Dr Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 - Vademecum Mikroekonomia

7/26/2019 Dr Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 - Vademecum Mikroekonomia

1/181

Wprowadzenie

1

Wadysaw Mi

Anna Ciosek

Stanisaw Kurek

Agnieszka Orowska

MIKROEKONOMIA

Vademecum dla studentw

Wprowadzenie

Przygotowane opracowanie stanowi prbprzyblienia studentom zoonej problematyki

mikroekonomiiczciekonomii zajmujcejsi badaniem wyborw(decyzji) ludzi w wa-

runkach rzadkoci dbr, w tym zachowania maych (indywidualnych) podmiotw: kon-sumentw, przedsibiorcw, pracownikw, poszczeglnych rynkw dbr, rynkw pro-

dukcji funkcjonujcych w ramach gospodarki narodowej.Gwn dziedzin mikroekono-

mii jest teoria rynku, analizujca zalenoci pomidzy popytem i poda dbr oraz rw-

nowagna rnych rynkach. Podejmuje ona takeproblematykoptymalizacji wyborw

konsumentw w odniesieniu do rozmiarw i struktury konsumpcji, a take wyborw pro-

ducentw dotyczcych rozmiarw i struktury produkcji oraz metod wytwarzania. Warto

podkreli, e analiza mikroekonomiczna ma charakter czstkowy, dotyczy szczego-

wych bada rnych aspektw ycia gospodarczego, a pomija ich zwizki z reszt go-

spodarki. Uproszczenie to pozwala na zbadanie i zrozumienie ich istoty.

W prezentowanym materiale wykorzystano dorobek opracowa krajowych i za-

granicznych dostpnych na rynku oraz dowiadczenia dydaktyczno-metodyczne zespou

Katedry Ekonomii UTH.

Celem wiodcym nauczaniamikroekonomiijest poznanie teorii zachowakonsumen-

ta i producenta oraz jej weryfikacja w zestawieniu z gospodarcz rzeczywistoci.Reali-

zacji celu suy przekazanie wiedzy przede wszystkim o: istocie i funkcjonowaniu gospo-darki w warunkach rynku; podstawach analizy mikroekonomicznej z wykorzystaniem ka-

tegorii marginalnych (kracowych); podmiotach gospodarczych i formach organizacji go-

spodarczych oraz sposobach pozyskiwania przez nie kapitau pieninego jako podsta-

wy funkcjonowania; istocie i funkcjonowaniu mechanizmu rynkowego w mikroskali

wspzalenoci midzy cen, popytem i poda; teorii wyborw konsumenta optymali-

zujcego zadowolenie zkonsumpcji; podstawach i uwarunkowaniach decyzji producenta

dcego do optimum ekonomicznego; organizacji i funkcjonowaniu przedsibiorstwa;

kosztach produkcji i ich wpywiena jej rentowno; strukturach rynku jako synonimach


2/181

Wprowadzenie

2

rodzajw konkurencji, atake o funkcjonowaniu i specyfice rynku czynnikw produkcji,

w tym rynku pracy, efektywnoci i zawodnoci konkurencyjnych rynkw determinujcych

ich rwnowag ogln oraz o niepewnoci i ryzyku w dziaalnoci gospodarczej.

Efekty opanowania programu:

1. W zakresie wiedzy: student zna i rozumie treci poszczeglnych rynkw i ich elemen-

tw skadowych, determinanty funkcjonowania podmiotw gospodarczych oraz doko-

nywania przez nie wyborw ekonomicznych z wykorzystaniem mechanizmu cenowego

w procesach decyzyjnych.

2. W zakresie umiejtnoci: student potrafi samodzielnie rozpoznawa poszczeglne

procesy mikroekonomiczne, ich wzajemne powizaniai zalenoci,analizowa je i oce-

niaoraz stosowa metody i narzdzia analizy wyboru ekonomicznego do diagnozo-

wania i rozwizywania problemw ekonomicznych w interdyscyplinarnej praktyce .

3. W zakresie kompetencji spoecznych: predyspozycje przedsibiorczoci i efektywnego

dziaania w firmie, wiadomo efektw zewntrznych dziaalnoci ekonomicznej, w tym

jej wpywu na rodowisko, a jednoczenie poczucie potrzeby i umiejtno aktualizo-

wania wiedzy.

Metody weryfikacji osignitych przez studentw efektw ksztacenia

Na wiczeniach: merytoryczno-metodyczna ocena studenckich referatw tematycznych

i sposobu ich prezentacji w oparciu o dyskusj problemow. Sprawdziany ze znajomociblokw tematycznych; ocena esejw kontrolnych; kolokwium dopuszczajce do egzami-

nu i umoliwiajce zwolnienie z niego. Egzamin w formie pisemnej lub ustnej. Warun-

kiem przystpienia do egzaminu jest uzyskanie pozytywnej oceny z wicze.

Literatura do studiowania przedmiotu

Podstawowa:

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia,PWE, Warszawa 2007.

Rekowski M., Mikroekonomia,Wrokopa, Pozna 2011 (lub M. Rekowski, Wprowadzeniedo mikroekonomiiwszystkie edycje).

Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, Rebis, Pozna 2012 (Cz. II, III).

Uzupeniajca:

Elementarne zagadnienia ekonomii, R. Milewski (red.), PWN, Warszawa 2008 (Cz. II).

Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia,Gdask 1993 (Cz. VIVIII).

Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, S. Marciniak (red.), PWN, Warszawa

2007 (Cz. II).

Urbaniak P., Podstawy ekonomii. Mikro- i makroekonomia, Wyd. eMPi2, Warszawa2012.


3/181

Temat 1. Wykad wstpnypodstawy mikroekonomii

3

Temat 1

Wykad wstpnypodstawy mikroekonomii

Tezy tematu:

Przedmiot i podstawowe problemy badawcze mikroekonomii: mechanizm cenowy u pod-

staw alokacji zasobw, wybory konsumentw i producentw. Przesanki, istota i skutki

wyborw ekonomicznych w mikroskali; krzywa moliwoci produkcyjnych a wybr; krzy-

wa podziau. Techniki i narzdzia badawcze mikroekonomii; istota i znaczenie analizy

marginalnej. Podstawy optymalizacji decyzji; przychd marginalny a koszt marginalny;

zasada malejcych korzyci marginalnych i rosncych kosztw.Racjonalnorzeczywi-

sta i proceduralna w wyborach podmiotw gospodarczych.

Podstawowe determinanty gospodarowania

Ekonomiaw oglnym ujciubada, w jaki sposb ludzie (zespoowo lub indywidual-

nie)wykorzystuj posiadane zasoby dla zaspokajania potrzeb.Deniem ludzi jest za-

spokajanie wszystkich potrzeb w stopniu maksymalnym; nie jest to niestety moliwe

z powodu ograniczonoci zasobw. Tak dzieje si w caej gospodarce narodowej i jej

elementach,w makro- i mikroskali.

W konsekwencji owej dysproporcji midzy potrzebami a zasobami czowiek musi

dokonywa wyborw ekonomicznych, czyli gospodarowa, tzn. decydowa, na co

przeznaczy stosunkowo rzadkie zasoby i jakie potrzeby zaspokoi, a jakie pomin.

Tym samym decyzja gospodarcza (wybr) ma zawsze dwa aspekty: pozytywny i nega-

tywny.

Aspekt pozytywny oznacza dokonanie wyboru celw gospodarczych, ktre b-

d realizowane, i zasobw, jakie zostan przeznaczonedo osignicia tych celw.

Aspekt negatywnywyboru oznacza natomiast konieczno rezygnacji z innych

celw, na ktrych osignicie mona byoby przeznaczy posiadane zasoby.

Rozwimy nieco te kwestie. Posiadane zasoby s przeksztacane w trakcie pro-

cesw produkcyjnychw firmie w dobra. Oglniedobra te moemy podzieli na produkty

i usugi.Produkty (np. samochd, odzie) staj siz reguywasnociwykorzystuj-

cej je osoby. Natomiast z usug (np. ksero, komunikacji) ludzie korzystaj jedynieczaso-

wo, nie wchodzc w posiadanie ich nonikw.

Zapotrzebowanie na dobra jest ogromne; jest to jednak kategoria potencjalna

(ilo dbr, ktre ludzie chcieliby mie), ograniczana w praktyce si nabywcz ludzi. T

ostatni determinuj z kolei dochody ludzi i ceny rynkowe dbr, przeksztacajc (lub nie)

zapotrzebowanie w popyt, tzn. nabywanie poszczeglnychdbr w okrelonym czasie pookrelonych cenach.


4/181


4

Podstaw zaspokajania popytu na dobra s wic zasoby. Oglnie wedug ma-

kroekonomiiwyrniamy trzy ich rodzaje: zasoby ludzkie, zasoby naturalne oraz zaso-

by kapitaowe (zwane te czynnikami produkcji).

Zasoby ludzkie(kapita ludzki) stanowi ludziewraz ze swoim dowiadczeniem

i umiejtnociami.Przy tym szczegln cechkapitau ludzkiego s zdolnoci czowieka

do uczenia si i w konsekwencji cigego rozwijania swej wiedzy. Wiedza ta suy z ko-

lei do skuteczniejszego (bardziej efektywnego) wykorzystywania i przeksztacania zaso-

bw naturalnych i kapitaowych w dobra.

Zasoby naturalnedobra dane przez natur, niewytworzone przez czowieka,

chocia to czowiek staje si ich wacicielem i wykorzystuje je do wytwarzania produk-

tw i usug. Moemy je podzieli na odnawialne i nieodnawialne. Te pierwsze mona od-

tworzy w duszym czasie; s to np. lasy, surowce rolinne. Z kolei zasobwnieodna-

wialnych (np. wgla, ropy naftowej) nie mona odtworzy po wyczerpaniu z. Doda

jednak trzeba, e niektre zasoby naturalne mona zastpi w procesie produkcji surow-

cami sztucznymi, innenie maj jeszcze substytutw.

Zasoby kapitaowe to wszelkie rzeczowe skadniki procesw produkcyjnych,

bdce wytworem czowieka. Oglnie moemy je podzieli na rodki pracy i przedmioty

pracy. Te pierwsze to wszelkie maszyny, urzdzenia, narzdzia, instalacjeitp., za pomo-

cktrych czowiek wytwarza produkty i usugi. Przedmiotami pracy s natomiast surow-

ce i pfabrykaty (naturalne i sztuczne), ktre su do wyprodukowania dobra, na ktre

czowiek oddziauje rodkami pracy.Do zasobw kapitaowych zalicza si te kapita fi-

nansowy (rodki pienine w rnej postaci: gotwki, kredytu, papierw wartociowych,

itp.).

Wytworzenie dbr (butw, usugi ksero) wymaga zastosowania wielu zasobw

rwnoczenie, przy tym kady produkt czy usuga wymaga odmiennego zestawu zaso-

bw, i to poczonych w odpowiedni sposb.Aby wyprodukowa dobro, konieczna jest

wic wiedza: jakie zasoby, w jakich proporcjach i w jaki sposbpoczy w procesie pro-

dukcyjnym, czyli wiedza o technologii produkcji. Konkretyzujc: technologia produkcjiwyznacza rodzaje, iloci i proporcje zasobw koniecznych w przedsibiorstwie do wy-

produkowania okrelonegodobra (produktu lub usugi).

Z powyszych uwag wynika, e ilo i jako dbr moliwych do wytworzenia

w firmie zaley nie tylko od posiadanej wielkoci zasobw, lecz take od dostpnych

technologii produkcji. Oznacza to, e praktyczne gospodarowanie podmiotw gospodar-

czych (firm i gospodarstw domowych) napotyka na ograniczono zasobw i technologii.

Dlaczego?

Wielko zasobw i technologia jest okrelona w czasie: (dzi) istnieje tylko pew-na liczba ludzi zdolnych i chccych podj okrelon prac, okrelona liczba ha ziemi,


5/181


5

okrelone zasoby dostpnych surowcw itp.; takeograniczone s znane i moliwe do

zastosowania w firmie technologie.

Konsekwencj tych zjawisk jest znany problem rzadkoci, nie tylko w makroeko-

nomii(w gospodarce narodowej), ale rwnie w firmach (w mikroskali). Problem rzadko-

ci nigdy nie zanika, a w wyniku optymalna alokacja zasobw (tzn. najkorzystniejsza

w danych warunkach) cigle pozostaje zagadnieniem priorytetowym.

