WINCENTY KAD£UBEKKRAKOWSKIEGO
uroczystoci teatralnych: pierwszego imi Kodrus1, drugiego
Alkibiades2, trzeciego Diogenes3. Kodrus, poniewa by ubogi
i achmanami okryty, drugi, poniewa by niezwykle urodziwy,
trzeci, poniewa i grzecznoci obyczajów si odznacza, i w g-
bokie myli obfitowa4. Pierwszy, aby i tak ju budzcego miech
ubóstwa nie wystawia na ogólne pomiewisko; drugi, aby nie
naraa si na niebezpieczestwo uroków; trzeci, aby nieskalane-
go majestatu mdroci nie wydawa na bazesk poniewierk.
Wola bowiem Kodrus uchyla si od ogldania innych ni innym
z siebie wzgardliwe czyni widowisko; albowiem nie ma serdecz-
1 Kodrus ubogi poeta z trzeciej Satyry (w. 203) Juwenala,
w której pitnowa ycie wielkomiejskie Rzymu I/II w., gdzie pauper-
tas (ubóstwo) wystawiana bya na pomiewisko. W poezji wagantów
redniowiecznych Kodrus by symbolem ndzarza. Por. Codro Codrior
w Carmina Burana, 19, wyd. C. Fischer, ZurichMunchen 1974, s. 48. H.
Zeissberg, Vincentius, s. 113115, domyla si tu postaci Kodrusa,
ostatniego króla Aten, o którym Wincenty w ks. II, rozdz. 27 na
podstawie Justyna, Epitome Pompeii Trogi II 6. 2 Alkibiades (ok. 450401 p.n.e.) wychowanek Peryklesa, nieudany
ucze Sokratesa, uratowany przeze z bitwy pod Pontide. Jako wódz
i polityk podczas wojny peloponeskiej wykaza brak zasad moralnych;
urodziwy, wytworny i próny, o czym Plutarch, ywoty sawnych mów.
Zwrot specie perinsignis o Alkibiadesie na podstawie Justyna, Epitome V 2. 3 Diogenes (ok. 413323 p.n.e.) filozof ze szkoy cyników w Ate-
nach, ucze Sokratesa. Gosi i realizowa w yciu moraln warto
wyzbycia si dóbr materialnych, bohater wielu anegdot. Nie wiadomo, do
jakiej literatury nawiza w tym miejscu Wincenty. 4 animi gravitate fecundus moe nawizywa do Pliniusza,
Historia naturalis, Praefatio 5.
nego przymierza midzy purpur a achmanem. Wola te Al-
kibiades raczej w domu ukrywa si bez pochwa ni chepi si
urod z naraeniem urody na utrat; albowiem nic nie jest
z przyrodzenia tak wspaniae, eby spojrzenie zalepionej zazdroci nie mogo tego urzec.
Diogenesowi znowu roztropno kazaa gardzi towarzystwem gminu; albowiem lepiej jest
cieszy si czci w samotnoci ni doznawa lekcewaenia w poufaym obcowaniu5.
[2] Atoli surowa sucho tej ksieczki, jaowa jej surowo
bezpieczna jest od ciekawoci Alkibiadesa. Przesdem bowiem
jest lk przed urokami, a nieurodziwy nie ma nic do stracenia
z powodu oceniania swojej urody. Jednake i Diogenesa zdanie,
acz natchnione, nie trapi nas, którym mdro nie uyczya ani
kropelki aski. Kodrusa jedynie, Kodrusa trwoy nasz obraz,
gdy nasze ubóstwo, wystawione na publiczne zaczepki postronnych, nie ma nawet achmana,
którym mogoby okry swój wstyd. Nie mamy bowiem z dzieweczkami wród muz swawoli w
plsach Diany6, lecz stan pod trybun czcigodnego senatu7. Nie [mamy dmucha] w sielskie
piszczaki z bagiennej trzciny, lecz [proszeni jestemy], aby zote ojczyzny [opiewa] filary8. Nie
5 Seneka, Dialogi, IX 17, 3 (De tranquillitate animi).
6 Dione matka Afrodyty, greckiej bogini mioci, rzymskiej Wenus, zwanej std Dionea,
lub zgoa Diona, jak w Carmina Burana, nr 71: Iam Dionea leta chorea \ sedulo resonat cantibus
chorum \ lamque Dione iocis agone relevat cruciat corda suorum (w wyd. C. Fischera, s. 228).
7 sacer senatus (Juwenal, Satyra XI 29), znana tytulatura rzymska; Balzer, I, s. 443 n., 447
n.
8 W zdaniu tym ju najstarszy kopista opuci orzeczenie, moe nawet dwukrotnie, jak tego
domagaaby si równolega konstrukcja zda poprzedzajcego i nastpujcego, i tak je
uzupeniam: Non umbratiles palustrium cannarum harundines [inflare], sed aureas patriae
columnas [canere invitamur]. Mogo by te ponere, stawia filary. Podstawowy rkopis
Eugeniuszowski nie ma wyrazu cannarum przekazanego w innych, co A. Bielowski emendowa
na ut caneremus. Tymczasem palustrium cannarum harundines nawizuje do poetyckich wyrae
Owidiusza i stanowi nieusuwaln z tekstu lectio difficilior. Komentarz A. Bielowskiego w MPH
II, s. 251.
4
lalki gliniane, lecz prawdziwe ojców wizerunki ka nam wydobywa z gbi zapomnienia [i]
rzebi w staroytnej koci soniowej. Co wicej, jestemy wezwani, aby boskiego wiata kagace
rozwiesi w zamku królewskim, a poród tego znosi trudy wojennych zapasów.
[3] Atoli co innego jest, gdy si przedsibierze co pod wpywem nieogldnej pochopnoci, z
chci popisania si, z dzy zysku9, a co innego, gdy [speniamy] to, co narzuca konieczno,
wadczo nakazujca posuch. Mnie bowiem ani taka namitno pisania10 nie pobudza, ani taka
dza sawy nie podnieca, ani gwatowna ch zysku nie zapala, ibym po zaznaniu tylu rozkoszy
na morzu, po tylokrotnym rozbiciu si i mozolnym wybrniciu na brzeg, mia ochot ponownie
rozbija si na tych samych awicach. Jedynie bowiem osa podniebieniu oset lepiej smakuje ni
saata i tylko kto zgoa naiwny daje si przynci niesmaczn sodycz.
[4] Jednake niesuszne jest uchylanie si od wykonania
susznego polecenia. Zrozumia z pewnoci najdzielniejszy
z ksit11, e wszelkie dowody dzielnoci, wszelkie oznaki
zacnoci odbijaj si w przykadach przodków jakby w jakich
zwierciadach. Bezpieczniej bowiem wybra si w drog, gdy
przodem idzie przewodnik, gdy wiato posuwa si przed nami,
i wdziczniejszy jest obraz obyczajów, który obfitujca w przy-
kady staroytno przepowiada. Pragnc tedy w swej szczodrobliwoci dopuci potomnych do
udziau w cnotach pradziadów, na mnie pisarza, na kruche jak trzcina pióro, na barki karzeka
brzemi woy Atlasa12. Nie innym zapewne kierowa si wzgl-
9 Decretum Gratiani II, C. 2, q. 7, c. 54.
10 scribendi cacoethes, grecyzm Juwenala, Satyra VII 52.
11 Kazimierz Sprawiedliwy, w latach 11771194 ksi krakowski.
12 Atlas tytan, który dwiga na barkach kolumny podtrzymujce
nad ziemi niebo, ukarany za bunt przeciwko bogom. To porównanie
przypomina nieco przewrotnie sentencj Bernarda z Chartres (po. XII w.) o wspóczesnych
intelektualistach: Jestemy karami, którzy wspili si na ramiona olbrzymów oni dwigaj
nas w gór i podnosz o ca swoj gigantyczn wysoko". Por. Wstp, s. XCIX.
5
dem jak tym, e blask zota, e poysk klejnotów nie traci wartoci
przez nieudolno artysty, podobnie jak i gwiazdy, wskazywane
szkaradnymi palcami Etiopów13, nie ciemniej. I nie potrzeba
wnikliwoci mistrza, eby elazo z rdzy oczyci, eby zoto
oddzieli od ula. Poniewa wic gupstwem byoby walczy
z ciarem, od którego niepodobna si uchyli 14, bd go dwiga
w miar si, byleby towarzyszyli mi tacy, którzy od pocztku tej
drogi czuym sercem15 sprzyja mi bd i których ani [moje]
potknicie si na pochyoci, ani upadek nie zdziwi na lizgocie.
Dziki ich przyjaznej zachcie16 niech ciar przestanie by
ciarem i trud niech nie wyda si trudem. W drodze bowiem mie
towarzystwo jest jak wóz podróny17.
To na koniec wypraszam sobie u wszystkich, aby nie kademu
pozwalano nas osdza, lecz tylko tym, których zaleca wytworny
umys lub wybitna ogada, zanim nas jak najsumienniej nie
rozpoznaj. Tylko bowiem rozgryziony imbir smakuje i nic nas
nie zachwyci, na co spojrzymy [tylko] mimochodem. Atoli bez-
prawiem jest osdza spraw bez dokadnego jej poznania18. Kto
wic skpi pochwa, niech bdzie bardziej skpy w ganieniu19.
13 Nazwa odniesiona ogólnie do czarnych mieszkaców Afryki.
14 Seneka, De moribus 39: Stultum timere quod vitare non possis.
15 Dosownie: 'sodkim serduszkiem'.
chca, pobudza. Tu rzeczywicie autor ma na myli dodawanie otuchy.
17 Publiliusz Syrus (I w.), Sentencje 104: Comes facundus in via pro
vehiculo est, tzn. e rozmowny towarzysz skraca czas podróy.
18 Digesta l, 3, 24.
19 Seneka, De formula honestae vitae, 8: Lauda parce, vitupera parcius.
6
[1] Bya, bya ongi cnota w tej rzeczypospolitej1, któr senato-
rowie2 niby jakowe wieczniki niebieskie opromienili nie zapisa-
niem pergaminowych kart wprawdzie, ale najwietniejszych czy-
nów blaskiem. Nie rzdzili bowiem nimi ani potomkowie plebejs-
cy, ani samozwaczy wadcy, lecz ksita dziedziczni3, których
dostojno, chocia wydaje si okryta pomrok niewiedzy, wiecia jednak dziwnym blaskiem,
którego nawanice tylu wieków nie mogy zagasi. Pamitam, jak wzajem rozprawiali4 mowie
znakomici, których pami tym jest godniejsza zaufania, im wikszym uznaniem cieszy si ich
powaga. Rozprawiali bowiem Jan5 i Mateusz6, obaj w powanym wieku, obaj powanie mylcy, o
pocztku, postpie i spenianiu si tej rzeczypospolitej.
Wtedy rzecze Jan: Pytam, mój Mateuszu, w jakim to czasie,
mamy przyj, wzio pocztek niemowlctwo naszych ustaw?7
My bowiem dzisiejsi jestemy i nie masz w nas sdziwej wiedzy
wczorajszoci.
1 Cycero, Oratio ad Catilinam I 1: Fuit,fuit quondam in hac republica virtus; Balzer, I, s.
303.
2 patres conscripti, uroczysta tytulatura senatorów rzymskich; Balzer, I, s. 447.
3 Zdanie to przypomina twierdzenie Anonima Galla, e Polsk rzdz domini naturales,
panowie przyrodzeni.
4 Memini collocutiones mutuae; chodzi raczej o dysput ni zwyk rozmow. Zdanie
nawizuje do Galla, I 3: ad ea recitanda que fidelis recordatio meminit.
5 Jan (Janik) z rodu wiebodów-Gryfitów, po 1142 biskup wrocawski, po 1146
arcybiskup gnienieski, zmar po 1167.
6 Mateusz biskup krakowski w latach 11431166; zob. ks. III, rozdz. 31.
7 constitutiones w znaczeniu ustroju pastwowego; zob. ks. I, rozdz. 5.
7
[2] MATEUSZ: Wiesz, e w starcach jest mdro, a w dugim wieku roztropno8. Atoli ja
wyznaj, e pod tym wzgldem jestem niemowlakiem, tak e nawet zgoa nie wiem, czy chwil
obecn poprzedzio choby mgnienie czasu9. Czego jednak dowiedziaem si z opowiadania
starszych, na wskro prawdomównych, nie zamilcz.
Otó opowiada pewien starzec10, i ya tutaj niegdy nie-
przeliczona moc ludzi, którzy tak niezmierne królestwo cenili
sobie nie wicej ni [gdyby to by tylko] jeden reb11. Tak dalece nie ponaglaa ich dza
panowania ani namitno posiadania, lecz sia dojrzaej odwagi bya ich ywioem, i poza
wielkodusznoci nic nie uwaali za wielkie i przyrostowi swojej dzielnoci nie stawiali nigdy
adnych granic. Nie byaby to bowiem dzielno, gdyby chcieli j zamkn w ciasnym wizieniu
granic! Tytuom swojego zwycistwa dorzebili oni granice zgoa pozaociennych krajów12.
