71

Krzysztof Garbacz, Anna Jackiewiczarcheolog architekt krajobrazuRegionalny OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytkóww Zielonej Górze

WINNICE I DOMKI WINIARSKIE W KRAJOBRAZIE KULTUROWYM ZIELONEJ GÓRY

Zielona Góra (dawniej Grünberg i. Schl.) ze swo-imi najbli˝szymi okolicami jest uznawana za naj-

bardziej na pó∏noc wysuni´ty region winiarski Êwia-ta. Zadecydowa∏y o tym wyjàtkowo korzystne warun-ki klimatyczne i pagórkowaty teren, a szczególnie je-go nas∏onecznione po∏udniowe zbocza. Przed II woj-nà Êwiatowà stanowi∏a najwi´kszà gmin´ winiarskàwschodnioniemieckiego obszaru winiarskiego1.

Tradycja uprawy zielonogórskiej winoroÊli si´gaÊredniowiecza, co potwierdza wzmianka z 1314 r.,mówiàca o ludnoÊci szukajàcej schronienia przed

zarazà na terenie winnic2. Pierwsze uprawy winoroÊlizajmowa∏y prawdopodobnie niewielki obszar, alearea∏ plantacji stale si´ powi´ksza∏, z biegiem lat zaj-mujàc sukcesywnie okoliczne wzgórza.

Z dziejów winiarstwa zielonogórskiegoJak wa˝nà dziedzinà ˝ycia zielonogórzan stawa∏o si´winiarstwo, poÊwiadczajà kroniki miejskie, w którychz czasem coraz wi´cej miejsca poÊwi´cano warun-kom klimatycznym, ich wp∏ywowi na urodzaj i jakoÊç

KRAJOBRAZY

1. Dom ogrodowy z 1903 r., po∏o˝ony na wzgórzu Hirtenberg (obecnie ul. W∏adys∏awa ¸okietka), w∏asnoÊç kupca E. T. Franke. Fot. zezbiorów Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze.1. Garden house from 1903, located on Hirtenberg (today: W∏adys∏awa ¸okietka Street), property of trader E. T. Franke. Photograph from thecollections of the Lubuska Land Museum in Zielona Góra.

72

miejscowych trunków. Do po∏. XVIII w. prowadze-nie winnic traktowane by∏o jako dodatkowe zaj´cie.Liczni mieszkaƒcy miasta nawet na niewielkichdzia∏kach uprawiali winoroÊl g∏ównie na w∏asne po-trzeby, a w∏aÊciciele wi´kszych parceli zaopatrywali

lokalny rynek w produkowane przez siebie wino. W latach szczególnego urodzaju wina by∏y ekspor-towane, a ich dystrybucjà zajmowali si´ sami pro-ducenci.

Po zaj´ciu w 1740 r. Zielonej Góry przez wojskapruskie pod wodzà Fryderyka II przystàpiono m.in.do uregulowaƒ prawnych obejmujàcych rynek wi-niarski. Przepisy ustanawiane przez w∏adze zarów-no centralne, jak i miejscowe normowa∏y administro-wanie winnicami, zasady uprawy winoroÊli oraz pro-dukcj´ wina.

Od 21 czerwca 1797 r., na mocy ustawy wydanejprzez w∏adze Prus, zacz´∏y obowiàzywaç przepisydotyczàce nauki oraz pracy zielonogórskich wino-grodników3. Trzyletni okres nauki stanowi∏ podstaw´do otrzymania uprawnieƒ majstra umo˝liwiajàcychpodj´cie samodzielnej pracy. Podczas kszta∏ceniaszczególnà uwag´ zwracano na praktycznà nauk´ za-wodu ugruntowujàcà znajomoÊç ró˝nych gatunkówwinoroÊli i zasady w∏aÊciwej ich piel´gnacji. Ustawanormowa∏a tak˝e czas pracy w winnicach i wynagro-dzenie pracowników. Prace prowadzono od Êwi´taZwiastowania NajÊwi´tszej Marii Panny (25 marca)do uroczystoÊci Êw. Marcina (11 listopada). Mistrzwiniarski otrzymywa∏ dzienne wynagrodzenie w wy-sokoÊci 7 srebrnych groszy. Przepisy zezwala∏y muna kierowanie pracami tylko w czterech winnicach.Dla pozosta∏ych robotników tak˝e szczegó∏owookreÊlono wynagrodzenie, a ustalone stawki uznanoza sta∏e i obowiàzujàce4.

W 1800 r., wed∏ug zielonogórskiego kronikarzaCarla A. Bergmüllera, szacunkowy obszar miasta wy-nosi∏ 10 800 mórg magdeburskich (2757 ha), z czego2800 mórg (715 ha) przypada∏o na winnice5. PlanZielonej Góry sporzàdzony w 1807 r. przez Reichela

2. Przedwojenna pocztówka ze zbiorów T. Kowalskiego.2. Prewar postcard from the collections of T. Kowalski.

3. Zbiór winogron w Zielonej Górzew 1929 r. Fot. ze zbio-rów Muzeum ZiemiLubuskiej w ZielonejGórze.3. Grape picking inZielona Góra in 1929.Photograph from thecollections of theLubuska Land Mu-seum in ZielonaGóra.

73

pokazuje podzia∏ miasta na obszary zabudowane i wy-korzystywane przez rolników oraz ogrodników. Winnice zajmowa∏y znacznà jego cz´Êç, ale nie stano-wi∏y jednolitego, zwartego obszaru. By∏y przedzie-lone polami, ∏àkami, dzia∏kami ogrodniczymi i zabu-dowà. Dzia∏ki winne przewa˝nie nie by∏y du˝e, zde-cydowanà wi´kszoÊç stanowi∏y te o powierzchni do 1 ha. Obszary uprawne zosta∏y podzielone na rewiry,do których nale˝a∏o po kilka plantacji. Utworzenie re-wirów mia∏o na celu usprawnienie zarzàdzania plan-tacjami winoroÊli. Przedstawiciel ka˝dego z nich,wybrany spoÊród w∏aÊcicieli dzia∏ek, mia∏ obowiàzekprzekazywania zarzàdzeƒ i pilnowania ich wykona-nia.

Prze∏omowym dla zielonogórskiego winiarstwaokaza∏ si´ 1826 r., w którym Karl S. Häusler, Fried-rich A. Förster i August Grempler, zawiàzujàc spó∏-k´, stworzyli wytwórni´ musujàcego wina grono-wego. By∏a to firma, którà dr Wilhelm Hamm w publikacji z 1866 r. uzna∏ za pierwszà wytwórni´szampana na terenie Niemiec. Szampan z wytwórniGrempler & Co. GmbH by∏ parokrotnie nagradzanyna mi´dzynarodowych wystawach, m.in. z∏otym me-dalem na Wystawie Âwiatowej w Pary˝u w 1855 r.

Oprócz szampana wytwórnia produkowa∏a bia∏e i czerwone wina gronowe, a tak˝e m∏ode winadeserowe. W latach 80. XIX w. wielkoÊç produkcjiwin si´ga∏a 15 tys. hl, zaÊ szampana – 200 tys. bute-lek rocznie6. Uruchomienie tak du˝ej wytwórni, a na-st´pnie winiarni F. Weinerta i Eduarda Seidela zna-laz∏o odbicie w lokalnej produkcji winiarskiej.

