middotKontrowersje wok6f cholesterolu pokarmowego

GRAZYNA CICHOSZ HANNA CZECZOP Uniwersytet Warmirisko-Mazurski w Olsztynie Katedra Mleczarstwa i Zarzqdzania Jakosciq kierownik dr hab B Staniewski 2Warszawski Uniwersytet Medyczny Katedra i Zaklad Biochemii kierownik prof dr hab A Baraflczyk-Kuima

Kontrowersje wok61 cholesterolu pokarmowego

Cichosz G Czeczot H 2

Uniwersytet Warmiflsko-Mazurski Katedra Mleczarstwa i Zarzqdzania Jakosciq 2Warszawski Uniwersytet Medyczny Katedra i Zaklad Biochemii

Miaidtyca naczyfl krwionosnych stanowiqca glownq przyczynl zawalu serca i udaru mozgu jest chorobq 0 wieloczynnikowej patoshygenezie Liczne badania doswiadczalne i kliniczne oraz obserwacje epidemiologiczne wskazujq na udzial wolnych rodnik6w oraz proshydukt6w utleniania Iipid6w w procesie aterogenezy Dzialanie cytoshytoksyczne prowadzqce do degradacji elastyny w blonie wewnltrzshynej naczyfl krwionosnych ma takte homocysteina Do kumulacji homocysteiny w organizmie dochodzi w przypadku niedoboru witashymin kwasu foliowego B2 i B6 Utotsamianie miatdtycy z utenioshynym LDL-cholesterolem (low density lipoprotein) prowadzi CZlsto do blldnych wniosk6w Metabolizm cholesterolu w organizmie czloshywieka jest uwarunkowany obecnosciq w diecie wielonienasyconych kwas6w tluszczowych (WNKT) n-6 i n-3 fosfolipid6w fitosteroli blonshynika pokarmowego paleczek Lactobacillus oraz antyoksydant6w W powstawaniu miatdiycy istotniejsze nit ilos( tluszczu w diecie Sq zatem niedobory - zwlaszcza dlugotrwale - antyoksydantow Uwzglldniajqc podat cholesterolu w przeciltnej diecie i jego przyshyswajalnosc na poziomie 25--30 motna stwierdzic ie jego pula w jelicie cienkim pochodzi w ponad 90 z syntezy wqtrobowej (wyshydzielany z i6ciq) oraz najwytej kilkanascie procent to cholesterol pokarmowy Z tego powodu redukcja pokarmowej podaty cholesteshyrolu tylko w niewielkim stopniu wplywa na poprawl wskainik6w lipishydowych krwi

Siowa kluczowe pokarm cholesterol endogenny lipidowe indeksy krwi miaidtyca

Pol Merk Lek 2012 XXXIII 193 38

Podstawq profilaktyki chor6b tzw cywilizacyjnych jest wlashysciwie skomponowana dieta zawierajqca wszystkie niezb~dshyne skladniki w ilosci proporcjonalnej do zapotrzebowania orshyganizmu Dietetycy i lekarze juz od dawna zwracajq uwag~ na rol~ egzogennego cholesterolu w powstawaniu chor6b sercowo-naczyniowych (miazdzycy choroby niedokrwiennej serca zawalu serca czy udaru m6zgu) W ramach dzialan profilaktycznych w celu zmniejszenia st~zenia calkowitego cholesterolu we krwi zalecane jest ograniczenie konsumpcji nasyconych kwas6w tluszczowych i cholesterolu oraz zwi~kshyszenie spozycia nienasyconych kwas6w tluszczowych n-6 a zwlaszcza n-3

Mimo znacznego (6-1 O-krotnego) wzrostu spozycia tluszshycz6w roslinnych w ciqgu ostatnich 40 lat problem miazdzycy jest wciqz aktualny Dane epidemiologiczne wskazujq ze ponad polowa zgon6w w spoleczenstwach uprzemyslowioshynych dotyczy to r6wniez Polski jest spowodowana choroshybami ukladu krqzenia (niedokrwienna choroba serca zawal czy udar m6zgu) kt6re w duzej mierze Sq powiklaniami miazdzycy W swietle tych badan ograniczanie spozycia tluszshycz6w zwierz~cych i zastqpienie ich w diecie tluszczami roshyslinnymi nie zapobiega powstawaniu miazdzycy naczyn krwioshynosnych Nie do konca zostala wyjasniona rola cholesterolu pokarmowego (egzogennego) oraz cholesterolu syntetyzo-

The food cholesterol controversy

Cichosz G Czeczot H2

University of Warmia and Mazury in Olsztyn Poland Chair of Dairy Science and Quality Management 2Medical University of Warsaw Poland Chair and Department of Biochemistry

Arteriosclerosis ofblood vessels the main cause ofheart attack and stroke is a disease of multifactor pathogenesis Multiple experimental clinical and epidemiologic studies indicate that free radicals and lipid oxidation products take part in aterogenesis process Homoshycysteine possess also cytotoxic activity leading to degradation of elastine of internal membrane of blood vessels Deficiency of vitamin folic acid B2 and B6 cause homocysteine accumulation in human organism Identifying the arteriosclerosis with oxidation of LDL-choleshysterol results with faulty conclusions Metabolism of cholesterol in human organism depends on content of n-6 and n-3 polyunsatushyrated fatty acids phospholipids fitosterols food fiber Lactobacillus and antioxidants in the diet In aterogenesis antioxidant defficiency especially long-lasting ones are more important then amount of fat itself Considering cholesterol intake with average food and its absorption amounting 25--30 one can conclude that amount of cholesterol in intestine originates in 90 from liver synthesis which is excreted with bile and in more than ten percent - from food This is why reduction of cholesterol intake with food only little improves blood lipid indexes

