pytadlaczego to uczyniemodpowiedzimogy bytylko zy

pewnej nocy ujrzaem ciebie we nieto byo niezwyke spotkanie dzikujtatoposadziemnie na kolanach pogaskaepocieszyei pchnew dalszdrog

klepsydrzdmuchnpowiew wiatruwcijednak yje w pamici rodzinygest protestu zrozpaczonego dziecka

kiedy odejdzerwijcie proszmoji podrzyjcieniech poleci z wiatrem by poczysiz tamtzerwanprzez niesfornego chopcazasuyem sobie na toz gry dzikuj


36/53


35

Nie jestem godzien

padam na kolana i pochylam pokornie gownie zakcam ciszy szeptem gorcych warg

sowa gdziesizapodziay myli w strzpacha Ty nade mnstoisz i cierpliwie czekasz...za potnym filarem stary konfesjonaa w nim jeszcze chyba starszy siwy kapanpokasuje od czasu do czasuzmczony juciarem swmusi je dwigacodzienniei kapod Twoimi stopami niczym kamieniektrymi wybrukowany jest ten nasz wiatczy mam mu jeszcze dooyna kark swoje?zbyt wiele ich zbyt cikie dla mnie dla niego

dla Ciebie... w kocu wyrzucam z siebie:nie jestem godzien, abyprzyszeddo mnie...

wychodzc ze wityni spotykam celnikazatrzymuje sii patrzy mi gboko w oczy zapomniaebracie... dokoczza ciebie:...ale powiedz tylko sowo a bdzie uzdrowionadusza mojalubitego grzesznika nie zdziera ze mnie canie rozlicza nie poucza i nie moralizujelecz przywraca sowa ktre wcizapominam

wpisywaw rubrykach codziennej deklaracji wiary:niegodnychzagubionychposzukujcych

Wiersze z tomikuPowrt Olivii.


37/53


36

ROZMOWA

Marek Rycki, Kazimiera Iakowiczwna

BYAM SEKRETARKPISUDSKIEGO

azimiera Iakowiczwna, ur. 6 sierpnia 1892 w Wilnie, zmara 16 lutego 1983 w Poznaniu;wielka poetka polska, od roku 1918 pracowaa w Warszawie w Ministerstwie Spraw

Zagranicznych jako modszy referent. W latach 1926-1935 bya osobistsekretarkMarszakaJzefa Pisudskiego, podlegajc subowo Ministerstwu Spraw Wojskowych. W roku 1936

wraca do Ministerstwa Spraw Zagranicznych jako urzdnik do zada specjalnych przyGabinecie Ministra. Wykorzystujc jej znajomo wielu jzykw, umiejtno piknegoprzemawiania zaczto wysya j do rnych krajw europejskich. Jedzia z wykadami,odczytami popularyzujcymi polsk kultur. Rwnoczenie bya propagatork polskiej myli

politycznej ostatnich lat. Poprzez takie dziaania chciano zdoby przychylno opiniipublicznej dla naszego kraju. Bdc przez wiele lat blisk wsppracownic Marszaka,propagowaa wszystko, co byo zwizane z wizerunkiem Pisudskiego, polskoci, byaordowniczkkierunku polskiej polityki.

Marek Rycki: Jest Pani jedn z niewielu kobiet, ktra dobrze znaa Marszaka zarwnojako polityka, lecz take jako mczyzn. Powszechnie wiadomo, e bya mu Pani bliskosob.Czy zechce Pani przybliynam jego posta, przede wszystkim jako czowieka, nie polityka?

Kazimiera Iakowiczwna: Zaczn chronologicznie. Nasze drogi skrzyoway si po razpierwszy podczas I wojny wiatowej, pniej pracujc w MSZ i penic funkcje jego sekretarki,poznaam go bliej. Podczas mojego tourne po Europie w latach 1936-1938 wielokrotnieprzybliaam postaMarszaka.

M.R.:A zatem

K.I.: Lata modoci spdzi w Charkowie. Tu w 1885 roku zda matur i rozpocz studiamedyczne. To dlatego podczas obchodw imienin Marszaka w teatrze Splendid prasaprowadzc kampanina jego czeuywaa hase: Dobry lekarz niemocy narodu gromicielpodoci i propagator prawdy. Dwa lata pniej Za swojpolityczno-patriotyczndziaalnozostaaresztowany i zesany na pilat na Syberi. Po powrocie z zesania w 1893 zaangaowasi w dziaalno polityczn, tworzc zrby organizacyjne PPS. W 1900 zosta ponowniearesztowany, w dzkiej tajnej drukarni PPS. Po miesicznym pobycie w wizieniu przy ulicyDugiej 17, przewieziono go do Warszawy i osadzono w X Pawilonie Cytadeli w celi nr 39.

M.R.:Pawilon X bynajlepiej strzeonym w caym carskim imperium. Wolnoodzyskiwaosina sznurze szubienicy

K.I.: Ma pan racj. Pisudskiego oskarono o udzia w zabjstwie Jana Mazura, konfidentaz Zagbia. Nie musz dodawa, e wszystko byo sfingowane. Grozia mu kara mierci.Jedynym zatem rozwizaniem byo przeniesienie w miejsce o agodniejszym rygorze. Za

namowdr. Radziwoowicza zaczsymulowaobd, odmawiajc przyjmowania posikw, zewzgldu na strach przed otruciem i histeryczne reakcje na mundur andarmw. Do dzi


38/53


37

pamitam jego sowa: Bya to niezmiernie przykra gra. Nie mwic o godzie, ktry mibardzo dokucza, tem bardziej, e andarmi przysyali mi w tym czasie wyszukane i smaczneobiady, ktre musiaem odrzuca Lecz samo udawanie obdu, ciga bacznona swe ruchy,na wyraz twarzy, konieczno wypowiadania od czasu do czasu jaki nonsensw, mczya

mnie niezmiernie, a czasem wprost mieszya widokiem przeraenia, jakie wzbudzao mojezachowania w andarmach.