Wielu miejscowych hodowców winoroÊli korzy-sta∏o z uruchamianych corocznie, zakrojonych na prze-mys∏owà skal´, skupów winogron od ludnoÊci, a tak˝ewiosennego skupu m∏odych win. Punkty skupu przyj-mowa∏y tylko owoce oczyszczone, sortowane i do-brej jakoÊci. Zmusi∏o to plantatorów do przyk∏adaniaszczególnej wagi do jakoÊci upraw i zapoczàtkowa∏owytwarzanie czystych win bia∏ych i czerwonych (il. 3).

Popularyzacjà i wspieraniem nowoczesnych za-sad uprawy winoroÊli zajà∏ si´ powsta∏y w 1826 r. z inicjatywy Carla A. Bergmüllera, kupca i winiarza,Zwiàzek Doskonalenia Uprawy Winnic i DrzewOwocowych. Dzia∏alnoÊç t´ od 28 maja 1834 r. kon-tynuowa∏ za∏o˝ony przez zielonogórskich mieszczanZwiàzek Rzemios∏ i Ogrodnictwa (Gewerbe- undGartenverein, póêniej Gewerbe- und Gartenbau-verein).

KRAJOBRAZY

4. Korowód winobraniowy w Zielonej Górze w 1929 r. Fot. ze zbiorów Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze.4. Wine pickers procession in Zielona Góra in 1929. Photograph from the collections of the Lubuska Land Museum in Zielona Góra.

74

5. Area∏ upraw winoroÊli w Zielonej Górze w latach 1869-1871.Rys. A. Jackiewicz.5. Area of vine cultivation in Zielona Góra in 1869-1871. Drawing:A. Jackiewicz.

6. Area∏ upraw winoroÊli w Zielonej Górze ok. 1935 r. Rys. A. Jackiewicz.6. Area of vine cultivation in Zielona Góra in about 1935. Drawing:A. Jackiewicz.

W listopadzie 1842 r. w∏adze miejskie w nowymrozporzàdzeniu zobligowa∏y w∏aÊcicieli winnic dozatrudniania i op∏acania dozorców strzegàcych plan-tacji. Mia∏o to na celu powstrzymanie kradzie˝y owo-ców oraz palików podtrzymujàcych krzewy. W tymsamym roku królewskim dekretem ustanowiono, ˝etermin winobrania b´dà okreÊla∏y w∏adze miejskie.Od tej pory specjalnie powo∏ana komisja coroczniewydawa∏a opini´, na podstawie której magistrat wy-znacza∏ poczàtek zbioru winogron na cele przemy-s∏owe i t∏oczenia wina. Niedostosowanie si´ do wska-zanej daty grozi∏o karami finansowymi. W ten spo-sób, zapobiegajàc zbiorom owoców nie w pe∏ni doj-rza∏ych, dbano o jakoÊç zielonogórskich trunków.

Dzieƒ rozpocz´cia winobrania, og∏aszany przezmiejscowe gazety i oznajmiany biciem koÊcielnychdzwonów, by∏ w mieÊcie oczekiwany i traktowanyjak Êwi´to. Przypada∏ najcz´Êciej na pierwszà po∏ow´paêdziernika, chocia˝ zdarza∏o si´ rozpoczynanieprac ju˝ we wrzeÊniu (w latach 1889, 1920, 1921) lubpod koniec paêdziernika (w latach 1888, 1895, 1898). Zakoƒczenie szczególnie urodzajnych zbiorów pod-kreÊla∏y spontanicznie formowane, barwne korowo-dy. Pierwsze zorganizowane dzi´kczynienie za obfiteplony odby∏o si´ w 1846 r. z inicjatywy jednego z zie-lonogórskich przemys∏owców Friedricha Förstera.Kronikarz Heinrich A. Pilz tak je opisywa∏: „Obcho-dy rozpocz´to 25 paêdziernika i pokry∏y si´ one z zakoƒczeniem zbiorów. Do wspólnego biesiadowa-nia zaproszeni zostali wszyscy winiarze i wszystkiewiniarki z ca∏ego miasta i okolicznych wsi orazw∏aÊciciele ogrodów. Uczestnicy przybyli przyozdo-bieni w girlandy listowia bàdê bukiety winogron.Ca∏oÊç rozpocz´∏a si´ wczeÊnie, bo o godzinie 8 rano,na Nowym Rynku. Stan´∏o tam 1300 osób trzymajà-cych ∏opoczàce choràgwie, a przez miasto bieg∏ prze-mi∏y rytm dêwi´cznej muzyki. Zaintonowano pieʃ»Dzi´kujemy wszyscy Bogu«. W pochodzie znaj-dowali si´ cz∏onkowie Bractwa Kurkowego orazM´skiego Zwiàzku Âpiewaczego. Ca∏oÊç ruszy∏a dokoÊcio∏ów, w których równoczeÊnie odprawionomsze Êwi´te. Po mszach mow´ do zebranych wy-g∏osi∏ z wie˝y ratuszowej burmistrz Krüger. Po tympochód ruszy∏ ponownie w kierunku Nowego Rynku,na którym znajdowa∏ si´ ozdobiony girlandami lis-towia winnego oraz za∏adowany wypiekami cztero-konny wóz. (…) Jako trzeci jecha∏ czterokonny po-jazd, na którym ustawiona by∏a wielka beczka wina,ma∏a prasa winiarska z winnymi gronami, szypu∏-kownica, miazgownica, beczka pe∏na winogron, hakicedzaki, probierze s∏u˝àce do mierzenia jakoÊci wina,s∏owem wszystko, co nieod∏àcznie zwiàzane jest z przetwórstwem i sk∏adowaniem wina. (…) Pochódstopniowo rós∏, ciàgnàc po kolei przez wszystkieulice miasta”7 (il. 4).

W 2. po∏. XIX w. wzros∏o zapotrzebowanie namiejscowe winogrona za sprawà powstajàcych w Zie-lonej Górze kolejnych wytwórni alkoholi. W 1860 r.kupiec winny Albert Buchholz za∏o˝y∏ wytwórni´

75

winiaków, uznanà w tym czasie za najwi´kszà naterenie Niemiec. W 1886 r. nast´pny zielonogórskiprzemys∏owiec Heinrich Raetsch uruchomi∏ nowo-czesnà produkcj´ koniaków. W tym czasie powsta∏ote˝ kilka mniejszych zak∏adów. Alkohole z wytwór-ni Buchholza i Raetscha masowo sprzedawano narynku krajowym, znacznà ich cz´Êç eksportowano dowielu krajów Êwiata. Przedmiotem handlu by∏y te˝owoce. Winogrona s∏u˝y∏y równie˝ celom leczni-czym. Otó˝ dr Ewald Wolff zainicjowa∏ stworzenie w Zielonej Górze uzdrowiska leczàcego pacjentówmetodami ampeloterapii. Dzi´ki poparciu magistratuutworzono sanatorium, w którym za pomocà wino-gron i ich przetworów leczono choroby ˝o∏àdka, wà-troby i serca.

Pod koniec XIX w. uprawa winoroÊli zacz´∏a pod-upadaç. Proces ten zaobserwowano nie tylko w sa-mej Zielonej Górze, ale i we wszystkich wschodnio-niemieckich regionach winiarskich. Z∏o˝y∏o si´ na towiele czynników, wÊród których najistotniejszymiokaza∏y si´ przyczyny ekonomiczne. W rejonie zie-lonogórskim coraz trudniej by∏o o wykwalifikowa-nych winogrodników i robotników najemnych, po-niewa˝ znajdowali oni lepsze zarobki w intensywnierozwijajàcym si´ nowoczesnym przemyÊle zarówno

na miejscu, jak i na zachodzie Niemiec. Kaprysy po-gody, stopniowe wyja∏awianie ziemi, na której odwielu lat utrzymywano monokultur´, a tak˝e poja-wienie si´ chorób roÊlin (màczniak rzekomy) spowo-dowa∏y spadek zainteresowania hodowlà winoroÊli.

