KOŚCIÓŁ NORBERTANEK, KOŚCIÓŁ PW. NAJŚWIĘTSZEGO SALWATORA WRAZ Z KAPLICĄ PW. ŚW....

Panny i krokodyl, czyli Zwierzyniec w kalejdoskopieDamsels and a crocodile – Zwierzyniec highlights

Wystawa powstała w ramach XVIII Małopolskich Dni

Dziedzictwa Kulturowego Wszystko płynie

The exhibition is held as part of the 18th Małopolska Days

of Cultural Heritage Everything Flows

Parafia pw.

Najświętszego

Salwatora

w Krakowie

Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy /

Texts and exhibition concept by: Joanna Nowostawska-Gyalókay

Tłumaczenie / translation: Anna Mirosławska-Olszewska

Opracowanie graficzne / graphic design by: Marcin Hernas

Korekta / proofreading by: Marcin Hernas & Agnieszka Szewczyk

dnidziedzictwa.pl

Organizator: Patron: Partnerzy:Gospodarz:

Kościół i klasztor PP. Norbertanek

na Zwierzyńcu, ok. 1860,

rysunek Aleksandra Płonczyńskiego.

MuzeuM Historyczne Miasta krakowa

Norbertine church and convent

in Zwierzyniec, c. 1860,

drawing by Aleksander Płonczyński.

historical museum of the city of kraków

Zwierzyniec jest jedną z najstarszych podkrakowskich wsi. Przed wiekami obszar ten

podporządkowany był kapryśnej rzece Wiśle, która nieustannie, to zmieniając bieg,

to znów obficie wylewając, zagrażała mieszkańcom tych okolic. Mnóstwo tu było

również stawów, bagien i nadbrzeżnych szuwarów. W tej plątaninie wód ludzie budowali

początkowo tylko na wynioślejszych miejscach, stopniowo jednak przesuwali się coraz niżej,

ku rzece, znajdując kolejne sposoby na jej ujarzmienie. W podobnej sytuacji był też sam Kraków.

Klasztor sióstr Norbertanek.

MuzeuM Historyczne Miasta krakowa

The Norbertine convent.

historical museum of the city of kraków

Zwierzyniec is one of the oldest villages in the environs of Krakow. Centuries ago the Vistula

river posed a threat to local residents when it changed its course or flooded its banks.

The area of Zwierzyniec was peppered with ponds, marshes and reeds.

Initially, people settled only on high ground, but with time they moved closer

to the river and invented ways to tame it. The same happened in Krakow.

Usytuowany nad urwistymi brzegami Wisły i Rudawy klasztor Panien Norbertanek – otoczony częściowo dawnym murem, wyposażony

w attyki, baszty, okienka strzelnicze – przypomina fortecę. Nie ma on jednak funkcji obronnych – odgrywa jedynie rolę duchowej twierdzy.

Pozostaje jednym z dwu istniejących w Polsce domów norbertańskich. Ufundował go w XII wieku prawdopodobnie Jaksa Gryfita z Miechowa,

możnowładca i uczestnik wypraw krzyżowych. Na jego zaproszenie przybyły tu z klasztoru w czeskich Doksanach pierwsze norbertanki,

które dały początek bodaj pierwszej żeńskiej wspólnocie kontemplacyjnej na ziemiach polskich. Na Zwierzyńcu początkowo osiedli

też mnisi męskiej gałęzi zakonu norbertańskiego, w tym czasie bowiem częsta była praktyka zakładania klasztorów parzystych.

Situated on the precipitous banks of the Vistula and the Rudawa, the Norbertine convent, partly walled

and featuring attics, bastilles and arrowslits, is a symbol of a spiritual fortress. It is one of the two still extant

Norbertine houses in Poland. It was probably founded in the 12th century by Jaxa Gryfita of Miechow, a magnate

and crusader, who invited Norbertine nuns from the convent of Doksany in Bohemia. The nuns set up what may

have been the first female contemplative community in Poland. Initially, there was also a Norbertine community

of monks in Zwierzyniec, as it was common practice at the time to establish double monasteries.