Podbili bowiem pod swe panowanie nie tylko wszystkie ludy z tej strony morza mieszkajce, lecz
take wyspy duskie13. Najpierw w bitwach morskich rozgromili potne ich
8 Ksiga Hioba 12, 12.
9 simplex portiuncula: 'najmniejsza niepodzielna czsteczka'
w odniesieniu do miary czasu.
10 Motyw retoryczny starca godnego zaufania. A. Bielowski,
Pompeii Trogi fragmenta, Leopoli 1853, s. 70, sdzi, e jest to aluzja do Pompejusza Troga,
Historiae Philippicae (I w.). Kronikarz zna tymczasem tylko wycig, Epitome, dokonany przez
Justyna w II w.; A. Gutschmid, Uber die Fragmente des Pompejus Trogus und die
Glaubwurdigkeit ihrer Gewdhrsmdnner, Leipzig 1857, s. 213 n.; F. Ruhl, Die Verbreitung, s.
321326.
'morga'. W czasach autora podstawow miar powierzchni ziemi by
wci jeszcze reb (ok. 7 ha); E. S t a m m, Miary powierzchni w dawnej Polsce, Kraków 1936, s.
1-4.
myl staroytne stelle lub uki triumfalne z paskorzebami wyobraajcymi zwycistwa
triumfatora.
minologi monarchii duskiej, chocia kojarzy z tradycj literack
o Dacji rzymskiej; H. owmiaski, Pocztki Polski, t. V, s. 317. Zob.
8
zastpy, potem wdarszy si do samego wntrza wysp, poddali sobie wszystkich jako klientów,
wtrciwszy równie do wizienia króla ich Kanuta14. Dano im do wyboru jedno z dwojga: albo
mieli zgodzi si na stae pacenie danin, albo nie rónic si ubiorem od niewiast, zapuszcza po
niewieciemu warkocz oczywista oznaka niewieciej saboci. Gdy sprzeczali si [midzy sob]
o wybór, zmuszono ich do przyjcia obu warunków.
JAN: Mniej jednak bolao ich uznanie poddastwa ni pitno zniewagi. Rozsdniej bowiem
jest dba o dobre imi15ni ochrania bogactwa. Jeli bogactwa niesawnie zdobyte w ogóle
zasuguj na miano bogactw! Wnuk za tego Kanuta16, chcc pomci krzywd dziada, przeciw
swoim skierowa zemst, której nie móg wywrze na wrogach. Poniewa za Dakowie le
walczyli najpierw z Polakami, potem z Bastarnami17, pokarani zostali za gnuno. Udajc si
spa, musieli z rozkazu królewskiego ka gowy na miejscu nóg i posugiwa onom tak dugo,
jak one przedtem posugiway mom, dopóki by nie zmyli haby, któr okryli si na wojnie.
jednak G. L a b u d a, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 34.
14 Moe echo wydarze historycznych, bo wg niezbyt pewnych róde anglosaskich i
duskich Kanut I Wielki, król Anglii, Danii i Norwegii (10161035), syn wietosawy, siostry
Bolesawa Chrobrego, walczy z Pomorzanami i Prusami; pewniejsze, e byli to Wagrowie i
Obodrzyce; G. Labuda, Fragmenty dziejów Sowiaszczyzny Zachodniej, t. II, Pozna 1964, s.
134-143, 178180; tene, Kanut Wielki, SSS II, s. 370. A. Gutschmid myla tu o Kanucie
Lewardzie zabitym w 1131 r., Kritik, s. 450.
15 famae consulitur, trawestacja Cycerona, De republica III 24i De finibus III 17, 57.
16 Wg koniektury A. Bielowskiego Amynthae nepos, czyli Aleksander Wielki. Wg A.
Gutschmida Waldemar Wielki, bratanek Eryka, zabójcy Kanuta Lewarda, Kritik, s. 450. Te
domysy s wtpliwe.
17 W III w. p.n.e. Bastarnowie razem z Dakami walczyli przeciw
Rzymianom; T. Z a w a d z k i, SSS I, s. 91. Autor czyta o nich u Justyna, Owidiusza i Pliniusza.
9
[3] MATEUSZ: Wie równie gosi, e wtedy Gallowie
zagarnli rzdy na caym prawie wiecie18. Nasze zastpy w licznych walkach wybiy wiele ich
tysicy. Pozostaych, dugi czas udrczonych, [nasi] skonili do zawarcia przymierza, tak e jeliby
bd losem, bd mstwem zyskali co u obcych, jednym i drugim równy mia przypa udzia.
Gallom wic przypada caa Grecja, naszym za przybyy [ziemie] cignce si z jednej strony a
do kraju Partów, z drugiej a do Bugarii, z trzeciej do granic Karyntii19. Gdy po licznych walkach
z Rzymianami, po przebyciu wielu niebezpieczestw wojennych zajli miasta, ustanawiaj
namiestników, obieraj sobie ksiciem20 pewnego czowieka imieniem Grakchus21. Wreszcie
jednak zgnunieli od zbytków, z wolna zatraciwszy hart przez swawol niewiast22; znakomitsi
ludzie tego plemienia [Gallów] zginli otruci, wszyscy inni poddali
karki pod jarzmo tubylców. I tak tych, których nie zwyciy
aden or, zwycia gnuno niewielu.
[4] JAN: Nic tu zmylonego, nic udanego, lecz cokolwiek
twierdzisz, prawdziwe jest i powane, i znane ju z historii
staroytnej. Gallowie bowiem, jak mówi Trogus23, gdy ojczyzna nie moga ich pomieci, wysali
trzysta tysicy [ludzi] na poszukiwanie nowych siedzib jakby na wiosenn ofiar. Cz ich
osiada w Italii i zajwszy Rzym spalia go; inna [cz], przedzierajc si w krwawych bojach z
barbarzycami, osiada
18 Justyn, Epitome XXIV 3, XXXII 3. Galli to Celtowie; T. Zawa dzki, Celtowie, SSS I, s.
223226.
19 Gallograecia u Justyna, Epitome XXV 2, ale na oznaczenie
Galacji; Parthia kraj Fartów na pd. od Morza Kaspijskiego; Karyntia kraj midzy Draw i
Mur, bya od VII w. ksistwem sowiaskim, od czasów Karola Wielkiego uzalenionym od
cesarstwa.
do rzymskiego trybuna ludowego i ustawodawcy z II w. p.n.e.
22 Motyw z Justyna, Epitome I 7 (o Lydach); z dalszego kontekstu
wynika, e tu znowu chodzi o Gallów.
23 Zob. przyp. 10.
10
w Panonii. Tam, pokonawszy Panonów, prowadzili wiele wojen z ssiadami24. Jest wic
prawdopodobne, a nawet wicej ni pewne, e toczyli walki z tym plemieniem. Albowiem nie
ucisz si bez walki dwa z przeciwka pynce nurty i nie mog dugo znosi ssiedztwa lew z
tygrysem25. Albowiem:
Jeli z przeciwnych stron z si t sam rwie prd.
[5] MATEUSZ: Odtd niejednego zacza bra oskoma na
czstk panowania. Dlatego to Grakch, powracajc z Karyntii26, jako e mia dar wypowiadania
gbokich myli, zwouje na wiec ca gromad, twarze wszystkich ku sobie zwraca, wszystkich
yczliwo pozyskuje, u wszystkich posuszestwo sobie jedna. Mówi, i mieszne jest okaleczae
bydl, bezgowy czowiek; tym samym jest ciao bez duszy, tym samym lampa bez wiata, tym
samym wiat bez soca co pastwo bez króla. Albowiem dusza podsyca dziaanie odwagi,
wiato czyni jasnym ogld rzeczy, soce wreszcie uczy rozsya do wszystkich dobroczynne
promienie. Tymi promieniami jak najgodniej niby klejnotami wysadzony jest diadem na
królewskiej gowie: tak, i na czole janieje wielkoduszno, na potylicy ogldno, po bokach z
obu stron hojne blaski le brylant dzielnoci27. Obiecuje, e jeeli
24 Justyn, Epitome XXIV 4. Wynika z tego, e autor umieszcza
siedziby pierwszych Polaków i kolebk ich pastwowoci w Panonii.
Pozostaje to w zgodzie ze redniowieczn opini o pochodzeniu Sowian. Wincenty nie rozrónia
tu poj: Sowianie Polacy.
25 Przysowie, moe aluzja do Seneki, Epistulae 85: Tigres leonesque numquam feritatem
exuunt. Por. Balzer, II, s. 21.
26 Rzekome przybycie Grakcha-Kraka do Polski z Karyntii stao si
dla póniejszych kronikarzy podstaw podania o uzalenieniu Karyntii
od Polski; J. Dbrowski, Chorwacja i Dalmacja w opinii polskiego
redniowiecza, Sbornik naunih radova Ferdi iicu, Zagreb 1929, s. 631 n. O ewentualnoci
istnienia historycznych róde tradycji jest przekonany K. lski, Wtki historyczne, s. 31 n.
Ampliflkacje Wincentego w porównaniu z wielkopolsk tradycj historyczn zestawi G. Labuda,
Dynastia ksica w Polsce, SSS I, s. 413 n.
27 infronte magnanimitas, in occipite circumspectio, in lateribus
11
go wybior, to nie królem bdzie, lecz wspólnikiem królestwa.
[Bowiem] wierzy, i zrodzon nie sobie jest, lecz wiatu caemu"28. Wszyscy przeto pozdrawiaj
go jako króla. [A on] stanowi prawa, ogasza ustawy. Tak wic powsta zawizek naszego prawa
obywatelskiego i nastay jego urodziny29. Albowiem przed nim wolno musiaa ulega niewoli, a
suszno postpowa krok w krok za niesprawiedliwoci. I sprawiedliwe byo to, co najwiksz
korzy przynosio najmoniejszemu. Atoli surowa sprawiedliwo nie od razu zacza wada.
Odtd jednak przestaa ulega przemonemu gwatowi, a sprawiedliwoci nazwano to, co sprzyja
najbardziej temu, co moe najmniej30.
carbunculus strenuitatis; por. Guillaume de Conches, Moralium Dogma Philosophorum, Prolog,
ed. J. Holmberg, Uppsala 1929, s. 8, 79; Marbod z Rennes, Liber lapidum, Migne, PL 171, col.
1754; Balzer, II, s. 16, 21. 28 regni socium mona te tumaczy 'wspórzdzcym'. Wiersz
z Lukana, Bellum civile Pharsalia II 383: Nec sibi, sed toti genitum se credere mundo. 29 rex ab omnibus consalutatur; iura instituit, leges promulgat.
Sic ergo nostri civilis iuris nata est conceptio, seu concepta nativitas.
Histori zaoenia pastwa autor utosamia z ogoszeniem prawa dla
obywateli, pieczoowicie dobierajc sownictwo prawa rzymskiego. Por. Balzer, I, s. 438 n. 30 et dicta est iustitia, quae plurimum prodest ei qui minimum
potest nie ma pokrycia w znanych tekstach. Ewentualnie aluzja do
Proroctwa Izajasza 10, l2. M. Plezia dopuszcza wpyw lektury Platona, Gorgiasza, Kronika
Kadubka na tle renesansu XII wieku, «Znak» 14 (1962), nr 78 (9798), s. 978994.
Tymczasem sentencja Wincentego o sprawiedliwoci moe nawizywa bezporednio do
Placentinusa, Summa Institutionum, I 1. gdzie czytamy: Iustitia est secundum Platonem virtus
quae plurimum potest in his qui minimum possunt, nempe in personis
miserabilibus evidentius clarescit iustitia, Cyt. za R. W. Carlyle, A. J.
Carlyle, A History of Mediaeval Political Theory in the West, t. II,
London 1909, s. 10. Podobnie rzecz rozwaa Jan z Salisbury powoujc Pseudo-Plutarcha
Institutio Traiani i Piotr Lombardus. Szerzej o tym E. Skibiski, róda erudycji Kadubka,
Roczniki Historyczne 60(1994), s. 170 n. Tego zapewne legist z Piacenzy wspomina Jan z
Salisbury (Policraticus IV 40) jako hospitem meum Placentinum, który z wielk znajomoci
spraw tego wiata i mdroci wypowiada si o warunkach pokojowego wspóycia ludnoci z
wadc. Po klsce miast lombardzkich
12
Polska zasi, przez Grakcha doprowadzona do wietnego
rozkwitu, byaby na pewno uznaa jego potomka za najgodniejszego nastpc tronu, gdyby
drugiego z jego synów nie zhabia zbrodnia bratobójstwa.
By bowiem w zaomach pewnej skay okrutnie srogi potwór, którego niektórzy zwa zwykli
caoerc31. arocznoci jego kadego tygodnia32 wedug wyliczenia dni naleaa si okrelona
liczba byda. Jeliby go mieszkacy nie dostarczyli, niby jakich ofiar, to byliby przez potwora
pokarani utrat tylu gów ludzkich33. Grakch, nie mogc znie tej klski, jako e by wzgldem
ojczyzny tkliwszym synem ni ojcem wzgldem synów, skrycie synów wezwawszy, przedstawi
[im swój] zamiar, rad przedoy.