Wi´kszoÊç miejscowych plantatorów nadal trak-towa∏a upraw´ winnic jako zaj´cie dodatkowe.Jednak koniecznoÊç inwestowania w nawozy, Êrodkiochrony roÊlin, a przede wszystkim wynajmowaniarobotników powodowa∏y wzrost kosztów, co spra-wia∏o, ˝e produkcja stawa∏a si´ coraz mniej op∏acal-na, a przy niepewnej pogodzie wr´cz ryzykowna.Równie wa˝nym powodem upadku zielonogórskie-go winiarstwa by∏a rozbudowa kolei. Poczàtkowowiàzano z nià nadzieje, ˝e linia kolejowa przyczynisi´ do otwarcia szerokich rynków zbytu dla zielo-nogórskich trunków. Niestety, nowe po∏àczenie ko-munikacyjne u∏atwi∏o jedynie sprowadzanie kon-kurencyjnych cenowo win oraz taƒszych winogron z Hiszpanii i W∏och na potrzeby zielonogórskichwytwórni.

W∏adze miejskie i organizacje winiarskie stara∏ysi´ zapobiec ca∏kowitemu upadkowi winnic, rozdajàcnieodp∏atnie wyselekcjonowane sadzonki, nagradza-jàc najlepiej prowadzone winnice oraz organizujàc

KRAJOBRAZY

7. Dom winiarski A. Gremplera z 1818 r. po∏o˝ony na wzgórzu Ziegelberg (obecnie Winne Wzgórze). Fot. ze zbiorów Muzeum ZiemiLubuskiej w Zielonej Górze.7. The A. Grempler wineshop from 1818, located on Ziegelberg (today: Winne Wzgórze). Photograph from the collections of the LubuskaLand Museum in Zielona Góra.

76

kursy nowoczesnej uprawy. W 1907 r. powo∏anoTowarzystwo Winiarskie, z czasem przekszta∏cone w Zrzeszenie Winiarzy Zielonej Góry (WinzervereinGrünberg). Prowadzi∏o ono w∏asne szkó∏ki sadzoneki winnice doÊwiadczalne, w których doskonalonoszczepy. Pod markà Grünberger Winzerverein sprze-dawano wino produkowane przez zrzeszonych w nimplantatorów. W 1928 r. utworzono Instytut Ogrodni-czy, a w 1929 r. szko∏´ rolniczà kszta∏càcà specjalis-tów z zakresu winiarstwa.

Mimo tych zabiegów area∏ winnic zmniejsza∏ si´z ka˝dym rokiem. Zauwa˝alna sta∏a si´ tendencja dopodzia∏u plantacji na mniejsze. W 1913 r. 95 ha uprawch∏opskich nale˝a∏o do 999 ogrodników (uÊrednia-jàc, na jednà winnic´ przypada zaledwie 10 arów).Powierzchnia zajmowana przez winnice w latach 60.XIX w. zmniejszy∏a si´ z 1400 ha do zaledwie 110 haw 1937 r.8 (il. 5 i 6).

Po II wojnie Êwiatowej niewielka cz´Êç zacho-wanych winnic zosta∏a przej´ta przez Lubuskà Wy-twórni´ Win. Na poczàtku lat 60. XX w. area∏ uprawwynosi∏ 38 ha9. Z czasem winnice te, podobnie jakpozostajàce w prywatnych r´kach, zosta∏y zlikwido-wane. Wytwórnia win upad∏a pod koniec lat 90. XXstulecia.

Obecnie winiarstwo zielonogórskie odradza si´za sprawà stowarzyszeƒ zawiàzanych przez licznà

rzesz´ plantatorów winoroÊli, którzy postawili sobieza cel odtworzenie upraw winoroÊli i tradycji wi-niarskiej.

Domki winiarskieNieod∏àcznym elementem zielonogórskiego krajo-brazu by∏y domki winiarskie stawiane na plantacjachwinoroÊli. Pierwsze pojawi∏y si´ w XVIII w. jakoobiekty typowo u˝ytkowe drewniane altany i szopy.W XIX stuleciu zacz´to budowaç domki murowane,z których cz´Êç by∏a przystosowana do ca∏orocznegozamieszkania. Budynki te Êwiadczy∏y o randze winnicy. W rejestrach katastralnych sporzàdzonych w 1865 r. wykazano istnienie 697 domków ogrodni-czych. Gospodarcze i mieszkalne domki winiarskie,cz´sto o nietypowej architekturze, funkcjonowa∏yjeszcze na poczàtku XX w. Do dzisiaj przetrwa∏o ichzaledwie kilka.Domek na Winnym Wzgórzu. Nad wspó∏czeÊnieuprawianà w centrum miasta winnicà góruje Pal-miarnia – przeszklona konstrukcja, która zosta∏a do-stawiona w 2. po∏. XX w. do murowanego domku wi-niarskiego, nale˝àcego do zielonogórskiego przemy-s∏owca Augusta Gremplera. Domek stanà∏ w 1818 r.roku na szczycie Góry Ceglanej w otoczeniu winnejlatoroÊli. Jednokondygnacyjny, podpiwniczony obiekt

8. Zielona Góra, Winne Wzgórze. Widok od strony po∏udniowo-zachodniej. Fot. K. Garbacz, 2003 r.8. Zielona Góra, Winne Wzgórze. View from the south-west. Photo: K. Garbacz, 2003.

77

KRAJOBRAZY

zbudowano na planie czworokàta, nast´pnienakryto czterospadowym dachem. Na dachuznajdowa∏ si´ taras widokowy, otoczony ˝e-laznà balustradà, którà nast´pnie ozdobionoreklamà znanej zielonogórskiej wytwórniwin Grempler & Co10. Jeszcze po 1945 r.przez jakiÊ czas reklama ta górowa∏a naddomkiem. DziÊ ju˝ nie istnieje (il. 7).

Po II wojnie Êwiatowej obiekt rozbudo-wano i przekszta∏cono w restauracj´. W prze-szklonym pawilonie zasadzono wiele gatun-ków egzotycznych drzew oraz krzewów. DodziÊ domek Gremplera wraz ze wspó∏czes-nym pawilonem jest wizytówkà ZielonejGóry, ch´tnie odwiedzanà przez jej miesz-kaƒców, a przede wszystkim goÊci (il. 8).Dom przy ul. Pi´knej. Oko∏o 1820 r. nawzgórzu Hirtenberg (dziÊ ul. Pi´kna 20) wy-murowano dom winiarski, który poczàtko-wo pe∏ni∏ funkcj´ magazynu. Podpiwniczo-ny budynek jest dwukondygnacyjnà budow-là, nakrytà wysokim dachem czterospado-wym z okapami. Okapy z czterech stron zo-sta∏y uformowane faliÊcie, dzi´ki czemu od-s∏ania∏y okna poddasza. Tak zbudowana kon-strukcja przypomina∏a kapelusz napoleoƒ-ski, dlatego te˝ budynek zosta∏ nazwany„domem w kapeluszu Napoleona” (il. 9).