Key words food endogenic cholesterol blood lipid indexes arteshyriosclerosis

Pol Merk Lek 2012 XXXIII 193 38

wanego w organizmie czlowieka (endogennego) w etiologii miazdzycy Istniejq na ten temat sprzeczne informacje kt6re wymagajq ostatecznego wyjasnienia

CHOLESTEROL POKARMOWY (EGZOGENNY)

Cholesterol jest amfipatycznym lipidem kt6ry wyst~puje w tkanshykach i lipoproteinach osocza w postaci wolnej albo w polqshyczeniu z kwasami tluszczowymi jako estry cholesterolu Poshydobnie jak inne lipidy jest nierozpuszczalny w wodzie Srednio spozywamy dziennie 50-100 9 tluszczu oraz 250-500 mg cholesterolu Jego zr6dlem w diecie Sq tluszcze zwierz~ce oraz produkty pochodzenia zwierz~cego tzn mi~so i przeshytwory mi~sne jaja oraz w mniejszym stopniu nabial

Wyst~pujqce w spozytym pokarmie estry cholesterolu Sq rozkladane w swietle jelita na wolny cholesterol i kwasy tluszshyczowe w reakcji katalizowanej przez esteraz~ cholesteroloshyWq Do wn~trza miceli przenikajq cholesterol endogenny fosfolipidy oraz cz~sc (10-15) cholesterolu egzogennego (pokarmowego) po uprzedniej estryfikacji kwasami tluszczoshywymi [27] Wchlanianie wolnego cholesterolu oraz innych proshydukt6w trawienia z miceli nast~puje w g6rnej cz~sci jelita czczeshygo Monoacyloglicerole i kwasy tluszczowe absorbowane Sq

Ko

w CZJ

lu i

C

c

39 Kontrowersje wok61 cholesterolu pokarmowego

wczesniej nii cholesterol Mechanizm transportu cholesteroshylu i lipid6w do rqbka szczoteczkowego kom6rek blony sluzoshywej jelita a nast~pnie do enterocyt6w nie zostal jeszcze doshykladnie poznany Najprawdopodobniej decydujqcq rol~ odgrywajq gradient pH oraz polqczenia z bialkami [37]

Cholesterol pokarmowy wchlaniany jest z jelita maksyshymalnie w 25-30 Stopien jego absorpcji zalezy przede wszystkim od ilosci wydzielanej z6lei a w mniejszym stopniu od zawartosci tluszczu i cholesterolu w pokarmach Wiele danych wskazuje na to ze redukcja pokarmowej podazy choshylesterolu podobnie jak czynniki zmniejszajqce jego wchlashynianie z jelita w niewielkim tylko stopniu wplywa na st~zenie cholesterolu w surowicy

CHOLESTEROL ENOOGENNY (WATROBOWY)

Cholesterol endogenny jest syntetyzowany z acetylo-CoA przez wszystkie kom6rki organizmu czlowieka Jednak gl6wshynym miejscem tego procesu jest wqtroba W narzqdzie tym syntetyzowane jest okolo 800 mg natomiast w calym organishyzmie zdrowego doroslego czlowieka - do 1500 mg choleshysterolu dziennie z czego 23 to jego estry Okolo 10 choleshysterolu syntetyzowanego endogennie pochodzi z jelit

Zwiqzek ten jest prekursorem syntezy hormon6w steroshyidowych (hormony plciowe kortykosteroidy) witaminy 0 3 i kwas6w i6lciowych oraz skladnikiem strukturalnym blon koshym6rkowych i zewn~trznej warstwy lipoprotein Udowodnioshyno ze blony kom6rkowe zawierajq go az 30 Czqsteczki cholesterolu przenoszqc si~ z jednej strony blony na drugq (zjawisko flip-flop) wplywajq na wlasciwosci reologiczne blon umozl iwiajqc gwaltowne zmiany ksztaltu narzqd6w (praca serca pluc jelit strun glosowych itp) Warunkiem prawidloshywego funkcjonowania tkanki nerwowej jest obecnosc choleshysterolu w ilosci minimum 5 [37]

Wi~kszosc cholesterolu endogennego jest przeksztalcashyna w wqtrobie w kwasy z6lciowe kt6rych sole Sq cz~sciowo rozpuszczalne w wodzie Ze wzgl~du na zdolnosc zmniejshyszania napi~cia powierzchniowego wsp61dzialajq one w dysshypersji i hydrolizie enzymatycznej lipid6w oraz ulatwiajq abshysorpcj~ powstalych kwas6w tluszczowych i monoacylogliceroli przez kom6rki jelita Cholesterol jest wydalany z organizmu z i61ciq jako wolny cholesterol albo sole kwas6w z6lciowych Znaczna jego ilosc wydalana tq drogq jest ponownie wchlashyniana w jelitach (krqienie jelitowo-wqtrobowe) Zwi~kszona jego absorpcja z jelit powoduje ograniczenie jego wydzielashynia w wqtrobie Niedobory soli kwas6w z61ciowych wplywajq na powstawanie kamieni z61ciowych oraz zmniejszenie abshysorpcji WNKT witamin rozpuszczalnych w tluszczu i choleshysterolu pokarmowego a takZe zmniejszenie reabsorpcji choshylesterolu wydalanego z z6lciq

