73

Dorota Sikoraarchitekt krajobrazuKrajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków

Za∏o˝enie pa∏acowo-ogrodowe w Bia∏ymstoku si´-ga swojà historià XVI w., kiedy to w miejscu

obecnego pa∏acu wybudowany zosta∏ obronny zamekówczesnych w∏aÊcicieli Bia∏egostoku – Wiesio∏ow-skich. W∏aÊciwy poczàtek wielkiego za∏o˝enia rezy-dencjonalnego zwiàzany jest z rodem Branickich. W latach 90. XVII w. ówczesny wojewoda podlaski –Stefan Miko∏aj Branicki – zleci∏ Tylmanowi z Game-ren przebudow´ bia∏ostockiego zamku, w której efek-cie powsta∏ okaza∏y barokowy pa∏ac. Okres najwi´k-szej ÊwietnoÊci posiad∏oÊci wià˝e si´ z synem Stefana Miko∏aja, hetmanem wielkim koronnym Janem Kle-mensem Branickim, który przez 50 lat (1721-1771)rozbudowywa∏ i upi´ksza∏ bia∏ostockà rezydencj´.

Pracowa∏o dla niego wielu wybitnych architektów,in˝ynierów i rzeêbiarzy, m.in. Jan Zygmunt Deybel,Jan Henryk Klemm, Jakub Fontana, Pierre Ricaud deTirregaille, Jan Chryzostom Redler. Siedziba het-mana musia∏a odznaczaç si´ du˝ymi walorami ar-tystycznymi, skoro wspó∏czeÊni okreÊlali jà mianemPolskiego Wersalu1.

Form´ XVIII-wiecznego Ogrodu Branickich zna-my dzi´ki zachowanym bogatym archiwaliom: ryci-nom Jana Henryka Klemma i Michaela Rentza, cyk-lowi rysunków Pierre’a Ricauda de Tirregaille’a, wie-lu projektom budowli ogrodowych, inwentarzowi z 1772 r.2, opisom ówczesnych podró˝ników orazprzekazom kartograficznym.

KRAJOBRAZY

OGRÓD BRANICKICH W BIA¸YMSTOKU I JEGO REWALORYZACJA

1. Ogród Branickich z lotu ptaka. Fot. W. St´pieƒ, 1992 r.1. Aerial view of the Branicki Garden. Photo: W. St´pieƒ, 1992.

74

Bia∏ostocki ogród zosta∏ usytuowany na po∏ud-niowy zachód od pa∏acu i urzàdzony zgodnie z kano-nami mody obowiàzujàcej w XVIII w. w Europie.Wjazd na teren rezydencji prowadzi∏ poprzez repre-zentacyjnà bram´ oraz dwa dziedziƒce: wst´pny i ho-norowy. Za pa∏acem znajdowa∏ si´ salon ogrodowy z oÊmioma bukszpanowymi parterami haftowymi,bogatà dekoracjà rzeêbiarskà, fontannami i obszernàaltanà treja˝owà – Pawilonem pod Or∏em.

Na po∏udniowy wschód od pa∏acu zlokalizowaneby∏y boskiety z fontannà umieszczonà na przeci´ciudróg. Zamkni´cie ich g∏ównej osi kompozycyjnej sta-nowi∏ Pawilon W∏oski. Inna wa˝na oÊ kompozycyjna,wyprowadzona z apartamentów hetmanowej Izabeli z Poniatowskich Branickiej, ukierunkowana by∏a na Êciank´ parawanowà z iluzjonistycznym ma-lowid∏em.

Po∏udniowy naro˝nik ogrodu zajmowa∏y PawilonChiƒski i towarzyszàcy mu niewielki ogródek z to-piarycznymi formami roÊlinnymi. Przez po∏o˝ony na

wschód od niego mostek mo˝na by∏o przejÊç doZwierzyƒca Danieli.

Ogród górny z salonem ogrodowym oddzielonyby∏ od ogrodu dolnego murem oporowym oraz po-∏o˝onym poni˝ej kana∏em. Na osi g∏ównej za∏o˝enia,na po∏udniowy zachód od pa∏acu, znajdowa∏ si´ most.Za nim ogrody ciàgn´∏y si´ dalej: symetrycznie wzgl´-dem g∏ównej alei rozmieszczone by∏y partery gazo-nowe, wzd∏u˝ których ros∏y drzewa o piramidalnychkszta∏tach. Na zamkni´ciu ca∏oÊci uk∏adu, od po∏ud-niowego zachodu wzniesiono gloriet´ pe∏niàcà funk-cj´ pawilonu widokowego oraz bram´ do Zwierzyƒ-ca Jeleni.

Ogród dolny tak˝e otrzyma∏ zgeometryzowanà,regularnà form´, chocia˝ drzewa tu rosnàce nie by∏ya˝ tak silnie ci´te jak w ogrodzie górnym. W tej cz´Ê-ci za∏o˝enia znalaz∏a si´ wyspa na kanale oraz dwapawilony: Pawilon nad Kana∏em i Pawilon Toskaƒ-ski. W sàsiedztwie ogrodu dolnego znajdowa∏ si´ bu-dynek hetmaƒskiego teatru.

2. Zniszczenia pa∏acu i Og-rodu Branickich po II woj-nie Êwiatowej. Fot. W. Pasz-kowski, archiwum Podlas-kiego Wojewódzkiego Kon-serwatora Zabytków. 2. Damages of the BranickiPalace and Garden after thesecond world war. Photo:W. Paszkowski, archive ofthe Podlasie VoivodeshipConservator of HistoricalMonuments.

3. Projekt rewaloryzacji Ogro-du Branickich autorstwa Ge-rarda Cio∏ka i Stanis∏awa Mi∏o-szewskiego, 1949 r., Teki Cio∏-ka, archiwum KOBiDZ.3. Project of the restauration of the Branicki Garden byGerard Cio∏ek and Stanis∏awMi∏oszewski, 1949, Teki Cio∏ka,KOBiDZ archive.

75

Na wschód od pa∏acu ciàgn´∏y si´ ogrody oran-˝eriowe i dziedziƒce gospodarcze, ∏àczàce cechy re-prezentacyjne z charakterem u˝ytkowym. Na po∏ud-niowy wschód od hetmaƒskiego ogrodu za∏o˝onoZwierzyniec Danieli oraz Zwierzyniec Wielki.

Dzia∏ania hetmana Branickiego nie ogranicza∏ysi´ do terenu rezydencji, obj´∏y równie˝ miasto Bia-∏ystok z otaczajàcym krajobrazem. Powsta∏a w ten spo-sób rozleg∏a kompozycja krajobrazowa z pa∏acyka-mi, pawilonami i punktami widokowymi rozsianymipo okolicznych wzgórzach i w dolinie rzeki Bia∏ej,powiàzana kompozycyjnie z Ogrodem Branickich.

Wraz ze Êmiercià hetmana ogród zaczà∏ powolipodupadaç. Izabela Branicka nie by∏a w stanie pro-wadziç prac budowlanych na tak szerokà skal´ jak jejzmar∏y mà˝ i ogranicza∏a si´ g∏ównie do dzia∏aƒ po-rzàdkowo-remontowych.

W 1802 r. spadkobiercy Branickiego sprzedali pa-∏ac królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III.W 1808 r. rezydencja przesz∏a we w∏adanie cara Ale-ksandra I, który w 1836 r. przeznaczy∏ jà na szko∏´dla dziewczàt, zwanà Instytutem Panien Szlacheckichfunkcjonujàcà tu a˝ do I wojny Êwiatowej. Zmianomtym towarzyszy∏a powolna degradacja ogrodu – roz-ros∏y si´ niepiel´gnowane boskiety, partery zamie-niono w trawniki, altany rozebrano, cz´Êç rzeêb ogro-dowych wystawiono na licytacj ,́ a cz´Êç wywieziono

do ogrodów Petersburga. W 1836 r. na polecenie caranastàpi∏a likwidacja oran˝erii, a drzewa i krzewy trafi∏y do Carskiego Sio∏a, warszawskich ¸azienek i Belwederu.