Dom przy ulicy Pi´knej mia∏ kilku w∏aÊ-cicieli. Wiadomo ˝e od 1865 r. by∏ w∏as-noÊcià kupca Wilhelma Augspacha. W tymsamym roku w dotychczasowym magazynie

9. Zielona Góra, ul. Pi´kna. Dom winiar-ski – tzw. Weinschloss. Fot. K. Garbacz,2006 r.9. Zielona Góra, Pi´kna Street. Wineshop –so-called Weinschloss. Photo: K. Garbacz,2006.

10. Zielona Góra, ul. Krasickiego. Fronto-wa elewacja domu ogrodowego R. Win-klera. Fot. P. Kochaƒski, 2006 r.10. Zielona Góra, Krasickiego Street.Front elevation of the R. Winkler gardenhouse. Photo: P. Kochaƒski, 2006.

78

zamieszka∏ niejaki Sigismund Uhlmann. Kolejnymu˝ytkownikiem, w latach 1880-1886, by∏ w∏aÊcicielgospody Julius Fülleborn, który do budynku dosta-wi∏ murowany aneks. W tym czasie w obiekcie pra-cowa∏a prasa winiarska, a w kolebkowo przeskle-pionych piwnicach le˝akowa∏o zielonogórskie wino.Rentier Friedrich Liebsch, w∏aÊciciel obiektu do 1904 r., w przybudówce urzàdzi∏ salon, a ca∏y parterprzystosowa∏ do celów mieszkalnych. Za czasówrestauratora Carla Lubocha, w budynku nazywanymwówczas Weinschloss urzàdzono restauracj´. Po jejzamkni´ciu w 1924 r. ten interesujàcy domek przez-naczono na mieszkania dla pracowników DeutscheWollen Manufaktur. Budynek zachowa∏ funkcj´mieszkalnà do czasów wspó∏czesnych11. Dom przy ul. Krasickiego. W 1813 r. wÊród zielo-nogórskich winnic stanà∏ dom ogrodowy Winklera(Winklerische Gartenhaus). Budynek mia∏ kilkuw∏aÊcicieli, m.in. restauratora Heinricha Niederlage(1876-1895), mistrza tkackiego Roberta Winklera i handlarza winem Ernsta Hoffmana. Obecnie znacz-nie przekszta∏cony zajmuje parcel´ przy ulicy Kra-sickiego 25. Obiekt w stylu klasycystycznym wznie-siono na planie zbli˝onym do kwadratu i nakrytodachem czterospadowym, zwieƒczonym tarasem wi-dokowym. Taras zosta∏ otoczony a˝urowà, ˝elaznàbalustradà, którà przymocowano do prostokàtnych

kanie, które zajà∏ zielonogórski ogrodnik HerbertLange. Po 1945 r. obiekt pozostawa∏ niezamieszkanyprzez 20 lat (il. 11).

Domek, którego pierwotne wymiary wynosi∏y5x5 m, z czasem zosta∏ z trzech stron obudowanydrewnianà, przeszklonà werandà. Pod nià znajdowa∏asi´ piwnica. Pomieszczenie wewnàtrz budynku na-kryto sufitem w formie kopu∏y ozdobionej poli-chromià z motywami roÊlinnymi i puttami. DziÊ po-lichromi´ zas∏ania powojenny strop, a na miejscudrewnianej werandy stojà murowane aneksy.Znajdujàce si´ niegdyÊ pod Êcianami g∏ównej izby∏awy, pierwotnie mieszczàce skrzynie na sprz´t wi-niarski, zosta∏y zlikwidowane. Najstarszà cz´Êçobiektu nakrywa czterospadowy dach mansardowy.Pomimo powojennych przeróbek dom przy ul. Zakr´tjest zaliczany do najciekawszych przyk∏adów archi-tektury dawnych winnic13.

Budynki szachulcoweDo nieod∏àcznych elementów zielonogórskich plan-tacji nale˝a∏y równie˝ budynki szachulcowe. By∏yto przewa˝nie szopy, komórki i niedu˝e sk∏adziki,s∏u˝àce wy∏àcznie celom gospodarskim. Zdarza∏ysi´ wÊród nich jednak tak˝e dwupi´trowe budynkimieszkalne. O ich istnieniu informowa∏ w swoich

s∏upków naro˝nych. Od strony wschodniejfasad´ zdobi∏ centralnie ryzalit oraz ganek z tarasem, wsparty na dwóch filarach. W po-∏aç frontowà dachu wkomponowano zam-kni´tà pó∏koliÊcie wystawk´ okiennà (il. 10).

Budynek w pierwotnym kszta∏cie prze-trwa∏ do 1945 r. Po II wojnie Êwiatowej pod-czas prac remontowych zosta∏ znacznieprzekszta∏cony. Zlikwidowano m.in. balu-strad´ na tarasie widokowym, przebudowa-no wn´trze i wymieniono stolark´. Zmieni∏osi´ te˝ otoczenie domu. Na miejscu winnicpowsta∏a zwarta zabudowa powojennegoosiedla mieszkaniowego12. Dom przy ul. Zakr´t. Przy obecnej ul. Zakr´t 2 stoi domek winiarski, wybudo-wany w po∏. XIX stulecia. Parterowy bu-dynek zosta∏ nakryty dachem mansardo-wym. Poczàtkowo pe∏ni∏ funkcje gospodar-cze, a w ciàgu stu lat mia∏ kilku w∏aÊcicieli,m.in. robotnika Paula Schulze i lekarza po-wiatowego Theodora Meyera. Przed II woj-nà Êwiatowà urzàdzono w budynku miesz-

11. Zielona Góra, ul. Zakr´t. Widok od strony po∏udniowej.Fot. K. Garbacz, 2006 r.11. Zielona Góra, Zakr´t Street. View from the south.Photo: K. Garbacz, 2006.

79

publikacjach jeszcze na poczàtku XX w. re-gionalny archiwista Hugo Schmidt. Niestety,obiekty te nie przetrwa∏y w „winnym gro-dzie” do naszych czasów.

Pozosta∏y po nich jedynie krótkie wzmian-ki i zdj´cia. Pami´ç o tych obiektach i ichwyposa˝eniu przywraca znawca zielonogór-skich winoroÊli i plantator Miros∏aw Kulebaw ksià˝ce Ampelografia Zielonej Góry.Pisze w niej: „Za szczególnie interesujàcySchmidt uzna∏ dwupi´trowy budynek sza-chulcowy na Marschfelde, posiadajàcy napoddaszu du˝y pokój z czterema oknami,których skrzyd∏a by∏y wykonane z szyb osa-dzonych w o∏owianych listwach. W pomiesz-czeniu znajdowa∏y si´ biedermeierowskie,prostokàtne meble – sofa, stó∏ i krzes∏a. NaÊrodkowej belce stropowej widoczny by∏ na-pis: »Zbudowa∏ Ernst Schönknecht Anno1797 den 22. May«. Z sieni drugie drzwiprowadzi∏y do ma∏ej kuchni z paleniskiem.W po∏o˝onym na parterze pomieszczeniusta∏a prasa winiarska, równie stara jak dom,koryto z napisem J.G.F.B. 1753 i dwie du˝ekadzie, z których jedna nosi∏a napis J.G.F.B.1744. Koryto s∏u˝y∏o do zgniatania wino-gron nogami. Jeszcze w czasach Schmidta, w latach 20. XX w., ca∏y ten sprz´t ka˝degoroku s∏u˝y∏ do t∏oczenia wina”.

12. Wie˝a winiarska z Budacho-wa z XVIII w. Obecnie w Mu-zeum Etnograficznym w Ochli.Fot. K. Garbacz, 2006 r.12. Eighteenth-century wineshoptower from Budachów. Today:in the Ethnographic Museum inOchla. Photo: K. Garbacz, 2006.