Podobnie jak inne ZWiqzki w organizmach zywych choleshysterol podlega ciqglej vvymianie Utrzymanie optymalnego jego st~zenia w r6znych tkankach organizmu wymaga skomshyplikowanych mechanizm6w transportu Przyczynq tego jest bardzo maly stopien jego rozpuszczalnosci

Kom6rki obwodowe organizmu wykorzystujq zazwyczaj cholesterol syntetyzomiddotary watrobie a jego transport mozshy

e

liwy jest dopiero po uprzednim wfqczeniu do lipoprotein Synshytetyzowane VOl watrobe 00 oteiny r6Zniq si~ g~stosciq i sredshynicq cZqstek za elta2 roz e bialka i w zwiqzku z tym charakteryzuja si ~ 00- e- - i wlasciwosciami funkcjonalshynymi w transporce ~ epound= aoylogliceroli oraz fosfolishypid6w R6Znice ~sS1 Orrotein sa konsekwencjq zmiennych propo~lt aIej g~stosci zawartych we wn~trzu czasemiddot x tE _ -0 0 duzej g~stosci obecshynych w hydrofi e -- ~osz Zeg61 re lipoproteiny nie Sq pojedynczym czas - ~ o-ecyzyjnym ukladem enshyzymatycznym tlt-lt bull --e Z Nelkosc i g~stosc zmieniajq si~ w ~G ~_ - _ a~ ) 7]

Transport i meltax - - ie bylby mozliwy bez udzialu bialek kt -e --==-2 - -~~ 00 e receptory w bloshy

nach kom6rkowych wqtroby i tkanek obwodowych Bialka te po wbudowaniu do lipoprotein tworzq kompleksy z receptoshyrami co umozliwia wnikni~cie lipoproteiny do wn~trza kom6rshyki Ola zaakcentowania odr~bnosci chemicznej oraz funkcji biologicznej nazwano je apolipoproteinami Ootychczas wyshyodr~bniono i dobrze scharakteryzowano apoJipoproteiny apoE apoB-48 i apoB-100 a takie apoCIl - aktywujqcq lipashyz~ lipoproteinowq w scianie naczyn krwionosnych i apoA-1 shyaktywujqcq transacylaz~ (enzym estryfikujqcy cholesterol wielonienasyconym kwasem tluszczowym) [37]

ROLA CHOLESTEROLU W PATOGENEZIE MIAZOZYCY

Miazdzyca naczyn stanowiqca gl6wnq przyczyn~ niedoshykrwiennej choroby serca czy zawalu serca jest chorobq 0

wieloczynnikowej patogenezie Liczne badania doswiadczalshyne kliniczne i epidemiologiczne wSkazujq na udzial wolnych rodnik6w i produkt6w utleniania lipid6w jako czynnik6w proshycesu aterogenezy [36] Szczeg61nq rol~ przypisuje si~ streshysowi oksydacyjnemu kt6ry wiqze si~ z powstawaniem (podshyczas przemian metabolicznych przy zakazeniach wirusowych i bakteryjnych a takze na skutek palenia papieros6w nadshyuzywania alkoholu czy skazenia srodowiska) nadmiaru wolshynych rodnik6w oraz reaktywnych form tlenu i azotu Perokshysydacja nienasyconych kwas6w tluszczowych w fosfolipidach i estrach cholesterolu indukowana przez wolne rodniki tleshynowe i ich reaktywne pochodne prowadzi do uszkodzenia sr6dblonka

Wiele danych wskazuje ze istotnq rol~ w zapoczqtkowashyniu niekorzystnych zmian w sr6dbionku naczyn krwionosnych odgrywa r6wniez homocysteina [9 24] Cytotoksyczne jej dzialanie powoduje degradacj~ elastyny w blonie wewn~trzshynej co przyspiesza procesy wl6knienia i wapnienia naczyn krwionosnych Homocysteina jest r6wniez powodem zabushyrzenia r6wnowagi proces6w krzepni~cia i zwi~kszonej zdolshynosci plytek do agregacji czego konsekwencjqjest przyspieshyszenie procesu miazdzycowego [28] Kumulacji jej we krwi zapobiega metylacja do cysteiny mozliwa w obecnosci witashymin kwasu foliowego B12 i B6 [9 19] Niedob6r kt6rejkolwiek z tych witamin moze prowadzic do zwi~kszenia st~zenia hoshymocysteiny we krwi Zaburzenia przemiany metioniny dotyshyCZq okolo 7 populacji natomiast w grupie chorych na choshyroby ukladu krqzenia - 25 [32]