Pierwsze prace o charakterze porzàdkowym przeprowadzono w Ogrodzie Branickich w okresiemi´dzywojennym, kiedy pa∏ac sta∏ si´ siedzibà w∏adzwojewódzkich. Niestety, w czasie II wojny Êwiato-wej zarówno pa∏ac, jak i ogród uleg∏y ponownieznacznym zniszczeniom. Powojennej odbudowiezespo∏u pa∏acowego, prowadzonej przez Stanis∏awaBukowskiego, towarzyszy∏a rewaloryzacja ogrodupod kierunkiem prof. Gerarda Cio∏ka. Ze wzgl´du nawyst´pujàce wówczas braki materia∏owe oraz ogólnàatmosfer´ poÊpiechu i akcyjnoÊci towarzyszàcà wi´k-szoÊci ówczesnych prac konserwatorskich, rewalory-zacja Ogrodu Branickich zosta∏a obarczona wielomab∏´dami. Najpowa˝niejsze z nich to powszechne sto-sowanie betonu zamiast piaskowca, brak dba∏oÊci o uszanowanie historycznej lokalizacji elementówzabytkowych, w wyniku czego np. kamienna balu-strada ogrodowa znalaz∏a si´, po doÊç drastycznymprzystosowaniu, na dachu pa∏acu jako jego attyka,stosowanie nawierzchni asfaltowych i wspó∏czes-nych latarƒ parkowych. Dzia∏ania te upodobni∏yOgród Branickich do typowego parku miejskiego z lat 60. XX w.

KRAJOBRAZY

4. Salon ogrodowy Ogrodu Branickich, Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, lata 50. XVIII w., Teki Glinki, archiwum KOBiDZ.4. Garden salon of the Branicki Garden, Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, 1750s, Teki Glinki, KOBiDZ archive.

76

W 1996 r. podj´to decyzj´ o przywróceniu Ogro-dowi Branickich jego dawnego, barokowego kostiu-mu. Inicjatorami zamierzenia byli: Urzàd Miasta w Bia∏ymstoku, OÊrodek Ochrony ZabytkowegoKrajobrazu w Warszawie (obecny Krajowy OÊrodekBadaƒ i Dokumentacji Zabytków) oraz Podlaski Wo-jewódzki Konserwator Zabytków. Do merytorycznejopieki nad ca∏oÊcià prac rewaloryzacyjnych powo-∏ano Mi´dzynarodowà Rad´ Konserwatorskà ds. Rewaloryzacji Ogrodów Branickich w Bia∏ymstoku i Choroszczy, z udzia∏em specjalistów z Polski,Austrii, Niemiec i Holandii.

Prace studialne i projektowe prowadzono od1997 r. Rozpocz´to je od sporzàdzenia podk∏adu sytuacyjno-wysokoÊciowego w skali 1:500 i wyko-nania inwentaryzacji drzewostanu wraz z jego analizà (wiekowà, sk∏adu gatunkowego, uk∏adu na-sadzeƒ).

JednoczeÊnie prowadzono kwerend´ archiwalnà,która obj´∏a archiwa polskie i zagraniczne. Zgroma-dzone materia∏y poddano analizie i konfrontacji ze

stanem istniejàcym ogrodu. Rozpocz´to równie˝badania archeologiczne, które w latach 1998-2001prowadzi∏ na zlecenie OÊrodka Ochrony Zabytkowe-go Krajobrazu prof. Andrzej Kola z UniwersytetuMiko∏aja Kopernika w Toruniu wspólnie z archeo-logami z Muzeum Okr´gowego w Bia∏ymstoku. W 2004 r. badania kontynuowane by∏y przez Uni-wersytet w Bia∏ymstoku we wspó∏pracy z Krajo-wym OÊrodkiem Badaƒ i Dokumentacji Zabytków.Dotychczas badaniami obj´to salon ogrodowy (usta-lono rozmieszczenie Êcie˝ek, parterów haftowych i fontann), miejsca lokalizacji pawilonów ogrodo-wych (Pawilonu pod Or∏em i Pawilonu nad Kana-∏em), uk∏ad drogowy i fontann´ w boskietach ogrodugórnego oraz dziedziniec wst´pny.

Na podstawie wyników badaƒ i analiz opraco-wano generalne za∏o˝enia do projektu rewaloryzacjiOgrodu Branickich. Sukcesywnie, w miar´ mo˝li-woÊci finansowo-organizacyjnych Urz´du Miasta w Bia∏ymstoku, powstajà projekty i podejmowane sàdzia∏ania przy poszczególnych elementach kompozycji

5. Koncepcja rewaloryzacji salonu ogrodowego. Autor projektu D. Sikora, 1998 r., oprac. graficzne H. Ga∏ka.5. Conception of the revalorisation of the garden salon. Project by D. Sikora, 1998, graphic design: H. Ga∏ka.

6. Projekt rekonstrukcji parteruhaftowego do salonu ogrodowego.Autor projektu D. Sikora, 1998 r.,oprac. graficzne H. Ga∏ka.6. Project of the reconstruction ofthe parterre en broderie to the garden salon. Project by D. Sikora,1998, graphic design: H. Ga∏ka.

Ornament bukszpanowyBuxus sempervirens„Suffruticosa”

Wype∏nienie t∏a ornamentu czerwonym kruszywem

Wype∏nienie t∏a ornamentu bia∏ym kruszywem

Wype∏nienie darnià

Drzewa oran˝eriowe

Drzewa strzy˝one w sto˝ki

Rzeêby ogrodowe

Oznaczenia1. Pa∏ac2. Pawilon pod Or∏em

Fontanny

Bia∏e kruszywo kamienne

Mielona ceg∏a

Ornament bukszpanowy

Rabaty brze˝ne zewn´trzne ze strzy˝onymi grabami i roÊlinami oran˝eriowymi

Rabaty brze˝ne wewn´trzne z dekoracjà rzeêbiarskà i roÊlinami oran˝eriowymi

Nawierzchnia ˝wirowa

Nawierzchnia z p∏yt z piaskowca

G∏ówne osie kompozycyjne Ogrodu Branickich

77

KRAJOBRAZY

7. Prace wykonawcze przy za-k∏adaniu parterów haftowych.Fot. D. Sikora, 1999 r.7. Establishment of parterres en broderie. Photo: D. Sikora,1999

8. Monta˝ w salonie ogrodowym posàgów sfinksów d∏uta Jana Chry-zostoma Redlera po konserwacji. Fot. J. Koller-Szumska, 2000 r.8. Assembling the sphinx statutes by Jan Chryzostom Redler afterconservation in the garden salon. Photo: J. Koller-Szumska, 2000.

W 1997 r. ze wzgl´du na z∏y stan zachowania sa-lonu ogrodowego podj´to decyzj´ o jego rewaloryza-cji. Prace projektowe i realizacyjne poprzedzi∏a ana-liza przekazów archiwalnych, majàca na celu mo˝-liwie najwierniejsze odtworzenie jego historycznegouk∏adu przestrzennego.

W wyniku przeprowadzonych studiów i analizustalono podstawowe zasady, wg których urzàdzonyby∏ XVIII-wieczny salon ogrodowy Ogrodu Branic-kich. Stwierdzono, ˝e istnia∏o bardzo silne powiàza-nie kompozycyjne pomi´dzy ogrodem a elewacjàogrodowà pa∏acu, wyra˝ajàce si´ w ukierunkowaniuosi kompozycyjnych ogrodu na istotne elementy tejelewacji. Kompozycja salonu ogrodowego oparta by-∏a na zasadzie lustrzanego odbicia wzgl´dem g∏ównejosi kompozycyjnej za∏o˝enia.

ogrodowej. Równolegle trwajà prace konserwator-skie w pa∏acu i jego oficynach.

Poni˝ej szczegó∏owo omówiono zagadnieniazwiàzane z dotychczas przeprowadzonymi dzia∏ania-mi. Szeroko rozumiany proces konserwacji nie prze-biega dla poszczególnych fragmentów tego za∏o˝e-nia jednakowo. Najwi´ksze zaawansowanie prac mamiejsce przy rekonstrukcji parterów haftowych w sa-lonie ogrodowym. Po etapie badaƒ i analiz opraco-wano dokumentacj´ projektowà, na podstawie którejodtworzono partery. Pracami realizacyjnymi obj´torównie˝ niektóre budowle ogrodowe: Êciank´ para-wanowà, bram´ wjazdowà, Pawilon W∏oski, PawilonToskaƒski. Przeprowadzono konserwacj´ rzeêb ogro-dowych. Dla takich elementów, jak boskiety, dzie-dziƒce pa∏acowe, ogród przy Pawilonie Chiƒskim,fontanny, wykonano badania archeologiczne i anali-z´ materia∏ów archiwalnych oraz opracowano doku-mentacj´ projektowà. Prace realizacyjne b´dà tu po-dejmowane zale˝nie od mo˝liwoÊci finansowych bia-∏ostockiego Urz´du Miasta.

Salon ogrodowy – partery haftoweSalon ogrodowy to najbardziej reprezentacyjna cz´ÊçOgrodu Branickich. W XVIII w. sk∏ada∏ si´ z oÊmiuparterów, z czego cztery skrajnie po∏o˝one ozdobioneby∏y ornamentem haftowym, zaÊ cztery centralne fon-tannami. Od po∏udniowego wschodu zamyka∏a goÊciana boskietów, na której tle umieszczone by∏y hermy i ∏awy ogrodowe, od po∏udniowego zachodu i pó∏nocy otacza∏a balustrada, natomiast od pó∏noc-nego wschodu ramowa∏a bry∏a pa∏acu. Wzd∏u˝ cen-tralnej drogi salonu ustawiono rzeêby figuralne, wazyi roÊliny oran˝eriowe. Putta i roÊliny oran˝erioweznajdowa∏y si´ równie˝ w obr´bie samych parterów.