M.R.:Udao si?

K.I.: Tak. Dziki pomocy dyrektora szpitala Jana Boego, Iwana Szabasznikowa, ktrynienawidzi wadz rosyjskich przeniesiono go do Petersburga, do szpitala w. MikoajaCudotwrcy. Tymczasem PPS opracowaa plan brawurowej ucieczki ze szpitala swojego lidera.Dziki precyzyjnie przygotowanym detalom udao siw nocy z 1 na 2 maja wydostawielkiego

wodza na wolno.

Kazimiera Iakowiczwna


39/53


38

M.R.: ...jeli dobrze pamitam w 1906 roku doszo do rozamu w PPS.

K.I.:Zgadza si. Pisudskiemu daleko byo do programu SDKPiL, dla ktrej priorytetem byarewolucja, dlatego nie zaakceptowawoli niektrych spord dotychczasowych czonkw PPS,

cicych ku skrajnej lewicy i utworzywasnpartiPPS FrakcjRewolucyjn, a nastpnieobj kierownictwo nad Organizacj Bojow PPS i utworzy we Lwowie Zwizek WalkiCzynnej. Towarzysze, jechaem czerwonym tramwajem socjalizmu a do przystankuNiepodlego, ale tam wysiadem. Wy moecie jecha do stacji kocowej, jeli potraficie,lecz teraz przejdmy na Pan! odpowiedzia dawnym towarzyszom z PPS na ich probo polityczne poparcie.

Jego byskotliwa kariera rozpocza si rzeczywicie jeszcze przed wybuchem I wojnywiatowej. Prnie wwczas dziaaw Polskiej Partii Socjalistycznej, wtedy tezaprezentowa

wasnkoncepcjodzyskania niepodlegoci przez Polskw oparciu o Austro-Wgry.W czasie poogi wojennej zaangaowa si w dziaalno orientacji proaustriackiej.

W sierpniu 1914 roku rozpocza siepopeja legionowa. W latach 1914-1916 walczy przeciw

Rosji z Legionami Polskimi na froncie wschodnim.W gronie najbliszych wsppracownikw nie kry, e przewiduje zmian orientacji

politycznej i wojskowej. Dzisiaj musimy wsppracowa z Austri mwi Pisudski musimy kierowa swj wysiek zbrojny przeciwko Rosji, ale przyjdzie czas, kiedy Rosjaupadnie. Wwczas musimy zmieniorientacj, musimy wystpiprzeciwko Austrii a take Niemcom dlatego, e pastwa centralne wczeniej czy pniej zostan pokonane przezEntent, a prawdopodobnie take przez Stany Zjednoczone, jeli przystpido wojny.

M.R.:Zatem wizjoner. A synny pasjans, ktry podobno czsto stawia?

K.I.: Nie rozstawa si z kartami. Czy wie Pan, e podczas swojego pobytu w Zakopanem gdzie Pan teraz mieszka to byo tupo Bezdanach, odwiedzigo Stefan eromski. Powiedziaswojemu rozmwcy: Zaoyem sobie, e jeli mi ten pasjans wyjdzie, to zostanmarszakiemPolski. Bypocztek XX wieku, a ten jeszcze wtedy nieznany czowiek, uwaany za niektrychprzez terroryst, wywrysobie z kart oszaamiajcprzyszo.

M.R.:Proszmi jeszcze wyjani, co to byo z tymi Bezdanami. Przyznam siszczerze, e niepamitam tego wtku z historii.

K.I.:Pisudski zwizany jest z Bezdanami w szczeglny sposb. 26 wrzenia 1908r. dokonatuz grupspiskowcw brawurowego napadu na pocig. upem pada znaczna gotwka. Bya tonajwiksza tak spektakularna i udana akcja. Napad zazwyczaj kojarzy si z rabunkiem.Zdobyte pienidze Pisudski przeznaczy na dozbrojenie swojego oddziau, ktry mia suyPolsce. Notabene wicej ju takich akcji nie przeprowadza. Zapad na zdrowiu. W opiniilekarzy organizm by tak wycieczony, e moga go zabi byle infekcja. Z tego powodu

wyjechado Zakopanego.

M.R.:W lipcu 1917 roku w wyniku tzw. kryzysu przysigowego zostaponownie aresztowanyi wywieziony do twierdzy w Magdeburgu. Jak do tego dosz o?