Klejnoty miasta Krakowa. Dwadzieścia cztery widoków

w chromolitografiach podług oryginalnych akwarel

Juliusza Kossaka i Stanisława Tondosa, Kraków 1886.

doMena publiczna

[Jewels of the City of Krakow: Twenty Four Views

in Chromolithographs from Original Watercolours

by Juliusz Kossak and Stanisław Tondos], Kraków 1886.

public domain

Piętnastowieczny kronikarz Jan Długosz w dziele Liber beneficiorum opisał średniowieczny wygląd zwierzynieckiego

konwentu. Klasztor był wówczas drewniany, a jego zabudowania okalał warowny mur. Niestety w 1494 roku założenie

strawił pierwszy poważny pożar; kolejne w 1527 i 1587 – ten drugi był wynikiem oblężenia Krakowa przez wojska

arcyksięcia Maksymiliana Habsburga – doprowadziły zabudowania do całkowitej ruiny. Ze zniszczeń i tarapatów

finansowych podźwignęła klasztor na początku XVII wieku rzutka ksieni Dorota Kątska, najmłodsza z sześciu ocalałych

z oblężenia mniszek. Odbudowę w duchu baroku przeprowadzono według projektu architekta Giovanniego Trevano.

In his book Liber beneficiorum, Johannes Longinus (Dlugossius), 15th century Polish chronicler, describes

the medieval Zwierzyniec convent as a fortified, walled complex of a wooden convent and outbuildings.

Unluckily, in 1494 it burned down in the first great fire, and was completely destroyed by two other fires:

in 1527 and 1587, the latter during the siege of Kraków by the army of Maximilian Habsburg, Archduke of Austria.

Owing to the efforts of Abbess Dorota Kątska, the youngest of six nuns who survived the siege, at the beginning

of the 17th century it was rebuilt in the Baroque style to a design by architect Giovanni Trevano.

Widok klasztoru ze Zwierzyńca pod Krakowem. W tle widać także Bielany,

Mogiłę Kościuszki i lipę Zamojską, litografia 1823–1850.

biblioteka narodowa, doMena publiczna

View of the Zwierzyniec convent near Kraków and of Bielany Monastery,

Kościuszko Mound and Zamoyska Lime Tree, lithograph, 1823–1850.

national library, public domain

Starodawny spichlerz drewniany, który stał niegdyś na podwórzu klasztornym.

Według encyklopedii Zygmunta Glogera budynek w 1878 roku miał zostać rozebrany

i przeniesiony do wsi Luborzyca w Królestwie Polskim.

The old wooden granary which once stood in the convent courtyard.

According to the Zygmunt Gloger encyclopaedia, it was relocated

to the village of Luborzyca in the Kingdom of Poland.

Los nie oszczędzał Panien Norbertanek

również w następnych latach.

Po zniszczeniach wojennych, pożarach

i powodziach klasztor był pieczołowicie

odrestaurowywany pod rządami

kolejnych ksień. Żadna z dawnych budowli

zwierzynieckich należących do klasztoru

nie dotrwała jednak do naszych czasów.

Nie ma już młynów, cegielni, browaru,

karczmy, tartaku, szpitala, spichlerzy

ani szkoły. Pierwszy młyn na Zwierzyńcu

istniał według wspomnień już w 1254

roku, ostatni zaś stał na dziedzińcu

klasztornym opodal dzisiejszego mostu

na Rudawie do 1908 roku – zburzono

go w związku z regulacją koryta rzeki.

Zasypano też częściowo Młynówkę,

nie ma już stawów rybnych.