Waznym czynnikiem w rozwoju miazdzycy Sq wyst~pujqshyce w osoczu lipoproteiny 0 malej g~stosci (low density liposhyprotein - LOL) kt6re stosunkowo latwo ulegajq oksydatywshynym modyfikacjom pod wplywem wolnych rodnik6w oraz reaktywnych form tlenu i azotu Zmodyfikowane LOL (oxyLOL) przejmowane Sq przez makrofagi kt6re przeksztalcajq si~ w kom6rki piankowate stanowiqce jeden z gl6wnych skladnishyk6w blaszki miazdzycowej Powstawanie kom6rek piankoshywatych nasila si~ ze wzrostem st~zenia w osoczu oxyLOL W patogenezie miazdzycy obok peroksydacji lipid6w blon komorkowych i lipoprotein osocza istotnq rol~ odgrywa r6wshyniez agregacja plytek co prowadzi cz~sto do zakrzep6w wewnqtrznaczyniowych [16]

W swietie tego miazdzyca jest stanem patologicznym nashyozyn krwionosnych kt6ry rozwija si~ jako narastajqca dysfunkshyoja kom6rek sci any naczyniowej sr6dblonka i mi~~ni6wki gladshykiej oraz zaburzenia w ukladzie monocyty - makrofagi [26]

Uszkodzenie sr6dblonka zawsze indukuje proces zapalshyny z czym zwiqzane jest uwalnianie mediator6w zapalenia W procesie tym istotnq rol~ odgrywajq eikozanoidy powstashyjqce z WNKT n-6 [10 21]

W miar~ rozwoju choroby w scianach naczyn krwionosshynych zwi~ksza si~ liczba blaszek miazdzycowych kt6re z czasem ulegajqzwapnieniu i stwardnieniu Powoduje to zw~shyzenie swiatla naczyn oraz ogranicza zdolnosc organizmu do zaopatrywania tkanek w substancje odzywcze i tlen Skutshykiem tego jest ograniczona sprawnosc wszystkich organ6w

l

40

i

G Cichosz H Czeczot

Szkodliwe dzialanie wolnych rodnik6w neutralizowane jest przez system obronny organizmu w kt6rego sklad wchodzq enzymy antyoksydacyjne (dysmutaza ponadtlenkowa katashylaza peroksydaza i reduktaza glutationowa oraz transferaza glutationowa) a takZe drobnoczqsteczkowe antyoksydanty (glutation witamina A E i C kwas moczowy bilirubina i inne) Antyoksydacyjny system obronny organizmu mozna skuteczshynie wspomagae dietq bogatq w naturalne skladniki pozywieshynia wykazujqce dzialanie przeciwutleniajqce (np witaminy f1awonoidy i inne) [4 36]

W swietle badan z ostatnich lat cholesterol a zwlaszcza cholesterol pokarmowy nie wydaje si~ bye ani jedynym ani najistotniejszym czynnikiem w etiologii miazdzycy oraz choshyroby niedokrwiennej serca

SKtPDNIKI DIETY ZWI~KSZAJPtCE RYZYKO MIAZDZYCY

Intensyfikacj~ zmian miazdzycowych a takZe zaburzen metashybolizmu tluszcz6w w organizmie czlowieka powodujq takze izomery trans wyst~pujqce w utwardzanych olejach roslinshynych [35] Ze wzgl~du na wYZSZq 0 okoto 20degC temperatur~ topnienia w por6wnaniu z izomerami cis - izomery trans w temperaturze ciala czlowieka majq stalq konsystencj~ Poza tym konfiguracja przestrzenna w ksztalcie litery Z ulatwia blokowanie i kumulacj~ cholesterolu (37) Przy niedoborach WNKT n-3 izomery trans wbudowujq si~ w struktur~ sciany kom6rkowej powodujqc jej sztywnienie i dysfunkcje kom6shyrek Izomery te blokujq transacetylaz~ odpowiedzialnq za esshytryfikacj~ cholesterolu co ulatwia jego krystalizacj~ i powstashywanie blaszki miazdzycowej [6 22)

R6wniez nadmiar WNKT n-6 wykazuje niekorzystne dziashylanie dla kom6rek naszego organizmu [7 13] WNKT uwalshyniane z fosfolipid6w blonowych Sq wykorzystywane do synshytezy aktywnych biologicznie eikozanoid6w (prostaglandyn prostacyklin tromboksan6w leukotrien6w i lipoksyn) Ich nadmiar prowadzi do zmian miazdzycowych i zakrzepowych reakcji zapalnych i alergicznych oraz do powstawania nowoshytwor6w (np raka sutka jelita grubego prostaty) [1017] Dane epidemiologiczne wskazujq ze optymalne dla zdrowia czloshywieka proporcje WNKT n-6 do n-3 wynoszq 4-5 1 Tymczashysem z badan epidemiologicznych wynika ze z powodu ograshyniczenia spozycia tluszcz6w zwierz~cych na korzyse tluszcz6w roslinnych w przeci~tnej europejskiej diecie proshyporcje te Sq bardzo niekorzystne i wynoszq 20-301 (38) Nadmiar kwas6w nienasyconych w kom6rkach organizmu powoduje koniecznose dodatkowej ochrony antyoksydacyjshynej w przeciwnym razie zwi~ksza si~ prawdopodobienstwo zachorowania na choroby nowotworowe [21] Zagrozenie to pot~guje jednoczesny niedob6r antyoksydant6w nadmiar eikozanoid6w syntetyzowanych z WNKT n-6 oraz zahamoshywanie aktywnosci enzym6w uczestniczqcych w syntezie dlushygotancuchowych kwas6w tluszczowych n-3 (EPA i DHA) [10] Wielonienasycone KT z rodziny n-6 spozywane w nadmiashyrze Sq bardziej szkodliwe niz nadmiar nasyconych KT [5 21]