K.I.:W okresie tzw. kryzysu przysigowego, w lecie 1917 r., Pisudski w rozmowie ze swoiminajbliszymi oficerami jednoznacznie stwierdzi: Nasza wsplna droga z Niemcami skoczya

si. Rosja nasz wsplny wrg, skoczya swojrol. Wsplny interes przestaistnie. Wy dotej armii nie pjdziecie (...) Im prdzej Niemcy przegrajtwojn, tym lepiej. (...) Szlicie za t


40/53


39

ojczyzn umiera na polach bitew, teraz idcie za ni do wizienia. Ci, ktrzy posuchalikomendanta i odmwili zoenia przysigi na wierno, trafili do obozw internowania

w Beniaminowie i Szczypiornie.Aresztowanie Pisudskiego i jego najbliszego wsppracownika Kazimierza

Sosnkowskiego, 22 lipca 1917 r. okazao siwkrtce jego wielkim zwycistwem moralnym.Osadzenie go w twierdzy w Magdeburgu wywoao fal protestw, on sam za umocni swj

wizerunek nieustpliwego bojownika z zaborc niemieckim. Jako jedyny z wczesnychprzywdcw mia odnotowane w swoim yciorysie politycznym: osadzenie w X pawiloniecytadeli warszawskiej, zesanie na Syberi i wreszcie niemieckie wizienie. Mimo wysikw

jego przeciwnikw w kraju nie tylko rosa legenda Pisudskiego, ale uzyskaon legitymacjdoreprezentowania i wypowiadania si w sprawach ywotnych dla narodu polskiego i jegoprzyszoci.

M.R.: Tylko Jzef Pisudski, cieszcy si wielk popularnoci, mg rozadowa napiciaspoeczne i stworzy reprezentacjprzedstawicieli rnych opcji politycznych, z ktrej mona

byo powoarzd prawdziwie narodowy.

K.I.: Rozwj wydarze politycznych na ziemiach polskich nabiera tempa. W nocy z 6 na 7listopada 1918 r. w Lublinie powstaTymczasowy Rzd Ludowy Republiki Polskiej, z IgnacymDaszyskim jako premierem na czele. Od padziernika w Krakowie rzdzia Polska KomisjaLikwidacyjna, za w kilku orodkach zaczy tworzy si rady delegatw robotniczych. To

wszystko trzeba byo ogarn i uporzdkowa, jednoznacznie okrelajc gwny orodekdecyzyjny wadz. 9 listopada 1918 r. Jzef Pisudski opuci ogarnity fal rewolucyjnych

wystpieBerlin. Kiedy w niedziel, 10 listopada 1918 r., o godz. 7.30 Jzef Pisudski wysiadana dworcu wiedeskim w Warszawie, stao si jasne, e historia zatoczya koo i wszyscy swiadkami otwarcia nowego rozdziau w dziejach Polski. Tumy warszawiakw zgromadzoneprzed kwater Pisudskiego na ulicy Moniuszki, uniesione patriotycznym nastrojem tej

wyjtkowej chwili, swym gorcym powitaniem jednoznacznie opowiedziay si za tym, ktryposiadrzd dusz.

M.R.: Jak mao kto, Pisudski spenia wymogi sternika tej swoistej dki na wzburzonymoceanie wydarze koczcej si wojny wiatowej, szalejcych ruchw rewolucyjnych,

wyczerpania spoeczestwa kilkuletni wojn i zwyk bied. Kto musia da nadziej nalepsz przyszo. W tej sytuacji znakomicie spisywa si Jzef Pisudski, ktry jak samtwierdzi byzwolennikiem romantycznych celw osiganych poprzez pragmatyczne rodki.Sprawi, e wreszcie cow najnowszej historii nam siudao... A co Pani mogaby powiedzieo kulturze jzyka polskiego uywanego przez Marszaka? Sloganem przeciestao si to jegosawetne stwierdzenie: Wam kury szcza prowadzi a nie polityk robi lub Nard

Wspaniay, tylko ludzie kurwy!...

K.I.:W tym momencie otworzyPan prawdziwpuszkPandory. Znanym szeroko byo jegodosadne i do rubaszne poczucie humoru. W przypadku wojny jak najbardziejusprawiedliwione, a majce niejednokrotnie zbawienny wpyw na morale otoczenia. Z cikorannych legionistw zwyk by artowa Czego krzyczysz... tylko noga? A tamtemu gowurwao i nie krzyczy, a ty o takie gupstwo....

Dosadno onierskiego jzyka bya czsto swoistym wentylem bezpieczestwa,dajcym upust emocjom silnie gromadzcym siw sytuacjach kryzysowych. Marian ebrowski

z 7 Puku Uanw Lubelskich, ktry w dramatycznych dniach zamachu majowego penisubprzy telefonie w Sulejwku, przytacza nam przykad jednego z takich wybuchw podczas


41/53


40

rozmowy telefonicznej Marszaka. Mwi, e szczeglnie dobrze j sobie zapamita i byczerwony niczym burak, bo takie niecenzuralne sowa paday... A podobno by takzdenerwowany, e spoci si jak mysz... Tak, Marszaek znany by z tego, e potrafi tezbeszta nie tylko towarzyszy broni do grubymi i dosadnymi epitetami... Na rady

ochrony osobistej o wiksz ostrono, odpowiada, e w Polsce yje i sam wasnej d...upilnowapotrafi.

M.R.:Byzatem grubianinem?

K.I.: Nic bardziej mylnego. Kto czyta jego wspomnienia, przemowy, korespondencj czyprace publicystyczne, musi stwierdzize potrafibyczowiekiem wielkiej kultury i z wprawposugiwa si piknym, literackim jzykiem. Jzef Pisudski by wielbicielem twrczociJuliusza Sowackiego. Nieraz cytowa wiersze poety w okolicznociowych przemwieniach.Potwierdza to chociaby przemwienie przy skadaniu prochw poety do grobw wawelskich,

wygoszone 28 czerwca 1927 roku. Przemow Pisudski zakoczy pamitnym rozkazem:

W imieniu rzdu Rzeczypospolitej polecam panom odnietrumndo krypty krlewskiej, bykrlom byrwny.