Plan historyczny Zwierzyńca,

Bronisław Schönborn, Zwierzyniec. Historia, zabytki,

tradycje, legendy, Kraków 1953 (Kraków Dawniej i Dziś)

Plan of historical Zwierzyniec,

Bronisław Schönborn, [Zwierzyniec: History, Historic Sights,

Traditions and Legends], Kraków 1953 (Kraków Then and Now)

Dziedziniec w klasztorze Panien Norbertanek

na Zwierzyńcu, rysunek Jana Matejki,

„Kłosy” 1883, nr 406, t. XVI

View of the Norbertine convent courtyard

in Zwierzyniec, drawing by Jan Matejko,

‘Kłosy’ 1883, No. 406, Vol. XVI

The Norbertine convent underwent

periods of damage by fires and

floods but was carefully restored

under the leadership of successive

abbesses. Unfortunately, none of

the convent outbuildings have

been preserved till our time: the

mills, brickworks, brewery, inn,

sawmill, hospital, granaries and

school are no longer there. The first

mill in Zwierzyniec was mentioned

in 1254, and the last could be seen

in the convent courtyard near the

present day bridge on the Rudawa

until 1908, when it was demolished

to enable river regulation.

The Młynówka was partly filled in,

and the fish ponds are gone.

W 1874 roku Władysław Łuszczkiewicz, malarz, konserwator i historyk sztuki, odkrył w północnej

kruchcie klasztoru romański portal. Takie ozdobne wejścia w sztuce średniowiecza miały

funkcję symboliczną: przejście przez ozdobną, składającą się z kilku arkad kolumnowych portę

było niczym przekroczenie bramy niebios. Aby tego dokonać, należało się poddać obrzędowi

oczyszczenia. Służyła do tego woda w kropielnicy ustawionej w kruchcie tuż przed portalem.

In 1874 Władysław Łuszczkiewicz, painter, restorer and art historian, discovered a Romanesque portal

in the northern porch. Such ornamental entrances carried a symbolic function in medieval art: walking

through an ornate colonnaded portico was perceived as passing the gate to heaven. To do so, it was

necessary to go through a purification ritual, using water from the font in the porch in front of the portal.

Aleksander Napierkowski,

Najnowszy ilustrowany przewodnik

po Krakowie i okolicach, Kraków 1883.

biblioteka narodowa,

doMena publiczna

Aleksander Napierkowski, [The Latest

Illustrated Guide to Kraków and

Environs], Kraków 1883.


Władysław Łuszczkiewicz, Portal romański z XIII w. w kościele

klasztornym na Zwierzyńcu, w: Sprawozdania Komisji do Badania

Historii Sztuki w Polsce, t. 4, z. 2, Kraków 1891

Władysław Łuszczkiewicz, [13th century Romanesque portal

in the convent church in Zwierzyniec], in: [Reports of Poland’s

Art History Commission], vol. 4, l. 2, Kraków 1891

Przystań Akademickiego Związku Sportowego i klasztor Norbertanek

na Zwierzyńcu, ok. 1920. Fot. a. wisłocki, ze zbiorów M. orłowskiego.


The Academic Sports Association port and the Norbertine convent

in Zwierzyniec, c. 1920. photo a. wisłocki, m. orłowski’s collection.


W 1930 roku krakowski oddział Towarzystwa

Uniwersytetu Robotniczego (TUR) utworzył

dla swoich członków plażę u stóp starego klasztoru

Panien Norbertanek, czyli u dzisiejszego ujścia

Rudawy do Wisły, na wyłaniającym się z wody cyplu,

pamiętającym jeszcze czasy, kiedy wszystko

wkoło oblewało ciepłe morze okresu jurajskiego.

TUR liczył wówczas siedemdziesięcioro kilkoro

członków, którzy latem korzystali z plaży gromadnie.

Dysponowała ona niezbędną infrastrukturą: były

tam punkty gastronomiczne, boisko do siatkówki,

sprzęt gimnastyczny, kajaki, a nawet radiowęzeł.