13. Fragment ekspozycji we wn´trzu wie˝y winiarskiej. Mu-zeum Etnograficzne w Ochli.Fot. A. Jackiewicz, 2006 r.13. Fragment of an expositioninside the wineshop tower.Ethnographic Museum in Ochla.Photo: A. Jackiewicz, 2006.

80

I jeszcze jeden krótki opis domu szachulcowegowraz z jego wyposa˝eniem autorstwa Miros∏awa Ku-leby: „Dom na Koscheberg by∏ po∏o˝ony bardzo ma-lowniczo, w dobrze piel´gnowanej winnicy na szczy-cie wzniesienia, z którego roztacza∏ si´ widok na traktdo Ochli, dolin´ Âlàskiej Ochli i b∏´kitne wzgórzako˝uchowskie w oddali. Na dolnej kondygnacji znaj-dowa∏a si´ du˝a sala, w której naprzeciw wejÊcia urzà-dzono palenisko. Na fotografii z epoki widaç sprz´tdo produkcji wina: pras´, kadê, beczk´, kanki do wi-na. Schody prowadzi∏y na pi´tro, do pomieszczeniamieszkalnego gospodarza. Na belce stropowej umiesz-czono dat´ 1797, przypuszczalnie rok budowy”.14

Dzisiaj na pró˝no szukaç takich, jak opisywanewy˝ej, obiektów nie tylko w samej Zielonej Górze,ale i w okolicznych miejscowoÊciach przed laty silniezwiàzanych z uprawà winoroÊli. Uda∏o si´ uratowaçtylko jeden obiekt – niezwykle interesujàcà podwzgl´dem architektonicznym wie˝´, zwanà winiarskà,lub Domem Winiarza. Budynek ten do lat 70. ub.w.popada∏ w ruin´ w niedalekim Budachowie, wsi po-∏o˝onej pod Krosnem Odrzaƒskim. Dzi´ki dzia∏aniomWojewódzkiego Konserwatora Zabytków i pracow-ników Muzeum Ziemi Lubuskiej w 1977 r. dopro-wadzono do szczegó∏owej inwentaryzacji i demon-ta˝u obiektu, a nast´pnie do jego ˝mudnej rekon-strukcji w nowo powsta∏ym skansenie w Ochli ko∏oZielonej Góry.

Na poczàtku lat 80. wie˝a winiarska stan´∏a wÊródinnych drewnianych budynków pochodzàcych z te-renów dawnego województwa zielonogórskiego.DziÊ obiekt ten jest jednym z najciekawszych zabyt-ków architektury, zgromadzonych w Muzeum Etno-graficznym w Ochli (il. 12).

Wie˝a, stojàca pierwotnie obok dawnych zabudo-waƒ dworskich, pochodzi prawdopodobnie z XVIII w.Wzniesiono jà na planie kwadratu na kamiennymfundamencie i podmurówce z ceg∏y. Jest to dwu-kondygnacyjny budynek z u˝ytkowym poddaszem,nakryty czterospadowym dachem mansardowym.

Charakteryzuje si´ on silnie wysuni´tymi okapami, na-krywajàcymi nadwieszony podcieƒ. Dooko∏a budynkuzbudowano drewnianà galeryjk´. Na galeryjk´ orazpi´tro prowadzi∏y schody, osadzone po zewn´trznejstronie obiektu. Âciany wie˝y wzniesiono w konstruk-cji szachulcowej. Obiekt, który nigdy nie by∏ podpiw-niczony, pe∏ni∏ przede wszystkim rol´ niedu˝ego pod-r´cznego magazynku na narz´dzia oraz owoce. Dzi´kizagospodarowaniu pi´tra funkcjonowa∏ tak˝e jakoletni domek i jednoczeÊnie dobry punkt obserwacyj-ny. Warto dodaç, ˝e w izbach na parterze i pi´trzeznajdowa∏y si´ kominki. Do dziÊ w kominku na gór-nym poziomie zachowa∏y si´ fragmenty ozdobnychkafli. Sàdzi si´, ˝e wie˝a mog∏a równie˝ czasowos∏u˝yç jako mieszkanie osoby nadzorujàcej winnic´.

Obecnie wyposa˝enie opisywanego obiektu sta-nowià narz´dzia i urzàdzenia s∏u˝àce do produkcji wi-na, b´dàce elementem sta∏ej ekspozycji muzealnej15

(il. 13).

Kaplica na WinnicyZapewne ma∏o kto ju˝ dzisiaj w Zielonej Górze wie,˝e ten jeden z najstarszych miejskich obiektów sakral-nych przez jakiÊ czas pe∏ni∏ funkcj´ domku winiar-skiego. Historia powstania tej kaplicy si´ga 1314 r.,kiedy to na terenie Zielonej Góry panowa∏a epidemiad˝umy. Jej ofiarà pad∏o 700 mieszkaƒców „winnegogrodu”. Prze˝yli ci, którzy schronili si´ poza miastemna poroÊni´tych winoroÊlà wzgórzach, po∏o˝onychpo jego po∏udniowo-wschodniej stronie.

W dowód wdzi´cznoÊci za uratowanie od Êmier-ci zielonogórzanie wznieÊli w tym miejscu kaplic´,poczàtkowo drewnianà, zastàpionà w XV w. murowanàz kamienia. Z czasem obiekt przesta∏ pe∏niç funkcjesakralne. W XIX w. sta∏ si´ w∏asnoÊcià rodziny miej-scowego przemys∏owca Alberta Buchholza. W la-tach 70. tego stulecia kaplica zosta∏a przekszta∏conaw domek winiarski. Zbudowano wówczas wysoki,kryty gontem dach naczó∏kowy z wystawkà okiennà,

14. Kaplica NarodzeniaNajÊwi´tszej Marii Pannyna poczàtku XX w. Fot.ze zbiorów Muzeum Zie-mi Lubuskiej w ZielonejGórze.14. Chapel of the Nativityof the Holy Virgin Maryat the beginning of thetwentieth-century. Photo-graph from the collectionsof the Lubuska Land Mu-seum in Zielona Góra.

81

16. Wielki Nabot. Kopiaryciny ze zbiorów Z.KraÊko.16. Great Nabot. Copy ofan illustration from thecollections of Z. KraÊko.

15. Zielona Góra, ul. Ali-ny. Kaplica NarodzeniaNajÊwi´tszej Marii Panny.Fot. K. Garbacz, 2003 r.15. Zielona Góra, AlinyStreet. Chapel of theNativity of the HolyVirgin Mary. Photo:K. Garbacz, 2003.

podtrzymywanà przez wsporniki.Na jego szczycie wzniesiono a˝uro-wà sygnaturk´ i nakryto jà cztero-spadowym daszkiem z iglicà. Podkoniec XIX stulecia winnica, na któ-rej sta∏a kaplica, przesz∏a na w∏as-noÊç handlarza win Johannesa Goth-manna. W budynku przez pewienczas prowadzono wyszynk wina.Wówczas do dyspozycji goÊci pozo-stawa∏a sala na parterze. Z izby tejprowadzi∏y wàskie i kr´te schody dodrugiego pomieszczenia na pi´trze(il. 14).

W 1947 r. obiekt zosta∏ wyre-montowany, a w latach 60. ub.w.przywrócono mu funkcje sakralne16

(il. 15).