78

Ornament parterów wykonany zosta∏ z bukszpa-nu. Przestrzenie pomi´dzy ornamentem wype∏nionoozdobnym kruszywem, nie wiadomo jednak, jaka by-∏a jego kolorystyka. Wiadomo natomiast, ˝e w ogro-dzie przy warszawskim pa∏acu Branickich by∏a tokolorystyka bia∏o-czerwona. Wszystkie partery ob-wiedziono podwójnà bukszpanowà rabatà. Ka˝demuparterowi towarzyszà dwie rabaty brze˝ne, którychszerokoÊç jest zró˝nicowana – rabaty wewn´trzne sàznacznie w´˝sze ni˝ zewn´trzne.

Analiza wykaza∏a, ˝e wiele motywów ornamen-tów parterów bia∏ostockich, np. motyw rozety w cen-trum parteru, spiralne zakoƒczenie bukszpanowychobwódek, zastosowanie odbicia lustrzanego, by∏y zale-cane przez najpopularniejszego teoretyka XVIII-wiecz-nych ogrodów, Antoine’a Dezalliera d’Argenville’a.

W kompozycj´ parterów w∏àczone by∏y rzeêby i roÊliny oran˝eriowe, których rozmieszczenie widocz-

ne jest na rycinie Michaela Rentza i Jana HenrykaKlemma. RoÊliny oran˝eriowe stosowano w dwóchrozmiarach: mniejsze ustawiano na wewn´trznych ra-batach brze˝nych i na naro˝nikach parterów hafto-wych, wi´ksze natomiast na zewn´trznych rabatachbrze˝nych. Putta ustawiane by∏y symetrycznie po obustronach parterów, w po∏owie ich d∏ugoÊci, natomiastdu˝e rzeêby figuralne umieszczano na koƒcach rabatbrze˝nych, na przemian z kamiennymi wazami.

Na podstawie wyników analiz opracowano pro-jekt rekonstrukcji parterów haftowych. W projekcietym przewidziano odtworzenie ornamentu bukszpa-nowego zgodnie z rysunkiem znanym z historycz-nych przekazów ikonograficznych oraz bia∏o-czer-wonego t∏a wzorem warszawskiej rezydencji Brani-ckich. Przy ka˝dym z parterów zaprojektowano podwie rabaty brze˝ne, na których docelowo zostanàustawione rzeêby figuralne i roÊliny oran˝eriowe.

9. Zrekonstruowany parter haftowy. Fot. D. Sikora, 2005 r.9. Reconstructed parterre en broderie. Photo: D. Sikora, 2005.

79

KRAJOBRAZY

10. Zrekonstruowany parter haftowy. Fot. D. Sikora, 2005 r.10. Reconstructed parterre en broderie. Photo: D. Sikora, 2005.

11. Zachowany fragment ceglanej ok∏adziny dna barokowychfontann. Fot. D. Sikora, 1999 r.11. Preserved fragment of the brick lining of the bottom of a Baroque fountain. Photo: D. Sikora, 1999.

Salon ogrodowy – partery z fontannami

Pierwsze wzmianki o fontannach w bia∏ostockim sa-lonie ogrodowym pochodzà z ok. 1739 r. i dotyczàzamawiania do nich dekoracji rzeêbiarskiej. Z koleiw roku 1750 w liÊcie do hetmana Branickiego jedenz jego oficjalistów, I. Koziebrodzki, donosi∏, ˝e ab-rysy fontann zrobione przez Jana Chryzostoma Redlera zosta∏y ju˝ wys∏ane do Bia∏egostoku do za-twierdzenia3.

W 1751 r. hetman zamówi∏ u kamieniarzy kra-kowskich dwa baseny kamienne do fontann w parte-rach. Gdy by∏y gotowe, w lutym 1752 r. zwieziono jena brzeg Wis∏y i za∏adowano na barki. Pisa∏ o tym dohetmana s´dzia województwa krakowskiego, Skiw-ski, do∏àczajàc do listu niepotrzebny mu ju˝ abrysbasenu4. Wed∏ug El˝biety Koweckiej by∏ to abrysdotyczàcy fontanny w parterach, zachowany do dziÊw zbiorach AGAD5.

Baseny zosta∏y przetransportowane najpierwWis∏à do Warszawy (kwiecieƒ 1752 r.), a nast´pnieBugiem i Narwià do ˚ó∏tek pod Choroszczà, skàd„podwodami” przewieziono je do Bia∏egostoku.Fontanny zacz´to montowaç w ogrodzie latem 1752 r.6

Dwa pierwsze baseny od strony od pa∏acu mia∏ybortnic´ i posadzk´ kamiennà, dwa dalej po∏o˝one –bortnic´ drewnianà, a dno wy∏o˝one ceglanymi p∏yt-kami. Mówi o tym zapis zawarty w inwentarzu spi-sanym po Êmierci hetmana: „fontann wielkich cztery,

80

Wykopano „sadzawk´ nowà na górze (…), 36 ∏okciw kwadrat, od której b´dà iÊç rury do czterechfontann w parterach, a poniewa˝ grunt tam jest piasz-czysty, dlatego dysponowa∏ imç pan kapitan Ricaud(Tirregaille), aby wszystek gruz od murów by∏ do tejsadzawki wywo˝ony, który gnijàc przez zim´, sprawitak grunt sadzawki, ˝e woda nie b´dzie wsiàka∏a. Z wiosnà zaÊ glin´ jeszcze wywoziç b´dà wed∏ugdyspozycji ju˝ pana kapitana”9.

RównoczeÊnie wzniesiono machin´ do t∏oczeniawody z sadzawki do drewnianych rur doprowadzajà-cych wod´ do fontann, wzorowanà na tego typu urzàdzeniach stosowanych ówczeÊnie we Francji.Instalacj´ zasilajàcà fontanny wykonano, wiercàcotwory w drewnianych balach, u∏o˝onych nast´pniew wykopanych w ogrodzie rowach i po∏àczonych 500 metalowymi buksami, które Branicki zamówi∏ w Warszawie10.

Ca∏oÊç instalacji wymieniono w 1762 r. Nad praca-mi czuwa∏ wówczas zatrudniony przez Branickiego ka-nonik z Freising, Hempell, majàcy doÊwiadczenie w te-go typu robotach – wczeÊniej zak∏ada∏ fontanny u ksi´-cia bawarskiego, prawdopodobnie w Nymphenburgu11.

Wiadomo, ˝e po Êmierci hetmana, w trakcie spo-rzàdzania inwentarza, fontanny ju˝ nie dzia∏a∏y.Prawdopodobnie w XIX w. zdemontowano kamien-ne elementy, a misy zasypano. Na fotografiach wy-konanych w okresie mi´dzywojennym nie ma ju˝˝adnego Êladu po opisywanych obiektach, a ca∏oÊçsalonu ogrodowego jest g´sto zadrzewiona. Dopierona fotografii wykonanej w 1948 r., po oczyszczeniuterenu z drzew, widaç odkopane pozosta∏oÊci p∏ytdennych. Zosta∏y one póêniej w du˝ej mierze znisz-czone podczas budowy fontann betonowych.

W 1998 r., w trakcie prowadzonych badaƒ arche-ologicznych, ods∏oni´to relikty barokowych fontann.Potwierdzi∏y one lokalizacj´ basenów, przedstawio-nych na rycinie autorstwa Ricauda de Tirregaille’a z lat 50. XVIII w.

z których u dwóch bassony i posadzka kamieniemobk∏adana, u drugich dwóch bassony drzewem ob-k∏adane, posadzka w nich z ceg∏y, w poÊrodku tychczterech fontann stojà cztery sztuki z osóbkami natakich˝e postumentach, ka˝da trzymajàca rur´ ˝elaz-nà od fontann”7.

Branicki chcia∏ z czasem wymieniç drewnianebortnice na kamienne, zlecajàc zaj´cie si´ tym „ka-mieniarzowi Niemcowi”. Kamieniarz ów wyszuka∏odpowiedni piaskowiec w Kochanowie na Litwie,sprowadzi∏ do Bia∏egostoku i przystàpi∏ do odkuwa-nia gzymsów, ale z niewiadomych przyczyn nieukoƒczy∏ pracy8.

Fontanny zasilano z uj´cia wody znajdujàcegosi´ na terenie zwierzyƒca. Branicki poleci∏ wykopaçna najwy˝szym ze wzgórz sadzawk´, do której wod´doprowadzono odkrytym rowem. Dzi´ki zachowanejwzmiance w korespondencji hetmana wiemy, jak wy-glàda∏o uszczelnienie jej dna.