W latach trzydziestych nazywano ją żartobliwie

„Krokodylem”. Była to być może aluzja do historii

polowania na aligatora, którego udało się ustrzelić

we wsi Mogiła nad Wisłą Władysławowi Ludwikowi

Anczycowi – krakowskiemu pisarzowi, wydawcy,

a przy tym członkowi Towarzystwa Kurkowego

(epitafium poświęcone zmarłemu pisarzowi znajduje

się na murze przy kościele Najświętszego Salwatora).

zbiory narodowego arcHiwuM cyFrowego

national digital archives collections

In 1930 the Kraków branch of the

Workers’ University Society opened

to its members a beach at the

foot of the Norbertine convent,

on a promontory situated at the

presentday Rudawa river mouth.

At that time WUS had over seventy

members who flocked the beach

in summer since it boasted all sorts

of facilities: eating establishments,

a volleyball court, gym equipment,

kayaks, and even a radio broadcasting

centre. In the 1930s the beach was

playfully referred to as ‘The Crocodile’.

Nowadays it is hard to say if the name

was in any way associated with the

story of a hunt in which an alligator was

shot in the village of Mogiła upon the

Vistula by Władysław Ludwik Anczyc,

a Krakow-based writer and publisher,

member of the Shooting Society

(the writer’s epitaph is on the wall

by the church of the Holy Saviour).

Panny i krokodyl, czyli Zwierzyniec w kalejdoskopieDamsels and a crocodile – Zwierzyniec highlights

Wystawa powstała w ramach XVIII Małopolskich Dni

Dziedzictwa Kulturowego Wszystko płynie

The exhibition is held as part of the 18th Małopolska Days

of Cultural Heritage Everything Flows

Parafia pw.

Najświętszego

Salwatora

w Krakowie

Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy /

Texts and exhibition concept by: Joanna Nowostawska-Gyalókay

Tłumaczenie / translation: Anna Mirosławska-Olszewska

Opracowanie graficzne / graphic design by: Marcin Hernas

Korekta / proofreading by: Marcin Hernas & Agnieszka Szewczyk

dnidziedzictwa.pl

Organizator: Patron: Partnerzy:Gospodarz:

Kraków od strony Mogiły Kościuszki.

Litografia „Czasu” na podstawie rysunku Henryka Waltera.


Kraków from the area of Mound Kościuszko.

Lithograph in ‘Czas’, after an original drawing by Henryk Walter.


Na Zwierzyńcu niemal co krok można się natknąć na dawne zabytki,

co niewątpliwie przydaje dzielnicy aury tajemniczości. Do snucia

domysłów, jak to było z początkami tutejszego osadnictwa,

skłaniają miejscowe legendy. Niemal wszystkie w jakiś sposób łączą

się z murowanym kościołem Najświętszego Salwatora. Już samo jego

wezwanie wskazuje na wczesnośredniowieczne początki, wówczas

bowiem często czyniono patronem świątyń samego Zbawiciela.

Fascynująca jest też historia krucyfiksu z tutejszego kościoła,

który na przełomie XVI i XVII wieku miał trafić do miejscowości Sirolo

we Włoszech, a następnie do pobliskiej Numany. Według tradycji ustnej

krucyfiks dotarł na Zwierzyniec z Moraw jako dar dla księcia Mieszka I.

Dziś w kościele możemy obejrzeć pomniejszoną kopię tego krucyfiksu,

a także dwa wizerunki Chrystusa: veraikon, czyli odbicie na chuście

Weroniki twarzy Chrystusa prowadzonego na śmierć, oraz obraz

namalowany w 1605 roku przez krakowskiego malarza Kaspra Kurcza,

który także łączy się z legendą o prawdziwym obliczu Chrystusa.

Uwagę zwracają dwa malowidła na ścianie prezbiterium pochodzące

z początku XVI wieku: Ukrzyżowanie i Cudowne rozmnożenie chleba oraz

romańskie bliźniacze okienka, tak zwane biforia, w jego bocznej ścianie.