Nieprzyjazna jest rzecze dzielnoci bojaliwo, siwinie nierozum, modoci
gnuno. adna to bowiem dzielno,
w r. 1158 Placentinus znalaz si we Francji, wykada w Montpellier w r. 1162, i jeszcze po r.
1180 na krótko przed mierci. 31 holophagus, grecyzm na oznaczenie smoka, gdzie indziej
równie draco. Poza Kadubkiem nie stwierdzono tej formy utworzonej
na wzór ichtyophagus 'rybojad'; Pliniusz, Historia naturalis VI 26 oraz
anonimowy Liber monstrorum z X w., rozdz. 15; M. Haupt, Opuscula,
t. II, Leipzig 1876, s. 218 n.
32 singulis heptatibus od πτς z Makrobiusza, Commentarii in
Somnium Scipionis I 6, 45 i 75. Ewentualnie te z Komentarzy do Timaiosa Platona. Por. Balzer,
II, s. 186. 33 Do krytyki podania o smoku wawelskim por.: A. Gutschmid,
Kritik, s. 451 n. (bardzo surowo); K. Potkaski, Kraków przed
Piastami, RAUhf 35 (1898), s. 1115 (Krak zaoycielem Krakowa,
podanie miejscowe); Balzer, I, s. 122 i II, s. 94 (opowie ustna zasyszana w gronie uczonych
krakowskich); S. Zakrzewski, Historia polityczna Polski do schylku XII wieku, Kraków 1920, s. 10
(trawestacja legendy o w. Jerzym, powstaej na dworze Piastów). Tak równie C. Baudou - in de
Courtenay-Jdrzejewiczowa, Legenda o Krakusie mistrza Wincentego i pogromca smoka w. Jerzy
[w:] Legenda Aurea Jakuba de Voragine, V Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na
Obczynie, Londyn 1954/55. Na pokrewiestwo literackie z rozpowszechnion w wielu wersjach
Opowieci o Aleksandrze wskaza M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 2132. Por. Wstp,
s. LXXXVII.
skoro bojaliwa, adna siwej gowy mdro, skoro nierozumna, adna modo, skoro gnuna. Co
wicej, skoro nie ma adnej sposobnoci do wiczenia odwagi, to trzeba j sobie wymyli. Któ
zatem kiedykolwiek uchyliby si od sawy, która narzuca si sama, chyba e byby to kto wrcz
niesawny! A przecie dobro obywateli, obronione i zachowane, do wiecznych wchodzi triumfów.
Nie naley bowiem dba o wasne ocalenie, ilekro zachodzi wspólne niebezpieczestwo. Wam
przeto, wam, naszym ulubiecom, których tak jednego, jak i drugiego wychowalimy wedug
naszych umiejtnoci, wam wypada uzbroi si, aby zabi potwora, wam przystoi wystpi do
walki z nim, ale nie wystawia si [zbytnio], jako e jestecie poow naszego ycia, którym
naley si nastpstwo w tym królestwie".
Na to oni: Zaiste, mona by nas uwaa za zatrutych
pasierbow nienawici, gdyby nam poaowa tak chlubnego zadania! Do ciebie naley wadza
rozkazywania, do nas konieczno posuchu"34.
Gdy wic dowiadczyli po wielekro otwartej mskiej walki i daremnej najczciej próby si,
zmuszeni zostali wreszcie uciec si do podstpu. Bowiem zamiast bydlt podoyli w zwykym
miejscu skóry bydlce, wypchane zapalon siark. I skoro pokn je z wielk apczywoci
caoerca, zadusi si od buchajcych wewntrz pomieni35.
I zaraz potem modszy napad i zgadzi brata, wspólnika
zwycistwa i królestwa, nie jako towarzysza, lecz jako rywala. Za zwokami jego z
krokodylowymi postpuje zami36. e, jakoby 34 Decretum Gratiani I, D. 21, c. 3; Balzer, I, s. 418. 35 Motyw stosunkowo najbliszy syryjskiej i perskiej wersji Opowie-
ci o Aleksandrze; M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, s. 27. 36 Krokodyl mia paka kadorazowo po poarciu czowieka. Nie
byo tego motywu w klasycznym bestiariuszu Physiologus z ok. 140 n.e.
ani w jego przeróbkach aciskich. Jak dotd wiadomo, motyw ten
pojawi si po raz pierwszy w wierszowanym bestiariuszu francuskim
z ok. 1210 r. Le bestiaire de Guillaume clerc de Normandie, ed. Hippeau,
Caen 1852, s. 1593, którego autor powoa si na starsze ródo; F.
Lauchert, Geschichte des Physiologus, Strasbourg 1889, s. 144146.
14
zwycizc. Czsto bowiem aoba przezwyciona zostaje rado-
ci ze zwycistwa.
zbrodniczy! Atoli duej skalany by bratobójstwem ni od-
znaczony wadz. Gdy bowiem wkrótce potem oszustwo wyszo
na jaw, gwoli kary za zbrodni skazany zosta na wieczne
wygnanie:
gdy sprawców zbrodni ich wasna zbrodnia zabija37.
[6] JAN: Ja natomiast nie spodziewaem si tak zwyrodniaej latoroli z tak szlachetnego
winnego szczepu. Czsto wszak winne grono kurczy si w rodzynek, czsto oliwa zmienia si w
mty, czsto zoto wyradza si w uel. Có wic dziwnego, jeli smutna dza smutno si koczy.
Im wicej si jej szczci, tym jest ndzniejsza; im wietniejszym si cieszy powodzeniem, tym
jest blisza nader okropnych zasadzek; im butniej usiuje innym rozkazywa, tym bardziej
poniajce oddaje si innym w niewol. dza wadzy zwyka obchodzi wszystkie kty u
wszystkich, do wszystkich si umizgiwa, wszystkim do nóg pada, dopóki nie osignie, do czego
wszelkim sposobem dya. S bowiem cztery córy namitnoci: zachanno bogactwa, dza
zaszczytów, ubie- ganie si o czcz saw, askotliwa lubieno. Wród takiego zbrodniczego
plemienia pyszni si dza wadzy. I dlatego gardzc chatami ubogich, wasn moc depcze karki
pysznych i wyniosych. Jak wielkie zawiera ona w sobie rozkosze, w najwikszym zaufaniu
pokaza Dionizjusz swojemu zaufanemu przyjacielowi na rozarzonych wglach i pod
zawieszonym mieczem38. Czyby jednak niemiertelne dobrodziejstwa Grakcha
37 Owidiusz, Ars amatoria I 655656.
38 Mona te tumaczy 'domownikowi'; Dionizjusz tyran Syrakuz (IV w. p.n.e.). Przykad
z Makrobiusza, Commentarii in Somnium Scipionis, I, 10 16, ale moe za porednictwem Jana z
Salisbury, Policraticus II 19; deliciae, 'rozkosze' w znaczeniu przenonym.
15
miay a tak wygasn, i po tak znakomitym ojcu aden nie
pozosta lad?
[7] MATEUSZ: A owszem, na skale caoercy wnet zaoono sawne miasto, od imienia
Grakcha nazwane Gracchovia, aby wiecznie ya pami Grakcha. I poty nie zaprzestano
obrzdów pogrzebowych, póki nie zostay zamknite ukoczeniem [budowy] miasta. Niektórzy
nazwali je Krakowem od krakania kruków, które zleciay si tam do cierwa potwora39.
Tak wielka za mio do zmarego wadcy ogarna senat,
monych i cay lud, e jedynej jego dzieweczce, której imi byo Wanda powierzyli rzdy po ojcu.
Ona tak dalece przewyszaa wszystkich zarówno pikn postaci, jak powabem wdzików40, e
sdziby, i natura obdarzajc j, nie hojna, lecz rozrzutna bya. Albowiem i najrozwaniejsi z
roztropnych zdumiewali si nad jej radami, i najokrutniejsi sporód wrogów agodnieli na jej
widok. Std, gdy pewien tyran lemaski sroy si w zamiarze
39 W Kron. wpol., gdzie ta relacja jest znacznie skrócona, samo imi
Kraka zostao wyprowadzone od kruka. Nazw Krakowa wyjani nauko-
wo S. Urbaczyk, SSS II, s. 507. Dugosz, Annales ks. I, postawi
Kraka obok czeskiego Kroka, a Wand obok Libuszy, jakoby innej córki
Kraka. Wspólny pie poda eponimicznych polskich i czeskich dostrzeg
tu H. Zeissberg, Vincentius, s. 170 n. Historycznie starali si podanie
to objani m.in. K. Romer, Podanie o Kraku i Wandzie, Biblioteka
Warszawska 1876, t. III, s. 1-26; F. wistu Uwagi do pierwszej ksigi
Kroniki Wincentego Kadlubka, Sprawozdanie dyrektora gimnazjum
w Rzeszowie za rok szkolny 1887, Rzeszów 1887, s. 35 n.; ostatnio K.
lski, Wtki historyczne, s. 32 n., przy innej podstawie porównawczej. 40 Kron. wpol. (rozdz. 1) imi Wandy tumaczy jej wdzikami, tj.
'wdy' na wielbicieli. K. Romer imi wyprowadzi od wody, unda,
a posta z mitów staroytnych Sowian nadwilaskich, Podanie o Kraku
i Wandzie, s. 16 n. F. wistu, Uwagi, s. 41, broni jej historycznoci,
tak jak i Krakusa na podstawie archeologicznej treci kopców pod-
krakowskich. Czysto literack genez postaci Wandy wykaza K. Ku-
maniecki, Podanie o Wandzie w wietle róde staroytnych, «Pamitnik Literacki» 2223
(19251926), s. 46-55 odnajdujc róda pomysu w kilku wtkach staroytnych. Podobnie
Bazer, I, s. 97 n., 110 n. Por. Wstp s. LXXXIX oraz niej, przyp. 45.
16
zniszczenia tego ludu, usiujc zagarn tron niby wolny, uleg raczej jakiemu [jej]
niesychanemu urokowi ni przemocy ora41. Skoro tylko bowiem wojsko jego ujrzao naprzeciw
królow, nagle raone zostao jakby jakim promieniem soca: wszyscy jakoby na jaki rozkaz
bóstwa wyzbywszy si wrogich uczu odstpili od walki; twierdz, e uchylaj si od
witokradztwa, nie od walki; nie boj si [mówili] czowieka, lecz czcz w czowieku nadludzki
majestat. Król ich, tknity udrk mioci czy oburzenia, czy obojgiem, rzecze:
Wanda morzu,
Wanda ziemi,
a ja za was, o moi dostojnicy, uroczyst bogom podziemnym
skadam ofiar, abycie tak wy, jak i wasi nastpcy w nieprze-
rwanym trwaniu starzeli si pod niewiecimi rzdami!"43
Rzek i na miecz dobyty rzuciwszy si ducha wyzion,
ycie za gniewne midzy cienie uchodzi ze skarg44.
Od niej, mówi, pochodzi ma nazwa rzeki Wandal, poniewa ona stanowia rodek jej
królestwa45; std wszyscy, którzy podleGall jej wadzy, nazwani zostali Wandalami. Poniewa nie
chciaa nikogo polubi, a nawet dziewictwo wyej stawiaa od
41 Czyli alemaski, niemiecki. Por. niej, ks. III, rozdz. 30, o Fryderyku Barbarossie; K.
Tymieniecki, Pocztki narodowoci polskiej, s. 8. Dopiero Dugosz da temu ksiciu imi
Rytygera. 42 Pozostajc w dziewictwie jako kapanka. Wg innej interpretacji oznacza to poczenie si z
ywioami, czyli mier. Trójwiersz ma charakter zaklcia. 43 Justyn, Epitome I 2 (o niewiecich rzdach królowej Semiramis) i I 8 (o królowej
scytyjskiej Tomyris). 44 Por. Owidiusz, Metamorfozy IV 162163: Dixit et aptato pectus
mucrone sub imum incubuit ferro. 45 Brak cigoci logicznej, objanienie nazwy Wisa sztuczne. Bar-
dziej przekonywajco Kron. wpol., rozdz.l, e Wanda rzucia si do Wisy i std nazwa tej rzeki
Wandalus; T. S i n k o, Dlaczego Wanda si utopia?,
17
maestwa, bez nastpcy zesza ze wiata. I jeszcze dugo po niej chwiao si pastwo bez króla46.
[8] JAN: Semiramis, królowa Asyryjczyków47, nie wac si powierzy niedojrzaemu synowi
rzdów królewskich, udaje, e sama jest [owym] synem i zataiwszy pe, przycza Etiopi do
królestwa maonka, wypowiada wojn Indiom, do których oprócz niej i Aleksandra Wielkiego48
nikt nigdy nie wkroczy. Równie wiele innych [niewiast] przewyszao swoimi przymiotami nie
tylko niewiasty, ale take mów. I dlatego tak bardzo podziwiam w niewiecie msk
przedsibiorczo, jak i u mów stao wypróbowanej wiernoci. Chocia bowiem wydaje si to
niezgodne z dobrymi obyczajami, eby niewiasta rozkazywaa wadcom, wszelako wydawao si,
e to bardziej przystoi uczuciom rodzinnym i potomka wesprze ojcowymi zasugami, i [nie
dopuci], iby dobrodziejstwa zmarych umary u potomnych.