13. Zachowane relikty drewnianej instalacji z metalowà z∏àczkàdoprowadzajàcej wod´ do fontanny. Fot. D. Sikora, 2000 r.13. Preserved relics of a wooden installation with a metal pipe con-nector supplying the fountain with water. Photo: D. Sikora, 2000.

12. Projekt parteru z fontannà dosalonu ogrodowego. Oprac. D. Si-kora, 1999 r.12. Project of the parterre withfountain. Prep: D. Sikora, 1999.

81

KRAJOBRAZY

Na podstawie XVIII-wiecznego rysunku projek-towego basenu fontanny i wyników badaƒ archeolo-gicznych opracowano projekt koncepcyjny fontanndo salonu ogrodowego. Za∏o˝ono, ˝e wszystkie czte-ry zostanà odtworzone z kamiennymi bortnicami i dnem wy∏o˝onym ceglanymi p∏ytkami.

Wymiary odtwarzanych parterów z fontannamiwynoszà 20 x 30 m, podobnie jak wymiary czterechparterów bez fontann. Projektujàc bukszpanowy or-nament wype∏niajàcy t∏o parteru nawiàzano do zasto-sowanych ju˝ wczeÊniej na parterach bez fontann or-namentów opartych na motywach kwiatowych. Na par-terze z fontannà zastosowano jako t∏o dla ornamentubukszpanowego grys marmurowy „Bia∏a Marianna”(podobny grys znaleziono na terenie Ogrodu Branic-kich w trakcie badaƒ archeologicznych) oraz kruszy-wo kamienne w kolorze ciemnej czerwieni. Ka˝demuparterowi z fontannà towarzyszà po dwie rabatybrze˝ne o szerokoÊci: 1,20 m (wewn´trzna) i 3,60 m(zewn´trzna), które docelowo majà byç ozdobionedekoracjà rzeêbiarskà i roÊlinami oran˝eriowymi.

W cz´Êci centralnej parteru zaprojektowano,zgodnie z historycznà ikonografià, obni˝enie w for-mie wg∏´bnika, którego skarpy powinien pokryçtrawnik gazonowy.

Dziedziƒce i teren dawnych ogrodóworan˝eriowychCz´Êç pn.-wsch. za∏o˝enia pa∏acowo-ogrodowegoBranickich w Bia∏ymstoku stanowià: dziedziniecwst´pny, dziedziniec honorowy, dziedziniec przy ar-senale oraz teren dawnych ogrodów oran˝eriowych.Dziedziƒce i ogrody oran˝eriowe by∏y kszta∏towane

Po przeanalizowaniu kszta∏tu i sposobu wykona-nia czterech odkopanych p∏yt dennych zauwa˝onopomi´dzy nimi istotne ró˝nice. Dwie po∏o˝one bli˝ejpa∏acu by∏y wykonane z ceg∏y, na fundamencie z ka-mieni po∏àczonych zaprawà wapiennà. Posadowionena nich fontanny mia∏y byç wyposa˝one wg inwenta-rza z 1772 r. w kamienne bortnice i wyk∏adzin´ ka-miennà na dnie. Dwie znajdujàce si´ dalej od pa∏acup∏yty równie˝ by∏y wykonane z ceg∏y, na kamiennejpodmurówce, natomiast ich wierzchnià warstw´ wy-konano z kwadratowych ceglanych p∏ytek. Wszystkiecztery p∏yty denne nieznacznie ró˝ni∏y si´ mi´dzysobà kszta∏tem, choç generalnie ich rozmiary by∏yzbli˝one.

14. Wizualizacja komputerowa parteru z fontannà. Oprac. T. Ro-gala, 2006 r.14. Computer visualisation of the parterre en broderie with foun-tain. Prep: T. Rogala, 2006.

15. Widok na pa∏ac od stronydziedziƒców, Pierre Ricaud de Tirregaille, 2. po∏. lat 50. XVIII w.15. View of the palace from thecourtyards, Pierre Ricaud deTirregaille, second half of the1750s.

82

przez hetmana Branickiego równolegle z rozbudowàca∏ego za∏o˝enia rezydencjonalnego.

Dziedziniec honorowy ogranicza∏y: korpus g∏ów-ny pa∏acu, oficyna goÊcinna ze stajnià po pó∏nocnejstronie dziedziƒca oraz oficyna kuchenna z wozow-nià po stronie wschodniej. Dziedziniec wst´pny od-dzielony by∏ od honorowego niskim murkiem i z trzech stron otoczony ogrodzeniem wykonanym z drewnianych prz´se∏, mocowanych pomi´dzy mu-rowanymi, tynkowanymi s∏upami. Na jego terenieznalaz∏y si´ dwa obszerne trawniki z fontannami wewg∏´bnikach12.

Znaczne nasilenie prac na dziedziƒcach pa∏aco-wych mia∏o miejsce w 1738 r. Urzàdzano wówczasdziedziniec wst´pny, a tak˝e wzniesiono bram´wjazdowà wg projektu Jana Henryka Klemma,

prowadzàcà na dziedziniec honorowy. W 2. po∏. lat 50.XVIII w. prace wznowiono. W 1758 r. przeniesionobram´ wjazdowà w miejsce jej obecnej lokalizacji,natomiast pomi´dzy dziedziƒcem wst´pnym i hono-rowym ustawiono dwie monumentalne rzeêby d∏utaJana Chryzostoma Redlera, przedstawiajàce Herku-lesa walczàcego ze smokiem i Herkulesa walczàce-go z hydrà. W czasach hetmana Branickiego dzie-dziniec honorowy by∏ wybrukowany, co odnotowanow inwentarzu spisanym po jego Êmierci: „Dziedzi-niec ten (wst´pny) opiera si´ o oficyny pa∏acowe i o dziedziniec przed pa∏acem brukowany, któregowjazd przyozdobiony jest znacznej wielkoÊci z ka-mienia robionymi dwoma Herkulesami”13. Nie wia-domo, jakà nawierzchni´ mia∏ wówczas dziedziniecwst´pny. XIX-wieczne fotografie dziedziƒców pa∏a-cowych pokazujà, ˝e by∏y one wówczas cz´Êciowopokryte brukiem u∏o˝onym w charakterystyczne pa-sy. Trudno jednak stwierdziç, czy jest to jeszcze brukXVIII-wieczny, czy nowszy, u∏o˝ony w XIX w.

Za oficynà kuchennà znajdowa∏ si´ arsena∏ orazbudynek zwany Oficynà za Kuchnià. Towarzyszy∏ imniewielki, brukowany dziedziniec. Sàsiadowa∏ z nimOgród przy Pokojach ¸azienkowych i Ogródek Ma-leƒki za Pokojami ¸azienkowymi. Dalej na wschódod pa∏acu znajdowa∏y si´: Oran˝eria na Kwiaty, Figarnia, Domek Ogrodnika, Oran˝eria Wielka,Oran˝eria Druga Wielka, Ogródek przed Oran˝erià,Ogródek przed Domkiem Ogrodnika, Ogródek naKwiatki14.

16. Remont g∏ównej bramy wjazdowej. Fot. J. Koller-Szumska,2001 r.16. Repair of the main entrance gate. Photo: J. Koller-Szumska,2001.

17. Brama g∏ówna po zakoƒczeniu prac konserwatorskich. Fot. D. Sikora, 2005 r.17. Main gate after conservation. Photo: D. Sikora, 2005.

83

KRAJOBRAZY

Za arsena∏em znajdowa∏a si´ niewielka, krytagontem Oran˝eria na Kwiaty i Figarnia z 60. drzewa-mi figowymi. Dalej na wschód znajdowa∏y si´ dwiedu˝e, murowane i kryte dachówkà, ustawione do sie-bie pod ostrym kàtem oran˝erie oraz Domek Ogrod-nika. Oran˝eria Wielka by∏a przyozdobiona „osóbka-mi” (puttami), a jej sufit malowany by∏ al fresco. W sàsiedztwie tych budowli za∏o˝ono trzy inne nie-wielkie ogródki, otoczone ˝ywop∏otami i zielono ma-lowanymi treja˝ami. Znajdowa∏y si´ tu równie˝ nie-wielka fontanna i rzeêby ogrodowe. W 1751 r. Bra-nicki zamówi∏ za poÊrednictwem Jana ChryzostomaRedlera kamienne baseny przed pomaraƒczarni´.Rok póêniej Redler przesy∏a∏ hetmanowi „dzieci´ dofontanny wedle pomaraƒczarni”16. Wiadomo, ˝e fon-tanny te dzia∏a∏y ju˝ w 1752 r., o czym donosi∏ het-manowi jego oficjalista S´kowski17. W tym samymmniej wi´cej czasie ustawiono treja˝e przy centralnejcz´Êci elewacji pomaraƒczarni, snycerze zaÊ zgodniez abrysami wyrzeêbili ozdoby potrzebne do ichdekoracji.