The multitude of historical relics in Zwierzyniec gives it an aura of mystery.

Local legends inspire imagination. Almost all of them are associated with

the brick and stone church of the Holy Saviour. The dedication suggests

that it was founded in the early Middle Ages as it was common practice

then to dedicate churches to the Saviour. Of considerable interest is

the history of the church’s crucifix, which was supposedly taken to

Sirolo in Italy at the turn of the 16th and 17th centuries, and then was

moved to Numana. According to oral tradition, it had been brought to

Zwierzyniec from Moravia as a gift to Prince Mieszko I. Today the visitor

can see a smaller copy of the crucifix and two images of Christ: the Vera

Icon, the likeness of Jesus’s face on Veronica’s veil, and a 1605 painting

by Krakow’s painter Kasper Kurcz, associated with the legend of Christ’s

face. Also notable are two paintings on a chancel wall, which date back

to the early 16th century: [Crucifixion] and [Miraculous multiplication

of bread], as well as Romanesque paired arched windows in the side wall.

Kasper Kurcz, Ukrzyżowanie, 1605.

biblioteka narodowa,

doMena publiczna

Kasper Kurcz, [Image of Christ

on the cross], 1605.


Przedmieście zwierzynieckie, „Kłosy” 1877,

nr 634, t. XXV. doMena publiczna

[Zwierzyniec suburb], ‘Kłosy’ 1877,

No. 634, vol. XXV. public domain

Ul. św. Bronisławy, przed 1925.


Św. Bronisławy street, before 1925.

national digital archives collection

Kaplica pw. św. Małgorzaty i św. Judyty potocznie nazywana

gontyną – co miałoby wskazywać na istnienie w tym

miejscu ośrodka kultu już w czasach przedchrześcijańskich –

jest najmłodszą z trzech zwierzynieckich świątyń. Została wzniesiona staraniem

ksieni Justyny Oraczowskiej w latach 1689–1690 jako drewniana kaplica na cmentarzu

morowym. Według zapisków klasztornych w wyniku epidemii cholery szalejącej

w Krakowie na początku XVIII wieku pochowano tu aż 8 tysięcy ludzi. Wcześniej

w miejscu kaplicy znajdowały się dwa obiekty, które uległy pożarom kolejno

w 1587 i 1604 roku. Obecny wystrój kaplicy został ukształtowany w latach 1986–1992.

The chapel of Sts. Margaret and Judith, commonly known

as gontyna (ancient pagan temple) – which implies that it

was a pre-Christian cult site – is the most recent of the three

temples in Zwierzyniec. It was founded by abbess Justyna

Oraczowska in 1689-90 as a wooden chapel in the bubonic

plague graveyard. According to convent records, buried there

were 8,000 victims of a cholera epidemic raging in Kraków

in the early 18th century. Two other buildings which predated

the chapel had been burned in the fires of 1587 and 1604.

The present interior of the chapel dates to 1986–1992.

Wnętrze

kaplicy.

Zdjęcie

pochodzi

z 1930 roku

Interior of the

chapel. Photo

from 1930

Uroczystość poświęcenia

kaplicy harcerskiej

pw. św. Małgorzaty i św. Judyty

Ceremony of the consecration

of the scout chapel

of Sts. Margaret and Judith

Kaplica z zewnątrz podczas święta

Emaus, 1932

External view of the chapel during

Emaus festivities, 1932



Z norbertańskim klasztorem związana jest postać Lajkonika,

zwanego inaczej Lejkonikiem i Konikiem Zwierzynieckim.

Harcuje on rokrocznie w Krakowie w oktawę Bożego Ciała.

Legenda wiąże początki obchodu Lajkonika z najazdami

tatarskimi na Kraków w XIII wieku, ale najstarsza

wzmianka na jego temat pochodzi dopiero z roku 1738.