Proces alokacji zasobwi jego efekty mona analizowa z dwch punktw wi-

dzenia:

1. W odniesieniu do caego spoeczestwa, na poziomie caej gospodarki narodowej;

czyni tak makroekonomia;

2. Na poziomie pojedynczych podmiotw gospodarczych (konsumenta, przedsibior-

cy), co podejmuje mikroekonomia.

Co to oznacza?

Mikro = may; mikroekonomia, jako cz ekonomii, zajmuje si dziaaniem ma-

ych podmiotw (indywidualnych), takich jak: konsumenci, przedsibiorcy, pracownicy,

rynki dbr, rynki czynnikw produkcji, ktre funkcjonuj w gospodarce narodowej. Bada

ona przesanki i czynniki wpywajce na dokonywanie wyborw i podejmowanie decyzji

alokacyjnych, a take procesy w ktrych owe niezliczone mae decyzje cz si, wy-

znaczajc reakcje grupowe i dziaania caej gospodarki. Badaniom tym su analizy

szczeglnie wakich trzech grup problemw, a mianowicie:

1. Wykorzystywania mechanizmu rynkowego(cenowego) przez podmioty gospodarcze

w procesie alokacji zasobw.

2. Wyboru przez konsumentw kierujcych si subiektywnym pojciem korzyci

poziomu konsumpcji i oszczdnoci oraz poday pracy.

3. Wyboru przez przedsibiorcwkierujcych si zasad maksymalizacji zyskupo-

ziomu produkcji dbr i usug oraz popytu na czynniki produkcji.

Uwzgldniajc, e og zasygnalizowanych problemw rozwizywanych jestprzez rynek, stwierdza si oglnie, e przedmiotem mikroekonomii jest funkcjonowanie

rynkw: badanie zachodzcych na nich procesw, wystpujcych elementw i czynni-

kw,analiza zalenoci oraz zachowa dziaajcych w ich obrbie podmiotwco uze-

wntrznia si w decyzjach ekonomicznych.W wyniku teorie mikroekonomii su nie tyl-

ko do porzdkowania i wyjaniania rzeczywistoci gospodarczej, wykrywania wystpuj-

cych zalenoci, ale rwnie do formuowania przewidywa.

Trzeba przy tym podkreli, e decyzje indywidualne, dziaania poszczeglnych

konsumentw i producentw, rynkw itd. cz si ze sob, wyznaczajc reakcje grupo-


6/181


6

we. Mona z uzasadnieniem twierdzi, e niezliczone zagadnienia mikroekonomiczne

rozwizywane przez indywidualne podmioty s podstaw procesw ksztatujcych sytu-

acj ekonomicznw skali makroekonomicznej w caej gospodarce narodowej. Przy

tym dziaania indywidualne nie zawsze s zgodne ze sob, czsto s nawet sprzeczne

i prowadz do konfliktw. Doda wic trzeba, e to wanie splatanie si dziaa ludz-

kich, dziaa pojedynczych podmiotw, rozwizywanie ich sprzecznoci stanowi

o dziaaniach grup i caego spoeczestwa, o procesach wzrostu i rozwoju w makroskali.

Istota gospodarowania w mikroskali(kanony mikroekonomii)

Oglnieproces gospodarowania w mikroskali (w firmie,gospodarstwie domowym) po-

lega, po pierwsze, na analizie i wyborze celw, tzn. okreleniu potrzeb i dbr zaspokaja-

jcych te potrzeby, oraz po drugie, na analizie rodkw potrzebnychdo osignicia tych

celw, czyli zasobw i technologii ich przetwarzania w produkcj i. Kademu wyborowi to-

warzyszy bd dwa skutki: korzyci i koszty alternatywne. Co to oznacza? Podejmujc

w firmie produkcj dobra (np. butw) czy decydujc si na konsumpcj produktu (np.

kawy)spodziewamy si osign korzy (zysk, zadowolenie) z dokonanego wyboru.

Jednakekade osignicie tych korzyci oznacza powstanie kosztu utraconych efektw

z powodu rezygnacji z produkcji (np. torebek)lub konsumpcji (np. coli) innych dbr, czyli

z innegood wybranegozastosowania posiadanych zasobw.

Moliwoci wyborw ekonomicznych, jakie w okrelonym momencie ma podmiot

gospodarczy (firma), okrela jego krzywa moliwoci produkcyjnychkmp (transfor-

macji produkcjizbliona metodycznie dogranicy w skali makro). Krzywa ta wskazuje

na alternatywne kombinacje dwch grup produktw, ktre podmiot gospodarczy jest

zdolny wytworzy w okrelonym okresie, wykorzystujc do tego w caoci i w jak najlep-

szy sposb posiadane zasoby oraz technologie produkcji.

Kmp oddziela dwa zbiory kombinacji: kombinacje osigalne oraz nieosigalne

dla podmiotu przy posiadanej wielkoci zasobw i technologii. Wyboru mona dokony-

wa jedynie w ramach kombinacji osigalnych, przy czym tylko punkty lece na krzywej

moliwoci produkcyjnych wyznaczaj wszystkie maksymalne i racjonalne kombinacje

produkcji dwch dbr, jakie przy danej technologii mona osign. Dlaczego tylko te

punkty?

Kombinacje poniej krzywej mimo e osigalneoznaczaj niepene wykorzy-

stanie zasobw, czyli niekiedy nawet marnotrawstwo czci zasobw, ktre podmiot go-

spodarczy ma do dyspozycji. Z kolei powyej krzywej znajduj si kombinacje nieosi-

galne dla podmiotu przy posiadanej wielkoci zasobw i danej technologii. Mog one

sta si osigalne dopiero w wyniku wzrostu zasobw kapitaowych firmy, co spowoduje

przesunicie w gr jej kmp.


7/181


7

Rys. Krzywa moliwoci produkcyjnych podmiotu gospodarczego

Analizujc obie kmp, dostrzegamy znamienne zjawisko: przy okrelonych zaso-bach i technologii zwikszenie produkcji jednego rodzaju dbr (np. wojskowych butw)

oznacza czciow rezygnacj z produkcji drugiego rodzaju dbr (np. grskiego obu-

wia). Przy tym w koszt alternatywny wzrostu produkcji dla wojska jest rosncy: koszt

drugiej pary butw wojskowych jest w tych kategoriach wikszy anieli koszt pierwszej,

itd.

Logicznym nastpstwem procesu produkcyjnego jest dystrybucja: wytworzone

dobra (przychody z ich sprzeday) naley podzieli. Jest to rwnie problem wyborw

ekonomicznych. Firmamoe przeznaczy zysk w caoci na inwestycje (zwikszenie za-sobu kapitau dla kmp), na cele konsumpcyjne (wzrost pac) lub dy do realizacji obu

celw.Konsument moe wydatkowa swj dochd na zakup dbr, przeznaczy go na

oszczdnoci lub realizowa oba tytuy podziau.Tak wic i po stronie dystrybucji wyst-

puje krzywa moliwoci podziau, wyznaczajca kombinacje podziau moliwe do real i-

zacji i efektywne.

Istota i przebieg analizy mikroekonomicznej

Badanie rzeczywistoci, m.in. gospodarczej, i rozwijanie o niej wiedzy wymaga odpowied-nich zasad, technik i narzdzi badawczych. Jednak rzeczywisto tajest zwykle zoona


8/181


8

i obejmuje wiele zagadnie o rnym znaczeniu. Natomiast teoria moe rozwaa

i uwzgldnia jedynie niektre z licznych czynnikw wpywajcych na faktyczne zdarzenia.

Dlatego aby wyjani badane zjawisko, teoria musi je wyabstrahowa z rzeczywistoci

i uproci.Zwykle polega to na identyfikacji i wybraniu w jej wyniku do bada najwaniej-

szych czynnikw (np. determinant zjawiska, jego danych statystycznych), a pominiciu

pozostaych uznanych za mao znaczce(np.plan W-wy w skali 1:1, plan produkcji).

W analizie mikroekonomicznej proces taki polega na budowie modeli. Obejmuj

one wyabstrahowane z rzeczywistoci gospodarczej elementy uznane za najwaniejsze

dla analizy zjawiska. Formy modeli mog by rne: opisowe zaoenia, wykresy gra-

ficzne, diagramy, zbiory rwna.

Z modelami powizane s zasoby danych liczbowych (fakty). Z jednej strony, da-

ne te umoliwiaj ilociowe ujcie analizowanych zalenoci, co w powizaniu z mode-

lempozwala okreli, ktre z posiadanych informacji s w konkretnym przypadku naj-

istotniejsze. Z drugiejdane umoliwiaj weryfikacj modelu, tzn. sprawdzenie zgodno-

ci zaoe teorii z faktami. Pozwala to odrni prawdziwe zwizki midzy analizowa-

nymi faktami od zalenoci faszywych mogcych wypacza zaoenia modelowe.

W analizie wikszoci zagadnie obejmujcych zmiany wielkoci ekonomicznych

stosowane s wykresy. Wykres jest ilustracj graficzn ukazujc, jak dwa lub wicej

zbiorw danych jest wzajemnie powizanych. Na osiach oznaczane s zmienne (ceny,

ilociitp.), a zaleno midzy nimi prezentuje krzywa wykresu. Nachylenie krzywej uka-

zuje zmian w jednej zmiennej spowodowan zmian drugiej zmiennej, jest przy tym do-

kadn miar zalenoci midzy nimi, zarwno jednokierunkowej, jak i odwrotnej.

Szczeglnie istotnym narzdziem mikroekonomii jest jednak analiza marginal-

na, czyli rozumowanie i posugiwanie si kategoriami marginalnymi (kracowymi) (np.

MSK i MSOw makroekonomii). Co okrelaj te kategorie i z czego wynika ich wakie

znaczeniedla indywidualnego podmiotu gospodarczego (i dla studiowania przedmiotu)?

W odpowiedzi przywoa trzeba ponownie problemwyboru. W praktyce gospo-

darczej firmaprzeznacza zasoby na wytwarzanie zestawu (kombinacji) co najmniej kilkuproduktw. Absolutnie wyjtkowe s decyzje przeznaczenia wszystkich zasobw na wy-

tworzenie tylko jednegodobra, a adnych zasobw na produkcj innego dobra. Take

konsument dysponujcy okrelonym zasobem (dochodem) poszukuje moliwoci zaku-

pu wielu dbr, a nie tylko jednego, na ktry zuyje cay dochd. Decyzje typu tylko to

lub tonale w praktyce do wyjtkw.Atrybutem produkcji i konsumpcji jest dywersyfi-

kacja!

Jest przy tym oczywiste, e rozdzielajc zasoby i decydujc si na ich zastoso-

wanie do konkretnej dziaalnoci, ludzie d do osignicia jak najwikszych korzyci.Kada taka decyzja oznacza te jak wiadomoponiesienie kosztu: faktycznego i al-


9/181


9

ternatywnego. Jeeli jednakzmieniamy decyzj, czyli dokonujemy innego wyboru, ww-

czas zmieniaj si rwnie korzyci i koszty.

Konkretyzujc: zmianie rozmiarw dziaalnoci(produkcyjnej czy konsumpcyjnej)

o jednostk towarzyszy wzrost lub spadek korzycijej konkretn wielko nazywamy

korzyci marginaln lub kracow (zyskiem marginalnymZM, zadowoleniem margi-

nalnym). Podobnie: konkretny dodatkowy koszt powstay przy zmianie dziaalnoci

ojednostk nazywamy kosztem marginalnym(KM).

Uwzgldniajc, e korzyci z produkcji materializuj si w przychodach, moemy

zdefiniowa: przychd(utarg) marginalnyjest to wzrost przychodw cakowitych wywo-

any wzrostem produkcji o jednostk; koszt marginalny jest to wzrost kosztw cakowi-

tych wywoany wzrostem produkcji o jednostk danego dobra.