Jzef Pisudski


42/53


41

M.R.: Skd wic te wspomniane wtrty niskiego lotu? Po czci zapewne mogy bywynikiem zwykych emocji, a Pisudski by czowiekiem pobudliwym, z drugiej zanawykwwyniesionych z wojny czy konspiracji. Mgto bytake wiadomy zabieg retoryczny? A moeja simyl

K.I.:Dosadne zwroty majwtedy sens, gdy wyraajpewne emocje, bdpod ich wpywem swypowiadane, nie mog jednak by naduywane i stosowane niczym znaki interpunkcyjne.Maj one wwczas moc i nie przysparzaj mwcy miana czowieka nieokrzesanego, a takimJzef Pisudski z pewnoci nie by. Mwi to, jako poetka, ktra zna warto i wszelakkonotacjSw

M.R.:Powrmy zatem do pocztkw budowy II RP. 10 listopada 1918 roku opuciwizieniew Magdeburgu i przyby do Polski. Rada Regencyjna powierzya mu wadz wojskow,a nastpnie cywiln. Rozpoczwielkie porzdkowanie polskiej sceny politycznej. Doprowadzinajpierw do powstania rzdu Jdrzeja Moraczewskiego, a nastpnie, w wyniku porozumienia

z dziaajcym w Paryu Komitetem Narodowym Polskim, rzdu Ignacego Paderewskiego. Sam22 listopada 1918 roku objstanowisko Tymczasowego Naczelnika Pastwa.

Odradzajce si po 123 latach niewoli mode pastwo polskie walczyo w tym czasieo swe granice ze wszystkimi ssiadami. Pisudski konsekwentnie realizowa swoj koncepcjpastwa federacyjnego.

K.I.:W latach 1919-1920 dowodzidziaaniami w wojnie polsko radzieckiej jako NaczelnyWdz i Naczelnik Pastwa. 19 marca 1920 roku zostanominowany na Pierwszego MarszakaPolski. Jego geniusz strategiczny doprowadzi do walnego zwycistwa modej armii polskiejnad bolszewikami. Gdy w sierpniu 1920 roku dotara pod Warszaw czerwona zaraza,Pisudski stanprzed najwikszym wyzwaniem i podjogromne ryzyko. Wojnrozstrzygnmistrzowskim manewrem nad rzek Wieprz, ktry sam wymyli i przeprowadzi. Dzikiczemu ocalinie tylko Polsk, ale moe take caEurop. To byten synny cud nad Wis.Nazywano go wtedy Dziadkiem, do dzijest symbolem zwycistwa nad bolszewikami.

M.R.:Dlaczego Dziadkiem? Przecienie byjeszcze tak stary.

K.I.: Naczelnik pastwa, twrca niepodlegej Polski, nosi si jak dziadek. Ubranyw przydugi szary paszcz, furmask maciejwk, mundur wygnieciony, obsypanypopioem z papierosw. Nieraz go widziaam, gdy po parku si przechadza, zgarbiony taki,czasem w niebo popatrzy Ochrona jaka bya, ale tu przecie wszystko otwarte,nieogrodzone, cay ten park, dom. Mona byo podejdo samych drzwi, przez okno zajrze

M.R.: A dzisiaj, to byle ktry tak zwany vip zaraz mur wko o domu buduje ma bardzowielu borowikw ochroniarzy!

K.I.:Wszyscy podkrelaj, e Pisudski roztaczawoksiebie nieokrelony magnetyczny czar,e zjednywa sobie otoczenie bezporednioci i humorem. Bywao, e po jednej rozmowiez Pisudskim adwersarz stawasijego zwolennikiem. Szkoda, e nasi politycy zapominaj, inajwiksze zwycistwa zawdzicza Pisudski umiejtnoci znalezienia wsplnego jzykaz ludmi rnych opcji i formacji. Szkoda, e pamitaj go chtniej w roli dyktatora, a nieczowieka skromnego i odwanego, ktry po Warszawie chadza piechot. Te spacery bez

ochrony po stoecznych ulicach wygldaj dzisiaj jak kosmiczna abstrakcja. Kto mgbypowiedzie, e czasy byy inne. Tak, inne. Bromona byo dostaatwo, a mord polityczny by


43/53


42

bardzo popularnym narzdziem rozwizywania konfliktw w caej Europie.

M.R.: Pisudski to wyjtkowa posta. Pamitam, e oprcz piknych kobiet kocha konie,a jego ulubionklacz Kasztankmalowano na ptnie i utrwalano w piosenkach. Ale jego ycie

osobiste zostawmy na pniej. Powrmy do wielkiej polityki. Do 1921 roku byNaczelnikiemOdrodzonego Pastwa Polskiego. Wraz z uchwaleniem konstytucji marcowej z 1921 roku,straciswojfunkcje na rzecz prezydenta. Jak oceniaprojekt pierwszej ustawy zasadniczej IIRP.