Przykad takiej cnoty dali nawet tyrani sycylijscy. Anaksylaus bowiem, wadca Sycylii,
umierajc powierzy opiek nad [swoj] dziatw niewolnikowi Mykalowi, którego wierno
dobrze wy-
«Czas», Kraków 1923, nr 139. Niniejszy fragment da podstaw
domysom o podróach kronikarza. Wg S. Ktrzyskiego mia on
si spotka w Bolonii z Gerwazym z Tilbury, gdy i on w swoich Otia
imperialia Wis nazwa Wandalem, a Polaków Wandalami, Ze studiów nad Gerwazym z Tilbury,
s. 152189; J. Strzelczyk, Gerwazy z Tilbury. ycie i dzieo w wietle dotychczasowych bada,
Studia ródoznawcze 11 (1966), s. 5366. Nie jest to wniosek konieczny; Balzer, I, s. 102
105. Wasnym pomysem kronikarza jest niezwyka kolejno: Wanda rzeka Wandal
Wandalowie. H. owmiaski dopatrzy si tu literackiego odbicia imion potocznych: Wisawa
Wisa Wilanie, Pocztki Polski, t. IV, Warszawa 1970, s. 324, ale wniosek ten idzie za daleko.
Na ewentualno reminiscencji skandynawskich wskazuje G. Labuda, Studia nad pocztkami
pastwa polskiego, t. II, s. 3042.
46 diuque post ipsam claudicavit imperium, Justyn, Epitome VI 2. W tym rozdziale jest
wicej, mniej wyranych, zapoycze stylistycznych od Justyna.
47 Semiramis królowa Asyrii, ok. 800 p.n.e. Opowiadanie wyjte
z Justyna, Epitome I 2.
48 Aleksander Wielki król macedoski w latach 336323 p.n.e.
próbowa49. A wszyscy tak wielk ywili mio do króla, e woleli sucha niewolnika ni
opuci synów wadcy, a panowie zapomniawszy o swojej godnoci zgodzili si, eby zaszczytn
wadz iastowa niewolnik. A có dzieje si w tych naszych burzliwych zasach? Wiara nie rodzi
wiary, a jeli ju pocznie, to wpierw oroni, nim urodzi, wpierw pód wyzionie ducha, nim
oddycha zacznie. I tak przy piersi bogobojnej wiary zawisa plemi mijowe. Zdradliwe ss j
mode mijki, od których nie tylko przyjaciele, lecz i panowie doznaj czci raczej podstpnej ni
wiernej. Kupczeniem jest bowiem przyja wymierzana korzyci50.
[9] MATEUSZ: Równie w naszym pastwie rzdy przypady w udziale niekiedy osobom
niskiego i niepewnego pochodzenia, lecz adna zgoa zazdro bd ludu, bd dostojników [z
tego] nie szydzia, ba, nawet po dzi dzie chtnie chlubi si ich chwalebnymi dokonaniami. Gdy
bowiem ów sawny Aleksander, o którym niedawno wspomniae, usiowa cign z nich
trybut51, rzekli posom: Posami tylko jestecie, czy take królewskiego skarbu kwestorami?" Ci
odpowiedzieli: I posami jestemy, i kwestorami". Na to tamci: Wpierw wic mówi
trzeba okaza posom szczerze uszanowanie, abymy wspaniale przyjtych wspaniaymi uczcili
darami; nastpnie poborcom musimy wypaci wyznaczony trybut naley si bowiem
cesarzowi, co jest cesarskiego52 aby nie spotka nas zarzut
49 Anaksylaus tyran miasta Region w pd. Italii n. Cienin
Syrakuzask w V w. p.n.e. Przykad powtórzony za Makrobiuszem,
Saturnalia I 11, 29, gdzie niewolnik Anaksylausa zwie si Micythus.
50 Seneka, Epistulae IX 10.
51 Wielkie podboje wschodnie Aleksandra day podstaw do legendy o utworzeniu przeze
wiatowego imperium; F. Kampers, Alexander der Grosse und die Idee des Weltimperiums in
Prophetie und Sage. Grundlinien, Materialien und Forschungen, Freiburg i. Br. 1901. By te
jednym z najpopularniejszych bohaterów epickich w staroytnoci i red- niowieczu jako
wojownik i odkrywca wiata; G. C a r y, The Mediaeval Alexander, New York 1956; Balzer, I, s.
327 n.
52 Mateusz 22, 21, cyt. w charakterze przysowia nie bez nawizania do historii wojny ze
Scytami ojca Aleksandra, Filipa Macedoskiego,
19
posów ywcem porachowano koci53, po czym zdarte z ich cia
skóry wypchano czciowo najlichsz traw morsk i ten kruszec, ludzk skór, lecz nieludzko
odziany, odesano z takim listem: Królowi królów Aleksandrowi królewska wadczyni Polska.
le innym rozkazuje, kto sam sobie nie nauczy si rozkazywa54; nie jest przecie godzien
zwyciskiej chway ten, nad którym triumfuj wybujae dze. Zwaszcza twoje pragnienie
adnego nie zna zaspokojenia, adnego umiarkowania; co wicej, ponie- wa nigdzie nie wida
miary twojej chciwoci, wszdzie ebrze niedostatek twego ubóstwa. Chocia jednak wiat nie
moe nasyci otchani twej nienasyconej arocznoci, zaspokoilimy jako gód przynajmniej
twoich [ludzi]. I niech ci bdzie wiadome, e u nas nie ma trzosów, dlatego te oto podarki
woylimy w kalety twoich najwierniejszych [sug]. Wiedz za, e Polaków ocenia si podug
dzielnoci ducha, hartu ciaa, a nie podug bogactw55. Nie maj wic skd zaspokoi gwatownej
arocznoci tak wielkiego króla, by nie powiedzie tak wielkiego potwora. Nie wtp jednak, e
prawdziwie obfituj oni w skarby modziey, dziki której mona by nie tylko zaspokoi, lecz
cakiem zniszczy twoj chciwo razem z tob".
Nue rzecze Aleksander nue, przywleczcie do nas
tych, którzy obmylili tak straszn zbrodni! Naley ich zaraz
wyda na najwyszukasze mki i zgoa doszcztnie wytpi, aby bezkarno zuchwalstwa nie
omielia innych"! Ilu tylko wyruszyo tedy [ludzi], aby pomci zniewagi wyrzdzone królowi,
wszyscy albo padli w bitwie, albo zostali pozabijani, a niektórzy
Justyn, Epitome IX 2; A. B i e l o w s k i, Wstp krytyczny do dziejów Polski, Lwów 1850, s.
299307; MPH II, s. 172, przyp. l i 2; Balzer, I, s. 328.
53 prius vivi exossantur, dos. 'ywym wyjto koci', tzn.
poamano do tego stopnia, e ciao stao si bezwadne, mikkie, jeeli nie
po prostu 'odarto ze skóry'.
54 rex imperatrix Polonia. Male aliis imperat qui sibimet
imperare non didicit. Sentencja Cycerona, Paradoxa stoicorum V 1.
55 Tak o Scytach Justyn, Epitome IX 2.
20
z królów dostali si do niewoli. Aleksander usyszawszy o tym
rzek: Dzielno wyzwana [do boju] wielce si wzmaga56: teraz
wreszcie godzi si, aby ich dotkna rózga mego oburzenia".
Gdy wic niezliczone wojska nieprzyjació zewszd wdary si
do Polski, on sam, zmusiwszy wpierw Panoczyków do ulegoci,
wkracza jak przez tylne drzwi przez Morawy, rozwija skrzyda
wojsk i podbiwszy zwycisko ziemi krakowsk i lsk, z ziemi
zrównuje wiekotrwae mury, obraca [je] w perzyn, zaorane miasta kae sol posypa57. Gdy
nastpnie dalsze napad ziemie, niczyim nie pokonany orem, pad ofiar podstpu zwykego
czowieka. Skoro bowiem wszyscy zwtpili o ocaleniu, kto biegy w sztuce zotniczej kae
sporzdzi ksztaty hemów i puklerzy z byle jakiego drewna czy kory; niektóre z nich powleka
srebrn glejt, inne óci. Tarcze bowiem pocignite glejt wydaj si srebrne, óci za zote58.
Wynosi je na wysoki szczyt górski naprzeciw soca, aby tym silniej odbyskiway. Argyraspidzi,
niezwycione zastpy Aleksandra59, ujrzawszy je, podejrzewaj, e [to] stoj szyki w
najwikszym porzdku. Przeto na eb, na szyj wypadaj z obozu, rozbiegaj si na wszystkie
strony, tu i tam wyszukuj wrogów mylc, e rozpierzchli si w ucieczce. Ów bowiem mistrz ju
przedtem podpali owe podobizny broni, aby nie mona byo zauway adnego ladu podstpu, i
kaza duemu oddziaowi
56 Multum sibi adicit virtus lacessita, Seneka, Epistulae XIII 2.
57 sulco discissas urbes iubet sale conspergi, sol aby si nic
wicej nie rodzio. Motyw przypominajcy zniszczenie Kartaginy przez
Rzymian w roku 146 p.n.e.
58 quasdam lithargyro alias felle sublinit. Lithargyrus, z grec-
kiego, tzw. srebro kamienne, czyli tlenek oowiu. W Polsce wydobywano oów w Olkuszu.
Opowie dokomponowana do mówicego imienia" Lestka (zob. przyp. 67). Posta
przemylnego a wytrawnego kowala-zotnika ma analogie w rónych starych podaniach o
bohaterach; J. Bana-szkiewicz, Podanie o Lestku I Zotniku, s. 42 n. Por. take A. Gutschmid,
Uber die Fragmente, s. 465466; Balzer, II, s. 29 i wg indeksu.
59 argyraspides; tak Justyn nazywa wyborowe szyki tarczow-
ników (ze srebrnymi tarczami) w wojsku Aleksandra. Tu cytat z Justyna, Epitome XIV 2;
argyraspidas, invictum exercitum.
krzepkich ludzi ukry si w zasadzce. Ci pierwsz cz roz-
proszonych, którzy niebacznie wpadli w zasadzk, porywaj
i w pie wycinaj; zwycizcy przywdziewaj zbroje zabitych
i udaj, e s towarzyszami argyraspidów, tote ilu tylko sporód takich wojowników przyczyo
si do nich, wszyscy padli ostrzem miecza przebici, tak i ani jeden z nich si nie osta.
Omieleni tym powodzeniem, udajc tak samo wojowników
ze srebrnymi tarczami, wkraczaj do obozu Aleksandra, niosc
przed sob znaki zwycistwa. Wierz ludzie Aleksandra, e swoi odnieli tryumf nad wrogami; z
dala pozdrawiaj nadchodzcych, raduj si, przyklaskuj tryumfowi jakby towarzyszów.
Wówczas Polacy napadaj na bezbronnych i nic nie przeczuwajcych. Rozpoczyna si walka.
Lechici60 obwouj haso argyraspidów. Donosz królowi, e to nie napad nieprzyjació, lecz
buntowniczy zgiek wród swoich. Król widzc, e on nie ustaje, lecz wzmaga si, wspiera zastpy
wrogów wierzc, e niesie pomoc swoim wojownikom ze srebrnymi tarczami. Gdy w ten sposób
powstao rozdwojenie, wicej [Macedoczyków] pado skutkiem ran wzajemnie sobie zadanych
ni od ran nieprzyjacielskich. Wreszcie
Aleksander, poznawszy podstp, z garstk wojska ledwo uszed niesawie. Tak ustpi ciemizca i
o trybucie ucicho.
bowiem ksiga listów Aleksandra zawierajca prawie dwiecie
listów61. W jednym z nich pisze w ten sposób do Arystotelesa:
eby ciebie, cigle zaniepokojonego o nasze pooenie, wt-
pliwo i wahanie si nie utrzymyway w niepewnoci, wiedz, e
60 Lechitae mieszkacy Polski poudniowej. Zob. Wstp, przyp. 116.
61 Autor powoa si tu prawdopodobnie na istniejc rzeczywicie
ksig z apokryficzn korespondencj Aleksandra Wielkiego z Arystotelesem, który by jego
nauczycielem. Kilkadziesit listów zamieci w Powieci o Aleksandrze Juliusz Waleriusz (ok.