Na czym polega praktyczne znaczenie kategorii marginalnych? Jak ju wiadomo,

przesank wszelkich decyzji o zmianie zakresu dziaalnoci, ponownej dystrybucjizaso-

bw, innym ichzastosowaniu itp. jest osignicie jak najwikszych korzyci.Producent

dy, aby produkcja jego wyrobw przyniosa maksymalny zysk;konsument chce osi-

gn maksymalne zadowolenie z dbr, na ktrych zakup zdecydowa si przeznaczy

(podzieli) swoje dochody. Tym samym w procesie gospodarowania indywidualnych

podmiotw obiektywnie pojawia si problem optymalizacji decyzji, szukania rozwizania

optymalnego, tzn. najkorzystniejszego w okrelonych warunkach. Jak poszukiwa takiej

optymalizacji decyzji w mikroskali (w firmie)?

Rozwaania na temat kategorii marginalnych prowadz do gwnego wniosku, e

u podstaw zmiany decyzji gospodarczych powinno znale si porwnywanie korzyci

i kosztw marginalnych, bdcych skutkiem tej zmiany. Na tej podstawie moliwestaje

si poszukiwanie rozwizania optymalnego, tzn. takiego, w ktrym rnica midzy ca-

kowitymi korzyciami i kosztami zmiany decyzji byaby najwiksza. Jak uzyska tak

rnic?

Wychodzc z zaoenia, e celem dziaalnoci ludzi jest maksymalizacja korzyci,

naley dc do optimum zmienia poziom dziaalnoci dopty, dopki korzyci wy-nikajce z tej zmiany (korzyci marginalne) nie zrwnaj si z kosztem, jaki zmiana ta

pociga za sob(koszt marginalny). Jakie wynikaj z tego wnioski? Jeli korzyci margi-

nalne s wiksze od kosztw marginalnych, wwczas naley rozwijarealizowan dzia-

alno gospodarcz.W sytuacji odwrotnej: koszty marginalne wikszeod korzyci, na-

ley ograniczarozmiary dziaalnoci gospodarczej.

Ujmujc prociej: dopki przychd (utarg) marginalny jest wikszy od kosztu mar-

ginalnego, dopty przedsibiorstwo powinno zwiksza rozmiary produkcji. Kada bo-

wiem dodatkowo wytworzona i sprzedana jednostka dobra bardziej powiksza cakowiteprzychody anieli cakowite koszty, co jest rwnoznaczne ze wzrostem zyskw przed-


10/181


10

sibiorstwa. W sytuacji odwrotnej, kiedy koszt marginalny jest wikszy od przychodu

marginalnego, kada nastpna wytworzona jednostka produktu zmniejsza sum zysku.

Kategorie zysku (przychodu) marginalnegoZM i kosztu marginalnego KM s

wykorzystywane do okrelania poziomu produkcji maksymalizujcej zysk przedsibior-

stwa:

dopkiZM > KMnaley zwiksza produkcj;

gdy ZM < KMnaley ograniczy wzrost produkcji;

rwno ZM = KM oznacza sytuacj optymaln, czyli osignicie najlepszego

w okrelonych warunkachpoziomu dziaalnoci gospodarczej. Jest to tzw. punkt

rwnowagi podmiotu gospodarczego.

Ponadto praktyka gospodarcza wskazuje, e nadwyka ZM (korzyci) nad KM

(koszty) zanika wraz ze wzrostem poziomu dziaalnoci gospodarczej. Dlaczego? Decydu-

je o tym fakt, e w miar powikszania rozmiarw dziaalnoci zmniejszaj si korzyci

marginalne, natomiast koszty marginalne rosn. Odwrotnie dzieje si w przypadku

spadku poziomu dziaalnoci: rosn korzyci marginalne, natomiast koszty marginalne

zmniejszaj si.

Wskazane zalenoci znalazy teoretyczne odzwierciedlenie w dwch prawach:

prawie malejcych korzyci marginalnych(malejcych przychodw) oraz prawie ro-

sncych kosztw marginalnych. Wskazuj one, e w pewnym momencie procesu

produkcyjnego dodatkowa produkcja otrzymana z kolejnej jednostki nakadu zaczyna

male!

Wynika z tego, e powyej pewnego poziomu wytwarzania coraz mniej produkcji

uzyskuje si z kadej dodatkowej jednostki nakadu. Tym samym coraz wiksza ilo

nakadw wymagana bdzie do uzyskiwania takiej samej produkcji jak poprzednio.

Prawidowo ta odnosi si rwnie do konsumpcji. Wraz ze wzrostem rozmiarw

konsumpcji malej korzyci (zadowolenie) osigane ze zwikszenia spoycia o dodat-

kow jednostk malej korzyci marginalne. (Przykad znaczenia kolejnych kromek

chleba dla godnego czowieka). Wynika z tego, e przy bardzo wysokim poziomie

konsumpcji korzyci marginalne bd wynosiy 0.Jest to punkt, w ktrym korzyci ca-

kowite z konsumpcji przestaj wzrasta, osigny maksimum. Co wicej, dalsze zwik-

szanie konsumpcji zacznie przynosi zadowolenie ujemne niezadowolenie.

Uoglniajc: w miar jak spoycie dobra ronie, jego uyteczno marginalna si

zmniejsza. Jest to prawo malejcej uytecznoci marginalnej.

Z kolei korzyciom osiganym z dziaalnoci gospodarczej towarzysz zawsze

jak wiadomokoszty alternatywne. Traktujemy je jako niepozyskane korzyci z alterna-tywnego zastosowania posiadanych zasobw. Z tego wzgldu zjawisko malejcych ko-


11/181


11

rzyci marginalnych jest cile powizane z zjawiskiem (prawem) rosncych kosztw

marginalnych.

Podstawpowyszych wywodw jest zaoenie,e decyzje zmierzajce do mak-

symalizacji korzyci podejmowane s przez podmioty gospodarcze w sposb racjonalny,

w oparciu o posiadane informacje. W praktyce jednak wybory dokonywane s na pod-

stawie ograniczonych informacji, czyli w warunkach niepewnoci, co wywouje ko-

nieczno ponoszenia ryzykapodejmowanych decyzji. Postpowanie racjonalne powin-

no wic w praktyce polegana minimalizowaniu tego ryzyka! Co to cznie oznacza?

Racjonalno postpowania polega na tym, e podmiot zbiera i analizuje (prze-

twarza rozumowo)wszystkie informacje niezbdne do podjcia decyzji.Zakadamy przy

tym, e podmiot gospodarczy ma wszystkie konieczne informacje do podjcia decyzji,

a ponadto e jest zdolny do waciwego ich przetworzenia. Nie jest to powszechna sytu-

acja w praktyce. Co prawda decyzje podejmowane s w oparciu o posiadan wiedz

o dostpnych zasobach i technologiach ich przetwarzania, ale wiedza ta jest w danym

momencie ograniczona, nie obejmuje np. wszystkich nowych technologii, nowych mate-

riaw, ich substytutw. Zdolnoci ledzenia tych nowoci przez czowieka s bowiem

ograniczone czasowo, przestrzennie i kosztowo; ograniczone s take moliwoci ich

adaptacji do realizacji wasnych celw.

Z tego punktu widzenia istotne jest rozrnienie midzy racjonalnoci rzeczywi-

st i racjonalnoci proceduraln.

Racjonalno rzeczywistadotyczy wyniku wyboru; traktuje wybrjako racjonal-

ny wwczas, kiedy wybrane rozwizanie prowadzi do maksymalizacji korzyci .

Racjonalno proceduralnaodnosi si do procesu wyboru, traktuje wybrjako

racjonalny wwczas, kiedy rzeczywiste podmioty gospodarcze(ludzie) wybieraj metody

dziaania przybliajce do osignicia maksymalnych korzyci ze swojej dziaalnoci.

Dziaalno ludzi w praktyce gospodarczej polega wic bardziej na przyblianiu

si do optimum, anieli na jego realizacji.

Reasumujc, brak penej informacji oraz brak moliwoci cakowitego jej przetwo-rzenia powoduj, e proces decyzyjny przyblia nas jedynie do optymalnych rozmiarw

realizacji celu. Oznacza to, e w rzeczywistoci podmioty gospodarcze postpuj

w oparciu o racjonalno proceduraln. Te oglne zasady determinuj funkcjonowanie

wszystkich podmiotw gospodarczych bez wzgldu na rodzaj ich dziaalnoci, formy

wasnoci itd.


12/181

Temat 2. Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

12

Temat 2

Podmioty i organizacje gospodarcze w gospodarce rynkowej

Tezy tematu:

Istota i forma podmiotu gospodarczego; rodzaje podmiotw wedugskali dziaania: mi-

kroekonomiczne, makroekonomiczne, mezzoekonomiczne i megaekonomiczne (ponad-

narodowe). Klasyfikacja podmiotw wedug rodzajw dziaalnoci: gospodarstwo domo-

we i jego waciwoci, istota i oglne cechy przedsibiorstwa, mae gospodarstwo rolne

i rzemioso jako specyficzne podmioty; banki, parabanki i gieda jako podmioty gospo-

darcze. Klasyfikacja podmiotw wedug formy wasnoci: wasno indywidualna, jej za-

lety i wady. Istota, zalety i wady spki; rodzaje spek w Polsce. Istota , wady i zalety

korporacji. Spdzielnie, wasno komunalna i pastwowa jako formy dziaalnoci i or-

ganizacji gospodarczych.

System gospodarczyskada si z gospodarujcych:

1. Organizacji.

2. Instytucji.

3. Jednostek.

Dziaaj one w czasie i przestrzeni ekonomiczno-spoecznej.S powizane przepywamiproduktwi informacji. S wyodrbnione pod wzgldemekonomicznym, organizacyjnym

i prawnym.

Podmiot gospodarczy podstawowa jednostka ekonomiczna podejmujca au-

tonomiczne decyzje o zastosowaniu dbr rzadkich bdcych jej wasnoci.Jest nim:

kady aktywny uczestnik procesu gospodarczego, ktry przez swoje decyzje wywo-

uje okrelone skutki ekonomiczne;

kada forma organizacji powodujcej istnienie aktywnego uczestnika rynku, podej-

mujcego samodzielne decyzje, kierujcego si wasnym interesem i zwizanymz tym ryzykiem.

W ujciu prawnym: przez podmioty gospodarki narodowej rozumie si jednostki

prawne, tj. osoby prawne, jednostki organizacyjne niemajce osobowoci prawnej oraz

osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz.Przez pojciepodmiotw gospo-

darczych rozumie si podmioty prowadzce dziaalno gospodarcz (produkcyjn

i usugow) na wasny rachunek w celu osignicia zysku.


13/181


13

Istota i forma podmiotu gospodarczego

Gwnymi podmiotami gospodarczymi s: producenci, sprzedawcy, konsumenci, na-

bywcy (uoglnia si ichjako przedsibiorstwa i gospodarstwa domowe).

Podstawowepodmioty gospodarcze przedsibiorstwa igospodarstwa do-

mowe:

dziaaj w gospodarce rynkowej samodzielnie i kieruj si zasad samofinansowania;

wystpuj na rynku zarwno w roli sprzedawcw, jak i nabywcw;

zawieraj dobrowolne umowy midzy sob przy uyciu pienidza wedug cen kszta-

tujcychsi na og swobodnie na rynku;

ceny dbr konsumpcyjnych oraz ceny czynnikw produkcji ustalaj si zwykle na

poziomie rwnowacym popyt z poda.

Podmioty gospodarcze w gospodarce rynkowej maj swobod dziaania. Pastwo

odgrywa rol ograniczon do ochrony wasnoci prywatnej i zapewnia bezpieczestwo

obywateli. Gospodarka rynkowa zawdzicza swoj nazw przede wszystkim temu, e

podstawowym regulatorem i koordynatorem procesw gospodarczych jest rynek,

ktry jest samoczynnie dziaajcym mechanizmem wpywajcym na zachowanie podmio-

tw gospodarczych; te zachowania przesdzaj o alokacji zasobw gospodarczych.

Wasno prywatna skania do efektywnej konkurencji midzy podmiotami gospodar-

czymi (np. przedsibiorstwami), ktrej bodcami s optymalizacja produkcji i racjonalne

wykorzystanie czynnikw produkcji. Dc do jak najwikszego zysku, przedsibiorcy

staraj si produkowa wicej i lepiej ni ich konkurenci oraz moliwie najtaniej. Realiza-

cja celu (maksymalizacji zysku) wymaga poszukiwania najtaszych kombinacji czynni-

kw produkcji oraz wprowadzenia obniajcych koszty innowacji technologicznych i or-

ganizacyjnych.