K.I.: Bardzo, bardzo krytycznie. Pozwol sobie tutaj zacytowa jego sowa. Ja tego, proszpana, nie nazywam Konstytucj, ja to nazywam konstytut. I wymyliem to sowo, bo ononajblisze jest do prostytuty. Pierdel, serdel, burdel. Tak opisywa konstytucj jak i casytuacj polityczn okresu sejmokracji: ...Polska to jeden wielki kotun, trzeba przedtemdobrze grzebieniem ten kotun rozczesa, aby kady wos by z osobna, a wtedy moe da sikoszaple. A swojdrog dobrze wiedzia, e naszej nacji w demokracji potrzebny jest

lekki zamordyzm, bowiem pleni si bezhoowie, hucpa, taka swojska Targowica, ktraszkodzi Polsce, ukadajc siz jej potencjalnymi lub te realnymi wrogami.

M.R.: Wtedy wanie Marszaek zrozumia, e polityczna scena w Polsce zmienia siradykalnie. Nienawistna Pisudskiemu endecja dogadywaa si z PSL Piast, ktregoprzywdca Wincenty Witos uzna, e Marszaek skoczysijako polityk....

K.I.:Tak. Wycofasiz polskiego ycia politycznego w 1923 roku, majc przewiadczenie, eswoje zadanie wykona i e udaje si do swego ukochanego Sulejwka na zasuonyodpoczynek. Tymczasem sprawy II RP komplikoway si coraz bardziej na wielupaszczyznach. Polska przeywaa kryzys polityczny, rzdy sejmokracji powodoway niebywarotacj gabinetw rzdzcych. Polska poniosa porak na arenie midzynarodowej. Nasisojusznicy znad Sekwany zapominajc o swoich obietnicach podpisali z Niemcami godzcy

w Polsk traktat w Locarno. Trwaa wojna celna z Niemcami. W zaistniaej sytuacjiprezydent Stanisaw Wojciechowski powierzy misj stworzenia rzdu po raz kolejny

Wincentemu Witosowi. To wydarzenie odbio si gonym echem w stolicy. Witos nie bynowicjuszem, ju raz mia swoj szans, ktr niewaciwie wykorzysta. Peni funkcjepremiera ju w 1923 roku i wtedy wyda swj synny rozkaz strzelania do demonstrujcychrobotnikw w Krakowie. Polaa sikrew, co w kocu doprowadzio do dymisji jego gabinetu.

M.R.: Pisudski przebywa na politycznej emeryturze w Sulejwku od 1923 roku. Dlaczegoczekaatrzy lata, eby obaliukad rzdzcy?

K.I.:Tego nie da silogicznie uzasadni. Przewrt majowy w 1926 roku to trochprzypadekNic takiego si wwczas nie stao, co uzasadniaoby tak gwatowne wystpienie. JednakPisudski potrafiwietnie rozpoznanastroje narodu. Od 1923 roku sytuacja sistabilizowaa.Byo wida, e Polska radzi sobie coraz lepiej w systemie parlamentarnym. Pisudczycypatrzyli na to z boku i urabiali tej demokracji gb. Czekali na odpowiedni moment, anastroje znuenia nieco wypaczonym, do dzikim porzdkiem demokratycznym bdsi pogbia. Urabiali opini, e powrt Pisudskiego do wadzy jest konieczny, bo pastwomoe sizawali.

M.R.: Czy Pisudski rzeczywicie cieszy si takim mirem w wojsku, jak gosili jegozwolennicy, niosc mu w bojach zaprawione szable? Przebieg zamachu majowego tego


44/53


43

nie potwierdzi

K.I.: Wojsko byo podzielone, ale bya w nim zwarta grupa zdecydowanych na wszystkopisudczykw. Gdy podczas zamachu Pisudski rozmawiaz prezydentem Wojciechowskim na

mocie Poniatowskiego, teoretycznie mg si jeszcze wycofa. Jemu nic nie grozio bylegend. Ale wojskowi, ktrzy si zbuntowali i wyprowadzili oddziay na ulic, nie mieli juodwrotu. Klska zamachu oznaczaaby dla nich co najmniej areszt i degradacj.

M.R.:Ale przed zamachem, jadc do Rembertowa na manewry, Pisudski powiedzia, onie,e wrci na czternastna obiad

K.I.:Bezsprzecznie wiadomo, e nie przewidywawalki, krwawego zamachu stanu. Miaa toby tylko zbrojna manifestacja, ktra umoliwiaby mu powrt do wadzy. Nie wiadomo, cokonkretnie Pisudski chcia osign. Na pewno pragn zmusi Wojciechowskiego doustpstw. Raczej nie liczy, e zostanie od razu mianowany premierem. Chodzio o stworzenie

precedensu, zamanie prezydenta. Gdyby Wojciechowski uleg, otworzyoby to drogdo takichingerencji w przyszoci. Pisudski nie musiaby juwyprowadzawojska na ulice, ale mgbymwi: na to i na to nie pozwalam. Moim zdaniem by jak to si mwi memopatrznociowym Jego wizje sisprawdzay...

M.R.:Wojciechowski jednak nie ustpii stasiautentycznym przywdcobozu rzdowego.

K.I.:Zwyciyo poczucie odpowiedzialnoci, legalizmu e nie mona dopucido tego, abymoda i krucha pastwowo zostaa zniszczona anarchiczn dziaalnoci. Wtpi, czyprezydent miawiadomo, do czego to prowadzi Po kilku dniach walk o Warszaw, kiedysiokazao, e jego sprzeciw nie powstrzymabiegu wydarze, ustpi. Take Witos wykaza

wielkklasi uzna, e byoby zbrodniprzeciganie tej sytuacji.