300 n.e.); M. Plezia, Aristotelis epistularis fragmentum cum testamento, Kraków 1961; tene,
Fragmenty listów Arystotelesa, Prace Naukowe Wydziau Nauk Spoecznych PAN 3 (1960). Por.
te Balzer, II, s. 203; D. Gromska, Pseudo-Arystoteles, Sownik Filozofów, t. I, Warszawa 1966,
kol. 60 n.
doskonale powodzi si nam u Lechitów. Jest za sawne miasto
Lechitów bardzo blisko pónocnych stron Panonii, które nazywaj Caraucas62, raczej ludne ni
bogate, dobrze zabezpieczone raczej dziki sztuce ni pooeniu; nad tym miastem i nad
ssiednimi triumfowalimy zgodnie z yczeniem". W tym za licie, który mu odpisa Arystoteles,
czytamy te sowa:
Wie gosi, e wraz ze swoimi odniose tryumf nad miastem Lechitów Caraucas63, lecz oby
chwaa tego tryumfu nigdy nie bya pomnoya twoich tytuów do sawy! Odkd bowiem wlano
haniebn danin w posów twoich wntrznoci, odkd dowiadczye lechickich argyraspidów,
blask twego soca u wielu zagas, a nawet zdawao si, e korona twego pastwa si zachwiaa".
Gdyby nie dobrodziejstwo twego opowiadania, wyznaj do-
prawdy, e do dzi nie wiedziabym, o kim to powiedziano. Lecz jake zdumiewajca wprost
zuchwao [owych] mów! Bo chocia podraniony, nie do tego jednak stopnia obraony zosta
Aleksander przez zniewag wyrzdzon mu przez Koryntian. Gdy tymczasem inne miasta
pozwoliy mu wej, pierwszy Korynt zamkn przed nim bramy. Do jego mieszkaców napisa
Aleksander: Jeli jestecie mdrzy, ostaniecie si, w przeciwnym razie nie"64. Oni za nie
baczc na nietykalno ukrzyowali jego posów65. Lecz niemniej podziwu godny jest wielce
dowcipny pomys owego ma, przez który tak baczny na podstpy mistrz da si zwie. W dosy
podobny bowiem sposób tene Aleksander zwiód wojska Dariusza66: widzc, e s one o wiele
62 Carantas czyta Bielowski (MPH II, s. 261). Zachowuj lekcj
rkopisu Eugeniuszowskiego. Inne maj Carancia, Carentia.
63 Caraucis, niekonsekwentnie. Zob. przyp. 62. Autor jakby si
waha midzy dobitniejsz grecyzacj a brzmieniem moliwie bliskim
nazwie Krakowa.
64 Juliusz Waleriusz, Historia Alexandri Magni I 40, ale nie o Koryn-
cie i Koryntianach, lecz o fenickim Tyrze i jego mieszkacach.
65 Sagminum non inspecta reverentia. Sagmen to rodzaj trawy, symbol nietykalnoci
poselskiej; Balzer, II, s. 16, 28. Pojcie to z Digesta l, 8, 8, 1.
66 Dariusz III król perski w latach 336330 p.n.e.
23
wiksze ni jego, kaza przywiza woom do ogonów i rogów
gazie, aby zdawao si, e nawet lasy id za nim.
[11] MATEUSZ: Dlatego ów wynalazca tak zbawiennego
podstpu zosta ustanowiony naczelnikiem w ojczynie, któr
uratowa, a wkrótce potem, wsparty zasugami cnót, odznaczony zosta wysok godnoci
królewsk. Dano mu imi Lestek, to jest przebiegy67, poniewa wicej nieprzyjació zniszczy
przebiego- ci ni si.
[12] JAN: Nikt nie dziwi si ródom tryskajcym w gbi
[ziemi), nikt cedrów nie podziwia w dolinach, a i mnie cnota
w czowieku niskiego stanu nie wydaje si niczym dziwnym.
Wszystkich cnót ywicielk jest pokora, lecz gdy chodzi o ludzi
niskiego stanu, czciej zwyko si je zagradza ni nagradza. Bo czyme jest cnota w niskim
stanie? Socem u antypodów!68
Janie jednak nie przestaje ona tym, których szlachetno ducha nie znosi zalepienia.
Std take Sostenes, cho by niskiego pochodzenia, obrany
zosta wodzem Macedoczyków. On bowiem poskromi Gallów radujcych si zwycistwem, on
obroni Macedoni od spustoszenia przez nich. Za te dobrodziejstwa, mimo e wielu znakomitych
ubiegao si o tron macedoski, jego stawiaj na czele, cho by niskiego rodu. Gdy wojsko
nazywa go królem, on
67 Etymologia prawidowa od starop. 'le, chytro'; S. Urba-
czyk, Leszek, SSS III, s. 48; imi to nosi dziad Mieszka I (Lestik,
Kronika Galla, I 3), ale Wincenty wprowadzi je do pocztu podaniowych
wadców krakowskich. Por. wyej, przyp. 58; A. Gieysztor, Leszek,
SSS III, s. 48 -49; G. Labuda, Dynastia ksica, SSS I, s. 412415.
68 antypody wyobraenie mieszkaców przeciwlegej czci ziemi,
wynike z istniejcego w staroytnoci przekonania o kulistoci ziemi. Nie
mona wyprowadza ze zdania tego wniosku ani o poprawnych wyob-
raeniach geograficznych kronikarza (tak F. Bujak, Studia geograficz-
no-historyczne, Kraków 1925, s. 80), ani o bdnych (kula czy krg
ziemski). Sicut soi apud antipodes jest lokucj przysowiow. Por. jednak
M.J. Karp, Znajomo kulistoci ziemi w Kronice Kadubka [...], «Kwar-
talnik Historii Nauki i Techniki» 27 (1982), nr l, s. 139148 oraz niej,
ks. II, rozdz. 13.
wzywa onierzy, aby zoyli mu przysig nie jako królowi, lecz
jako wodzowi69. W ten sposób unikn zazdroci, któr budzi
[posiadanie] wadzy, [a] nie poniy najwyszej godnoci.
[13] MATEUSZ: Potem by jeszcze drugi ksi tego samego
imienia, lecz z innego powodu nazwany Lestkiem. Gdy bowiem
Polska, pozbawiona króla, walczya o nastpc tronu, omal nie
zostaa pogrona w burzliwych zamieszkach, poniewa wszyscy
przedniejsi zabieGall o wadz tyrask70. Gdy dugo i z wielkim
niebezpieczestwem toczyli te spory, wreszcie wybór ksicia
poddaj orzeczeniu zwykych ludzi, oczywicie takich, których
uczciwo nie budzia podejrze i od których dalekie byo
wszelkie wspózawodnictwo. Jedni i drudzy zobowizuj si
przysig: wyborcy, e nie bd ustpowa ze wzgldów osobis-
tych, nie zejd z [prawej] drogi uwiedzeni chci korzyci i nie
dadz si pogrókami moniejszych odstraszy od [przeprowa-
dzenia] tego, co uznaj za poyteczne dla dobra ogóu; pozostali
za, e nikomu nie bdzie wolno odstpowa od orzeczenia
wyborców. A poniewa przy sprzecznych yczeniach nieatwo
dochodzi si do zgody, zastanawiano si wprawdzie dugo, lecz
odpowiedziano króciutko: Rozlega winnica mówi nisz-
czeje pod brudnymi kopytami rozhukanych koni: winnic jest to
królestwo, konie rozkieznane to wasza pycha, na której tyle jest
plam, ile sprzecznych uroszcze. Wybierzmy wic pole gonitwy,
postawmy [u celu] sup, a czyj srokaty ko pierwszy ze wszystkich dobiegnie do celu, tego trzeba
uzna królem!"71 Kady na to przystaje, wszyscy razem przyklaskuj, niewzruszony [jest] wyrok
ogóu, ale wykonanie wyroku odkadaj na jutro.
Zdaje mi si, jakbym widzia zapa tych, przebiego tamtych, próbne wiczenia jedców,
sprzeczne pragnienia. Lecz gdy wielu
69 Justyn, Epitome XXIV 5.
70 singulis primorum tyrannidem occupare ambientibus, niedo-
sownie z Justyna, Epitome V 3.
71 Niewtpliwe zamierzenie literackie; nadzwyczaj powana rada
koczy si uchwa o gonitwie, jak w bajce czy w grotesce.
25
ci umysu, ufny w pomoc sztuki Wulkana72. Ca bowiem
równin pola gonitwy obsadza elaznymi kolcami, w odstpach
pomidzy nimi starannie zaznaczywszy miernej szerokoci cie-
k, aby gdy innych ostrza kolców wstrzymywa bd w biegu, on,
na tej ciece szybszy, zgarn za bieg nagrod.
Przebiegoci wszak podstp przebiegy przenika si zwyko.
Dwóch bowiem modych, najniszego stanu chudopacho-
ków73 poszo w zawody o szybko nóg. Dawszy [sobie] rkojmi
przez zoenie pewnej kwoty, zobowizali si, e pokonany nigdy
nie omieli si nazywa szybszego inaczej ni królem. A gdy
igrajc dworowali z siebie nawzajem, godna to rzecz mówi
abymy wieniec naszego zwycistwa wywalczyli na polu, gdzie toczy si bój o królestwo". Tu
zaraz w pierwszym zapdzie
domylili si podstpu, spostrzegaj chytrze wyznaczon ciek,
na której zastawiaj tak sam puapk, i udaj, e o niczym nic
zgoa nie wiedz.
A skoro, jak zwykle bywa, sposobno czsto budzi poda-
nie czego, o czym si nie marzyo, w obu odzywa si próno,
kady z nich na osobnoci wasny rozwaa pomys. Nadchodzi
zapowiedziany dzie: zasiada dostojno czcigodnego senatu,
obok stoi ozdoba znakomitych mów, umiecha si kwiat
modziey. Wród inn{ch, a raczej przed innymi, ów mistrz
72 Wulkan bóstwo ognia, patron rzemiosa kowalskiego. Nie
wiadomo, kto by dla Wincentego porednikiem znanego do szeroko
w literaturze greckiej i rzymskiej motywu o podstpie wojennym z kol-
cami: S. Witkowski, Podstp Leszka z kolcami u Kadubka i jego ródlo
[w:] Ksiga pamitkowa ku czci O. Balzera, t. II, Lwów 1925, s. 677690;
Balzer, I, s. 283; II, s. 204.
73 fortuna tenues conditione humillimi iuvenes, modzi ludzie,
którym los poskpi, pozostajca na najniszym szczeblu spoecznym
'chudzina'.
26
podstpu ufa pomocy cieki. Atoli i drugiego z jedców nie
mniejsza oywia nadzieja, [tego], który wszystkie kopyta konia
zabezpieczy elaznym podkuciem. Natomiast pozostay, [stojc] na osobnoci z dala, a do tego
odwrócony od tumu, namyla si, cicho wzdychajc. Na pierwszy przeto, powtórny i trzeci znak
wszyscy wyskakuj prosto przed siebie, [a] ten wyrywa kusem w poprzek, budzc miech
gawiedzi. I gdy wszyscy natykaj si na nieszczsne kolce, on przemierzywszy dug okrn
drog, pospiesza w kocu do wyznaczonego supa, którego przed nim dosign jego towarzysz
zowróbnie [ju] powitany jako król. Zgromadzenie bowiem, uraone na widok podkutego konia,
orzeko, e jest on sprawc podstpu. A poniewa podstp nikomu nie wychodzi na dobre74,
wydanego na miertelne mki rozszarpuj na kawaki. Tamten za, pomiewisko gawiedzi,
wyrokiem zwierzchnoci osiga wadz królewsk. [14] JAN:
Podstp tajony suy, wykryty za wstyd przynosi.
Jeden obnosi zaszczytu ciar inny czciej sam zaszczyt75.
O królu przelotnego szczcia! który, gdy ci wybieraj,
w okamgnieniu si uwieczniasz i wiecznie pozostajesz okamgnieniem. O, wadco wielce czujny,
którego oko snu nie zaznao podczas sprawowania wadzy!76 I zaiste wolabym ze miesznego sta
si dostojnym ni z dostojnego miesznym77. Nie bez wybuchów miechu wprawdzie, lecz dziki
reniu konia Dariusz otrzymuje wadz królewsk78.
74 Zob. jednak ks. II, rozdz. 28, przyp. 250 o dobrym podstpie". 75 Owidiusz, Ars amatoria II 315. 76 Cyceron, Epistulae VII 30; Jan z Salisbury, Policraticus VII 25. 77 Por. Prolog o obawie autora przed miesznoci. 78 Byo to uznawane za pomyln wrób. Opowiadanie o obwoaniu
Dariusza I królem Persów (521481 p.n.e.) Pompejusz Trogus okrasi
podstpem: ko Dariusza zara w miejscu, gdzie w przeddzie przy-
prowadzono mu klacz; Justyn, Epitome I 10.
27
Przyda si równie dowcipny pomys Stratona, acz wielu go wymiao79. Mianowicie
niewolnicy Tyryjczyków zdradziecko sprzysigaj si, zabijaj wszystkich panów z dziemi,
zajmuj ogniska domowe panów, zamylaj króla wybra sporód siebie, tego mianowicie, który
pierwszy ujrzy wschód soca. Jeden z niewolników oszczdzi swego pana, bdcego ju starcem,
i jego malekiego syna. Gdy wszyscy wyszli na jedno pole, pouczony przez niego niewolnik sam
tylko wpatrywa si w zachód, chocia wszyscy inni patrzyli na wschód. Jednym wydao si rzecz
mieszn, niektórym czym szalonym szukanie wschodu soca na zachodzie. Atoli skoro tylko
zaczo dnie, on pierwszy wskaza blask soca na najwyszym wzniesieniu miasta. Wtedy
zrozumiano, jak bardzo umysy ludzi wolnych góruj nad umysami niewolników. Przeto pana
jego Stratona czyni królem, a po nim królestwo przechodzi na syna, wreszcie na jego wnuków.