Naboty – stra˝nice winnicZ winnicami zielonogórskimi zwià-zane by∏y równie˝ naboty, obiektywznoszone na regularnym, wielo-bocznym rzucie i nakryte dachemwielopo∏aciowym, zbli˝onym dokopulastego. Takie budynki sta∏y si´w XIX w. nieod∏àcznym elementemmiejscowego krajobrazu. Do dziÊnie pozosta∏ po nich ˝aden Êlad.

Ciekawa jest historia powstaniatakiej formy architektonicznej. Wià˝esi´ ona z tradycjà biblijnà, wspomi-najàcà mieszkaƒca Jizreel o imieniuNabot. ˚y∏ on w IX w. przed Chrys-tusem za czasów panowania królaAchaba. By∏ w∏aÊcicielem winnicy,która znajdowa∏a si´ w pobli˝u kró-lewskiego pa∏acu. Król zapragnà∏

82

zaw∏adnàç winnicà Nabota i próbowa∏ zmusiç go dosprzedania plantacji bàdê do zamiany na innà. GdyNabot nie wyrazi∏ na to zgody, ˝ona Achaba, Izebel,uknu∏a intryg´, majàcà doprowadziç do jego Êmiercii przej´cia winnicy. W imieniu króla napisa∏a listy dostarszyzny i dostojników, nakazujàc rozpowszechniçwiadomoÊç, ˝e Nabot bluêni przeciw Bogu i królowi,a nast´pnie wyprowadziç go za miasto i ukamieno-waç. Tak te˝ uczyniono. Po zamordowaniu NabotaAchab bez przeszkód przejà∏ winnic´. RozgniewanyBóg pos∏a∏ wówczas proroka Eliasza do Achaba z za-powiedzià kary, która mia∏a dotknàç króla i jego ˝o-n´, sprawców okrutnej zbrodni. Mia∏a ich spotkaçrych∏a Êmierç, a ród królewski mia∏ zostaç wyt´pio-ny17. W Êredniowieczu Nabot zosta∏ uznany za sym-bol nieugi´tego stra˝nika winnic i od jego imienia za-cz´to nazywaç stró˝ówki na plantacjach winoroÊli.

Jeszcze w latach 20. XX w. w regionie zielonogór-skim sta∏o kilka nabotów. O niektórych pisa∏ przedprawie stuleciem archiwista Hugo Schmidt i g∏ówniedzi´ki niemu przetrwa∏y o nich nieliczne informacje.Na terenie dzisiejszego osiedla S∏owackiego wybudo-wano tzw. Wielki Nabot. Znajdowa∏ si´ on poÊród win-nic na wzgórzu, którego stok opada∏ w kierunku miasta.Zaliczany do siedzib podmiejskich, móg∏ byç zamiesz-kany przez ca∏y rok. Zbudowany zosta∏ na regularnym,oÊmiokàtnym rzucie, z dachem zbli˝onym do kopula-stego. Wewnàtrz budowli bez podpiwniczenia znajdo-wa∏ si´ piec. Obiekt by∏ otynkowany i pomalowany na˝ó∏to, a dach z papy pokryty czerwonà obrzutkà (il. 16).

Na Wzgórzu Ceglanym sta∏ mniejszy nabot, któ-ry wzniesiono na planie oktogonu. Budynek o sza-rych Êcianach nakrywa∏ dach z czerwonej papy, przy-pominajàcy konstrukcj´ mansardowà18.

Przed stuleciem jeszcze jeden nabot zdobi∏ zielo-nogórskie winnice. By∏ to obiekt stojàcy na tereniezwanym Marschfelde. OÊmiokàtny budynek, z ele-wacjà frontowà zwieƒczonà zàbkowanym gzymsem,nakrywa∏ dach namiotowy, który pokrywa∏a dachów-ka. Zachowany w czasach H. Schmidta napis „W.H.1818” zapewne wskazywa∏ dat´ jego budowy.

Jedynym zachowanym obiektem, formà przypo-minajàcym opisywane naboty, jest klasycystycznakaplica, stojàca do dziÊ na terenie osiedla Pomor-skiego, obok szosy prowadzàcej do Starego Kisielina.Ta niewielka budowla, wymurowana w latach 80.XIX w. na planie oÊmioboku i ozdobiona w naro˝-nikach kanelowanymi pilastrami z korynckimi g∏o-wicami, wià˝e si´ z epidemià „czarnej Êmierci”, któraw XVII w. nawiedzi∏a Zielonà Gór´. Ospa zabi∏awówczas blisko 1600 osób, czyli 3/4 mieszkaƒcówmiasta. Kaplic´ zbudowano w miejscu, w którymna stosach palono ofiary zarazy19. Wspó∏czeÊnieobiekt nie jest u˝ytkowany.

Wyposa˝enie domków winiarskichZ licznych domków winiarskich zachowa∏a si´ nie-wielka liczba murowanych. Wch∏oni´te przez zabu-dow´ miejskà zatraci∏y swoje pierwotne funkcje.Wi´kszoÊç s∏u˝y jako budynki mieszkalne, a domGremplera na Wzgórzu Ceglanym zosta∏ zaadapto-wany na potrzeby kawiarni i stanowi cz´Êç komple-ksu zielonogórskiej palmiarni. Nie zachowa∏y si´ in situ ˝adne urzàdzenia, które kiedyÊ stanowi∏y ichwyposa˝enie. Kolekcj´ winiarskà posiadajà MuzeumZiemi Lubuskiej w Zielonej Górze oraz MuzeumEtnograficzne w Ochli. Zielonogórskie muzeum prze-j´∏o cz´Êç kolekcji pochodzàcej z przedwojennychzbiorów Heimatmuseum i Weinmuseum.

Domy winiarskie pe∏ni∏y przede wszystkim fun-kcj´ magazynów sprz´tu ogrodniczego, stró˝ówek, a w okresie winobrania przetwórni owoców. Te, któremia∏y piwnice, by∏y tak˝e halami fermentacyjnymi i le˝akowniami. Podstawowym sprz´tem, który z ca-∏à pewnoÊcià znajdowa∏ si´ w ka˝dym domu wi-niarskim, by∏y proste narz´dzia ogrodnicze s∏u˝àce do ca∏orocznej piel´gnacji roÊlin, takie jak: motyki i szpadle, u˝ywane do spulchniania mi´dzyrz´dzi i okopywania krzaków winoroÊli przed zimà, seka-tory, kszta∏tem nieodbiegajàce od wspó∏czesnych,oraz kosery – no˝yki do obcinania kiÊci (il. 17-18).

17. Kosery. Zbiory Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze.Fot. A. Jackiewicz, 2006 r.17. Vine growing tools. Collections of the Lubuska Land Museumin Zielona Góra. Photo: A. Jackiewicz, 2006.

18. ˚elazne sekatory. Zbiory Muzeum Ziemi Lubuskiej w ZielonejGórze. Fot. A. Jackiewicz, 2006 r.18. Iron pruning shears. Collections of the Lubuska Land Museumin Zielona Góra. Photo: A. Jackiewicz, 2006.