M.R.:Dlaczego politykom obozu rzdowego zabrako determinacji do walki? Przecieprawo,konstytucja byy po ich stronie

K.I.:Bardzo istotna bya ocena sytuacji midzynarodowej. Widziana z dzisiejszej perspektywywyglda ona o wiele lepiej niw oczach wspczesnych, ktrzy mieli poczucie, e to pastwojest cudem chwili, ktry moe lada chwila prysn Wojna domowa w Polsce moga daNiemcom i Rosjanom okazjdo rewanu za niedawne upokorzenia. Konflikt wewntrzny mate to do siebie, e nikt nie wie, jak si potoczy, jak si zachowaj masy. Saboci obozurzdzcego byo poczucie braku poparcia spoecznego i moralnego prawa do obronydotychczasowego porzdku. Jego przedstawiciele zdawali sobie sprawze saboci niektrychrozwizademokratycznych i z tego, e ta demokracja jest niepopularna. Ponadto nie moglisimierzyz legendPisudskiego. Witos, mimo e bymem stanu, miaprawie wyczniechopskie zaplecze spoeczne. Nie mg zjednoczy spoeczestwa. Take endecja nie miaalidera, ktry mgby porwamasy.

M.R.: Jak pisudczycy realizowali jedno z gwnych hase zamachu majowego sanacjimoralnej pastwa?

K.I.:To byo haso wypowiadane na amach peryferyjnych, elitarnych pism przez rodowisko

skupione wok Adama Skwarczyskiego. Opierao si na przekonaniu, e Polska bdziecakowicie przebudowana. Powieje nowy wiatr, zbudujemy now rzeczywisto opart na


45/53


44

porzdku moralnym. Pniej okazao si, e zwycia pragmatyka sprawowania wadzy. Hasosanacji moralnej pozostao niestety szyldem Zabrako, jak to u nas bywa i bywao

wielokrotnie, woli do codziennego, pozytywistycznego wrcz dziaania.

M.R.: Zamach majowy Pisudskiego poparo wiele rodowisk: PPS, radykalni ludowcy,socjalici a nawet komunici. Z nadziejprzyjy go take mniejszoci narodowe. Nie minydwa, trzy lata i wikszotych rodowisk wzia rozbrat z Pisudskim. Dlaczego marszaek nieprbowaich przy sobie zatrzyma? Mao tego, powoawasnparti-antypartiBBWR, ktra

bya zlepkiem ludzi o rozmaitych orientacjach politycznych.

K.I.:rodowisko, ktre jest przekonane o susznoci swojej wizji pastwa i zasad rzdzenia,czasem korzysta z poparcia takich czasowych sprzymierzecw, ale nie uwaa, e powinno

wykonywa na ich rzecz jakie koncesje, ustpstwa Utrzymanie poparcia PPS wymagaobyradykalizacji polityki spoecznej i gospodarczej. Utrzymanie poparcia Ukraicw wymagaobykoncesji w sprawach, ktre budziy kontrowersje polskiej opinii publicznej. Szukanie

sprzymierzecw wizao siz ustpstwami, na co Pisudski nie chcia si zgodzi. Choniemia konkretnego programu, mia filozofi stosunkw w pastwie. Jeli chodzi o kwestimniejszoci, uwaana przykad, e jzyk polski ma byjzykiem pastwowym. Powodowaoto konsekwencje prawne, chociaby w sprawie szk. Z punktu widzenia idei nieskrpowanej

wolnoci, praw mniejszoci, ustanowienie jzyka pastwowego moe by traktowane jakosymptom dyskryminacji. Ale dowiadczenia historyczne pokazuj, e taka polityka zapewniaspoistopastwa, jego sprawne dziaanie. Jzyk pastwowy moe, ale nie musi by oznaknarzucania obcej kultury.

M.R.: Czy w Drugiej Rzeczypospolitej pod rzdami sanacji byy przestrzegane elementarneprawa? Jeli porwnamy gazety dajmy na to z roku 1926 i 1935, zauwaymy, e w tychpierwszych bya jakadebata, krytyka wadzy, a w tych drugich prawie wycznie peany podadresem rzdzcych. Opozycyjna prasa ukazywaa siz biaymi stronami po skonfiskowanychartykuach albo wcale. Czy to byo normalne?

K.I.: Polemizowabym z ta wizj. Znam gazety z lat trzydziestych, take opozycyjne,i twierdz, e debata tam jednak bya. Podobnie jak krytyka wadzy.

M.R.: A obz odosobnienia w Berezie Kartuskiej? Od czerwca 1934 roku kady obywatel,ktry narazi si wadzy, mg zosta tam zesany bez wyroku sdowego. W Berezie bito

winiw i stosowano wobec nich wymylne szykany...

K.I.: Nie broni Berezy. To przykad bezradnoci Pisudskiego i jego ludzi w obliczuproblemw, z jakimi borykaa si Polska. Obz powsta po zabjstwie ministra BronisawaPierackiego dokonanym przez Ukraicw. Miao to by co tymczasowego, krtkotrwaego.Bereza przetrwaa, bo staa si uyteczna dla elity rzdzcej, ktra nie potrafia sobie radziz konfliktami. Kto trafiado Berezy? Komunici, ukraiscy nacjonalici, radykalni narodowcy.Byli to ludzie, ktrzy w oczach przecitnego Polaka uchodzili za wywrotowcw, nie budzilisympatii ani wspczucia.