Tak to dalece mdro ukochaa sobie kryjówk niejako pod paszczykiem prostaczka, gdy
tymczasem przechwaka jest zawsze nieprzyjaciók cnoty80.
[15] MATEUSZ: Ten za tak wielki mia zapa do wiczenia odwagi, e bardzo wielu z
najsilniejszych nieprzyjació wyzwa na pojedynek i wydziera im nie tylko ycie, lecz take
królestwa i majtki. A gdy zabrako mu wrogów zewntrznych, obiecujc nagrody, zaprasza
swoich, aby walczyli bd z nim, bd wzajem ze sob. A tak dalece by rozrzutny wzgldem
wszystkich, e wola z powodu hojnoci popa w niedostatek ni mie obfito wszystkiego przez
skpstwo; wola raczej sam cierpliwie znosi braki ni potrzebujcemu odmawia pomocy lub nie
wyna-
79 Justyn, Epitome XVIII 3, skd cae opowiadanie o mieszkacach
Tyru i Stratonie.
80 cum semper sit inimica virtuti ostentatio, co mona by te
przetumaczy 'gdy zazwyczaj udawanie kóci si z zacnoci'.
81 bene merentibus non dependere stipendia. Codex l, 24, 4 oraz
l, 2, 12, 2. Pochway odnosz si tu do Lestka II.
28
która jest siostr uczciwoci, przyjaciók roztropnoci: przy jego bowiem stole, przy jego ucztach
na to baczono, aby ani wicej, ni natura wymaga, ani mniej, ni uczciwo nakazuje, nie wolno
byo bd da, bd wydawa. Gorliwiej dba o to, eby podoba si wicej z przymiotów
umysu ni ciaa82. W tym wzgldzie wród innych cnót zajania nastpujcy przykad niezwykej
pokory: ilekro godno królewska wymagaa, aby przyozdobi go rega- liami, pomny na
pierwotne pochodzenie, wpierw w ndznym odzieniu wstpowa na tron, strój królewski
wcisnwszy pod podnóek; nastpnie ozdobiony królewskimi znakami siada na podnóku, z
najwikszym uszanowaniem umieciwszy te najubosze achmany na najwyszym wzniesieniu
tronu83.
[16] JAN: I o tym zaiste pouczy, e króla bardziej pokora
zdobi, ni znacznym czyni purpura. A nawet nie mona uwaa za czowieka, a có dopiero za
ksicia tego, kogo od innych nie
wyrónia pokora84. Std u Greków dugi czas byo zwyczajem, e w godzinie, gdy obierano
cesarza, umieszczano go w wykutym grobowcu, zanim nie zasiad na tronie cesarskim85. Jednemu
take z królów pachol mae, stojc przy nim podczas uczty, ustawicznie te sowa przypominao:
Sire, tu moras", co si tumaczy:
82 Uczciwo, honestas, czy z umiarkowaniem, moderantia, sobrie-
tas te Wilhelm z Conches, Moralium Dogma, ed. J. Holmberg, s. 41, 50 n.
83 Wród Sowian wczesnoredniowiecznych utrzymywa si obyczaj
ukazywania obok zwykych insygniów wadzy równie rekwizytów niskiej
kondycji, przypominajcych ksiciu, komu zawdzicza swe wyniesienie.
Relikt wspólnoty plemiennej. O niskim pochodzeniu dynastii pisa ju
Gall Anonim (Piast); podobnie Kosmas w Kromce Czechów w tym samym
czasie opowiedzia o stawianiu pod tron ksicia chopskich chodaków.
W odzienie wieniacze przyoblekano ksicia karynckiego przy intro-
nizacji; por. S. Roman, Intronizacja ksit karynckich, SSS II, s. 285;
G. L a bud a, Dynastia ksica, s. 413.
84 Cige podkrelanie wartoci pokory mogoby wskazywa na
wpyw szkoy teologicznej Bernarda z Clairvaux; Balzer, I, s. 395 n. Por.
D. Borawska, Mistrz Wincenty, s. 356 nn.
85 Nie wiadomo, skd pochodzi ta tradycja i czy chodzi o Bizantyj-
czyków (cesarz), czy o imperium Aleksandra Macedoskiego.
29
Panie! ty umrzesz!"86 jak gdyby jednemu i drugiemu chciano powiedzie: wadc ciebie
obrano, nie bd wyniosym, lecz jakby jednym sporód nich87.
Pamitaj, e prochem i w proch si obrócisz88.
Stoisz naprawd, gdy stojc upadku si strzeesz przyczyny,
Tak to czynem na cnot zasuysz, cnotami na czyny.
[17] MATEUSZ: Podobnie syn jego89 nie w takiej mierze
[powikszy] pastwo ojca, w jakiej wiele doda do ojcowskich
wyczynów: on Juliusza Cezara pokona w trzech bitwach90, on
w kraju Partów Krassusa zniós z wszystkimi wojskami, a do ust jego wlewajc zoto, rzek: Zota
pragne, zoto pij"91. Rozkazywa i Getom, i Partom, a take krainom pooonym poza Partami.
Wreszcie Juliusz, rad si z nim sprzymierzy wzem powinowactwa, wydaje za niego siostr
Juli. Jej to jako posag przekazana zostaa od brata Bawaria, a jako dar lubny od ma prowincja
serbska92. Zaoya ona dwa miasta, z których jedno od imienia brata kazaa nazwa Julius [teraz
Lubusz], drugie Julia
cystersów w Eberbach, w licie upominajcym arcybiskupa mogunckiego Arnolda, w latach
11531158, Bibliotheca rerum Germanicarum, ed. Ph. Jaffe, t. III, Berolini 1866, nr 56, s. 405 n.
ródo literackie dotd nie znane.
87 Mdro Syracha 32, 1.
88 Ksiga Rodzaju 3, 19 i Ksiga Koheleta 3, 20. Trójwiersz zapewne pióra autora.
89 Lestek III.
90 O trzykrotnym pobiciu wojsk Juliusza Cezara przez Partów pisa
Appian, Illyrica 1113 i Cyceron, Epistolae familiares V 10; A. Bielowski, MPH II, s. 179,
przyp. 2. O pobiciu wodza Rzymian Krassusa przez Orodesa, króla Partów, Justyn, Epitome XLII
4.
91 Kryy ju w staroytnoci legendy o bogactwach Krassusa,
sojusznika Juliusza Cezara i namiestnika Syrii, który rzeczywicie zgin z rk Partów w r. 53
p.n.e. Wynikaoby std, e polski Lestek podbi Partów, zanim dosiga ich rka rzymskich
zdobywców.
92 Bawaria wesza w skad cesarstwa dopiero za Karola Wielkiego
(788). Wianem Julii mia by kraj Serbouyczan nad ab.
30
od wasnego imienia [obecnie nazywa si ono Lublin]93. Ponie-
wa za Juliusz faktem tym rozdmucha przeciwko sobie niena-
wi senatu rzymskiego, zwabiony bowiem uciskami nieprzyjació, jak wróg, nie jak obywatel,
zacienia obszar pastwa rzymskiego i tych nauczy rozkazywania, których raczej powinien by
nauczy suenia usiuje gwatem odebra siostrze to, co przedtem da jej jako posag. Z tego
powodu siostra jego zostaa odprawiona, pozostawiwszy u ma malekiego syna, któremu na imi
byo Pompiliusz94. Naonica za jego, która wspózawodniczya z królow, gdy ta bya jeszcze
obecna, zaja miejsce królowej. Ta z nienawici do rywalki, pod wpywem mioci, któr optaa
króla, zmienia nazwy wymienionych miast. Z niej i z innych nieprawych zwizków maeskich
Lestek mia otrzyma dwudziestu synów, którym wyznaczy tyle naczelnych stanowisk,
rozdzielajc jednym ksistwa, innym hrabstwa czy margrabstwa, niektórym królestwa95.
Pompiliusza za prawem pierworodztwa ustanowi królem wszystkich i zgodnie z jego wol
rzdzia si nie tylko monarchia sowiaska, lecz take ssiednie pastwa. Gromada braci jakby
przecigaa si w okazywaniu mioci; i odnosili si do niego z tak wielkim uszanowa-
93 Wg Kron. wpol., rozdz. 4, nie Lublin lecz Wolin. Legendy
o zakadaniu miast przez Juliusza Cezara byy rozpowszechnione w red-
niowieczu najbardziej w Niemczech i w Anglii. Por. T. Lehr-Spa-
wiski, O nazwie pomorskiego grodu Wolin-Julin u ujcia Odry, Rocznik
Gdaski 78 (l 935), s. 41 n.; F. G u n d o l f, Caesar Geschichte seines Ruhmes, Berlin 1924,
s. 51105: H. Nearing, Local Caesar Traditions in Britain, «Speculum» 24 (1949), s. 218227;
P. H e s s, Li Roumanz de Julius Cesar. Ein Beitrag zur Casargeschichte im Mittelalter,
Winterthur 1956.
94 Zlatynizowane imi Popiel z kroniki Anonima Galla, w której
rkopisach forma Pumpil 'Ppiel'.
95 Pomys wzity by moe z Justyna, Epitome XLII 4, gdzie mowa
o trzydziestu synach Orodesa, króla Partów. Zabi ich wszystkich
Frakates. Wymieniona dalej monarchia Slaviae, 'sowiaska', uskrzyd-
lia wyobrani póniejszego dziejopisa wielkopolskiego, który ksistwa te i marchie rozmieci
na obszarach pn.-zach. Sowiaszczyzny. Slavia bya nazw Pomorza Zachodniego. Zob. Kron.
wpol., rozdz. 8.
niem, z tak wielk yczliwoci, e nawet obrali [królem] jego
modziutkiego syna, te, jak ojciec, Pompiliusza, nie dajc ad-
nego zgoa posuchu gosom uwaczania lub zazdroci96.
[18] JAN:
Rzadki to ptak jak Feniks97 na ziemi zgoda wród braci,
Rzadziej by królów dwór zgodnie na jedn wsiad ód.
Albowiem, jakby z oparów bagna zazdroci wstajc, grona
burza ogarna wspólników królestwa. O, jake bogosawiona,
nad bratersk bratnia jest spoeczno, u której bardziej licz si
wizy yczliwoci, ni dza wadzy przekonuje! Chwa takiego szczcia zajaniao ponad
wszystkich potomstwo Erotyma. Ten bowiem Erotym, bdc królem Arabów, mia z naonic
siedmiuset synów rzecz prawie nie do wiary!98 Dziki ich odwadze, gdy zmóg siy ssiadów,
gone zdoby imi i z nadzwyczajnym zgoa szczciem poskromi niezwycionych [przedtem]
królów. Oby nasi Pompilidzi zestarzeli si w takim powodzeniu!
[19] MATEUSZ:
Mówie mam czy milcze? Bo wstydz si wstyd swój odsania,
Braki, gdy ma je twarz, barwiczk naley je kry.
Jakiego to, mylisz, godne jest wspomnienia pode rodu
zhabienie, bezwstydu ohyda? Ten bowiem, ten, który askawie
wynagradza zasugi, ten wyjtkowy król, powiadam, Pompiliusz modszy, upojony powabami
pewnej trucicielki, za yczliwo odpaca si nienawici, za przyja podstpem, krwi
rozlewem za przywizanie, wiaroomstwem za wierno, tyrani za posuszestwo.
96 Zapewne aluzyjna propaganda tronu pryncypackiego w Krakowie
w chwili, gdy panowie krakowscy poparli nastpstwo tronu Leszka
Biaego (o czym w ks. IV).
97 Feniks legendarny ptak w Indiach, mia y 500 lat i odradza
si z popioów. O nim Physiologus. Dwuwiersz pióra Wincentego.
98 Justyn, Epitome XXXIX 5. Erotym jest postaci skdind nie
znan, Justyn wymieni tego króla arabskiego w latach, gdy Rzymianie
dokonywali podboju Syrii i Egiptu w poowie I w. p.n.e.
32
naley zbytnio ufa spokojowi, poniewa gorca jasno soca jake czsto ostyga raptownym
deszczem". I nie wypada tobie zanadto si cieszy, jakoby ju dobi do bezpiecznego portu, gdy
nie spotkae si jeszcze ze spitrzonymi bawanami. Nie widzisz, e sterczce zewszd skay
gro ci rozbiciem? Szczliwym królem czyni ci co prawda wspaniao królestwa, ale
bezpieczestwo zapewni ci niezdobyty mur twoich krewnych. Powiem sowa twarde, lecz szczere:
nie mieni [ciebie] ani szczliwym, ani bezpiecznym. Nie ma szczcia tam, gdzie wasne
omdlewaj siy; nie ma bezpieczestwa, gdy wasny kraj zagroony jest rozszarpaniem. A zatem,
ilu masz stryjów, tyle drobnych pastw, tyle zasadzek na twój spokój 100. Wygaszaj bowiem
kwieciste mowy, pragn za czego przeciwnego; bo pod ró kryj si kujce kolce, pod bujn
traw w. Twierdz, e s opiekunami, nie stryjami i nie tylko opiekunami, lecz take ojcami.