Na temat tych niewielkich przestrzeni ogrodo-wych zachowa∏o si´ w korespondencji hetmana i spi-sanym po jego Êmierci inwentarzu du˝o informacji,umo˝liwiajàcych ustalenie ich XVIII-wiecznego spo-sobu zagospodarowania. Na po∏udniowy wschód odpa∏acu, przy bocznej oficynie, istnia∏y dwa ma∏e og-ródki kwiatowe, oddzielone od siebie furtkà „z ba-lasków zielono malowanych”. W jednym z nich w treja˝owym obramieniu sta∏y dwa posàgi, zaÊ po-Êrodku znajdowa∏a si´ fontanna z czterema rzeêbami.W drugim, naprzeciw pa∏acowych okien, by∏a „fra-muga murowana malowana al fresco”. Pierwszy z ogródków ukoƒczono w 1738 r. Zosta∏ otoczonyberso, które na zamówienie Branickiego wykonywa∏warszawski stolarz Szulc. Berso mia∏o s∏u˝yç jako t∏odo wystawianych na okres letni roÊlin oran˝erio-wych. Kiedy kilkanaÊcie lat póêniej by∏o ono remon-towane, snycerz Franc wyrzeêbi∏ ptaki, które umiesz-czono na jego zwieƒczeniu. Branicki dawa∏ szcze-gó∏owe instrukcje, jak ma wyglàdaç Ogród przyPokojach ¸azienkowych, m.in. nakaza∏, aby furtkaprowadzàca do niego by∏a jak najmniejsza i zamas-kowana krzewami, „byle tylko ogrodnik móg∏wejÊç”15.

18. Widok z boskietów w kierunku Pawilonu pod Or∏em, JanHenryk Klemm, Michael Rentz, lata 50. XVIII w., Teki Glinki,archiwum KOBiDZ.18. View from the bosquets towards the Pavilion under the Eagle,Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, 1750s, Teki Glinki, KOBiDZarchive.

19. Boskiety, stan aktualny. Fot. D. Sikora, 2001 r.19. Bosquets, present-day state. Photo: D. Sikora, 2001.

84

20. Relikty ocembrowanej drewnem studni w jednej z kwaterboskietów, ods∏oni´tej w trakcie badaƒ archeologicznych. Fot. D. Sikora, 2000 r.20. Relics of timbered well in one of the bosquet quarters discov-ered in the course of archaeological research. Photo: D. Sikora,2000.

21. Zachowane fragmenty XVIII-wiecznej ∏awy kamiennej w g∏ównejbramie wjazdowej, b´dàce podstawà do odtworzenia ∏aw ogrodo-wych. Fot. J. Koller-Szumska, 2005 r. 21. Preserved fragments of an eighteenth-century stone bench in themain entrance gate, a basis for reconstructing garden benches. Photo:J. Koller-Szumska, 2005.

Intensywne prace przy zak∏adaniu boskietów mia-∏y miejsce w roku 1737, kiedy z rozmachem przystà-piono do nasadzeƒ w tym rejonie ogrodu. Póênà je-sienià Branicki wyda∏ polecenie zgromadzenia przedzimà odpowiedniej iloÊci „lipiny” przeznaczonej doszpalerów, a tak˝e wys∏ania „podwód” do wioskipod Janowem, skàd miano sprowadziç ma∏e drzewkakasztanowe (brak danych w przekazach archiwal-nych, gdzie je ostatecznie w boskietach posadzono).Prace trwa∏y przez nast´pne dwa lata. Wi´kszoÊçniezb´dnego materia∏u roÊlinnego, w tym g∏ówniegraby do szpalerów, sprowadzano z Puszczy Kny-szyƒskiej. W lutym i marcu 1739 r. wykopywano po-spiesznie drzewka w puszczy, chcàc zdà˝yç posadziçje wczesnà wiosnà. Robotnicy bia∏ostoccy pod kie-runkiem ogrodnika Miklasa kopali do∏y w parku, doktórych „sprz´˝ajem wo∏owym” dowo˝ono czarnàziemi´, aby drzewka lepiej ros∏y. Ca∏oÊç prac dozo-rowa∏ nieznany z nazwiska ogrodnik Niemiec18. Stanboskietów po Êmierci hetmana Branickiego opisanow inwentarzu z 1772 r.:

„Na drugiej stronie ogrodu, od Danielego Zwie-rzyƒca, a idàc z pa∏acu po lewej r´ce szpalery z drze-wa z lipiny i grabiny w ró˝ne ulice wysadzane, po-mi´dzy któremi znajdujà si´ drzewa owocowe ro-dzàce, z których jab∏onek dwie, a gruszek oÊm i te ju˝stare. Przy trzech perspektywach tych˝e szpalerówstoi po dwie kolumn tryla˝owych w kratk´ zielonomalowanà, z których na dwu stojà dwie figurki drew-niane z wazkami, bia∏o malowane. Na bokach tych-˝e dwóch kolumn tryla˝owych stojà dwie kolumnykamienne, bia∏o malowane, z wazami na wierzchu takiemi˝, na ni˝szych zaÊ czterech kolumnach stojàwazy drewniane snycerskiej roboty, bia∏o malowane,po bokach których stojà dwa satyry kamienne bia∏o

Ze wzgl´du na nieodwracalne zmiany, jakie zasz-∏y póêniej na terenie dawnych ogrodów oran˝erio-wych, a zw∏aszcza wzniesienie tu zabudowaƒ Insty-tutu Panien Szlacheckich, rekonstrukcja ich nie b´-dzie mo˝liwa.

Przygotowujàc wytyczne konserwatorskie tej cz´-Êci Ogrodu Branickich, zaproponowano, aby dla upa-mi´tnienia tradycji tego miejsca uczytelniç w na-wierzchni podstawowe podzia∏y przestrzeni ogrodo-wej oraz linie fundamentów istniejàcych tu w XVIII w.budowli.

BoskietyCz´Êç wschodnià Ogrodu Branickich zajmujà bos-kiety. W XVIII w. sk∏ada∏y si´ one z szeregu kwater,otoczonych strzy˝onymi szpalerami grabowo-lipo-wymi i wype∏nionych nasadzeniami niskich, cz´Ê-ciowo owocowych drzew i krzewów. Na ich terenieuformowano gabinety, a na skrzy˝owaniu g∏ównychdróg wzniesiono fontann´. Osie widokowe, ramowa-ne Êcianami szpalerów, pod którymi ustawiono ∏awyparkowe, ukierunkowane by∏y na wa˝ne dominantyogrodowe: Pawilon W∏oski, Pawilon pod Or∏em,Pawilon Chiƒski, Âciank´ Parawanowà, nisz´ z rzeê-bà w murze przy Pawilonie Chiƒskim oraz bram´ doZwierzyƒca Jeleni.

85

malowane, przy czwartej perspektywie szpalerowejod gabinetu JaÊnie OÊwieconej Pani do altanki chiƒ-skiej stojà dwa satyry bia∏omalowane, dwa znowu ta-kie˝ satyry przy piàtej perspektywie szpalerowej odmostku murowanego zaczynajàcej si´. W poÊrodkuperspektywy od gabinetu JaÊnie OÊwieconej Pani fon-tanna ma∏a okràg∏a zarzucona kamieniami, oc´bro-wana z posadzkà takà˝, w tej˝e stoi sztuka taka˝ z fi-gurkà, ko∏o tej fontanny cztery ∏awek drewnianych”19.

Po Êmierci Jana Klemensa Branickiego i jego˝ony Izabeli Branickiej ca∏y ogród, w tym równie˝boskiety, uleg∏ zaniedbaniu. W wyniku braku w∏aÊ-ciwej piel´gnacji strzy˝one szpalery zatraci∏y swójpierwotny charakter, zaÊ we wn´trzach kwater wy-ros∏y du˝e drzewa, zacieniajàce rosnàce na obrze˝ach˝ywop∏oty.

Na niektórych drzewach w szpalerach nadal wi-daç Êlady dawnych ci´ç formujàcych. Niestety, naskutek braku piel´gnacji wiele z nich jest silnie zde-formowanych i pora˝onych chorobami grzybowymi.Na terenie boskietów pojawi∏y si´ równie˝ gatunki,które historycznie nie by∏y tu sadzone: topola bia∏aPopulus alba, klon pospolity Acer platanoides, klonjesionolistny Acer negundo, modrzew europejski La-rix europaea, wierzba bia∏a Salix alba.

Podstaw´ do opracowania projektu rewaloryzacjitej cz´Êci ogrodu stanowi∏y wyniki analizy materia-∏ów archiwalnych oraz wyniki przeprowadzonych tubadaƒ archeologicznych.