83

Podczas winobrania owoce zbierano do wiader i koszy. Proces ich przetwarzania rozpoczyna∏ si´najcz´Êciej ju˝ w winnicy. Pierwszym jego etapemby∏o wygniatanie moszczu. Najstarszym i najbardziejprymitywnym sposobem by∏o deptanie winogron w korytach (il. 19). Ten prosty zabieg praktykowanopowszechnie jeszcze w XVIII w. W nast´pnym stule-ciu, kiedy wi´cej uwagi zacz´to poÊwi´caç jakoÊcitrunków, wprowadzono m∏ynki do owoców, tzw.miazgownice. W 1829 r. J.S. Hecht, autor artyku∏uVerbesserter praktischer Weinbau in Garten undvorzüglich auf den Weinbergen, pisa∏: „Maszynka ta,jest zupe∏nie podobna do bardzo znajomej st´py olej-nej, czym owa jest w ma∏oÊci, tym jest ta w wiel-koÊci. Przy winnym m∏ynku potrzeba, aby obydwa w poziomym po∏o˝eniu znajdujàce si´ walce przezpar´ Êrub stanowczych tak daleko albo tak ÊciÊle by-∏y ustawione, i˝by wszystkie jagody, przy przejÊciutylko p´ka∏y, ga∏àzki zaÊ albo ∏odygi zosta∏y si´ ca∏e.Ponad walcami jest przyprawiony kosz w∏aÊnie taki,jak przy st´pie olejnej. Grona sypie si´ w ten˝e kosz

i teraz obraca si´ ten˝e walec za pomocà korby znajdujàcej si´ przy koƒcu walca, tak, i˝ si´ dwa naprzeciw obracajà i grona ponad sobà b´dàce prze-ciàgajà. Przez Êruby stanowcze, mo˝na walce gdy-by w przypadku za odleg∏e by∏y, aby mog∏y gronagnieÊç, ÊciÊlej Êrubowaç”20 (il. 20-22).

W niektórych winnicach instalowano prasy dot∏oczenia wina. Najbardziej rozpowszechnione by∏yma∏e prasy Êrubowe, ze wzgl´du na swe rozmiary∏atwe do transportu. Po˝yczano je cz´sto mi´dzy sà-siadami, poniewa˝ wi´kszoÊç zielonogórskich drob-nych plantatorów, nadal traktujàcych produkcj´ winajako zaj´cie uboczne, nie inwestowa∏a nawet w tepodstawowe, najprostsze urzàdzenia produkcyjne.Owoce wsypywano do kosza bez dna i pokrywy, wy-konanego najcz´Êciej z d´bowych klepek po∏àczo-nych metalowà obr´czà. Pionowà Êrubà, z nakr´tkàzwanà mutrà, dokr´cano d´bowe krà˝ki, mi´dzy któ-rymi znajdowa∏y si´ owoce. Sok sp∏ywa∏ na drewnia-nà, ˝eliwnà bàdê emaliowanà podstaw´, a z niej row-kiem do podstawionych naczyƒ (il. 23-24).

KRAJOBRAZY

19. Koryto deptakowe z XVIII w. w ca∏oÊci wydrà˝one z pniad´bowego, r´cznie ciosane. Zbiory Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. Fot. A. Jackiewicz, 2006 r.19. Eighteenth-century trough entirely hewn out of an oak trunk.Collections of the Lubuska Land Museum in Zielona Góra.Photo: A. Jackiewicz, 2006.

20. Miazgownica r´czna z XIX w. Zbiory Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. Fot. A. Jackiewicz, 2006 r.20. Nineteenth-century manual pulp container. Collections of theLubuska Land Museum in Zielona Góra. Photo: A. Jackiewicz, 2006.

84

Typowa du˝a prasa Êrubowa mia∏a konstrukcj´ramowà. Dwa s∏upy podtrzymywa∏y masywnà belk´górnà, przez którà przechodzi∏a jedna lub dwie Êruby.Stopniowo opuszczane Êruby naciska∏y na drewnianyt∏ok, a ten mia˝d˝y∏ owoce umieszczone w koszu.Pierwsze prasy by∏y ca∏kowicie drewniane, jedynie∏àczenia poszczególnych elementów wykonywano z metalu, w póêniejszych d´bowe Êruby zastàpionometalowymi. Dodajmy, ˝e rozwijajàcy si´ przemys∏przetwórstwa winnego stosowa∏ bardziej nowoczesneurzàdzenia. Najwi´ksze miejscowe wytwórnie ju˝ w po∏. XIX w. zacz´∏y t∏oczyç owoce w prasach hydraulicznych. Pierwszà z nich zainstalowano ok.1850 r. w wytwórni Carla Finne’a (il. 26).

Miazga lub moszcz poddawane by∏y fermentacjiw d´bowych kadziach. Potem przelewano je do be-czek, a te le˝akowa∏y w piwnicach. W zbiorach mu-zealnych znajduje si´ spora kolekcja naczyƒ zwiàza-nych z produkcjà wina. WÊród nich wyró˝niajà si´ mi-sternie rzeêbione dna beczek i rygle, zdobione najcz´Ê-ciej kompozycjami o tematyce winiarskiej (il. 25).

Wspó∏czesna architektura winnic

Uprawa winoroÊli i zaanga˝owanie mieszkaƒcówZielonej Góry w jej przetwarzanie to czynniki, którewywar∏y wp∏yw nie tylko na krajobraz naturalny podmiejskich wzgórz, ale i na architektur´ miasta.Fasady przetwórni, winiarni i mieszczaƒskich domówzdobiono elementami o tematyce winiarskiej, a wewn´trzach mieszkalnych do niedawna kry∏y si´ piecez ozdobnymi kaflami oraz witra˝e. Podobne motywywyst´powa∏y na kratach drzwi i okien.

Jak ju˝ wspominaliÊmy, ocala∏o niewiele dom-ków winiarskich. Do czerwca 2006 r. w rejestrze za-bytków znalaz∏y si´ 4 obiekty w ró˝nym stanie tech-nicznym. Domek na Winnym Wzgórzu wch∏on´∏aPalmiarnia i stanowi on integralnà cz´Êç kompleksugastronomicznego. Obiekt przy ul. Zakr´t zosta∏ wy-remontowany przez obecnego w∏aÊciciela i s∏u˝y ce-lom mieszkalnym. Wie˝a z Budachowa po rekon-strukcji stanowi jednà z najciekawszych atrakcji

21. Miazgownica r´czna z XIX w., konstrukcja g∏ówna „na noszach”.Zbiory Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. Fot. A. Jackie-wicz, 2006 r.21. Nineteenth-century manual pulp container, main construction “onstretchers”. Collections of the Lubuska Land Museum in Zielona Góra.Photo: A. Jackiewicz, 2006.

22. ˚eliwna maszynka do soków XX w. Zbiory Muzeum ZiemiLubuskiej w Zielonej Górze. Fot. A. Jackiewicz, 2006 r.22. Twentieth-century cast iron juicer. Collections of theLubuska Land Museum in Zielona Góra. Photo: A. Jackiewicz,2006.

85

KRAJOBRAZY

23. ˚eliwna prasa jednoÊrubowa z XX w. w ozdobnej ruchomej ramie.Zbiory Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. Fot. A. Jackiewicz,2006 r.23. Twentieth-century cast iron single-screw press in a decorative re-movable frame. Collections of the Lubuska Land Museum in ZielonaGóra. Photo: A. Jackiewicz, 2006.

24. Prasa jednoÊrubowa w drewnianym stojaku z XIX/XX w.Zbiory Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. Fot. A. Jackiewicz, 2006 r.24. Single-screw press in a wooden stand from the turn of thenineteenth century. Collections of the Lubuska Land Museumin Zielona Góra. Photo: A. Jackiewicz, 2006.

podzielonogórskiego skansenu w Ochli. Domki wi-niarskie z ul. Krasickiego i Pi´knej sà obiektamimieszkalnymi, które powinny zostaç poddane re-montowi. Nale˝a∏oby równie˝ zmieniç ich otoczenie,m.in. usunàç wiaty i nieestetyczne dobudówki, abyby∏a mo˝liwa ekspozycja bry∏ budynków.