Czujesze to i czy przenika to do twojej wiadomoci?101 Czy sdzisz, e oni zadowalaj si
goymi
sierotami opiekustwo, dziemi ojcostwo. Tej wadzy swojej nie zaznaczaj [tylko] pytkim
sowem, lecz j okazuj rzeczywistym uprzywilejowaniem. I nie obrali ci królem, aby nimi
rzdzi, lecz aby tymczasem, póki wadza jest jakby w zawieszeniu, komukolwiek z nich okazja do
wadania moga si nadarzy. Czsto bowiem zasadza si w stosownej porze jakiekolwiek ponki,
aby urodzajniejsz zaszczepi latorol. I nie uwaaj, e zasugujesz na tytu króla, lecz nazywaj
ci albo igraszk losu, albo jak ich kuk. Dodaj, jak czsto wytykaj ci bohaterskie czyny
pradziadów, aby narazi ci na spotkanie z wrogami i czym prdzej zgubi, nie aby ci wiczy w
czynach bohaterskich. Wreszcie i to,
99 Naonica przemawia tu nader uczenie: Intensior solis serenitas in
imbres saepius defervescit repentinos.
100 wywody te s wyran aluzj do sytuacji Polski dzielnicowej.
101 Boecjusz, De consolatione philosophiae I 4, proza.
33
e chopcem jeste i nie powiniene nic innego czyni, jak bawi si. Oni zajmuj ci jakimi
gupstwami jakby powanymi radami, nie aby przez doradzanie roztropniejszym ci uczyni, lecz
aby czyha na sposobno strojenia sobie artów z ciebie lub aby przynajmniej odwlec spenienie
twoich modzieczych ycze. mieszni zaiste starcy! Cho sami radzi by odmodnie, jednak
zgrzybiaych szukaj modzieców102. Wybieraj wic, czy wolisz by niewolnikiem, czy wolnym,
czy chcesz by swoim, czy cudzym103, raz szczliwym czy zawsze poaowania godnym.
Stanowczo wypada upuci krwi z yy, aby zapewni zdrowie. Niemoliwy jest bowiem
swobodny rozrost winnego szczepu, gdy nie przycina si nawet i prawidowych latoroli i gdy
faszywych pdów cakowicie si nie obcina".
Ów, tymi i podobnymi namowami przekonany, z rozkazu
teje mistrzyni do oa ze zmylonej niemocy si kadzie [i] kae wezwa przyjació, niby dla
pociechy czy z potrzeby zasignicia rady. W wielkiej tajemnicy wyjawia im i przyczyn, i dzie
swojego zgonu, niby przez bogów objawiony, kademu z osobna osobliw tajemnic szepcc:
Wam wypada postanowi w sprawie nastpcy tronu. Mnie moje wzywaj losy, ale bdzie to dla
mnie dostatecznym ukojeniem, jeli jak z waszej rzdziem aski, tak i z waszej dobroci oka
si niemiertelnym. Albowiem nie wyda mi si wcale, abym umiera, skoro [tylko] wasz dla
mnie yczliwo dostrzeg, gdy z wami uroczycie mój pogrzeb odprawi. Czegó bowiem
mógbym spodziewa si od kogo, kto yjcemu odmówiby tego, co winien jest zmaremu".
102 Senes iuvenescant adolescentes decrepitos', lubiana w red-
niowieczu figura retoryczna puersenex jest ródem tego paradoksu.
Por. L. Arbusow, Colores rhetorici, s. 118; A. Hofmeister, Puer,
iuvenis, senex. Zum Verstandnis der mittelalterlichen Altersbezeichnungen [w:] Papsttum und
Kaisertum..., Paul Kehr dargebracht, Munchen 1926, s. 287316.
103 O przeciwstawieniu niewolnika wolnemu i osoby sui iuris osobie
in aliena potestate wielokrotnie Digesta, m.in. l, 6, 1; J. Sondel,
W sprawie prawa rzymskiego, s. 97, przyp. 21.
34
Mógby usysze tu szczere, tam obudne gosy biadania; std westchnienia, stamtd kania,
std aosne jki, stamtd straszne zawodzenia; std rozlega si [odgos] bicia si w piersi, stamtd
[klask] zderzajcych si doni; tu pyn potoki rzsistych ez, tam ledwie na pó zwilone s
powieki. Panny targaj wosy, matrony [rozdrapuj] twarz, szaty [rozdzieraj] staruszki; ogólne
biadania potguje zawodzenie obudnej królowej, która ju to ma, ju to poszczególnych
dostojników ze smutkiem ciskajc, uspokaja z jak sam nie wiem sodk gorycz czy
powiedziabym z gorzk sodycz, tak i wszystkimi wstrzsaj ju nie udane, lecz poczone z
rzewnym paczem kania do tego stopnia, e jak wie gosi, w lad za aosnymi jej skargami
zaczy lamentowa spiowe wizerunki, a na skutek jej ez posgi zami spyny104.
Otó po obrzdach pogrzebowych, które jeszcze dzi pogastwo odprawia podczas
pogrzebów, [król] podejmuje [stryjów] uczt z najwykwintniejszymi przysmakami. Gdy czyste
wino nieco rozwiao ich smutek, król prosi, aby go odwiedzili i w jego obecnoci wzajemnie przy
pucharach zachcajc si, mile si pocieszali. Mówi, e chtne ich przybycie sprawi ukojenie w
jego chorobie, a koniec jego ycia raczej bdzie radosny ni owiany smutkiem. Czemu rzecze
królowo, w smutnych rozpywasz si zach, czemu trawi ci smutek?105 Wdowiestwa si
boisz? Przynajmniej póki ci yj, nie przekroczysz bramy wdowiestwa; a nawet wobec tylu
pozostaych przy yciu moich krewnych bd przekonana, e ja dalej yj. Teraz chciabym
wezwa najprzedniejszych sporód ojców, z serdecznych przyjació najbardziej
zaufanych, których spojrzenia jakby gwiazd promienie oywiaj
mnie, aby u nich nasza pami w twojej ya osobie, poniewa
wiedz, e jeste reszt naszego ycia, naszej duszy poow".
Oni przysigaj, e wpierw ywcem chc by pogrzebani,
nimby zagina [pami] jego wywiadczonych im dobrodziejstw.
104 Wergiliusz, Georgica I 480, nie dosownie. 105 Boecjusz, De consolatione I 4, proza.
35
Niech wzniesie si puchar rzecze król i niech ja si
podnios, abym wszystkich pozdrowi i abymy kolejno zczyli si poegnalnym pocaunkiem,
aby kady skosztowa tego boskiego nektaru, gdy ja nadpij".
By to za zoty puchar, przez zmyln królow kunsztownie
wykonany, w którym nawet maa ilo pynu podchodzia ku
górze. I chocia kielich ledwie w czwartej czci by napeniony, wydawa si peny, gdy pyn
zawisa w górze niby para; tene pyn, dmuchnity z ust lub z nosa, opada, jak to si zdarza z
wrztkiem, od mocy ognia, dopóki nie osidzie na pewnym dnie w pewnej iloci. Mówi, e
podobn moc posiada calciparius106. Do tego osobliwego pucharu wlewaj ju zabójczy napój,
zaprawiony sztuk tego podczaszego107; kto po królu mia go pi, obowizany by przytkn
[puchar] do ust króla, aby nie mona byo nic zego podejrzewa, skoro król jakby wpierw
kosztowa. Wierzono bowiem, e zostao wypite, nie za opado jedynie od wydechu to, co tylko
sztucznie byo wezbrao; lecz ile tylko wlano waciwego i zabójczego napoju, ten, który przytkn
puchar do [ust] króla, mia nakaz po ucaowaniu króla to wypi. Tak okpionych [i] tak zatrutych
prosi, aby odeszli, twierdzc, e od przyjaznej z nimi gawdy ogarna go niespodziewanie kojca
senno. Mniemano, i spoili si mowie, których jad trucizny to na nogach zachwia, to na
ziemi powali. Ból wydar im ycie u progu teje nocy. [A] ów najsroszy z tyranów odmówi
nawet pogrzebu ich zwokom, dowodzc, i zginli od pokarania z nieba, bowiem wczoraj
zamierzali ywcem pogrzeba przyjaciela, ba, krewnego, ba, króla, a t niegodziwo pozorem
mioci skrywan jki zdradziy i pacz posgów, i nagy zgon zoczyców bez nadziei ocalenia, i
wiele innych dowodów.
106 Inaczej chalcoparius (por. ks. III, rozdz. 24), grecka nazwa
kamienia niewiadomej konsystencji. Marbod z Rennes (XI w.) wymieni
w Liber lapidum minera o podobnej nazwie chalcofanum, który pomaga
wyrabia gos, Migne, PL 171, col. 1767. 107 Tj. królowej.
36
Gdy przeto zaszy te gwiazdy ojczyzny, upada take wszystka godno i zgasa wszystka
chwaa Polaków, w popió si obróciwszy. Albowiem ta wiata zakaa, ta cnót zagada, ten
najobrzydliwszy ze wszystkich niegodziwiec, opadszy na ono plugawej bezwstydnicy, w zbytku i
gnunoci sta si do cna rozpustnikiem, zgoa nic za wiksze szczcie nie uwaajc, ni
opywanie w rozkosze. Byo za jego czstym powiedzeniem: Mamy si najlepszymi olejkami,
raczmy si winem, rwijmy kwiat, aby nie uwid". One pierwszy by do ucieczki, ostatni do
walki; w niebezpieczestwach najwikszy tchórz, a skoro strach ustpi, pyszaek108. A jako wróg
najzuchwalszy chóry cnót bezustannie zwalcza, bardzo biegy we wadaniu wszelkim orem
haniebnych czynów; wszelkich wrcz wysików si ima, o których wiedzia, e cnocie s
przeciwne. Wiksze [te] mia upodobanie w towarzystwie niewiecim ni w mskich
zebraniach109. Za te przeto osobliwe zasugi niesychan sczez mierci. Albowiem z
rozkadajcych si trupów, które kaza porzuci bez pogrzebania, wylgy si myszy w niezwykej
iloci i cigay go tak dugo przez stawy, przez bagna, przez rzeki, a nawet przez ogniste stosy, a
zamknitego z on i dwoma synami w bardzo wysokiej wiey zagryzy okrutnie dojmujcymi
ukszeniami110.
108 Tak o królu perskim Kserksesie Justyn, Epitome X 10. 109 Owidiusz, Metamorfozy III 435: Luserat hic nymphas sic coetus
ante viriles. 110 Podanie o zagryzieniu Popiel i jego rodziny przez myszy znalaz
autor w kronice Anonima Galla, gdzie jednak nastpio to po wygnaniu
zego wadcy z Gniezna i z królestwa" (I 3). Póniej Kronika wielkopol-
ska tragedi Popiel przeniosa do Kruszwicy, nie liczc si z krakowsk
lokalizacj u Wincentego. O ile jest prawdopodobne, e w historii tej
utrwali si fakt rzeczywisty gwatownego usunicia od wadzy przedpias-
towskiego ksicia plemiennego, o tyle inwazja myszy jest wdrownym
wtkiem literackim, który znany by we wczesnoredniowiecznej Nadrenii
i przywieziony zosta by moe przez Rychez, maonk Mieszka II;
H. owmiaski, Dynastia Piastów [w:] Pocztki pastwa polskiego.
Ksiga tysiclecia, t. I, Pozna 1962, s. 114; J. Banaszkiewicz, Podanie o Piacie i Popielu.
Studium porównawcze nad wczesnored-
mnóstwa ab i myszy111. Tak [i] Filistyni z powodu [plagi]
wrzodów na poladkach odesali synom Izraela Ark ze zotymi
[podobiznami] zadków i myszy112. Za osobliwy haniebny czyn
osobliwa spotkaa go haba. To, z powodu czego zawsze pragn by szczliwy, to [wanie] raz
sprawio, e na zawsze zosta nieszczliwy. Tego bowiem dokonaa zmylno niewiecia. Taki
poytek maj onkosie, takie niwo bardzo czsto wyrasta z czstego obcowania poufaego z
niewiastami. Czyta o tym w ksidze dowiadczenia Sardanapal113, m bardziej zepsuty ni
niewiasta114. Gdy bowiem namiestnik jego Arbaktus115 zobaczy go w towarzystwie ladacznic, w
sukni niewieciej rozdzielajcego przdz dziewcztom, rzek: Nie godzi si, eby mowie byli
posuszni temu, kto wolaby by niewiast ni mem". Przeto jego poddani wypowiadaj mu
wojn, a on, zwyciony, zbudowawszy stos, spala i siebie, i swoje bogactwa w tym jedynie
naladujc ma. Panowanie za obejmuje Arbaktus, godniejszy raczej pochway ni nagany,
poniewa nie dy do zagarnicia najwyszej wadzy, lecz wicej, na wspóczujcych barkach
wydwign ojczyzn z nieszczsnego upadku.
niowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986, s. 156 n.; G.