Rodzaje podmiotw gospodarczychwedugskali dziaania:

mikroekonomiczne bezporedni producenci i konsumenci oraz jednostki gospo-

darcze, takie jak przedsibiorstwa, szpitale, gospodarstwa domowe, rolne i ogrodni-

cze, warsztaty rzemielnicze;

mezzoekonomiczne infrastrukturalne, sektorowe, regionalne zrzeszenia produ-

centw (koncerny, holdingiitp.), regionalna wadza pastwowa i komunalna;

makroekonomicznetakie, ktrych decyzje i funkcjonowanie wywiera wpyw i powo-

duje skutki oglnogospodarcze. Zalicza si do nich: pastwo (parlament, rzd ijego

organy), centralne zwizki gospodarcze pracodawcw i pracobiorcw, banki, giedy itp.;

megaekonomiczne (ponadnarodowe)dziaaj w skali midzynarodoweji ponadna-

rodowej, np. MFW, WTO, UE, korporacje ponadnarodowe.


14/181


14

Klasyfikacja podmiotw wedug rodzajw dziaalnoci

Modelowa (uproszczona) struktura gospodarki narodowej obejmuje trzy gwne podmio-

ty: gospodarstwa domowe, przedsibiorstwa i pastwo.

Gospodarstwo domowe dostarcza przedsibiorstwom czynnikw produkcji: kapi-

tau pieninego, pracy, a take ziemi. Ekonomiczny termin gospodarstwo domowe

odpowiada pojciu rodziny.

Przedsibiorstwa dostarczaj gospodarstwom domowym rodkw do zaspokaja-

nia ich potrzeb: dbr i usug oraz wynagrodzenia za dostarczone czynniki produkcji.

Czynniki produkcji przepywaj od gospodarstw domowych do przedsibiorstw. Zostaj

one wykorzystane do produkcji dbr i usug, ktre przepywaj do konsumentw.

Za dostarczone przedsibiorstwom czynniki produkcji gospodarstwa domowe

otrzymuj zapat w formie pac, zyskw, odsetek, czynszw. Zarobione pienidze prze-

znaczane s na zakup dbri usug dostarczanych przez przedsibiorstwa.

.

Gospodarstwo domowe zwizek ludzi wsplnie zamieszkujcych i podejmujcych

decyzje (dokonujcych suwerennych wyborw) dotyczce sposobu zaspokajania wa-

snych potrzeb (np.przez wytwarzanie czci konsumowanych dbr w obrbie gospodar-

stwa domowego albo przez decyzje finansowe dotyczce sposobu zarobkowania i wy-

dawania zarobionych pienidzy). Najczciej skada si z osb powizanych wizami

rodzinnymi. Gospodarstwa domowe s wyodrbnionymi i samodzielnymi ekonomicznie

podmiotami gospodarki narodowej. Dziaaj gwnie w sferze spoycia, a tylko w ograni-

Grna cz schematu:

warto produkcji dbr

konsumpcyjnych

wydatki na dobra kon-

sumpcyjne.

Dolna cz schematu:

dochody;

warto usug czynni-

kw produkcji.

Pace, procenty, zyski, itd.

GOSPODARSTWA

DOMOWEPRZEDSIBIORSTWA

Zakupy konsumpcyjne

Dobra i usugi

Usugi czynnikwprodukcji(pracy, ziemi, kapitau)


15/181


15

czonym zakresie (rolnicy i rzemielnicy) w sferze produkcji.Kade gospodarstwo domo-

we ma moliwo decydowania o tym:

jak i gdzie zastosowa zasoby, ktre posiada;

w jaki sposb najlepiej pozyskiwa i konsumowa dobra i usugi zaspokajajce jego

potrzeby.

Gospodarstwom domowym przypisuje si penieniefunkcji:

konsumpcyjnej, czyli dziaalnoci na rzecz zaspokojenia potrzeb rodzin, ktre je tworz;

produkcyjnej oznaczajcej pozyskiwanie rodkw, ktre s wydatkowane na za-

spokojenie tych potrzeb lub wykonywanie przez jego czonkw okrelonych prac,

ktre zaspokoj te potrzeby.

rodki finansowania konsumpcjimog pochodzi z:biecych dochodw;

nagromadzonych uprzednio oszczdnoci;

kredytw;

funduszy spoecznych.

Najwaniejsz form tworzenia rodkw finansowania konsumpcji s dochody biece,

pozyskiwane w zamian za wiadczone innym podmiotom usugi czynnikw produkcji.

Gospodarstwa domowe otrzymuj dochody:za prac (si robocz) pace;

za kapita zyski;

za ziemi czynsze i patnoci dzierawne.

Przedsibiorstwa podmioty gospodarcze prowadzce na wasny rachunek dziaal-

no produkcyjn lub usugow w celu osignicia okrelonych korzyci zysku. S one

wyodrbnione pod wzgldem:

1. Ekonomicznym:majtek przedsibiorstwa ma cile okrelony status wasnociowy;

jego sytuacja ekonomiczna zaley gwnie od wynikw wasnej dziaalnoci;

dysponowanie majtkiem przedsibiorstwa ley tylko w gestii jego wacicieli, kt-

rzy odtwarzaj i rozwijaj samodzielnie dziaalno gospodarcz;

2. Techniczno-organizacyjnym:

przedsibiorstwo posiada wyodrbnione wyposaenie produkcyjne, przystoso-

wane do wytwarzania okrelonych dbr i usug;

ma okrelon zaog podporzdkowan zwierzchnikowi;


16/181


16

3. Prawno-organizacyjnym:

ma osobowo prawn, ktr nabywa po wpisaniu do rejestruprzedsibiorcw;

ma prawo zawierania umw z kontrahentami, zacigania zobowiza itp.

Przedsibiorstwa w zalenoci od swojego charakteru i rodzaju wytwarzanej produkcji:

wykorzystuj czynniki produkcji dostarczone przez gospodarstwa domowe do wy-

tworzenia dbr i usug;

pac gospodarstwom domowym za wykorzystanie czynnikw produkcji;

sprzedaj innym podmiotom wytworzone dobra i usugi.

Funkcje przedsibiorstww gospodarce narodowej oraz w spoeczestwie:

organizatora produkcjidokonywania przez waciciela lub menedera wyboru, co,

ile, jak i gdzie produkowa;organizatora stosunkw midzyludzkich ksztatowania wizi interpersonalnych,

ktre pozwalaj wykorzysta dla dobra przedsibiorstwa wiedz (najczciej wyspe-

cjalizowan), zdolnoci i dowiadczenia zatrudnionych w nim ludzi

Rodzinne (mae) gospodarstwo czy w sobie cechy gospodarstwa domowego oraz

przedsibiorstwa produkcyjnego; cz produkcji (produkcja naturalna) przeznaczana

jest na wasne potrzeby, cz za (produkcja towarowa) sprzedawana jest na rynku.

Uzyskane ze sprzeday rodki finansowe umoliwiaj regulowanie zobowiza finanso-wych (np. wobec wadz administracyjnych lub banku) oraz nabywanie niezbdnych rod-

kw produkcji i dbr konsumpcyjnych niewytwarzanych samodzielnie. Gwnym celem

gospodarowania w tym gospodarstwie jest jednak zaspokajanie potrzeb rodziny. Pod-

stawowym rodkiem produkcji w gospodarstwie rolnym jest ziemia i siy przyrody, co na-

daje jego funkcjonowaniu wiele swoistych cech i waciwoci.

Rzemioso (mikroprzedsibiorstwo) wytwarza produkty lub usugi przezna-

czone na sprzeda; uzyskane ze sprzeday rodki finansowe su regulowaniu zobo-

wiza zewntrznych oraz nabywaniu niezbdnych czynnikw produkcji i dbr kon-sumpcyjnych dla waciciela i jego rodziny. Bieca dziaalno produkcyjna rzemiosa

(mikroprzedsibiorstw) charakteryzuje si szczeglnymi waciwociami, a przede

wszystkim: wysok produktywnoci rodkw trwaych, realizowaniem produkcji w krt-

kich cyklach i szybk jej konwersj oraz znaczn zdolnoci adaptacyjn do zmieniaj-

cej si koniunktury.


17/181


17

Sfera realna i regulacyjna przedsibiorstwa

Kade przedsibiorstwo jestjednoci:

1. Sfery realnej w ktrej przebiegaj procesy materialne (fizyczne, energetyczne),

a ich efektem s produkty (dobra materialne i usugi);

2. Sfery regulacyjnej w ktrej przebiegaj procesy informacyjno-decyzyjne, a efek-

tem tych procesw s decyzje w sprawach tego, co ma si dzia w sferze realnej. To

decyzje okrelajce tworzenie i wykorzystanie zasobw sfery realnej, a po ich wdro-

eniu porwnanie stanu rzeczywistego ze stanem podanym (kontrola).

Sfer realntworz:

zasoby pracyludzie (pracownicy);

zasoby i stan rodowiska naturalnego maszyny i urzdzenia, materiay, ziemia

i rodki pienine;

stan wiedzy oraz technologii odpowiednie techniki znane przedsibiorstwu, ktre

w procesie transformacji zasobw przyczyniaj si do powstania nowej jakoci

w postaci produktw lub usug (jako rzeczowego wyniku transformacji) oraz satys-

fakcji pracownikw z tytuu pracy.

Sfer regulacyjntworz:

zesp mechanizmw spoecznychumoliwiajcych dokonywanie si procesw re-

alnych;

zbir informacjipowstaych w przedsibiorstwie w wyniku planowania, organizowa-

nia, motywowania i kontroli, sprzonej z otoczeniem zewntrznym;

informacje z otoczenia zewntrznegoistotne dla funkcjonowania i decyzji produkcyj-

nych w przedsibiorstwie, jak rynek pracy, rynek dbr i usug oraz technologii, s ystem

walutowo-pieniny, system finansowy pastwa oraz system polityczny i spoeczny.

Banki, parabanki i gieda

Banki i parabankipodmioty gospodarcze funkcjonujce w sferze obrotu pieninego

i trudnice si zawodowo rnymi operacjami pieninymi.

Gwn funkcjbanku jest gromadzenie wolnych czasowo rodkw pieninych

przedsibiorstw i innychpodmiotw oraz oszczdnoci ludnoci, a nastpnie udziela-

nie kredytw producentom, instytucjom i ludnoci na cele produkcyjne i konsumpcyjne.

Ponadto bankidysponujc wasnym kapitaem kreuj dodatkowy pienidz w obiegu.

Podstawowym rdem dochodw banku s rnice in plus midzy odsetkami

pobieranymi od udzielanych kredytw a paconymi za wkady, a ponadto opaty

i odsetki pobierane z tytuu obrotu papierami wartociowymi oraz prowizje od rnychusug wykonywanych na rzecz klientw (np. przechowywanie walorw).


18/181


18

We wspczesnym wiecie istnieje mnogo rnorakich bankw. Tworz one

cznie system bankowy pastwa, w ktrym rol wiodc odgrywa bank centralny

i banki komercyjne.

Bank centralnyjest instytucj pastwow. Jego podstawow funkcj jest formu-

owanie i prowadzenie polityki monetarnej pastwa, w tym emisja pienidza i okrelanie

wielkoci zasobw pieninych w obiegu. Bank centralny oddziauje rodkami polityki pie-

ninej na poziom inflacji i aktywnoci gospodarczej w kraju. Ksztatuje take kurs waluto-

wy (cen pienidza), przez co wpywa na opacalno eksportu i importu. Bank ten osi-

ga zyski ze swojej dziaalnoci, ktre s jednym ze rde dochodw skarbu pastwa.

Banki komercyjne(tzw. operacyjne) prowadz dwa rodzaje dziaalnoci: wiad-

cz usugi bankowe w postaci obrotu gotwkowego i bezgotwkowego dla podmiotw

gospodarczych; d, tak jak inne przedsibiorstwa, do uzyskania zyskw. W ramach tej

dziaalnoci banki prowadz rachunki biece (czekowe) dla podmiotw gospodarczych

i ludnoci, czyli organizuj obrt bezgotwkowy za pomoc czekw i przeleww. Przyj-

muj i utrzymuj wkady terminowe rodkw pieninych, a take wykonuj czynnoci

poredniczce na zlecenie klientw: kupuj lub sprzedaj papiery wartociowe, admini-

struj kapitaami pieninymi, zajmuj si kupnem i sprzeda dewiz, prowadz rozli-

czenia kontrahentw itp.