Przede wszystkim bardzo szczegó∏owo przeana-lizowano istniejàcy drzewostan. Analiz´ sporzàdzonona podstawie inwentaryzacji drzewostanu wykonanejw 1997 r. i zaktualizowanej w 1998 r. Celem analizy

by∏o wyselekcjonowanie drzew najstarszych, któremogà pochodziç z czasów ÊwietnoÊci Ogrodu Branic-kich. Selekcj´ drzew przeprowadzono, stosujàc trzykryteria:q kryterium Êrednicy pnia (jako materia∏em porów-

nawczym pos∏u˝ono si´ tabelà zale˝noÊci wiekudrzew od Êrednicy pnia, opracowanà przez prof.Longina Majdeckiego);

q kryterium gatunków drzew (wyselekcjonowano ga-tunki pojawiajàce si´ w przekazach archiwalnychw kontekÊcie boskietów);

q kryterium deformacji pni drzew, mogàcej byç Êla-dem dawnych ci´ç formujàcych.

Przyj´to, ˝e drzewa, które spe∏niajà te kryteriapochodzà z ogrodu barokowego. Po ich wyselekcjo-nowaniu przebadano je metodà liczenia s∏oi przyro-stów rocznych, u˝ywajàc w tym celu Êwidra Pres-slera. Badanie wykaza∏o, ˝e pochodzà one z prze-∏omu XVIII i XIX w. Nale˝y jednak pami´taç, ˝edrzewa te, cz´sto ju˝ znacznie wypróchnia∏e, ros∏y w skrajnie niesprzyjajàcych warunkach (du˝e zag´sz-czenie i zacienienie drzewostanu, bardzo silne ci´ciaformujàce w okresie ich m∏odoÊci), co zdecydowaniespowalnia∏o przyrost gruboÊci pnia i mog∏o równie˝zaburzaç wykszta∏canie s∏oi przyrostów rocznych.

Rozpoznanie okazów uznanych za najstarsze po-zwoli∏o poprowadziç linie nasadzeƒ dawnych szpa-lerów. W wi´kszoÊci przypadków by∏y one oddaloneod siebie o ok. 7 m i ukazywa∏y w przybli˝eniu prze-bieg dawnych dróg. Wed∏ug zachowanych elemen-tów architektury ogrodowej i wyznaczonych osi drógodtworzono geometrycznà siatk´, pozwalajàcà nakszta∏towanie w XVIII w. boskietów ogrodu górnego.

KRAJOBRAZY

22. Groß Sedlitz,silne ci´cia formu-jàce w boskietach.Fot. D. Sikora, 1998 r.22. Groß Sedlitz,strong cuts in shap-ed bosquets. Photo: D. Sikora, 1998.

86

RównoczeÊnie z analizà drzewostanu zosta∏y prze-prowadzone badania archeologiczne, majàce na celum.in. odnalezienie reliktów XVIII-wiecznego uk∏adudrogowego. W ich trakcie ods∏oni´to rz´dowo u∏o˝o-ne kamienie, wyznaczajàce kraw´dzie dawnych dróg.

Koncepcja rewaloryzacji boskietów zak∏ada od-tworzenie w maksymalnym stopniu ich XVIII-wiecznej kompozycji. Utrzymuje podzia∏ kwatero-wy, wyznaczony przecinajàcymi boskiety drogami,wprowadzajàc korekty w zakresie ich szerokoÊci i przebiegu. SzerokoÊç dróg jest w wielu przypadkachzdeterminowana odst´pami pomi´dzy starymi drze-wami. Wa˝nym czynnikiem decydujàcym o szero-koÊci dróg jest wysokoÊç rosnàcych wzd∏u˝ nichÊcian szpalerów i zwiàzany z tym efekt ich wzajem-nego zacieniania si´. Powi´kszajàc zatem szerokoÊçdrogi, starano si´ zminimalizowaç niepo˝àdany efektzacienienia.

Przeprowadzone studia nad archiwalnymi prze-kazami ikonograficznymi wykaza∏y, ˝e boskiety mia-∏y od 5,2 do 7,8 m wysokoÊci. Zwa˝ywszy na fakt, i˝wysokoÊç pierwszej kondygnacji pa∏acu wynosi 6,5 moraz kierujàc si´ widocznà na wielu ówczesnych ry-cinach Êcis∏à wspó∏zale˝noÊcià architektury pa∏acu i wielkoÊci boskietów, zdecydowano si´ na ich do-celowà wysokoÊç 6,5 m.

W miejscu przeci´cia g∏ównych dróg znajdowa∏asi´ fontanna, którà zdecydowano si´ odtworzyç. Jakwynika z pomiarów dokonanych w trakcie badaƒ

archeologicznych, jej ceglana p∏yta denna mia∏a Êred-nic´ 7 m. Studia nad fontannami w parterach salonuogrodowego potwierdzi∏y, ˝e regu∏à w barokowymOgrodzie Branickich by∏o wykonywanie p∏yt den-nych wi´kszych ni˝ misy fontann. Tak wi´c ostatecz-nie zaproponowano, aby Êrednica fontanny w boskie-tach wynosi∏a 6 m.

Postanowiono te˝ odtworzyç na terenie boskie-tów pi´ç gabinetów, zgodnie z proporcjami odczyta-nymi na mapie z 1765 r.20 Nie planuje si´ wyekspo-nowania odkrytej w jednym z nich studni ocembro-wanej balami, gdy˝ spowodowa∏oby to zniszczeniewystawionych na dzia∏anie czynników atmosferycz-nych drewnianych elementów.

W gabinetach i przy fontannie przewidziano usta-wienie ∏aw, których forma powinna byç wzorowanana zachowanych detalach barokowych ∏aw z g∏ównejbramy wjazdowej.

Drogi w boskietach, jak ju˝ wczeÊniej wspomnia-no, obok funkcji czysto u˝ytkowej spe∏nia∏y równie˝funkcj´ osi widokowych. Dlatego te˝ pracom na tere-nie boskietów muszà towarzyszyç prace konserwa-torskie przy zamykajàcych te osie obiektach. Dotych-czas obj´to nimi:q Pawilon W∏oski (prace konserwatorskie zakoƒ-

czono w 2001 r.),q Âciank´ Parawanowà (prace konserwatorskie za-

koƒczono w 2005 r.).Na podj´cie prac konserwatorskich czekajà:

23. Schwetzingen, boskiety w barokowym ogrodzie. Fot. D. Sikora, 1999 r.23. Schwetzingen, bosquets in a Baroque garden. Photo: D. Sikora, 1999.

87

KRAJOBRAZY

24. Wersal, formowanie Êcian boskietów przy u˝yciu drewnianychp∏otków. Fot. D. Sikora, 2001 r. 24. Versailles, shaping bosquet walls with the help of woodenfences. Photo: D. Sikora, 2001.

25. Schönbrunn, platforma do ci´cia boskietów. Fot. M. Rymkie-wicz, 2001 r.25. Schönbrunn, platform for clipping bosquets. Photo: M. Rym-kiewicz, 2001.

q Pawilon pod Or∏em (do rekonstrukcji),q brama do Zwierzyƒca Jeleni (do rekonstrukcji),q nisza z rzeêbà w murze przy Pawilonie Chiƒskim

(do rekonstrukcji).Prace realizacyjne na terenie boskietów przebie-

gajà etapowo, co wynika zarówno z uwarunkowaƒogrodniczych, jak i mo˝liwoÊci finansowych inwe-stora – Urz´du Miasta w Bia∏ymstoku. W pierwszymetapie za priorytet dla prowadzonych prac uznanomaksymalne przeÊwietlenie istniejàcego zadrzewie-nia w celu stworzenia jak najlepszych warunków dlanowych nasadzeƒ szpalerów. Usuni´to drzewa chore,zdeformowane i zagra˝ajàce bezpieczeƒstwu.

Zaplanowane w kolejnych etapach ci´cia b´dàmia∏y przede wszystkim charakter formujàcy dla no-wych nasadzeƒ oraz korekcyjny dla starych drzewrosnàcych wewnàtrz kwater boskietów. Zostanierównie˝ usuni´ta wi´kszoÊç drzew gatunkowo ob-cych takiej formie ogrodowej, jakà sà boskiety.

Odtwarzanie szaty roÊlinnej boskietów jestz ogrodniczego punktu widzenia zadaniem niezwy-kle skomplikowanym. Program zwiàzanych z tymprocesem dzia∏aƒ opracowano po zapoznaniu si´ z metodami stosowanymi przy odtwarzaniu i piel´g-nacji boskietów w innych europejskich ogrodach ba-rokowych.