Wciqz popularny jest poglqd ze nasycone KT wykazujq dzialanie hipercholesterolemiczne i aterogenne [16 30) Jedshynak w populacjach spozywajqcych tluszcze zwierz~ce uzushypelnione niewielkq ilosciq WNKT z rodziny n-6 i n-3 wskaznishyki dotyczqce zapadalnosci na choroby oraz zgon6w z powodu miazdzycy i nowotwor6w Sq male co zaprzecza przedstashywionym opiniom Wyeliminowanie tluszcz6w zwierz~cych z diety pacjent6w po zawale nie wplyn~o na stan ich zdrowia ale uzupelnienie jej tluszczami z ryb WNKT n-3 spowodowashy10 radykalnq popraw~ wskaznik6w lipidowych (29) Obecnose tluszcz6w zwierz~cych w diecie niskokalorycznej nie wplywa na pogorszenie tych wskaznik6w [15 34] Wprawdzie nadshymiar w diecie Huszcz6w zwierz~cych skutkuje zwi~kszonym st~teniem cholesterolu calkowitego i frakcji LDL ale nie poshywoduje zmniejszenia st~zenia frakcji HDL Poza tym w odshyr6Znieniu od tluszcz6w roslinnych w tluszczach zwierz~cych

obecne Sq r6Znorodne antyoksydanty (a-tokoferol witamina A D3 CLA) skutecznie zabezpieczajqce cholesterol przed oksydacjq [3 4)

Motliwe jest jednak utlenianie cholesterolu w zywnosci wysokoprzetworzonej przechowywanej w warunkach dost~shypu tlenu Tlenki cholesterolu Sq latwiej wchlaniane w przeshywodzie pokarmowym nit cholesterol W najwi~kszych iloshysciach wyst~pujq w proszku z z6ltek jaj w tartym serze i mrozonym mi~sie przy czym w mi~sie drobiowym jest ich wi~cej nit w wolowinie i wieprzowinie Produkty utleniania cholesterolu wplywajq na metabolizm kwasu arachidonoweshygo a takze powstajqcych z niego eikozanoid6w kt6re bez aktywacji cyklooksygenaz przyczyniajq si~ do rozwoju zmian zapalnych Dzi~ki duzej reaktywnosci produkty utleniania cholesterolu inicjujq procesy wolnorodnikowe kt6re prowashydZq do zmian aterogennych i nowotworowych [40)

Szybkose utleniania cholesterolu zwi~kszajq utlenione fishytosterole Ze wzgl~du na malq stabilnose oksydacyjnq oleshyj6w roslinnych podczas obr6bki termicznej fitosterole ulegashyjq utlenianiu Ogrzewanie oleju z oliwek w temperaturze 180degC przez 2 godziny powoduje zwi~kszenie ilosci oksysteroli z 77 do 176 1199 Natomiast ogrzewanie oleju rzepakoweshygo (zawierajqcego znaczne ilosci kwasu linolenowego n-3) w temperaturze 180degC w czasie 25 minut skutkuje zwi~kszeshyniem ilosci oksysteroli z 251 do 1971 1199 Produkty utleshyniania fitosteroli powodujqzaburzenia w funkcjonowaniu blon kom6rkowych i zahamowanie syntezy DNA oraz wykazujq dzialanie mutagenne kancerogenne angiotoksyczne cytoshytoksyczne i immunosupresyjne (5)

Ograniczenie spotycia tluszcz6w zwierz~cych i zastqpieshynie ich w~glowodanami nie wplywa na popraw~ wskaznik6w lipidowych krwi wr~cz przeciwnie Skutkiem takiej modyfikashycji diety jest wprawdzie niewielkie zmniejszenie st~zenia LDL-cholesterolu i cholesterolu calkowitego ale jednoczeshysnie znaczne zmniejszenie st~zenia HDL-cholesterolu oraz zwi~kszenie koncentracji VLDL-cholesterolu i wskaznik6w krzepliwosci krwi Dieta wysokow~glowodanowa prowadzi ponadto do zwi~kszenia st~zenia homocysteiny na skutek niedobor6w witamin kwasu foliowego 82 i 8 6 Zastqpienie nasyconych KT w~glowodanami nie zmniejsza ryzyka rozshywoju miatdtycy i nowotwor6w w~glowodany bowiem nie mogq zastqpie biologicznej roli poszczeg61nych kwas6w tluszshyczowych Zbyt duta podaz energii w diecie zwlaszcza przy niewielkiej aktywnosci fizycznej prowadzi do chor6b ukladu krqzenia Wartosc energetyczna calodobowych posilk6w Amerykanina Anglika i Fina wynosi 3200 kcal a miazdzyc~ naczyn krwionosnych stwierdza si~ u przedstawicieli tych nacji pi~ciokrotnie cz~sciej niz u mieszkanc6w Indii i Japonii gdzie przeci~tna dieta to zaledwie 2000 kcal (15)

R6wniez niedob6r antyoksydant6w w diecie moze zaposhycZqtkowac zmiany miazdzycowe w ukladzie sercowo-naczyshyniowym Prowadzi to do oksydacji nienasyconych KT w fosshyfolipidach blon kom6rkowych oraz do kumulacji homocysteiny [3 424]