Parabankis to rne instytucje finansowe speniajce funkcj uzupeniajc

systemu bankowego. Do grupy tej zaliczane s kasy oszczdnoci, spki oszczdnocio-

wo-kredytowe, kasy (banki) spdzielcze, fundusze inwestycyjne itp. Obsuguj one drob-

niejsze podmioty gospodarcze i lokalne grupy ludnoci, gromadzc wkady i udzielajc

kredytw na warunkach z reguy korzystniejszych ni w bankach komercyjnych. Instytucje

te konkuruj z bankami za pomoc wysokoci stp procentowych (wyszej stopy opro-

centowania depozytw i nieco niszej stopy procentowej od udzielanych kredytw) oraz

wiksz elastycznoci dostosowywania si do zmiennych warunkw i potrzeb klientw.

W tej grupie podmiotw funkcjonuj take towarzystwa ubezpieczeniowe. Zaj-

muj si one tzw. ubezpieczeniami spoecznymi ubezpieczeniem na ycie, na wypa-dek choroby, utraty zdolnoci do pracy, wieku emerytalnego itp. oraz ubezpieczeniami

rzeczowymi i majtkowymi firm oraz osb prywatnych komunikacyjnymi, nieruchomo-

ci, od klsk ywioowych itp. Towarzystwa ubezpieczeniowe dysponuj znacznymi kapi-

taami, ktre lokuj w rnych papierach wartociowych, a nawet w inwestycjach.

Giedaspecyficzny podmiot gospodarczy. Jest to instytucja, za ktrej pored-

nictwem dokonuj si dwojakiego rodzaju transakcje: kupna-sprzeday papierw warto-

ciowych oraz kupna-sprzeday niektrych surowcw masowych i artykuw konsump-

cyjnych (mied, ropa naftowa, zboe, cukier i in.). To wanie na rynku giedowym kszta-


19/181


19

tuj si ceny wiatowe podstawowych surowcw i niektrych artykuw konsumpcyjnych,

przyjmowane z kolei w transakcjach pozagiedowych na rynku midzynarodowym.

Pastwo jako podmiot gospodarczy

Pastwoze wzgldu na zakres i moliwoci dziaania jest podmiotem o podstawo-wym znaczeniu dla funkcjonowania gospodarki. Gwnjego funkcj s regulacje praw-

no-ekonomiczne, majce na celu ochron interesw publicznych przed negatywnymi na-

stpstwami dziaania mechanizmu rynkowego, a wszczeglnoci przed eksploatator-

skim postpowaniem producentw i sprzedawcw zajmujcych pozycj monopolistyczn

na rynku. Determinant owej funkcji pastwa s zagroenia stwarzane przez mechanizm

rynkowy: konflikty midzy wacicielami kapitaua pracownikami o warunki pracy i pacy,

pojawianie si i narastanie bezrobocia, groba wysokiej inflacji, nierwnomierny rozwj

regionw kraju, zagroenia ekologiczne itd.

Pastwo realizuje take funkcje stricte gospodarcze. W roli tej wystpuj rne

instytucjeministerstwa, urzdy, agendy itp., ktre dokonuj zakupw na rynku, skada-

j rnym podmiotom zamwienia pastwowe, a niekiedy wystpuj jako waciciele firm

prowadzcych dziaalno produkcyjn czy usugow.Firmy te, ze wzgldu na racjonal-

no ekonomiczn, funkcjonuj na zasadach komercyjnych i podporzdkowane s ogl-

nym rygorom rynku.

Funkcje pastwa w gospodarcePastwo (jako superpodmiot gospodarczy) moe zachowywa si interwencyjnewobec

innych podmiotw,penic takiefunkcje, jak:

1. Funkcja alokacyjna wspczesna gospodarka jest gospodark o niedoskonaej

konkurencji. W tych warunkach alokacja rzadkich zasobw midzy alterna tywne

sposoby ich wykorzystania nie zapewnia uksztatowania si takiej struktury produk-

cji, ktra odpowiadaaby optimum spoecznemu. Osigniciu tych zamierze sprzyja

interwencja pastwa, bdca wyrazem funkcji alokacyjnej.Funkcja alokacyjnanaj-

czciej obejmuje problemy:

dostarczania dbr publicznych;

regulacji konsekwencji decyzji ekonomicznych (czyli tzw. efektu zewntrznego);

ochrony konkurencji;

usuwania wad strukturalnych.

2. Funkcja redystrybucyjna wpyw pastwa na zmiany proporcji podziau docho-

dw, jakie wynikayby z zasad mechanizmu rynkowego. Zmierza ona do:

zagodzenia nierwnoci w poziomie ycia spoeczestwa;

wspierania pewnych grup lub dziaa.


20/181


21/181


21

Przyjmujc za podstaw klasyfikacji typy wasnoci i formy prawno-organizacyjne w roz-

winitej gospodarce mona wyrni wiele typw i organizacji przedsibiorstw.

Struktura wasnociowa i prawno-organizacyjna przedsibiorstw w polskiej go-

spodarce

Istota wasnoci indywidualnej kade przedsiwzicie gospodarcze prowadzone

przez jedn osobi bdce jej wasnoci.

Zalety:

waciciel nie musi uzyskiwa akceptacji innych inwestorw dla swoich przedsiwzi;

samodzielnie kontroluje asortyment i skal produkcji, sposb finansowania dziaal-

noci, podzia przychodw i zyskw itd.;

PRZEDSIBIORSTWA

Przedsibiorstwa prywatne Przedsibiorstwapubliczne

przedsibiorstwa osbfizycznych(przedsibiorstwajed-

noosobowe)

spki spdzielnie

komunalne

spki osobowe spki kapitaowespki z udziaem podmiotw

zagranicznych(joint ventures)

cywilne

jawne

z o.o.pastwowe

akcyjne

partnerskie

komandytowe komandytowo-akcyjne

mieszane


22/181


22

wszystkie zyski z prowadzenia takiej dziaalnoci gospodarczej traktowane s przez

wadze skarbowe jako dochd (ekwiwalent pac), dlatego te podlegaj opodatko-

waniu tak jak zwykeprzychody.

Ograniczenia i wady:

rozmiar i forma operacji produkcyjnych nie mog rosn bardziej ni pozwalaj na to

rda finansowe waciciela, tj. jego oszczdnoci i poyczki;

waciciel nie ma moliwoci, by korzysta z rady i wsparcia wspwacicieli zainte-

resowanych osobicie w prowadzeniu przedsiwzicia gospodarczego;

waciciel naraony jest rwnoczenie na wszelkie niepowodzenia i ponosi cae ry-

zyko, wszystkie straty z prowadzonej dziaalnoci obciaj wycznie i w caoci

waciciela, ponosi on pen odpowiedzialno za dugi firmy;

w aspekcie prawnym dziaalno przedsibiorstwa wygasa wraz ze mierci wac i-

ciela.

Istota spki przedsiwzicie gospodarcze nalece i zarzdzane przez dwie lub

wicej osb.W skad spki wchodz:

partnerzy aktywniuczestnicz bezporednio w zarzdzaniu przedsibiorstwem;

partnerzy biernidostarczaj kapitau pieninego, ale nie bior udziau wcodziennym

funkcjonowaniu firmy.

Zalety:

spka majca wicej ni jednego waciciela ma szerszy dostp do kapitau, co

pozwala na wykorzystywanie korzyci pyncych z wielkoci funkcjonujcego

kapitau w produkcji i jej skali;

zyski i straty dzielone s oglnie w sposb ustalony w statucie spki, tj.

w umowie zawartej w momencie zaoenia podmiotu. Oznacza to rozoenie ryzyka

prowadzenia dziaalnoci;

zyski spki traktowane s przez wadze skarbowe i opodatkowane jak zwyke dochody.

Ograniczenia i wady:szczeglne obcienia prawne ponoszone przez wsplnikw wedug oglnej zasady

nieograniczonej odpowiedzialnoci;

kady wsplnikjest cakowicie i w peni odpowiedzialny za wszystkie dugi spki;

w przypadku bankructwa osobista wasno kadego ze wsplnikw moe by

sprzedana w celu spacenia dugw, bez wzgldu na wielko jego udziau w spce

oraz niezalenie od wysokoci dugw (szczeglny wyjtek stanowi forma spki zo.o.,

ktra odpowiada za zobowizania wasnym majtkiem, a wsplnicy nie odpowiadaj

osobicie za zobowizania spki);


23/181


23

spka przestaje istnie z chwil wycofania si lub mierci jednego ze wsplnikw;

w celu kontynuowania dziaalnoci pozostali wsplnicy musz ustali nowe zasady

podziau majtku midzy soboraz spadkobiercami byegowsplnika.

Klasyfikacje spek:1. Wedug rda prawaregulujcego powstanie oraz dziaalno spki:

spki cywilneregulacja zawarta w Kodeksie cywilnym;

spki handloweregulacja zawarta w Kodeksie spek handlowych;

2. Wedug kryteriumpodstawy ekonomicznejtworzenia i zakresu odpowiedzialnoci

za zobowizania spki:

osobowe (cywilne, jawne, partnerskie, komandytowe, komandytowo-akcyjne);

kapitaowe (z ograniczon odpowiedzialnoci, akcyjne).

Istota korporacjisztuczny twr, niewidzialny, nieuchwytny, istniejcy tylko w wyobra-

eniu prawnym(J. Marshall). Jest toosoba prawna, ma prawo do prowadzenia dziaal-

noci we wasnym imieniu(a niew imieniu wacicieli), do kupowania i sprzedawania,

pobierania i udzielania poyczek, pozywania i bycia pozwan, przyjmowania do pracy

i zwalniania z niej, itp.

Zalety:

korporacja (a nie osoby, ktre s jej wacicielami i zarzdzaj ni) odpowiada za

dziaalnogospodarcz, waciciele ponosz swoistodpowiedzialno za jej dugi:w przypadku bankructwa firmy trac zainwestowane pienidze, nie tracc wasnoci

osobistej;

funkcjonowanie korporacji jest formalnie niezalene od ycia jej wacicieli. Zostaje

ona ustanowiona prawnie przez statut i dziaa bezterminowo dopki inwestorzy nie

widz potrzeby jej likwidacji;

prawa wasnoci kapitau korporacji mog by swobodnie przenoszone midzy

kupujcym i sprzedajcym na zorganizowanych rynkach papierw wartociowych

(giedzie);

prawa wasnoci s wyranie oddzielone od odpowiedzialnoci kierownictwa,

waciciele nie musz przeznacza swojego czasu na prowadzenie dziaalnoci

gospodarczej, aby otrzyma przychody z wasnoci kapitau.

Mankamenty:

utworzenie korporacji wymaga akceptacji wadz, co oznacza potrzeb kosztownej

pomocy prawnejw opracowaniu statutu, rejestracji itd.;


24/181


24

korporacja musi skada wadzom sprawozdania finansowe, a po wejciu na gied

take raporty Komisji Papierw Wartociowych i Gied, ktra nadzoruje handel

akcjami i obligacjami;

korporacje obciane s bardzo wysokimi i progresywnymi podatkami (nawet do 60%

zyskw), nadto zyski opodatkowane s dwukrotnie: raz jako dochody korporacji,

drugi razpo wypaceniu dywidendy wacicielom, jako ich dochody indywidualne.

Spdzielnie,wasno komunalna i pastwowa

Spdzielnie (przedsibiorstwa spdzielcze) dobrowolne zrzeszenie osb prowadz-

ce dziaalno gospodarcz w interesie swych czonkw. Czonkowie (osoby fizyczne lub

prawne) zobowizani s do wniesienia udziaw w postaci: kapitau, aportu rzeczowego

lub pracy wasnej. Prowadz one oprcz dziaalnoci gospodarczej bdcej podsta-

wowym kierunkiem ich funkcjonowania take kulturalno-owiatow (spoeczno-

wychowawcz).Istniej rne typyspdzielni (rne statuty). Typ klasyczny: wkad ka-

pitau w zrnicowanej postaci oraz wkad pracy wasnej czonkw; czonkowie otrzymuj

wynagrodzenie za prac oraz udzia w zyskach osiganych przez spdzielni, propor-

cjonalny do wkadu kapitau (udziaw). Organami spdzielni s: walnezgromadzenie,

rada nadzorcza i zarzd. Czonkowie spdzielni wnosz wpisowe i udzia, tworzc w ten

sposb fundusz zasobowy i fundusz udziaowy.