M.R.:Mwic o Pisudskim, uywa Pani sw polityk tragiczny. Dlaczego?

K.I.:Mwi tragiczny, bo to casus czowieka, ktry ma wiadomo swej bezradnoci. Odpewnego momentu Pisudski by przekonany, e jest jedynym gwarantem adu moralnego


46/53


45

w Polsce. Traci zaufanie do swoich wsppracownikw i w ogle wiar w ludzi, nabieraprzekonania o uomnoci ludzkiej natury. Umiera w poczuciu podwjnego osamotnienia:samotnoci przemijania i takiej, e nie wychowanastpcw(!) zdolnych pocignjego dzieo.Jednoczenie nie miachyba poczucia, e nie wypracowa rozwiza instytucjonalnych, bo

niestety lekceway t sfer polityki. Wierzy w si ludzkich, polskich charakterw, cookazao si wielkim zudzeniem. Dlatego system pisudczykowski okaza si tak nietrwaypolitycznie. Sanacja rzdzia do 1939 roku, ale po mierci Pisudskiego podzielia si, a potem,obwiniana o klsk wrzeniow, rozpada si jako obz polityczny. Pozostao po niej

wychowanie czci modego pokolenia w etosie suby dla kraju, co ujawnio si w czasiewojny w Armii Krajowej, Szarych Szeregach.

M.R.:W jakim kierunku poszaby Polska, gdyby nie doszo do zamachu majowego?

K.I.:Moim zdaniem, demokracja by sinie utrzymaa. Sukces Pisudskiego polegana tym, ewyczu sabo demokracji, ktra miaa wicej krytykw ni powodw do krytyki.

Wyolbrzymiano zjawisko korupcji, odmalowywano czarny obraz. Rne rodowiska brayw tym udzia. Kryzys demokracji musiaby si jako uzewntrzni. Najprawdopodobniej dogosu doszedby sfanatyzowany nacjonalizm w wydaniu modej endecji.

M.R.: Czy nie bdzie nietaktem, jeeli zapytam pani o kobiety w yciu Marszaka. Toznaczcy temat, a fakty mao znane...

K.I.:Nie. SwojpierwszmioLeonardLewandowskpoznaw 1889 roku podczas zsykiw Kieresku na Syberii. Bya od niego starsza o szelat. Z jej listw do ukochanego wyaniasi obraz czuej nadwraliwej kobiety z widoczn depresj. Po roku Leosia wyjechaa doKijowa, Pisudski wci pozostawa na zesaniu. W jego yciu pojawiy si inne kobiety.Modziecza mio nie wytrzymaa prby czasu. Jego listy do niej staway si corazchodniejsze. Po odbyciu kary nie pojawisiu niej nawet z kurtuazyjnwizyt. Ona na wie,o jego lubie w 1901 roku targna sina ycie.

Wybrank serca bya Pikna Pani, przycigajc spojrzenia mczyzn. Nazywaa siMaria Koplewska, bya rozwiedziona z inynierem Marianem Juszkiewiczem. Pocztkowoprzyjania si ona z Romanem Dmowskim, pniej kiedy zaangaowaa si aktywniej

w dziaalno PPS wikszo swojego czasu spdzaa z Pisudskim. Tak narodzi si trjktmiosny. Przyszli mowie stanu nie znosili sinawzajem.

M.R.: Zastanawiajce jest czy ta animozja nie bya przypadkiem odbiciem ich zaciekejrywalizacji o piknkobiet

K.I.: W tej rywalizacji zwycistwo odnis Ziuk tak nazywano Pisudskiego. Wanie onpolubi Mari 24 marca 1899 roku, wczeniej zmieniajc swoje wyznanie z katolickiego naewangelicko-augsburskie. Podobno w 1916 roku wrci do katolicyzmu, ale to pozostajekolejn nierozwizan zagadk w jego yciorysie. Mwiono, e Pikna Pani, zwizanaz Marszakiem, nadal darzya uczuciem Dmowskiego.

M.R.: W 1906 Ziuk pozna Aleksandr Szczerbisk. Wyzna jej mio, zwiza si z nii polubi25 padziernika 1921 roku, w dwa miesice po mierci ony Marii. Z owego zwizkuprzyszy na wiat dwie crki, ktre Marszaek uwielbia. Wandzie nawet obiecywa koron

polsk...


47/53


46

K.I.:Trudne to byo macierzystwo, jak i trudny zwizek, bowiem pierwsza ona Pisudskiegonie chciaa damu rozwodu. Wyrazem jego ogromnej troski i mioci do crki oraz jej matki,moe by testament spisany przez niego 10 marca 1919 roku. Oto wybrane fragmenty:Wszystkie kapitay, jakie do mnie w chwili mierci bd naleay zapisuj na wyczn

wasnocrce mojej, najdroszej Wandzi, urodzonej z Aleksandry Szczerbiskiej. CrkmojWand, urodzonz Aleksandry Szczerbiskiej uznajniniejszym aktem jako swoji jeeli dochwili mierci mojej nie zd zalegalizowa stosunku mego do niej, upraszami nakazujopiekunom nad maoletnicrkmojWand(...) by crka moja Wanda, urodzonaz Aleksandry Szczerbiskiej miaa prawo nosinalene jej nazwisko Pisudskich, co byo, jesti bdzie mojem najgortszem pragnieniem....