Labuda, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, t. II, s. 5961.
Motyw ten równie przytoczy Wilhelm z Malmesbury w De gestis regum
Anglorum III 290, Rerum Britanniae Scriptores 90/2, s. 344.
111 Abderydzi mieszkacy Abdery w Tracji. Ale Justyn, Epitome
XV 2, skd zaczerpnita jest ta opowie, pisa o Autariatach, mieszka-
cach pogranicza Dardanii i Peonii.
112 Pierwsza Ksiga Samuela 6, 4.
113 in libro legit experientiae, czyli dozna dowiadczeniem
wasnego ycia. Król asyryjski synny z rozwizego ycia.
114 muliere corruptior, Justyn, Epitome I 3, skd wzita ta
historia.
Sardanapala i zaoy now dynasti w 819 r. p.n.e.
38
daleko na krte manowce, aby zamierzon i podjt drog
przemierzy w naleytym skróceniu. Nikt jednak nie poczyta nam tego za [ch] popisywania si,
jeeli w gówny wtek opowiadania wpleciemy pewne wiadomoci z dziejów obcych. Rozmylnie
nakazujemy sobie ich nie pomija, zarówno dlatego, e podobne rade podobnemu, jak i dlatego, e
tosamo jest matk spoecznoci1, wreszcie, aby zgoa nie zabrako przedmiotu, na którym
czytelnik mógby si wiczy. Któ bowiem mijaby cakiem obojtnie winogrona lub figi
zwisajce po obu stronach cieki, zwaszcza e same wpadaj do jego ust? Godzi si wic
rozweseli si takimi przysmakami, [a] nie obarcza si ciarem. Mio za z penego naczyka w
twej spiarni udzieli spragnionej duszy czego przyjemniejszego.
[2] JAN: Owszem, z poczucia wdzicznoci pokornie upadam do nóg, poniewa nie nudzi ci
octowa cierpko mojego skromnego opowiadania. I nie przykrzybym sobie bynajmniej mówi
1 Rozpoczynajc drug ksig, ju opart na ródach pisanych, a wic
historyczn, autor przypomina o zadaniach dziejopisarstwa: series (tem-
porton), czyli opowiadanie faktów, i exercitium, czyli wiczenie umysu.
Zwraca tu uwag wizja równoci spoecznej: tum quia identitas mater est
societatis.
39
tego, co mogoby by potrzebne potomnym2, gdyby uwaczajca zazdro nie przegrodzia moich
ust jakow zapor milczenia. Mówi bowiem: Nieatwo przychwyci kogo na kamstwie w tym,
czego nikt nie wie, ani nieatwo moe unikn faszu ten, kto w rzeczach niewiadomych wiele
wyrokuje". Jednake daleko, daleko niech od prawdy odstpi faszywe twierdzenie, jakoby
odrobina zaczynu nie zakwaszaa caego ciasta3, gdy:
Czowiek szczery przez fasze faszywym sta si zasuy.
Tak malowidem si sta, czowiekiem tak nie jest czek4.
[3] MATEUSZ: Gdy przeto ród Pompiliusza doszcztnie
uleg zagadzie5, nastao nowe pokolenie ksit, którego wspa-
niao tym wiksza (bya), tym wyej wzrosa, im niszego, jak wiemy, byo pochodzenia.
Albowiem syn bardzo ubogiego rolnika, imieniem Siemowit, przyobleka si w dziarsko, dorasta
w przedsibiorczoci, szlachetnieje cnót nabywajc. Wsparty zasugami swoimi, a nie swoich,
najpierw zostaje wybrany dowódc wojska, wreszcie piastuje wysok godno królewsk6, któr,
jak twierdz, przepowiadano mu niemal od [czasów] jego dziecicych grzechotek.
2 quod posteris for et necessariumjeszcze jeden motyw o powo-
aniu dziejopisa z cytatem z Listu do Filipian 3, 1.
3 Jeszcze jedno haso historyka: mówienie prawdy wbrew staym pomó-
wieniom o zmylanie rzeczy, których sprawdzi nie sposób. O kwasie ukasz
12, l i Pierwszy list do Koryntian 5, 6.
4 Prawdopodobnie wasny wiersz autora.
5 Tu podejmuje autor wtek poda wielkopolskich, którego ju nie
amplifikuje nowymi postaciami i faktami. O niskim pochodzeniu dynastii
tym razem ju na podstawie Kroniki Galla, I 2. Por. ks. I, rozdz. 15.
6 Siemowit (nie Ziemowit) historyczny syn Piasta; W. Taszycki,
Najdawniejsze polskie imiona osobowe, Rozprawy i Studia polonistyczne,
t. I, Wrocaw 1958, s. 59; H. owmiaski, Dynastia Piastów, s. 114,
117; J. Hertel, Imiennictwo dynastii piastowskiej we wczeniejszym
redniowieczu, Warszawa 1980 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w To-
runiu 79 / 2), s. 3842. W Kronice Galla nie ma mowy ani o dowództwie
wojskowym (magister militum), ani o godnoci królewskiej (regia fungitur
maiestate). Wincenty cakowicie przestylizowa tekst Gallowy.
40
biedni, nic si nie liczcy, za to wspaniali zamiowaniem do
nieskalanego ycia, a w porywie do czynienia miosierdzia tak
bardzo gorliwi, e ich skromniutki dobytek sam w sobie nic nie
znaczcy nieraz si powiksza od nakadu gocinnoci9. Któ nie
dziwiby si, któ nie zdumiewaby, e si co zmniejsza od
przyrostu lub e si zwiksza od ubytku. Jest to bowiem to samo,
co czernie od biaoci albo biele od czerni. Szeroka hojno
sprawia, i mienie tak szczupe, mienie nic prawie nie znaczce
uroso.
liusza, nie odmówiono wejcia do chaty tych biedaków. Powita-
nych serdecznym uciskiem domownicy zapraszaj, by zasiedli do
stou10. Poprosiwszy ich o wyrozumiao dla skrajnego ubóstwa,
podaj zaksk i odrobin piwa. Bagaj, by nie zastanawiali si,
co im si ofiaruje, ani ile, ani od kogo, lecz w jaki sposób i z jakim
7 Piast, syn Chociska, tzn. 'Z kos', 'Dugowosego', zgodnie z Ano-
nimem Gallem. W Kron. wpol. przydomek ten otrzyma Ppiel, wincenty-
ski Pompiliusz. Imi 'Piast' nie byo uywane póniej, kronikarze nie
zdoali w redniowieczu uformowa od imienia protoplasty nazwy dynas-
tii, 'Piastowie' jest okreleniem nowoytnym. Etymologia 'Piasta' jest
dyskusyjna; T. Wojciechowski, O Piacie i piacie, RAUhf 32
(1895), s. 170212; K. Potkaski, Podanie o Popielu i Piacie [w:]
Pisma pomiertne, t. II, Kraków 1924, s. 94112; H. owmiaski,
Dynastia Piastów, s. 119. 8 Forma Rzepica, przekazana w rkopisach obok innych zapisów
tego imienia, wydaje si poprawniejsza od obiegowej Rzepichy czy
Rzepki. H. owmiaski uwaa to imi za sztucznie urobione,
Dynastia Piastów, s. 120; J. H e r t e l, Imiennictwo, s. 33, za przezwisko. 9 substantiola, typowe dla autora zdrobnienie. Podobnie w dal-
szym cigu tego rozdziau: obsoniolum, modicellum liquoris. Nastpuj tu
icie scholastyczne paradoksy. Moe wolno je te odczyta w sensie, i
mienie powikszao si o warto duchow. 10 domestici affectuose amplexos discumbere iubent; ani Ano-
nim Gall, ani Wincenty nie znaj imion owych przybyszów. Kron. wpol.
wprowadza tu witych Jana i Pawa (patronów dnia koronacji Przemyla
II w r. 1295!). O reminiscencjach literackich tego podania m.in. J.
41
uczuciem11. Chcie powiadaj zaley od nas, wykona nie
jest w naszej mocy12. Oby to, co zebrane ze spadajcych kosów
na powicenie kdziorów pacholcia, na ofiary pierwszych po-
strzyyn13, posuyo wam na zdrowie; choby temu brakowao
miego smaku, nie brak jednak przyjemnej sodyczy uczucia". Na
to oni: Wasza yczliwo nadaje godno waszemu uczynkowi;
ile bowiem kto zamierza, tyle [tym samym] czyni; i nie moe by
niesmaczne to, co jest zaprawione sol mioci, co jest skropione
miodem [pyncym] z serca"14.
Czynu nikego dba zota pokrywa ch15.
Gdy oni zasiedli, widziano, e napoju przybywa, e potrawy
mno si tak, e objto poyczonych zewszd naczy nie
wystarczya, aby je pomieci. I nie dawao si ich uszczupli
nawet najduszym poywianiem si16 rozlicznych biesiadników,
których gocie kazali tam sprosi wraz z dostojnikami i królem
Pompiliuszem.
strzygli Siemowita, a uroczysto przyszego króla doznaa po-
Dowiat, Chrzest Polski, Warszawa 1958, s. 3033; H. owmiaski, Dynastia Piastów, s. 113 n. i
tene, Pocztki Polski, t. V, s. 310312.
11 Seneka, Epistulae LXXI 14.
12 List do Rzymian 7, 18.
13 Na podstawie Kroniki Galla, I 2, K. Potkaski, Postrzyyny
u Sowian i Germanów, RAUhf 32 (1895), s. 330-422, wykaza powszech-
no tego obyczaju u Sowian. Przy postrzyynach, siedem lat po
urodzeniu, nadawano synowi imi i wprowadzano do rodziny; R. Gan -
siniec, Postrzyyny sowiaskie, «Przegld Zachodni»8 (1952), nr 1112,
s. 353369; J. Bardach, Historia pastwa i prawa Polski, t. I,
Warszawa 1964, s. 75, 129; A. Gsiorowski, Postrzyyny, SSS IV,
s. 249250.
15 Dystych, prawdopodobnie autora.
ników'.
42
popioów nie tylko iskr chway Polaków wznieci, lecz niemiertelne miano Polski niemal midzy
znaki zodiaku wpisa18. Nie tylko bowiem przywoa znowu do siebie te plemiona, które przedtem
odpady z powodu gnunoci Pompiliusza, lecz wcieli do swego pastwa inne jeszcze kraje, przez
innych nie tknite. Dla nich ustanowi dziesitników, pidziesitników, setników, kolegium
trybunów, tysiczników, wojewodów, naczelników miast, druynników, rzdców i w ogóle
wszelkie wadze19.
[4] JAN: Nie jest rzecz bah w ludzkich sprawach lek-
ceway bahostki. Czsto bowiem z polnych krzewów wyrastaj wysmuke cedry. Nierzadko
pery kryj si w piaszczystym pyle; pod popioem najlepiej utrzymuje si moc zarzewia. Równie
szlachetna wielkoduszno nie zawsze mieszka w miastach opatrzonych wieami i bynajmniej nie
gardzi chatami ubogich.
Wyborniejszym staje si zdrój, gdy daje spragnionym pi20.
Tak na przykad, e pomin znane przykady Dawida, Saula,
Jeroboama, sugi Salomona, i wielu innych [opowiem, jak] to Gordiusza orzcego najtymi
woami obleciao ptactwo wszelkiego rodzaju. Szuka wróbity. Przypadkiem zabiega mu drog
dziewica wyjtkowej piknoci, przepowiedziaa, i przeznaczone
17 futuri regis festivitas miraculi consecratur praesagio; Pompi-
liusz musia wiec uzna, e Bóg naznaczy szczciem królewskim jego
modziutkiego rywala. 18 sed immortales Poloniae titulos zodiacis paene signis inseruit,
dos. niemiertelne tytuy Polski [do chway] wpisa w gwiazdozbiory
zodiaku. 19 Rzymskie i greckie nazwy urzdników wg wasnego pomysu
autora: Quibus decanos, quinquagenarios, centuriones, collegiatos, tribunos,
chiliarchas, magistros militum, urbium praefectos, primipilarios, presides,
omnesque omnino potestates instituit. Por. Balzer, I, s. 442444; II, s. 186.
Siemowit jest tu przedstawiony jako drugi (po Grakchu) zaoyciel
pastwa. 20 Dystych autorski.
43
mu jest królestwo, a ona sama zarówno on jego zostanie, jak
i nadziej podziela bdzie.
Wród Frygów [tymczasem] powstaje rokosz. Wyrocznie
ogaszaj, e powanieni potrzebuj króla. Gdy znowu zapytywano o osob wadcy, kazano im
uczci jako króla tego, którego pierwszego spostrzeg jadcego na wozie do wityni Jowisza.
Spotka ich Gordiusz i natychmiast pozdrowili go jako króla. On [za] wóz, na którym przyjecha,
powici wityni21.
[5] MATEUSZ: Czy to o nim gosiy dawne wyrocznie, e kto rozsupa wze na jarzmie
Gordiusza,