Cechy wsplne wszystkich typw spdzielni:

dobrowolny i samorzdny charakter zrzeszenia;

prowadzenie dziaalnoci gospodarczej na zasadzie wzajemnej wsppracy;

prowadzenie dziaalnoci dla zaspokojenia okrelonych potrzeb czonkw.

Wasno komunalna (przedsibiorstwa komunalne) wasno spoecznoci lokalnej:

gminy lub miasta; ma na celu prowadzenie dziaalnoci gospodarczej zaspokajajcej po-

trzeby okrelonej spoecznoci, np. komunikacja, utrzymanie czystoci, dostawy energii

cieplnej i gazu, usug kulturalnych.

Podstaw powstania i funkcjonowania s wpaty spoecznoci oraz dotacje bu-

detu pastwa, a take osigane zyski niepodlegajce podziaowi, lecz przeznaczane

na rozwj dziaalnoci.

Wasno pastwowa(sektor publiczny)obejmuje jednostki (firmy) suce realizacji

interesw oglnospoecznych. Powstaje w wyniku nacjonalizacji w niektrych gaziach

gospodarki bd te tworzona jest ze rodkw pastwowych.

Przedsibiorstwa skomercjalizowane spki akcyjne z dominujcym udziaem

skarbu pastwa skoncentrowane z reguy w strategicznych obszarach (w energetyce,transporcie, telekomunikacji, w przemyle wydobywczym, w instytucjach kredytowych


25/181


25

i ubezpieczeniowych). Charakteryzuj si rn wielkoci kapitau i rnym stopniem

zoonoci organizacyjnej,a rdem ich finansowania jest budet pastwowy i uzyski-

wane dochody. Za funkcjonowanie odpowiada zarzd powoywany przez agend rzdu.

We wszystkich scharakteryzowanych podmiotach i organizacjach do prowadzenia dzia-

alnoci gospodarczej konieczne s okrelone zasoby rodkw i przedmiotw pracy oraz

siy roboczej. Do nabycia tych czynnikw niezbdne s z kolei rodki pienine. Rozpo-

czcie dziaalnoci gospodarczej wymaga wic wczeniejszego zgromadzenia kapitau

pieninego. Co wicej dynamizowanie rozwoju firmy wymaga dalszego zwikszania

(kumulowania) tego kapitau.


26/181

Temat 3. Kumulacja kapitau pieninego podstaw funkcjonowania podmiotw gospodarczych

26

Temat 3

Kumulacja kapitau pieninego podstaw funkcjonowania

podmiotw gospodarczych

Tezy tematu:

Tradycyjne rda gromadzenia kapitau: oszczdnoci z zyskw, kredyty bankowe,

handlowe i inne. Specjalne transakcje finansowe: sprzeda papierw wartociowych

rdem gromadzenia kapitau pieninego. Rodzaje papierw wartociowych. Istota

i cechy obligacji. Istota i rodzaje akcji; akcje uprzywilejowane, zwyke i inne. Specjalny

rynek papierw wartociowych(RPW); rynek pierwotny a rynek wtrny. Gieda papierw

wartociowych (GPW)podstaw rynku wtrnego.

Kapitaekonomia:

pojcie oznaczajce dobra (bogactwa, rodki, aktywa finansowe), szczeglnie gdy

su one rozpoczciu lub kontynuacji dziaalnoci gospodarczej;

jest jednym z czynnikw wytwrczych, obok pracy i ziemi (przedsibiorczoci,

technologii), ktre s potrzebne do rozpoczcia produkcji.

Kapitatre ekonomiczna to samopomnaajca si warto(w szerokim kontek-

cie). Taka definicja wskazuje, e:

kapitaem nie musz by jedynie pienidze i dobra, ale te technologie i inne niema-

terialne wartoci;

nie kady pienidz (dobro, technologia) jest kapitaem, a jedynie ten zainwestowany,

czyli taki, ktrego posiadanie daje wacicielowi tytu do renty (w postaci odsetek,

renty, opaty licencyjnej itp.).

W gospodarce rynkowej do podstawowych czynnikw produkcji naley kapita. S to po-

siadane przez przedsibiorstwa dobra materialne i niematerialne wykorzystywane w pro-

cesach produkcji oraz zasoby pienine.

Rodzaje kapitau (ze wzglduna form):

1. Rzeczowy(fizyczny)przedmioty materialne: nieruchomoci, maszyny, urzdzenia,

rodki transportu, wyposaenieitd.

2. Pieniny rdo finansowania zakupu nieruchomoci i wyposaenia, surowcw

i materiaw, siy roboczejitd.

3. Niematerialny nakady o charakterze niematerialnym: potencja ludzki (kapita

ludzki), patenty, licencje, znak firmowy, reputacja firmy itp.


27/181


27

Warunkiem podjcia dziaalnoci przez podmiot gospodarczy jest posiadanie kapitau

pieninego. Jest on niezbdny do nabycia elementw kapitau rzeczowego i niemate-

rialnego oraz na finansow obsug procesu produkcyjnego i procesu sprzeday. Pod-

mioty mog gromadzikapita pieniny z rnych rde dochodw; ich oglny obraz

(i kierunki rozdysponowania) prezentuj powizania pomidzy sektorami instytucjonal-

nymi gospodarki.

Sektory instytucjonalne i ich wzajemne powizania

Kapita pieniny wedug tytuu wasnoci:

1. Kapita wasnyskadasiz:

wkadwwacicieli i wsplnikw;

wpatudziaowcw lub akcjonariuszy;

zyskwprzeznaczanych na zwikszanie kapitau wasnego.

W ramach kapitau wasnego wyrnia si:

kapita zakadowy, wykorzystywany na dziaalno biec:

rezerwowy, przeznaczony gwnie na zabezpieczenie przed ryzykiem bd napokrycie strat.


28/181


28

2. Kapita obcydzieli si na:

dugoterminowy, do ktrego zalicza si zobowizania hipoteczne, poyczki dugo-

terminowe, kapita obligacyjny iakcyjny;

krtkoterminowy, obejmujcy kredyty bankw komercyjnych, zobowizania wo-

bec dostawcw, budetu, a take wasnych pracownikw.

Tradycyjne (podstawowe) rda gromadzenia (kumulacji) kapitau pieninego:

oszczdnoci osobiste waciciela przedsibiorstwa, czyli tzw. kapitay wasne;

oszczdnoci przedsibiorstw z zyskw osignitych ze sprzeday wytwarzanych

dbr, tzn. nadwyka sumy przychodw ze sprzeday produktw i usug oraz z innych

tytuw nad wydatkami poniesionymi dla osignicia tych przychodw tzw. zysk

netto do dyspozycji firmy;

poyczki pienine od osb fizycznych poyczkodawca zobowizuje si przenie

na wasno biorcego okrelon kwot pienidzy, a poyczkobiorca zobowizuje

si zwrci t sam ilo pienidzy w okrelonym czasie;

kredyty z bankw i instytucji kredytowych; mog to by bankowe kredyty inwestycyj-

ne lub kredyty krtkoterminowe uzyskanie kredytu zaley od bankowej oceny wia-

rygodnoci kredytowej przedsibiorstwa;

kredyty handlowe (kupieckie) udzielane przez dostawcw, maj form odroczenia

terminu zapaty w stosunku do daty sprzeday;

kredyty odbiorcw (przedpaty, zaliczki) przedpata wnoszona jest przed rozpocz-

ciem procesu produkcji lub po czciowej realizacji zamwienia;

zobowizania stae regulowane okresowo wobec pracownikw z tytuu wynagro-

dze, patnoci z tytuu ubezpiecze spoecznych, podatkw, ceitp.;

odzyskiwane nalenoci od innych podmiotw.

Specjalne transakcje finansowe: sprzeda papierw wartociowych rdem

gromadzenia kapitau pieninego

Gwnym wspczesnym rdem gromadzenia kapitau pieninego s specjalne

transakcje finansowesprzeda papierw wartociowych na specjalnym rynku papie-

rw wartociowych (RPW).

Papier wartociowyjest to dokument reprezentujcy prawa majtkoweprzy-

sugujce z racji jego posiadania.

Rodzaje papierw wartociowychdo podstawowych papierw wartociowych

zalicza si: obligacje, akcje, bony pienine, czeki, certyfikaty inwestycyjne, listy

zastawne, weksle finansowe, ksieczki oszczdnociowe itp. Og tych walorw

mona klasyfikowa wedug rnych kryteriw.


29/181


29

1. Kryterium rodzaju uosabianego prawa majtkowego:

papiery uosabiajce wierzytelnoci pienine: obligacje, weksle, czeki, listy za-

stawne;

bony skarbowe;

papiery uosabiajce prawo wspwasnociw majtku emitenta: akcje, certyfikaty;

lokacyjne, listy hipoteczne.

2. Kryterium sposobu przenoszenia tytuu wasnoci do praw majtkowych:

papiery na okaziciela, np. niektre akcje. Papiery takie charakteryzuj si naj-

wikszym stopniem zbywalnoci, poniewa zmiana waciciela nastpuje przez

bezporednie wrczenie ich innej osobie;

papiery na zlecenie, np. niektre weksle, wskazujce okrelon osob jako wa-

ciciela z moliwoci przenoszenia praw wierzycielskich na inne podmioty.Przeniesienie takie nastpuje przez tzw. indosowanie, tzn. odpowiedni wpis na

odwrocie dokumentu potwierdzony podpisem;

papiery wartociowe imienne, np. niektre akcje, weksle finansowe. Prawo wa-

snoci tych walorw mona przenosi wycznie przez cesj wierzytelnoci, tzn.

przelanie wierzytelnoci na inn osob. Ogranicza to obrt tymi walorami.

3. Kryterium charakteru uzyskiwanych dochodwz pozyskanego prawa majtkowego:

papiery wartociowe przynoszce stay dochd; jest w nich okrelona staa staw-

ka dochodu (kwotowo lub procentowo) w stosunku do kwoty kapitau pienine-go, jak wyraa okrelony dokument. S to np. obligacje, bony oszczdnociowe;

papiery przynoszce zmienny dochd, np. akcje, jednostki uczestnictwa w fundu-

szach inwestycyjnych. S to tzw. papiery udziaowe, gdy ichposiadacz partycy-

puje w zyskach, proporcjonalnie do swego udziau kapitaowego.

4. Kryterium rodzaju emitenta papieru wartociowego:

papiery emitenta publicznego, wystawiane przez rzd, lokalne organa wadzy,

przedsibiorstwa uytecznoci publicznej, np. poczta, kolej;

papiery emitenta prywatnego, emitowane przez banki, spki akcyjne.

5. Kryterium okresu funkcjonowania papierwwartociowych na rynku kapitaowym:

papiery majce w momencie emisji okrelony okres funkcjonowania na rynku, np.

obligacje jednoroczne, 3-letnie bony pienine;

papiery wartociowe niemajce okrelonego czasu funkcjonowania na rynku, np.

akcje, jednostki uczestnictwa w funduszach.

Wszystkie papiery wartociowe s dokumentami o odpowiedniej formie i treci. Waciwoci

te okrelaj przepisy Kodeksu cywilnego, prawa handlowego oraz statuty i regulaminy emi-tentw;stanowi one jedn z determinant lokowania tych walorw na specjalnym RPW.


30/181


30

W procesie gromadzenia kapitau gwn funkcj spenia sprzeda obligacji

i sprzeda akcji transakcje zastrzeone dla skarbu pastwa, zwizkw publicznopraw-

nych (korporacji) i spek akcyjnych, zwaszcza bankw.

Istota i cechy obligacji jako rda kapitau pieninegoObligacja dugoterminowe zobowizanie dune pastwa, podmiotw prawnych (np.

firmy), bdce przedmiotem obrotu na otwartym rynku papierw wartociowych (wia-

dectwo zacignicia dugu przez emitenta).