SKtPDNIKI DIETY ZMNIEJSZAJPtCE RYZYKO MIAZDZYCY

Cholesterol transportowany w lipoproteinach osocza (LDL HDL VLDL) wyst~puje gl6wnie w formie estru z cis wielonieshynasyconym KT Organizm czlowieka nie jest w stanie synteshytyzowae tego typu kwas6w tluszczowych kt6re Sq niezb~dshyne nie tylko do transportu cholesterolu lecz r6wniez do jego magazynowania Pul~ tzw niezb~dnych nienasyconych kwashys6w tluszczowych (NNKT) stanowiq kwas linolowy (LA) (C182 n-6) a-linolenowy (LNA) (C183 n-3) oraz ich dlushygotancuchowe pochodne tj kwas arachidonowy (M) (C204 n-6) kwas eikozapentaenowy (EPA) (C205 n-3) i dokozashyheksaenowy (DHA) (C226 n-3) Wst~powanie NNKT w dieshycie a zwlaszcza odpowiednie proporcje WNKT n-6 do n-3 Sq szczeg61nie istotne w metabolizmie lipid6w [725]

Kon

sze aktgtshytez r6 ka r

ny za nab poo no

(n-3 a n prze sci SZCij USUI

leps

bull gati nia wfl spa z ~

41 Kontrowersje wok61 cholesterolu pokarmowego

Stosowanie diety bogatej w WNKT powoduje istotne zmniejshyszenie st~zenia frakcji LDL cholesterolu oraz ograniczenie aktywnosci enzym6w biorqcych udzial w desaturacji KT i synshytezie triacylogliceroli w wqtrobie Dzi~ki temu zmniejsza si~ r6wniez st~zenie frakcji VLDL-cholesterolu uznanego czynnishyka ryzyka wystqpienia choroby wiencowej [20 29 31]

Wykazano ze od proporcji KT nasyconych i nienasycoshynych oraz stosunku ich ilosci do st~zenia cholesterolu zaleshyZq wlasciwosci blon kom6rkowych Obecnose WNKT w bloshynach zwi~ksza ich plynnose Skladniki blon kom6rkowych podlegajq ciqglej wymianie a uwalniane z fosfolipid6w bloshynowych WNKT wykorzystywane Sq do syntezy eikozanoid6w

Eikozanoidy syntetyzowane z kwasu eikozapentaenowego (n-3) wykazujq dzialanie przeciwzakrzepowe przeciwzapalne a nawet antykancerogenne Ponadto obnizajq cisnienie krwi przeciwdzialajq rozwojowi cukrzycy typu 2 i zapobiegajq otyloshysci [25] Zaobserwowano r6wniez ze WNKT n-3 mogq zwi~kshyszae aktywnose lipazy lipoproteinowej Poza tym wpiywajq na usuwanie cholesterolu w postaci soli kwas6w z6lciowych Najshylepszym zr6dlem WNKT n-3 jest tluszcz rybi [29 42]

Z licznych badan epidemiologicznych wynika ze dieta boshygata w jednonienasycone KT powoduje zmniejszenie st~zeshynia cholesterolu calkowitego oraz frakcji LDL Wyraznq poprashyw~ wskaznik6w lipidowych krwi obserwowano w przypadku spozywania kwasu oleinowego n-9 gl6wnego skladnika oliwy z oliwek Jednak hipolipemiczny efekt dzialania diety sr6dziemshynomorskiej jest skutkiem duzego spozycia WfIKT n-3 (z ryb i owoc6w morza) i antyoksydant6w (z owoc6w warzyw czershywonego wina) a przede wszystkim malego spozycia WNKT n-6 (zawartose kwasu linolowego w oliwie z oliwek nie przeshykracza 10) oraz sztucznych izomer6w trans KT

Absorpcja cholesterolu zjelita moze bye ograniczona przez roslinne fitosterole (sterole i stanole) Te naturalne skladniki 0lej6w jadalnych 0 budowie podobnej do cholesterolu hamushyjq jego wchlanianie z jelit Sterole to zwiqzki nienasycone majqce w pierscieniu podw6jne wiqzania natomiast stanole to formy nasycone Uwodornienie fitosteroli prowadzi do poshywstawania bardziej stabilnej formy - stanoli 0 wi~kszej akshytywnosci i skutecznosci w redukcji cholesterolu w osoczu krwi Obecnose tych zwiqzk6w w chylomikronach hamuje estryfishykacj~ cholesterolu i uniemozliwia jego transport zwrotny do krwi Dotyczy to zar6wno cholesterolu endogennego (wqtroshybowego) jak i egzogennego (pokarmowego) Sterole i stashynole w r6Znym stopniu zmniejszajq st~zenie cholesterolu calkowitego i frakcji LDL u os6b z prawidlowym a takze zwi~kshyszonym st~zeniem cholesterolu [27 39] Najwi~kszy efekt hipolipemiczny - zmniejszenie ilosci cholesterolu calkowiteshygo srednio 0 7i frakcji LDL 010 stwierdzono przy jednoshyczesnym stosowaniu stero li i diety niskotiuszczowej [14] Zahamowaniu absorpcji cholesterolu w jelicie (0 362) pod wplywem steroli roslinnych towarzyszy jednak zwi~kszona (0533) jego synteza w wqtrobie [27]