W 1920 roku urodzia sidruga crka Jadwiga. Aleksandra nie moga jednak wyjzamza Pisudskiego, poniewajego ona Maria Juszkiewicz, nie zgodzia sina rozwd. lubodbysidopiero 25 padziernika 1921 jak wspomniaam wczeniej jupo mierci Marii,kiedy Jzef Pisudski by Naczelnikiem Pastwa. Oboje mieszkali w willi Milusin

w podwarszawskim Sulejwku. Ze wszystkich wspomnie, notatek i opisw wynika

jednoznacznie, e obie crki Pisudski obdarza gorcym uczuciem, jednak wychowywaa jegwnie matka, co nie odbiega zresztzbytnio od modelu wielu polskich rodzin do dzi.

M.R.:Czy Marszaek wspominajeszcze inne, trudne mioci swojego ycia?

K.I.:Najwiksze kontrowersje budzijego romans z dr EugeniLewick. Pisudski poznasiwiosn1924 r. podczas pobytu na kuracji w Druskiennikach. Modsza od Marszaka o 30 lat,lekarka, specjalizujca si w fizjoterapii, entuzjastka sportu i leczenia niekonwencjonalnymimetodami, bya take kobiet wielkiej urody, o delikatnych rysach twarzy i okalajcych jciemnych wosach. Urodzia si w polskiej szlacheckiej rodzinie na Ukrainie w roku 1896.Polityka nigdy jnie interesowaa, prawdziwjej pasjbya nauka.

Latem 1925 roku Pisudski przebywa w Druskiennikach ju sam. Od tego momentudoktor Lewicka zaczyna odgrywadurolw yciu Marszaka. Jej towarzystwo tak byo miePisudskiemu, e nawet w roku przewrotu majowego nie zrezygnowa z wypoczynku

w Druskiennikach. Czsto widywano ich razem, rozmawiajcych i spacerujcych nadNiemnem. Gdy w grudniu 1930 roku Pisudski wyjeda na Mader, towarzyszmu tylko dwieosoby: pk dr Wojczyski i dr Lewicka. Z nieznanych powodw Eugenia wraca wczeniej dokraju. Po jej przyjedzie miaa jodwiedziAleksandra Pisudska, ona Marszaka, niestety nicnie wiadomo o tym spotkaniu. Pozostaj tylko spekulacje, wedug ktrych mogo doj dokonfrontacji obu pa, ze wzgldu na krce po Warszawie plotki.

27 czerwca 1931 roku o 5.00 rano, doktor Lewick znaleziono zatrut w InstytucieWychowania Fizycznego na Bielanach. Po dwch dniach zmara nie odzyskawszyprzytomnoci.

M.R.:Prasa z niewiadomych przyczyn zachowaa sibardzo powcigliwie i elegancko. Nawetnienawidzcy Pisudskiego endecy. Do dzijednak nie wiadomo, czy to byo samobjstwo, czyzabjstwo...

K.I.: Na kilka dni przed mierci nie wygldaa na osob zdesperowan. Jej przyjacielew ledztwie zeznawali, e do koca nie opuszczaa jej pogoda ducha. Marszaek uczestniczyw jej pogrzebie, jako osoba prywatna. Zajmiejsce w tylnych awkach kocioa na Powzkach,ale wyszedpo 10 minutach

M.R.:Czy mogzapytao pani relacje z Marszakiem?


48/53


47

K.I.: Plotkowano, e czy nas co wicej ni praca. I susznie. Kochaam go. Platonicznie.I nie wstydz si tego. Ludzie nie zawsze byli w stanie zrozumie, e mj stosunek doMarszaka bypeen uwielbienia i szacunku. To byo wielkie uczucie z mojej strony, ale penerespektu. Nigdy nie bylimy kochankami, choczyy nas bardzo silne wizi. Myl, e byam

osob, na ktrej ramieniu mg zawsze znale wsparcie kiedy tylko potrzebowa. Nieoczekiwaam od niego nic wicej. Wiedziaam co znaczy dla niego rodzina. Do kocapozostaam tak zwan cich wielbicielk Dziuka. Wystarczao mi e by. Przebywajc

w jego towarzystwie czuam sispeniona. To kobiece mylenie. Wiem o tym. Uwierzy mi panlub nie. Uwierzlub nie czytajcy. Przykro mi. Ale to nie ma dla mnie wikszego znaczenia

Dopuszczone przez cenzurfragmenty powyszej rozmowy mojego Ojca Marka seniora, opublikowane zostayw Gazecie Krakowskiej, gdy red. naczelnym byMaciej Szumowski; samrozmowuzupeniem informacjamiz publikacji oraz opracowa i wspomnie Kazimiery Iakowiczwny a take z moich rozmw z prof. ArturemSandauerem [Marek Rycki jr].

POGRANICZA

Marek Trojanowski

PROTOKZ BADANIA

Badajcy:specjalista pierwszej klasy dr Marek Trojanowski

Badany:Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki

Wiek:48 l.Pe:M

Plansza numer jeden.

Pytanie:Z czym sipanu kojarzy ten obraz?

Odpowied:

Krytyka Literacka 1 2015

Documents

Transcript of Krytyka Literacka 1 2015