Sprzeda obligacji oznacza w praktyce, e ich emitent (firma lub skarb pastwa)

faktycznie poycza pienidze od nabywcw. Czyli przez emisj i sprzeda obligacji

podmiot gromadzi fundusze na rozwj: jako poyczkobiorca zobowizuje si do zwrotu

pienidzy aktualnemu posiadaczowi obligacji po upywie okrelonego czasu (330 lat),

a ponadto do wypacania okresowo (zwykle kwartalnie lub rocznie) staych odsetek oddugu. Obligacje o krtkim terminie patnoci (np. 3 miesicy) nazywane s bonami skar-

bowymi. S to aktywa pierwszego stopnia pynnoci, chtnie nabywane przez banki ko-

mercyjne i inne instytucje, gdy mog by atwo i w krtkim terminie spienione w ban-

ku centralnym lub na rynku pieninym.

Waciwoci obligacji:

obligacje gwarantuj nabywcy-inwestorowi okrelon sta stop odsetek (w postaci

okrelonej pieninej wielkoci lub w postaci procentu od wartoci nominalnej) orazwykup przez emitenta w okrelonym terminie. Zalet obligacji jest zwykle wysze jej

oprocentowanie ni oszczdnoci w bankach. Z tych wzgldw obligacje uwaane s

za relatywnie bezpieczn form inwestowania;

obligacja moe by przedmiotem obrotu na rynku giedowym, co umoliwia jej posia-

daczowi odzyskanie poyczonych pienidzy przed terminem ich patnoci;

o ile dochd z tytuu posiadania obligacji jest stay, o tyle warto samej obligacji waha

si wraz ze zmianami stopy procentowej. Spadajca stopa procentowa powodujewzrost

wartoci obligacji i odwrotnie wzrastajca stopa procentowa obnia jej warto;

bezpieczestwo charakterystyczne dla obligacji umoliwia firmom-emitentom uzyski-

wanie potrzebnego kapitau pieninego po niszej stopie procentowej odsetek du-

nych anieli z innych rde poyczkodawczych. Jest to gwn zalet obligacji

z punktu widzenia jej emitenta;

obligacje pozwalaj emitentom na swobodne dysponowanie nadwyk zyskw po-

nad czny koszt obligacji, poniewabez wzgldu na rentowno firmy posiadacz ob-

ligacji nigdy nie otrzymuje wicej ni okrelony procent odsetek i spatdugu;


31/181


31

zasadnicz wad obligacji postrzegan przez emitenta jest to, e stao opro-

centowania zmniejsza swobod firmy w ksztatowaniu struktury wydatkw.

Klasyfikacja i rodzaje obligacji:

1. Kryterium podmiotu emitenta:

pastwoweskarbu pastwa (np. na pokrycie luki budetowej), najpewniejsze

i z reguy zwolnione od podatku;

komunalne(tzw. municypalne)zarzdwmiast, gmin (dopyw rodkw do kasy

miejskiej);

hipoteczne (deweloperw) pozyskanie rodkw na budow nieruchomoci pod

hipotek;

przedsibiorstwna rozwj majtku produkcyjnego.

2. Kryterium przedmiotowe:

obligacje od dochoduod ktrych oprocentowanie moe by wypacone jedynie

wtedy, gdy umoliwia to zysk firmy,ktra zawara poyczk obligacyjn;

obligacje odwoalnektre mog by wykupione przed ustalonym terminem za

cile okrelon cen wykupu (odwoania);

obligacje wieczystektrych nie mona wykupi i nie maj adnego wyznaczo-

nego terminu wanoci; odsetki od takich obligacji s pacone w sposb cigy;

obligacje z podwjn walut ktrych emisja i oprocentowanie wyraone s

wjednej walucie, a wykup moe by zrealizowany w innej walucie;

obligacje zamiennektre pod pewnymi warunkami mog by zamienione na

inne papiery wartociowe, najczciej na udziay lub akcje.

Istota i rodzaje akcji

Zwizki publicznoprawne i spki mog gromadzi kapita take przez sprzeda akcji.

Akcja papier wartociowy o okrelonej wartoci nominalnej, wiadectwo wasnoci

czci kapitau firmy-emitenta, upowaniajcejego waciciela(akcjonariusza) do udzia-

u wkapitale i dochodach spki.Dla emitenta sprzeda akcji oznacza gromadzenie kapi-

tau pieninego i rozproszenie ryzyka dziaalnoci gospodarczej, dla nabywcy zain-

westowanie czasowo wolnych rodkw pieninych.

Klasyfikacja akcji:

akcja zwykapakiet praw wasnoci do czci kapitau spki-emitenta, uprawniaj-

cy do zmiennej dywidendy zalenej od wynikw ekonomicznych firmy. Akcje zwyke

zapewniaj emitentowi maksymaln elastyczno w dysponowaniu zyskami netto.

Nie powoduj bowiem koniecznoci pacenia dywidendy, co umoliwia reinwestowa-


32/181


32

nie uzyskanej nadwyki zyskw, a rozpraszaj ryzyko inwestowania i wasnoci. Ak-

cje te maj z reguy form na okaziciela, tote nie maj adnych ogranicze w ob-

rocie rynkowym;

akcja uprzywilejowana podstawowawyraa prawo wasnoci do czci majtku

firmy-emitenta, ktre uprawnia akcjonariusza (waciciela pakietu akcji) do staego

udziauw zyskach po ich opodatkowaniu;

akcja uprzywilejowana skumulowana daje dodatkowe prawo do odkadania dy-

widendy w latach nierentownych dla firmy;

akcja uprzywilejowana wymiennadaje prawo do zamiany akcji uprzywilejowanej

na zwyk, przynoszc najwiksze korzyci akcjonariuszowi w okresie prosperity

firmy-emitenta.

akcjazotadajca wpyw na strategiczne decyzje dotyczce funkcjonowania spki,

wcznie z prawem weta.

Akcje uprzywilejowane oraz zota s dla emitenta rdem gromadzenia funduszy, ktre

nie musz by spacane: firma nie musi paci dywidendy, jeli jest nierentowna. Nato-

miast jeli osiga zyski, to ich cz musi by przeznaczona na dywidend, co oznacza

niemono penego reinwestowania zysku. Akcje te z reguy s imienne, tzn. wystawio-

ne na akcjonariusza, a do zbycia wymagane jest pisemne owiadczenie waciciela.

akcje specjalne:

ograniczoneemitowane w szczeglnie wanych dla pastwa firmach; podlega-j okrelonym ograniczeniom w obrocie (np. akcjePhillipsa w Holandii);

pierwszorzdneemitowane przez szczeglnie renomowane firmy, o wzgldnie

stabilnej wartoci i dywidendzie, ze statutowo okrelonym pakietem kontrolnym;

milczcebez wzgldu na posiadanliczbposiadacz nie ma wpywu na funk-

cjonowanie firmy. Akcje takie emituj gwnie mae firmy, chcc zabezpieczy si

przed wykupem pakietw kontrolnych przez wielkich konkurentw;

uytkowewydawane w zamian za akcje umarzane; akcje takie nie maj warto-

ci nominalnej, ale uprawniaj do zmiennej dywidendy zalenej od wynikw eko-

nomicznych spki;

groszoweo bardzo niskiej wartoci (np. w USA poniej 1 dolara), przeznaczone

dla duej rzeszy nabywcw mogcych zainwestowa skromne oszczdnoci.

Oglneprawa akcjonariuszy z tytuu posiadania akcji:

majtkowesprowadzaj si do udziau:

w zyskach (dywidenda) po ich opodatkowaniu;

w kwocie likwidacyjnej spki-emitenta.


33/181


33

korporacyjneuprawniaj do:

zwoywania walnych zgromadze,

gosowania podczas ich obrad, w tym do wyboru wadz;

uzyskiwania informacji od zarzdu spki;

moliwoci zaskarania uchwa walnego zgromadzenia.

O wypacie dywidendy decyduje walne zgromadzenie akcjonariuszy. Okrela ono dat

ustalenia prawa do dywidendy i termin jej wypaty. Dywidend otrzymuj ci akcjonariu-

sze, ktrzy mieli akcje spki w dniu ustalenia prawa.

Pakiet kontrolny akcji taka liczba akcji jednego posiadacza, ktra umoliwia

realny wpyw na funkcjonowanie firmy-emitenta. (Im wiksze rozproszenie akcjonariuszy

tym mniejsza liczba akcji w rkujednego posiadacza stanowi pakiet kontrolny).

Specjalny rynek papierw wartociowych (RPW)

RPW jest elementem rynku kapitaowego (oprczbankowego rynku kredytowego), ktry

suy tworzeniu i przepywom dugoterminowych kapitaw udziaowych wykorzystywa-

nych w dziaalnoci gospodarczej.W praktyce RPW to og operacji zwizanych zprze-

noszeniem prawa wasnoci papierw wartociowych w drodze sprzeday wedug

uzgodnionych cen rynkowych ksztatujcych si pod wpywem popytu i poday tych wa-

lorw. Rynek ten obejmuje obrt przede wszystkim obligacjami i akcjami, czyli tymi walo-

rami, ktre umoliwiaj emitentowi gromadzenie kapitaw wykorzystywanych w okrelo-

nym celu w duszym okresie.

Funkcje rynku papierw wartociowych:

umoliwiaposiadaczom wolnych okresowo rodkw pieninychlokowanie ich (za-

inwestowanie) w sposb zapewniajcy osiganie korzyci finansowych;

stwarza sposobno zainteresowanym producentom i instytucjom uzyskania od

licznej rzeszy inwestorw znacznych kwot pieninych i ich przeksztacenia w kapi-

ta umoliwiajcy realizacj powanych przedsiwzi gospodarczych;

umoliwiaposiadaczom papierw wartociowych atw zamian tych walorwna

gotwk lub na innego rodzaju lokat korzystniejsz wedug inwestora;

pozwala na rozoenie ryzykaspeniajc funkcjpodobn do realizowanej przez

rynek ubezpieczeniowy. Jedn z przesanek emisji akcji przez pierwotnego waciciela

firmy jest moliwo rozoenia ryzyka na du liczb udziaowcw-akcjonariuszy.

Z kolei akcjonariusze mog dokonywa realokacji swojego ryzyka: sprzedajc posia-

dane udziay i nabywajc inne. Tym samym RPW oferuje moliwo przesuwania ryzy-

kownych inwestycji: od podmiotw obawiajcych si ryzyka do skonnych je ponosi.


34/181


34

Segmenty rynku papierw wartociowych:

1. Rynek pierwotny:

obejmuje wycznie oferowanie i nabywanie nowychpapierw wartociowych.

Wystpuje w momencie ich emisji i dotyczy pierwszych transakcji sprzeday

walorw pierwszym inwestorom. Emitenci nowych emisji akcji lub obligacji sprze-

dajje za porednictwem instytucji finansowych. Uoglniajc rynek pierwotny

stanowi t cz rynku kapitaowego, na ktrym emitent walorw (np. spka

PKO BP) zbiera kapita.Firma emituje papiery wartociowe w celu zwikszenia

swojego kapitau. Jest to formowanie kapitaw udziaowych (akcje) lub poycz-

kowych (obligacje) przez emitenta; uzyskane rodki nie s traktowane jako zysk;

w pierwszych transakcjach nastpuje sprzeda nowych emisji (np.akcji) bezpo-

rednio przez emitenta tym inwestorom, ktrzy uznali taki zakup za korzystn

lokat kapitau. Klientami s najczciej firmy brokerskie. Kupuj one pakiety

akcji lub obligacji, niekiedyjednych i drugich, na wasne ryzyko lub na zlecenie

innych osb lub instytucji.