Cholesterol i kwasy z61ciowe wiqzane Sq w przewodzie pokarmowym przez blonnik pokarmowy Nie jest on substanshycjq biologicznie czynnq rna znikomq wartose energetycznq i nie ulega rozkladowi w przewodzie pokarmowym czlowieka Pokarmy bogate w blonnik ulatwiajq trawienie przez pobushydzanie wydzielania sliny buforowanie tresci zolqdka zwi~kshyszone wypelnienie jelit oraz zatrzymywanie wody co skutkushyje skracaniem pasazu jelitowego Poza tym blonnik umozliwia rozw6j potrzebnej flory bakteryjnej w jelicie grubym [2]

Badania w ukladzie doswiadczalnym in vitro oraz in vivo wykazaly ze st~zerie crolesterolu we krwi zwlaszcza w przyshypadkach hipercholesteroemi skutecznie zmniejszajq r6zne szczepy paleczek Lacaciius sp [1 33] Zjawisko to jest mozliwe dzi~ki aktywnosci hydrolaz soli kwas6w z61ciowych [41] Zdekoniugoane bullbull asy z6ciowe Sq slabiej reabsorboshywane z jelit Zwi~ksze oalanie kwas6w z6kiowych z organizmu stymulu ia s~ tez~ 10wych pierwotnych kwas6w z6kiowych z chcleste n s iem czego jego ilose w ososhyczu maleje Poza ~ ztieo owane kwasy z6kiowe ograshyniczajq jelitowq abso ~ ~ I oraz cholesterolu pokarshy

mowego W przypadku niskiego pH mozliwe jest takze wyshytrqcanie cholesterolu z soli z61ciowych [18 23]

Szczeg61nie istotne zwlaszcza we wczesnych stadiach rozwoju miazdzycy jest ochronne dzialanie antyoksydant6w pokarmowych Mechanizm przeciwmiazdzycowego dzialania skladnik6w diety polega na hamowaniu proces6w prooksyshydacyjnych w organizmie oraz na blokowaniu tworzenia rodshynik6w tlenu i azotu a takze nadtlenk6w lipidowych Spozyshywane w diecie warzywno-owocowej witaminy oraz fitozwiqzki (np flawonoidy fitosterole) ulatwiajq utrzymanie antyoksyshydacyjnej homeostazy organizmu Niestety nie zawsze Sq w pelni skuteczne albowiem wi~kszose z nich nie jest aktywna w srodowisku lipofilnym Dobrym zr6dlem antyoksydant6w rozpuszczalnych w lipidach aktywnych r6wniez w organizmie czlowieka Sq tiuszcze zwierz~ce a zwlaszcza tiuszcz mleshykowy [4 8] Dieta bogata w skladniki przeciwutleniajqce zashypewnia prawidlowe funkcjonowanie organizmu zar6wno na poziomie kom6rkowym jak i pozakom6rkowym

PODSUMOWANIE

Utozsamianie miazdzycy tylko z frakcjq utlenionego LDL-choshylesterolu (oxyLDL) prowadzi do bl~dnych wniosk6w Jego metabolizm w organizmie czlowieka uwarunkowany jest obecnosciq w diecie nie tylko egzogennego cholesterolu lecz przede wszystkim WNKT z rodziny n-6 i n-3 fosfolipishyd6w fitosteroli blonnika pokarmowego paleczek Lactoshybacillus sp oraz antyoksydant6w zwlaszcza lipofilnych W powstawaniu miazdzycy istotniejsze niz ilose tiuszczu w diecie Sq niedobory zwlaszcza dlugotrwale antyoksydanshyt6w Prowadzi to do utleniania WNKT w fosfolipidach blon kom6rkowych i powstawania stanu zapalnego naczyn krwioshynosnych

Uwzgl~dniajqc podaz cholesterolu w przeci~tnej diecie i jego przyswajalnosc na poziomie 25-30 mozna stwiershydzic ze jego pula w jelicie cienkim pochodzi w ponad 90 z syntezy wqtrobowej (wydzielany z z6Iciq) a maksymalnie 10 to cholesterol pokarmowy Z tego powodu ograniczenie pokarmowej podazy cholesterolu w niewielkim tylko stopniu wplywa na popraw~ wskaznik6w lipidowych krwi Ponadto nie rna zaleznosci mi~dzy st~zeniem cholesterolu we krwi a zachorowalnosciq na miazdzyc~

Zagrozenie dla zdrowia stanowiq produkty utleniania choshylesterolu i fitosteroli tzw oksysterole wyst~pujqce w zywnoshysci wysokoprzetworzonej przechowywanej w warunkach tleshynowych oraz powstajqce podczas obr6bki termicznej 0lej6w roslinnych Z powodu duzej reaktywnosci utlenione fitosteroshyIe zwi~kszajq tempo utleniania cholesterolu zar6wno w zywshynosci jak i w organizmie czlowieka Produkty utleniania fitoshysteroli oraz cholesterolu inicjujq procesy wolnorodnikowe kt6re lezq u podloza miazdzycy nowotwor6w oraz schorzen neurologicznych

Ze wzgl~du na obecnose fitosteroli (Iatwo ulegajqcych oksydacji) a takze nadmiar WNKT n-6 oleje roslinne Sq barshydziej szkodliwe dla zdrowia niz tluszcze zwierz~ce bogate w kwasy tluszczowe nasycone i cholesterol Utozsamianie niezb~dnych nienasyconych KT z WNKT n-6 jest bl~dne proshywadzi bowiem do zaburzen r6wnowagi KT n-6 i n-3 a przy niedoborach antyoksydant6w zwi~ksza si~ prawdopodobienshystwo wystqpienia chor6b ukladu sercowo-naczyniowego i noshywotwor6w