W barokowym ogrodzie w Schwetzingen (Nie-mcy) przyj´to zasad´, ˝e grabowe szpalery wokó∏kwater boskietów sà ca∏kowicie wymieniane na m∏o-de nasadzenia, natomiast we wn´trzach kwater za-chowuje si´ drzewa stare. Minimalna odleg∏oÊç po-mi´dzy m∏odymi szpalerami grabowymi a pniamistarych drzew to 2,5 m. WysokoÊç formowanychszpalerów grabowych zosta∏a okreÊlona zgodnie z przekazami archiwalnymi i dostosowana do wyso-koÊci rzeêb, dla których stanowià t∏o.

W Groß Sedlitz (Niemcy) prace przy odtwarza-niu boskietów majà bardziej radykalny charakter.RównoczeÊnie z sadzeniem nowych szpalerów gra-bowych sà tu prowadzone bardzo silne ci´cia for-mujàce drzew starych, znajdujàcych si´ wewnàtrzkwater boskietów: lip, grabów, d´bów, o Êrednicy pni

88

26. Widok na Pawilon Chiƒski, Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, lata 50.XVIII w., Teki Glinki, archiwum KOBiDZ.26. View of the Chinese Pavilion, Jan Henryk Klemm, Michael Rentz, 1750s,Teki Glinki, KOBiDZ archive.

cz´sto przekraczajàcej 50 cm. Drzewa te sà og∏a-wiane na wysokoÊci kilku metrów w celu ogranicze-nia zacienienia nowych nasadzeƒ. Tak silne przyci´-cie koron powoduje, ˝e – dzi´ki zapewnieniu du˝ejiloÊci Êwiat∏a s∏onecznego – w ciàgu 2-3 lat regene-rujà si´, wykszta∏cajàc wiele drobnych ga∏àzek, po-datnych na dalsze ci´cia formujàce.

W ogrodach Wersalu stare, przeroÊni´te boskietysà ca∏kowicie usuwane i zast´powane nowymi nasa-dzeniami. W ich miejsce zak∏adane sà, zgodnie z his-torycznà tradycjà, tzw. boskiety mieszane, wieloga-tunkowe, w których oprócz grabów sadzone sà rów-nie˝ lipy oraz klony polne. Dla wzmocnienia efektuzielonych „Êcian” stosuje si´ tu dodatkowo drew-niane ozdobne p∏otki, wykonane wg wzorówznanych z XVII-wiecznej i XVIII-wiecznej ikono-grafii.

Pawilon Chiƒski z ogrodemW XVIII w. istnia∏o w Ogrodzie Branickich wiele oka-za∏ych pawilonów ogrodowych. Wi´kszoÊç z nichzosta∏a rozebrana w 1. po∏. XIX w. Obecnie UrzàdMiasta w Bia∏ymstoku rozpatruje mo˝liwoÊç rekon-strukcji niektórych z nich. Jednym z takich obiektówjest Pawilon Chiƒski.

W jego miejscu znajduje si´ obecnie niewielkibudynek gospodarczy, wybudowany w okresie

jàcà ju˝ obecnie bram´ do Zwierzyƒca Jeleni.Opis Pawilonu Chiƒskiego znajduje si´ w inwen-

tarzu z 1772 r.: „Za szpalerami w górze od danielegozwierzyƒca Altana Chiƒska murowana, pod dachemgontami obitym, zielono malowanym, w ko∏o którejganek balustradà drewnianà opasany, na której stoiwaz jedenaÊcie drewnianych, malowanych, snycer-skiej roboty, ju˝ starych, spróchnia∏ych. Idàc na ten˝eganek schody z trzech stron drewniane, ju˝ stare,spróchnia∏e. W tej altanie cztery okna wychodne,ka˝de o dwu kwaterach, w drewno oprawiane. Szk∏abia∏ego na szeÊciu zawiasach ˝elaznych z dwomazasuwami ˝elaznymi u góry i u do∏u. Zamek ˝elaznyprzy jednym z tych okien. Posadzka d´bowa w sza-chownic´ uk∏adana. Âciany al fresco z chiƒskimiosobami malowane. Dwa stoliki chiƒskie zielonolakierowane z kwiatami i osóbkami z∏otemi, obydwaz szufladkà. W poÊrodku altanki lustro ma∏e wiszàcekryszta∏owe, o szeÊciu lichtarzach w essy robionych.Sufit bia∏y w ko∏o i we Êrodku z kwiatami i ptakamichiƒskiemi malowany. Pieców ˝elaznych trzy. Fossamurowana przed tà˝ altankà, na której mostek drew-niany z por´czami, po bokach zaÊ tej fossy równo z murem ogrodowym dwa s∏upy murowane, na któ-rych stojà dwie wazy blaszane bia∏e z aloesami, piw-nica murowana pod tà˝ altankà z szyjà murowanà,przy której stoi Êciana murowana al fresco malowanadla prospektu z gabinetu JaÊnie OÊwieconej Pani”22.

mi´dzywojennym. W trakcie przeprowadzo-nych w tym rejonie w 2000 r. i kontynuowa-nych w 2001 r. badaƒ archeologicznych21 od-kryto pozosta∏oÊci ceglanego tarasu, na któ-rym pawilon ten by∏ posadowiony. Do cza-sów wspó∏czesnych przetrwa∏y piwnice, któ-re si´ pod tà budowlà znajdowa∏y, a którychczas powstania nie jest dok∏adnie okreÊlony(zdaniem archeologów mog∏y istnieç jeszczeprzed za∏o˝eniem ogrodu). WejÊcie do piwnicprzys∏oni´te zosta∏o tzw. Âciankà Parawano-wà, ozdobionà w XVIII w. malowid∏em ilu-zorycznym, zastàpionym w okresie mi´dzy-wojennym wizerunkiem Matki BoskiejOstrobramskiej.

Dla Pawilonu Chiƒskiego i znajdujàcej si´w jego sàsiedztwie cz´Êci ogrodu zachowa∏ysi´ dwa podstawowe przekazy ikonogra-ficzne: Widok na Pawilon Chiƒski od stronykana∏u autorstwa Jana Henryka Klemma i Michaela Rentza z lat 50. XVIII w. orazpóêniejszy o kilka lat Widok na PawilonChiƒski od strony kana∏u Pierre’a Ricaudade Tirregaille’a. Fragment ogrodu przed Pa-wilonem Chiƒskim widoczny jest równie˝ nainnym rysunku Pierre’a Ricauda de Tirre-gaille’a z koƒca lat 50. XVIII w., przedsta-wiajàcym Widok na salon ogrodowy od stro-ny pa∏acu. Na rysunku tym zarejestrowanowa˝ny element tej cz´Êci ogrodu – nieistnie-

89

KRAJOBRAZY

Podsumowujàc wyniki badaƒ archeologicznychprzeprowadzonych na tym terenie, stwierdzono, ˝ejednà z najwa˝niejszych informacji dotyczàcychPawilonu Chiƒskiego, jakie uzyskano, jest okreÊleniewielkoÊci tarasu, na którym by∏ on posadowiony(14 x 14 m). Taras ten wykonany by∏ z kamienio Êrednicy od 0,1 do 0,5 m, po∏àczonych zaprawàwapiennà i wykoƒczony od góry warstwà cegie∏,u∏o˝onych wozówkami do góry. Na taras prowadzi∏oz trzech stron po szeÊç drewnianych stopni, rozsze-rzajàcych si´ ku do∏owi. Z czwartej strony, od po-∏udnia, taras styka∏ si´ z ogrodzeniem. W linii ogro-dzenia znajdowa∏y si´ dwa s∏upy zwieƒczone wazamiz aloesami. S∏upy te sta∏y przy wejÊciu na mostekprowadzàcy na teren Zwierzyƒca Danieli. Tarasotacza∏a drewniana balustrada, której s∏upki i naro˝-niki zdobi∏y drewniane wazy. Sam pawilon wznie-siono na rzucie oÊmiokàta. By∏a to budowla ceglanao symetrycznie rozmieszczonych czterech otworachdrzwiowych, kryta gontem malowanym na zielono.Wn´trze budowli zdobi∏y malowid∏a al fresco na-wiàzujàce tematykà do nazwy pawilonu.