2. Rynek wtrny:

obejmuje wszystkie pniejsze transakcje papierami wartociowymi, ktre znala-

zy si ju na rynku pierwotnym. Po rozprowadzeniu akcji czy obl igacji na rynku

pierwotnym aktywa te mog by przedmiotem obrotu na rynku wtrnym za po-

rednictwem brokerw lub uprawomocnionych osb. Czyli na rynku wtrnym na-stpuje proponowanie sprzeday praw z wyemitowanych ju papierw warto-

ciowych lub sprzeda tychpraw przez podmioty inne ni emitent. Tym sa-

mym rynek ten stwarza szanse uzyskania korzyci wynikajcych ze wzrostu cen

tych walorw, pozwala na stosunkowo atw zmian struktury lokat, jak rwnie

na odzyskanie rodkw pieninych;

gwn cech tego rynku jest to, e w odrnieniu od rynku pierwotnego nie

powoduje zasilania emitenta papierw w kapita. Sprzeda i kupno walorw

(np. akcji) nastpuje midzy inwestorami, tzn. midzy dotychczasowym akcjona-riuszem, ktry zbywa akcje, a podmiotem (osob), ktry je kupuje i staje si ak-

cjonariuszem spki lub powiksza swj stan posiadania okrelonych papierw;

podstawow instytucjonaln cz rynku wtrnego tworzy giedapapierw war-

tociowych (GPW).

Gieda papierw wartociowych (GPW)instytucjastanowica specjalny rynek, na

ktrym dochodzi do obrotu okrelonymi papieramiwartociowymi w ustalonym miej-

scu i czasie. W praktyce gied sprowadza si do odbywajcych si regularnie spotkapodmiotw (osb) zainteresowanych zakupem i sprzeda zamiennych papierw warto-


35/181


35

ciowych wedug cen ksztatujcych si na podstawie poday i popytu, ktre podawane

s do publicznej wiadomoci. Ustalone w umowach sprzeday ceny nazywane s kur-

sami papierw wartociowych. Notowania giedowe cen (kursw) ogaszane s w oficja l-

nym wykaziecedule.

Funkcjonowanie podmiotw na giedzie nie jest dowolne jak na innych rynkach.

Uczestnictwo w spotkaniach giedowych, dopuszczenie do obrotu papierw wartocio-

wych, przebieg spotka i tryb zawierania transakcji s okrelone normami i zasadami.

Nad ich przestrzeganiem czuwaj powoane w ustawowym trybie wadze GPW, wyposa-

one w odpowiednie uprawnienia.

Gieda przeznaczona jest jedynie dla podmiotwcharakteryzujcych si odpo-

wiedni wielkoci i dojrzaoci ekonomiczno-organizacyjn.Wejcie na rynek gie-

dowy wymaga od emitenta spenienia warunkw, tzw. progowych wartoci niektrych

wskanikw ekonomicznych, np.:

dochd przed opodatkowaniem nie mniejszy ni

warto skadnikw majtku nie mniejsza ni

emisja minimum akcji o wartoci co najmniej

Realizacja wymienionych warunkw ma na celu:

zapewnienie efektywnoci obrotu papierami emitenta;

uzyskanie odpowiedniej pynnoci obrotw;

zapewnienie cigoci wymiany;

umoliwienie ustalenia ceny papieru wartociowego.

Wymienione normy izasady determinuj gwne cechy giedy:

istnienie wewntrznej organizacji opierajcej si na normach prawnych i zarzdze-

niach jej organw;

oparcie handlu giedowego na staych zasadach zawierania transakcji bez koniecz-

noci okazywania jej przedmiotu in natura;

dopuszczenie do handlu giedowego cile okrelonego krgu podmiotw;

jednorodno przedmiotw transakcji, czyli papierw wartociowych;

stae miejsce i czas spotka podmiotw (osb) dopuszczonych do tego handlu.

Wedug takich zasad funkcjonuje m.in. giedaw Warszawie, do najwaniejszych za w wie-

cie nale giedy w Londynie, Paryu, Tokio, Frankfurcie, Hongkongu, Toronto i Zurychu.

Ekonomiczno-spoeczne znaczenie giedy:

giedy we wspczesnej gospodarce odgrywaj wan rol w tworzeniu niezwykleszybkiej informacji i organizowaniu przepywu kapitau z jednych dziedzin do innych;


36/181


36

sprzyja to centralizacji kapitau w tych dziedzinach ycia gospodarczego, ktre wyka-

zuj korzystne perspektywy rozwojowe i kreujrozwj wielu nowoczesnych dziedzin

produkcji;

gieda jest najbardziej czuym barometrem reagujcym byskawicznie nie tylko jednak

na rzeczywiste, ale rwniesygnalizowane lub domniemane zmiany w sytuacji poli-

tycznej i gospodarczej kraju. Nierzadko bywaj one wic zawodne;

czynniki psychologiczne zwizane z niepewnoci i ryzykiem wrd posiadaczy obli-

gacji i akcji odgrywaj istotn rol w ksztatowaniu popytu i poday tych aktyww, co

z kolei wywiera wpyw na ich kurs i moliwoci kumulacji kapitau pieninego przez

firmy.


37/181

Temat 4. Mikroanaliza rynku. Cz I ceny i popyt rynkowy

37

Temat 4

Mikroanaliza rynku. CzIceny i popyt rynkowy

Tezy tematu:

Istota i zaoenia modelu gospodarki rynkowej w wymiarze mikroekonomicznym. Istota

rynku i ceny; rynkowa cena absolutna a ceny relatywne; kategorie przychodu i utargu.

Istota i determinanty popytu; prawo popytu; funkcja i krzywe popytu. Elastyczno ceno-

wa i mieszana popytu. Prawo Engla a dochodowa elastyczno popytu.Pozacenowe de-

terminanty popytu; liczba nabywcw, ich preferencje i dochody. Elastyczno dochodo-

wa popytu. Powizania cenowe dbr i prognozy cen a popyt; paradoks Giffena. Efekt

naladownictwa, demonstracji i Veblena.

Poniszy wykad (i kolejne) podejmuje temat gospodarowania podmiotw w gospodarce

rynkowej. Analiza obejmie uwarunkowania decyzji (dokonywania wyborw) podejmowa-

nych przez konsumentw i producentw w systemie, w ktrym o alokacji zasobw decy-

duje rynek. Za podstaw rozwaa posuy uproszczony model (obraz) takiej gospodarki.

Istota gospodarki rynkowej w wymiarze mikroekonomicznym:

jest to kapitalistyczna gospodarka oparta na wolnej przedsibiorczoci, w ktrej pod-

stawowe problemy ekonomiczne (co, jak i dla kogo wytwarza) s rozwizywane

przez system cen, rynkw, zyskw i strat;

jest to forma dziaalnoci gospodarczej, w ktrej producenci przekazuj swoje pro-

dukty innym podmiotom w drodze ekwiwalentnej wymiany (aktw sprzeday);

jest to mechanizm komunikacji sucy bezwiednej koordynacji wiedzy i dziaa

podmiotw gospodarczych;

jest to gospodarka, w ktrej kierunki produkcji, jej wielko i ceny wynikaj z gry ryn-

kowej.

W praktyce nie istnieje gospodarka rynkowa w postaci czystej, lecz w formie mieszanej:

z elementami rynku, nakazu i tradycji. Funkcjonowanie takiej gospodarki uzalenione

jest od takich czynnikw, jak:

podzia pracy;

ekonomiczne wyodrbnienieproducentw;

rodki okrelania wartoci wytwarzanych dbr;

przedmioty wymiany;

miejsce i sposb przeprowadzenia wymiany;

wpyw instytucji i organizacji pozaekonomicznych na przebieg wymiany.


38/181


38

Zaoenia modelu gospodarki rynkowej:

model dotyczy gospodarki rynkowej w warunkach kapitalizmu, tzn. takiego systemu

spoeczno-gospodarczego, w ktrym wikszo zasobw jest wasnoci prywatn;

gospodarka skada si z dwch grup podmiotw gospodarczych: gospodarstw do-

mowych i przedsibiorstw;

rynek dzieli si na rynek dbr (konsumpcyjnych ikapitaowych) oraz na rynek usug

zasobw (rynek czynnikw produkcji).

Wspzalenoci midzy podmiotami: gospodarstwami domowymi oraz przedsibior-

stwami prezentuje diagram.

IV III

I II

Ad. I.Gospodarstwa domowe oraz przedsibiorstwa spotykaj si na dwch rynkach: na

rynku zasobworaz na rynku dbr. Na rynkach tych odbywaj si transakcje handlowe

akty kupna i sprzeday. Gospodarstwa domowewaciciele zasobw oferuj i sprzeda-

j przedsibiorstwom usugi pracy (kapitau ludzkiego), usugi zasobw naturalnych (ziemi,

wodyitp.), a take stawiaj do dyspozycji swoje oszczdnoci, czyli kapita finansowy.

- rzeczowy,

- pieniny.

Strumienie gospodarki rynkowej:


39/181


39

Ad. II.Zasoby oferowane przez gospodarstwa domowe s niezbdne dla przed-

sibiorstw jako czynniki produkcji. Przedsibiorstwa kupuj wic na rynku usugi zaso-

bw ludzkich, naturalnych i finansowych. Dlatego te na rynku zasobw gospodarstwa

domowe s podmiotami sprzedajcymi, natomiast przedsibiorstwa kupujcymi.

Ad. III, IV. Przedsibiorstwa sprzedaj wyprodukowane dobra gospodarstwom

domowym. Transakcje kupna i sprzeday odbywaj si na rynku dbr i dotycz zarwno

dbr konsumpcyjnych, jak i kapitaowych (inwestycyjnych).

Przedstawione sprzeda i zakup zasobw, a nastpnie sprzeda i zakup dbrs

rzeczowymi strumieniamigospodarki rynkowej. Przepywowi strumieni zasobw i dbr

towarzysz skierowane w przeciwnym kierunkuprzepywy strumieni pieninych.

Ad. I, II.Kupujc usugi zasobw od gospodarstw domowych, przedsibiorstwa

pac za nie okrelone ceny uksztatowane na rynku (pace za usugi pracy, renty za

usugi ziemi, procentza usugi kapitau finansowego itp.). Patnoci te s dla przedsi-

biorstw kosztami produkcji, a dla gospodarstw domowychs dochodami.

Ad. III, IV.Podobnie jest w transakcjach dokonywanych na rynku dbr konsump-

cyjnych i kapitaowych. Przedsibiorstwa osigaj dochody pienine ze sprzeday wy-

produkowanych dbr. Dochody te s jednoczenie wydatkami gospodarstw domowych

dokonujcych zakupu dbr na rynku.

Przerwanie wskazanych strumieni rzeczowych lub pieninych prowadzi do ostrych

perturbacji ekonomiczno-spoecznych zarwno wrd producentw, jak i konsumentw.

Opisane wspzalenoci stanowi uproszczony model gospodarki rynkowej.

W praktyce strumienie wymiany czsto kr tylko midzy przedsibiorstwami lub tylko

wrd gospodarstw domowych. Dalsze powizania wynikaj z odmiennych motywacji

dziaa gospodarstw domowych (zadowolenie) i przedsibiorstw (zyski). Istotne znacze-

nie ma take rodzaj konkurencji dominujcej na okrelonym rynku: czy bdzie to np. ry-

nek wolnokonkurencyjny, monopolistyczny czy oligopolistyczny. Uwzgldnienia wymaga

take oddziaywanie pastwa na procesy gospodarowania w mikroskali. Zagadnienia te

bd przedmiotem dalszych rozwaa, poczynajc od analizy elementw skadowychmikrorynku: cen, popytu i poday.

Istota rynku i ceny; rynkowa cena absolutna a ceny relatywne

Rynek:

1. W znaczeniu ekonomicznym:

og stosunkw wymiennych, towarowo-pieninych, samodzielnie podejmowa-

nych midzy podmiotami oferujcymi do sprzeday towary i usugi po okrelonej

cenie a podmiotami nabywajcymi owe towary;


40/181


40

zesp warunkw i rdo informacji prowadzcych do kontaktu midzy kupuj-

cymi i sprzedajcymi w trakcie wymiany dbr i usug;

proces, podczas ktrego sprzedajcy i kupujcy okrelaj, co i w jakich ilociach

maj zamiarsprzedawa i kupowa (jakie dobra) oraz na jakich warunkach (po

jakich cenach).

2. W znaczeniu instytucjonalnym (organizacyjnym): miejsce, gdzie dokonuj si akty

kupna i sprzeday czynnikw prod

Dr Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 - Vademecum Mikroekonomia

Documents

Transcript of Dr Hab Prof UTH W 322 Adys 322 Aw Mi 347 - Vademecum Mikroekonomia