Sàdzimy, ˝e w Zielonej Górze i jej najbli˝szychokolicach zachowa∏y si´ jeszcze inne domki winiar-skie, które wch∏on´∏a wspó∏czesna zabudowa miej-ska. Nale˝a∏oby je rozpoznaç, okreÊliç stan ich za-chowania i stopieƒ przekszta∏cenia. Najciekawszeobiekty powinny byç oznakowane i wpisane w istnie-jàce szlaki turystyczne.

Autorzy dzi´kujà dyrekcji Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielo-nej Górze i Muzeum Etnograficznego w Ochli oraz Zdzis∏awieKraÊko i Tomaszowi Kowalskiemu za udost´pnienie do pub-likacji obiektów i materia∏ów archiwalnych.

Dr Krzysztof Garbacz, absolwent Uniwersytetu MariiCurie-Sk∏odowskiej w Lublinie, pracowa∏ m.in. w Biu-rze Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Tarnobrzegu.Prowadzi∏ badania wykopaliskowe na kilkunastu stano-wiskach archeologicznych. W 1999 r. obroni∏ prac´ dok-torskà w Instytucie Archeologii i Etnologii PolskiejAkademii Nauk w Warszawie. Jest autorem licznych arty-ku∏ów naukowych i popularnonaukowych z zakresu ar-cheologii, a tak˝e przewodników turystycznych po zabyt-kach Zielonej Góry i innych miast województwa lubus-kiego. Obecnie jest pracownikiem Regionalnego OÊrodkaBadaƒ i Dokumentacji Zabytków w Zielonej Górze.

Mgr in˝. Anna Jackiewicz, absolwentka SGGW w War-szawie, jest pracownikiem Regionalnego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Zielonej Górze. Zajmuje si´problematykà zabytkowych za∏o˝eƒ parkowych i ogrodo-wych oraz cmentarzami.

86

The area around Zielona Góra is regarded as themost northerly wine making region in the world.

The development of vine cultivation was determinedby an exceptionally favourable climate and a hillyterrain, specially its sunny southern slopes.

The tradition of vine growing in Zielona Góragoes back to the Middle Ages and is confirmed by a note from 1314. During the nineteenth century itscenturies-long progress led to the establishment ofnumerous industrial enterprises; the first, opened in1826 by K.S. Häusler, F.A. Förster and A. Glempler,produced sparkling wine. Other known producersincluded A. Buchholz (est. in 1860), famous for hisbrandies, and the local industrialist H. Raetsch (est.1886), renowned for cognacs.

At the end of the nineteenth century vine cultiva-tion started to decline, a process which went on in the

following century. The area of the vineyards droppedconsiderably from 1400 hectares during the 1860s toa mere 110 hectares in 1937. The last local wine pro-ducer went bankrupt at the end of 1990s. Today,wine production in Zielona Góra is being revivedthanks to the initiative of associations created bynumerous growers, planning new vineyards in theregion of the town.

An inseparable element of the landscape ofZielona Gora were wineshops built on the planta-tions. The first such objects appeared in the eigh-teenth century as typically utilitarian wooden shedsand bowers. Brick houses were erected in the nine-teenth century, and in 1865 they totalled 697.Residential and farm buildings, frequently featuringoriginal architecture, survived to the early twentiethcentury. Today only several examples are extant.

VINEYARDS AND WINESHOPS IN THE CULTURAL LANDSCAPE OF ZIELONA GÓRA

Przypisy

1. M. Kuleba, Ampelografia Zielonej Góry, Zielona Góra 2005, s. 12.

2. W. Korcz, Dzieje uprawy zielonogórskiej winoroÊli, Poznaƒ1958, s. 13.

3. Ibidem, s. 41.

4. B. Kres, Winiarstwo na Ziemi Lubuskiej, Poznaƒ 1972 , s. 72.

5. Z. Bujkiewicz, Krajobraz materialny i spo∏eczny Zielonej Góryod koƒca XVIII do po∏owy XX wieku, Zielona Góra 2003, s. 33.

6. M. Kuleba, jw., s. 153.

7. M. Kuleba, jw., s. 161.

8. Z. Bujkiewicz, jw., s. 173.

9. Województwo zielonogórskie. Monografia geograficzno-gospo-darcza, red. F. Barcikowski, B. Krygowski, S. Zajchowska, Poznaƒ1961, str. 409.

10. M. Kuleba, jw., s. 233.

11. Die Weinbergs- und Gartenhäuser im Grünberger Stadt-gebiete, „Grünberger Wochenblatt”, nr 141 z 19.06.1932 r.(dodatek Welt und Heimat, nr 24); M. Kuleba, jw., s. 234-235.

12. B. Bielinis-Kopeç, Zabytkowa architektura miasta, (w:) Za-bytki Zielonej Góry, Zielona Góra 2003, s. 114-115.

13. B. Bielinis-Kopeç, jw., s. 113; M. Kuleba, jw., s. 236-238.

14. M. Kuleba, jw., s. 251-252.

15. Z. KraÊko, Rewaloryzacja obiektu zabytkowego i jego adap-tacja dla celów Muzeum Ziemi Lubuskiej lub celów innego u˝yt-kownika. Zabytkowy obiekt budownictwa kulturalnego, praca dy-plomowa, Zielona Góra 1978; Wie˝a winiarska z Budachowa,„Winiarz Zielonogórski”, nr 2, wrzesieƒ 2001, s. 4 i 8.

16. B. Bielinis-Kopeç, jw., s. 36-37; M. Kuleba, jw., s. 240-242.

17. Pismo Âwi´te Starego i Nowego Testamentu. Pierwsza Ksi´gaKrólewska, rozdz. 21, 22, Poznaƒ–Warszawa 1980.

18. M. Kuleba, jw., s. 255.

19. Ibidem, s. 256-257.

20. B. Kres, jw., s. 41.

25. Konew z d´bowych klepek. Zbiory Muzeum Ziemi Lubuskiejw Zielonej Górze. Fot. A. Jackiewicz, 2006 r.25. Receptacle made of oak staves. Collections of the LubuskaLand Museum in Zielona Góra. Photo: A. Jackiewicz, 2006.

87

The house on Winne Wzgórze is a brick edificefrom 1818, surrounded by a vineyard and at presentencircled with a glassed-in construction – the PalmHouse, which functions as a cafe. Several otherobjects, ensconced among contemporary city build-ings, come from the first half of the nineteenth centu-ry. Unique objects include the so-called wineshoptower from Budachów (today: in the ethnographicSkansen in Ochla near Zielona Góra). The eigh-teenth-century two-storey building with an attic iscovered by means of a hip roof. A chapel whose history dates back to 1314 was raised to commemo-rate the victims of a plague epidemic which took

the lives of 700 residents of the “town of wine”.During the nineteenth century the chapel fulfilled thefunction of a wineshop. The landscape of ZielonaGóra no longer features so-called naboty – charmingbuildings erected on a regular polygonal ground planand covered with a roof resembling a dome.

The major part of the outfitting of the houses,including tools used for growing vine and equipmentfor the processing of the fruit, has also not been preserved. Scarce surviving examples can be seen at permanent exhibitions held by the Lubuska LandMuseum and the Ethnographic Museum in Ochla.

KRAJOBRAZY

26. Prasa dwuÊrubowa z 1830 r. Zbiory Muzeum Etnograficznego w Ochli. Fot. K. Garbacz, 2006 r.26. Two-screw press from 1830. Collections of the Ethnographic Museum in Ochla. Photo: K. Garbacz, 2006.