Rozwa˝ajàc mo˝liwoÊç rekonstrukcji tej budowli,nale˝y wziàç pod uwag´ kilka zasadniczych proble-mów. Przede wszystkim zmieni∏ si´ kontekst prze-strzenny tej cz´Êci ogrodu. Przesta∏ istnieç sàsiadu-jàcy z nià Zwierzyniec Danieli, na którego miejscu wyrós∏ kompleks akademików Akademii Medycznej.Zrekonstruowany pawilon mo˝e zatem wyglàdaç nie-co groteskowo na tle wspó∏czesnej zabudowy. Stàd

te˝ nale˝a∏oby ju˝ na tym etapie pomyÊleç o wpro-wadzeniu nasadzeƒ drzew pomi´dzy rekonstruowa-nym pawilonem a akademikami, aby nieco przys∏o-niç to niekorzystne sàsiedztwo. Podstawowymi êród-∏ami wiedzy o elewacjach pawilonu, formie dachuczy detalu architektonicznym pozostanà niewàtpliwiedwie wspomniane wczeÊniej ryciny oraz inwentarze.Nie mo˝na jednak do wszystkich uzyskanych infor-macji podchodziç bezkrytycznie. Analiza rycin wy-kaza∏a, ˝e ich autorzy dla podkreÊlenia wspania∏oÊcibudowli przedstawiali jà znacznie wi´kszà ni˝ by∏a w rzeczywistoÊci.

W XVIII-wiecznym Ogrodzie Branickich Pa-wilonowi Chiƒskiemu towarzyszy∏ regularny ogród z geometrycznie kszta∏towanymi drzewami, najpraw-dopodobniej cisami i kasztanowcami, ciàgnàcy si´ napó∏nocny zachód a˝ do kana∏u. Ogród ten niestetyprzesta∏ istnieç, a jego odtworzenie, jak wykaza∏y ba-dania archeologiczne, wiàza∏oby si´ z koniecznoÊciàprzeprowadzenia powa˝nych prac ziemnych, majà-cych na celu przywrócenie dawnego poziomu u˝yt-kowego terenu (miejscami ró˝nica pomi´dzy obec-nym poziomem terenu a poziomem ogrodu baroko-wego si´ga 1 m).

Zakres zagadnieƒ i problemów, z jakimi w Ogro-dzie Branickich muszà zmierzyç si´ zarzàdzajàcynim Urzàd Miasta w Bia∏ymstoku oraz badacze i kon-serwatorzy jest nadal ogromny. Pomimo to ogród tenpozostaje jednym z nielicznych w Polsce obiektów,gdzie podj´to trud rewaloryzacji barokowej kompo-

27. Fragment ceglanego tarasu wokó∏ Pawilonu Chiƒskiegoods∏oni´ty w trakcie badaƒ archeologicznych. Fot. R.Kaêmierczak, 2000 r. 27. Fragment of a brick terrace around the Chinese Pavilion dis-covered in the course of archaeological research. Photo: R.Kaêmierczak, 2000.

zycji ogrodowej. Niezwykle cenne jest równie˝ to, i˝zarzàdzajàcy ogrodem Urzàd Miasta w Bia∏ymstoku,majàc ÊwiadomoÊç ogromnej wartoÊci tego obiektu,prowadzi proces jego rewaloryzacji zgodnie ze sztu-kà konserwatorskà. Wynika to ze zrozumienia, ˝e etapbadaƒ, inwentaryzacji i dyskusji nad projektami kon-cepcyjnymi ma bezpoÊrednie prze∏o˝enie na koƒco-wy efekt prac rewaloryzacyjnych. Dzi´ki temu OgródBranickich sta∏ si´ swoistym poligonem, gdzie wy-pracowywana jest metoda prowadzenia prac konser-watorskich w ogrodach barokowych, która mo˝e byçnast´pnie wdra˝ana w innych tego typu obiektach.

Mgr in˝. Dorota Sikora, architekt krajobrazu, absolwent-ka SGGW, autorka i wspó∏autorka opracowaƒ studial-nych i projektowych dotyczàcych ogrodów barokowychm.in. w Bia∏ymstoku, Wilanowie, Podhorcach czy ogroduprzy Wy˝szym Seminarium Duchownym w Warszawie.Jest pracownikiem Krajowego OÊrodka Badaƒ i Do-kumentacji Zabytków.

90

The palace-garden premises in Bia∏ystok date backto the sixteenth century when a defensive castle

of the Wiesio∏owskis, the then owners of Bia∏ystok,was built on the site of the present-day palace. Theorigin of the great residential premise is associatedwith the Branicki family. During the 1690s, StefanMiko∏aj Branicki, the voivode of Polesie, commis-sioned Tylman of Gameren to redesign the Bia∏ystokresidence which became an imposing Baroquepalace. The period of its greatest splendour is con-nected with the son of Stefan Miko∏aj – Jan KlemensBranicki, the Grand Chancellor of the Crown, whospent fifty years (1721-1771) expanding and enhanc-ing the residence, and employed a number of out-standing architects, engineers and sculptors of theperiod, including Jan Zygmunt Deybel, Jan HenrykKlemm, Jakub Fontana, Pierre Ricaud de Tirregaille,and Jan Chryzostom Redler. The hetman's residencemust have represented considerable artistic meritssince it was described by his contemporaries as thePolish Versailles.

In 1996 it was decided to restore the formerBaroque design of the Branicki Garden. The initiatorsof this project were the Town Office of Bia∏ystok, the Centre for Historical Landscape Protection inWarsaw (today: the National Centre for Historical

Monument Studies and Documentation), and thePodlasie Voivodeship Conservator of HistoricalMonuments. Supervision over the revalorisation wasentrusted to the specially established InternationalCouncil on the Branicki Park Revalorization in Bia∏ystok and Choroszcz, with experts from Poland,Austria, Germany and The Netherlands. The Councilfunctioned in 1998-2001.

Studio work and projects conducted from 1996were accompanied by a simultaneous survey carriedout in Polish and foreign archives. The collectedmaterial was analysed and confronted with the stateof the garden. Archaeological research was conduct-ed in 1998-2001 by Prof. Andrzej Kola from theMiko∏aj Kopernik University in Toruƒ jointly witharchaeologists from the Regional Museum in Bia∏y-stok.

General premises for a project of the BranickiGarden revalorisation were based on the outcomes ofthe analyses and investigations. Depending on finan-cial and organisational conditions the Town Office ofBia∏ystok completes the projects and realises particu-lar fragments of the garden composition, togetherwith a parallel conservation of the palace and its out-buildings.

THE BRANICKI GARDEN IN BIA¸YSTOK AND ITS RESTAURATION

1. OkreÊlenie u˝yte po raz pierwszy przez Antoniego FriedrichaBuschinga, niemieckiego podró˝nika i geografa w Geografii Kró-lestwa Polskiego i Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego, Drezno 1768.

2. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Klemen-sie, 1772, Archiwum G∏ówne Akt Dawnych (dalej: AGAD),Archiwum Roskie, sygn. 82.

3. List I. Koziebrodzkiego do Jana Klemensa Branickiego z 7. 02.1750 r., AGAD, Archiwum Roskie, sygn. X/18, k. 302-304.

4. List Skiwskiego do Jana Klemensa Branickiego z 30.12.1751 r.,k. 38-40, z 27.02.1752 r., k. 45-48, z 22.03.1752 r., k. 57, AGAD,sygn. XXI/22.

5. Projekt fontanny, AGAD, Archiwum Roskie, sygn. XXI/22, k. 49.

6. List Skiwskiego do Jana Klemensa Branickiego z 17.04.1752 r.,AGAD, Archiwum Roskie, sygn. X/18, k. 552.

7. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Kle-mensie, jw.

8. E. Kowecka, Dwór Najrzàdniejszego w Polszcze Magnata, War-szawa 1993, s. 154.

9 List kapitana Desseina do Jana Klemensa Branickiego z sierpnia1753 r., AGAD, Archiwum Roskie, sygn. V/39, k. 13.

10. E. Kowecka, jw., s. 158.

11. E. Kowecka, jw., s. 161.

12. P. R. de Tirregaille, Perspective du Château de Bialystok veüe

æ son Entreé Principale, 2. po∏. lat 50. XVIII w., orygina∏ w zbio-

rach Biblioteki Narodowej w Pary˝u, sygn. Hd 206 R14 552.

13. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Kle-

mensie, jw.

14. Nazwy ogrodów i budynków za: J. Nieciecki, Plan rezydencji

bia∏ostockiej w czasach J. K. Branickiego, „Biuletyn Konserwa-

torski Województwa Podlaskiego”, 2001, s. 49.

15. E. Kowecka, jw., s. 148.

16. E. Kowecka, jw., s. 152.

17. E. Kowecka, jw., s. 152.

18. E. Kowecka, jw., s. 146.

19. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Kle-

mensie, jw.

20. Plan Bia∏egostoku, Centralne Wojenno-Historyczne Archiwum

Rosji w Moskwie, sygn. F. 846 op. 16 d. 21755, fotokopia w zbio-

rach Regionalnego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków

w Bia∏ymstoku.

21. A. Kola, Archeologiczne badania wykopaliskowe na terenie

zabytkowego Ogrodu Branickich w Bia∏ymstoku w 2001 r.,

Instytut Archeologii i Etnologii UMK, Toruƒ 2001.

22. Spis ogólny wszelkich pozosta∏oÊci po Branickim Janie Kle-

mensie, jw.

Przypisy