Associated with the Norbertine convent, Lajkonik, also called

Zwierzyniec Hobby-Horse, prances along Krakow’s streets in the

Octave of Corpus Christi every year. Although legend links the

origins of the Lajkonik parade to the 13th century Tatar invasions

of Krakow, the first recorded reference to it goes back to 1738.

Pochód Lajkonika, w tle widoczna wieża

i mury klasztoru Panien Norbertanek, rysu-

nek Andrzeja Zajkowskiego, „Kłosy” 1872,

nr 361, t. XIV, . doMena publiczna

Lajkonik parade, in the background the

tower and walls of the Norbertine convent,

drawing by Andrzej Zajkowski, ‘Kłosy’, 1872,

No. 361, Vol. XIV, . public domain

Zaprojektowany przez Stanisława Wyspiańskiego w 1904 roku

strój Lajkonika można było oglądać na ulicach Krakowa

do 1963 roku. Obecnie używany kostium jest jego wierną

kopią. Autorami projektu zrealizowanego w 1901 roku byli

historyk sztuki Leonard Lepszy i etnograf Stanisław Cercha.

Zdjęcie wykonano w 1934 roku podczas obchodów Dni Krakowa.

The original Lajkonik costume, designed by Stanisław

Wyspiański in 1904, could be seen in Krakow’s streets until

1963. The present day costume is a faithful copy. The wooden

horse was made in 1901 to the design of art historian Leonard

Lepszy and ethnographer Stanisław Cercha. The photo

was taken in 1934 during the Kraków Days festival.



W drugie święto Wielkanocy, tak zwany lany

poniedziałek, na Zwierzyńcu obchodzi się święto

Emaus. Nazwa ta pochodzi od czytanej w tym dniu

ewangelii opisującej spotkanie zmartwychwstałego

Chrystusa z uczniami udającymi się do miasta

Emaus. Uroczystości niegdyś miały miejsce

przy kościele Najświętszego Salwatora i stojącej

naprzeciw drewnianej kaplicy, jednak od czasu,

gdy na początku XX wieku Zwierzyniec włączono

do Krakowa, uregulowano rzekę i wybudowano

willowe osiedle Salwator, odpustowe kramy

z emausowymi upominkami przeniesiono na ulicę

Kościuszki. Wtedy też zmienił się znacząco charakter

tego święta, niegdyś żywiołowej zabawy ludowej.

Barwnie opisał ją bawiący w Krakowie w latach

1596–1597 Włoch Giovanni Paolo Mucanti.

Widział, jak żacy krakowscy uderzali gałązkami

wierzbowymi dziewczęta, wołając przy tym:

„Czemu nie rychło na Emaus?”.

The Emaus festival is held in Zwierzyniec on Easter

Monday. The name derives from the Gospel read

on that day, which describes Christ’s meeting

with his disciples on the way to the town of Emaus.

The celebrations were once held by the church

of the Holy Saviour and the wooden chapel opposite,

but Emaus souvenirs stalls were moved to Kościuszki

street in the early 20th century when Zwierzyniec

was incorporated into Krakow, theźriver was regulated

and the Salwator housing estate was built. Since

then, festivities have changed greatly from lively folk

merrymaking of the past. Giovanni Paolo Mucanti, who

visited Kraków in 1596–1597, described it picturesquely

as a day when university students flapped girls with

withies, shouting, ‘Not making haste to Emaus?’.

Na zdjęciu wykonanym w 1932 roku fotografowi

udało się uchwycić scenkę rodzajową podczas

obchodów święta Emaus.

The photo, taken in 1932, shows a genre scene

captured during Emaus festivities.



KOŚCIÓŁ NORBERTANEK, KOŚCIÓŁ PW. NAJŚWIĘTSZEGO SALWATORA WRAZ Z KAPLICĄ PW. ŚW....

Education

Transcript of KOŚCIÓŁ NORBERTANEK, KOŚCIÓŁ PW. NAJŚWIĘTSZEGO SALWATORA WRAZ Z KAPLICĄ PW. ŚW....