PISMIENtIICTWO

1 Ahn YT Kim GB Lim KS Baek YJ Kim HU Oeconjugation of bile salts by Lactobacillus acidophilus isolates Int Dairy J 2003 13 303-311

2 Bartnikowska E Wplyw wl6kna pokarmowego na gospodark(t lipidowt u zwierztt doswiadczalnych i ludzi Zesz Nauk ART Olsztyn 1993 25 3-99

3 Bartnikowska E Obiedzinski MW Cholesterol i sprz(tione dieny kwasu linolowego jako potencjalne antyoksydanfy in vivo Materialy z II Konfeshyrencji Naukowej w Lodzi 1999 54-60

39 Kontrowersje wok61 cholesterolu pokarmowego

wczesniej nii cholesterol Mechanizm transportu cholesteroshylu i lipid6w do rqbka szczoteczkowego kom6rek blony sluzoshywej jelita a nast~pnie do enterocyt6w nie zostal jeszcze doshykladnie poznany Najprawdopodobniej decydujqcq rol~ odgrywajq gradient pH oraz polqczenia z bialkami [37]

Cholesterol pokarmowy wchlaniany jest z jelita maksyshymalnie w 25-30 Stopien jego absorpcji zalezy przede wszystkim od ilosci wydzielanej z6lei a w mniejszym stopniu od zawartosci tluszczu i cholesterolu w pokarmach Wiele danych wskazuje na to ze redukcja pokarmowej podazy choshylesterolu podobnie jak czynniki zmniejszajqce jego wchlashynianie z jelita w niewielkim tylko stopniu wplywa na st~zenie cholesterolu w surowicy

CHOLESTEROL ENOOGENNY (WATROBOWY)

Cholesterol endogenny jest syntetyzowany z acetylo-CoA przez wszystkie kom6rki organizmu czlowieka Jednak gl6wshynym miejscem tego procesu jest wqtroba W narzqdzie tym syntetyzowane jest okolo 800 mg natomiast w calym organishyzmie zdrowego doroslego czlowieka - do 1500 mg choleshysterolu dziennie z czego 23 to jego estry Okolo 10 choleshysterolu syntetyzowanego endogennie pochodzi z jelit

Zwiqzek ten jest prekursorem syntezy hormon6w steroshyidowych (hormony plciowe kortykosteroidy) witaminy 0 3 i kwas6w i6lciowych oraz skladnikiem strukturalnym blon koshym6rkowych i zewn~trznej warstwy lipoprotein Udowodnioshyno ze blony kom6rkowe zawierajq go az 30 Czqsteczki cholesterolu przenoszqc si~ z jednej strony blony na drugq (zjawisko flip-flop) wplywajq na wlasciwosci reologiczne blon umozl iwiajqc gwaltowne zmiany ksztaltu narzqd6w (praca serca pluc jelit strun glosowych itp) Warunkiem prawidloshywego funkcjonowania tkanki nerwowej jest obecnosc choleshysterolu w ilosci minimum 5 [37]

Wi~kszosc cholesterolu endogennego jest przeksztalcashyna w wqtrobie w kwasy z6lciowe kt6rych sole Sq cz~sciowo rozpuszczalne w wodzie Ze wzgl~du na zdolnosc zmniejshyszania napi~cia powierzchniowego wsp61dzialajq one w dysshypersji i hydrolizie enzymatycznej lipid6w oraz ulatwiajq abshysorpcj~ powstalych kwas6w tluszczowych i monoacylogliceroli przez kom6rki jelita Cholesterol jest wydalany z organizmu z i61ciq jako wolny cholesterol albo sole kwas6w z6lciowych Znaczna jego ilosc wydalana tq drogq jest ponownie wchlashyniana w jelitach (krqienie jelitowo-wqtrobowe) Zwi~kszona jego absorpcja z jelit powoduje ograniczenie jego wydzielashynia w wqtrobie Niedobory soli kwas6w z61ciowych wplywajq na powstawanie kamieni z61ciowych oraz zmniejszenie abshysorpcji WNKT witamin rozpuszczalnych w tluszczu i choleshysterolu pokarmowego a takZe zmniejszenie reabsorpcji choshylesterolu wydalanego z z6lciq

Podobnie jak inne ZWiqzki w organizmach zywych choleshysterol podlega ciqglej vvymianie Utrzymanie optymalnego jego st~zenia w r6znych tkankach organizmu wymaga skomshyplikowanych mechanizm6w transportu Przyczynq tego jest bardzo maly stopien jego rozpuszczalnosci

Kom6rki obwodowe organizmu wykorzystujq zazwyczaj cholesterol syntetyzomiddotary watrobie a jego transport mozshy

e

liwy jest dopiero po uprzednim wfqczeniu do lipoprotein Synshytetyzowane VOl watrobe 00 oteiny r6Zniq si~ g~stosciq i sredshynicq cZqstek za elta2 roz e bialka i w zwiqzku z tym charakteryzuja si ~ 00- e- - i wlasciwosciami funkcjonalshynymi w transporce ~ epound= aoylogliceroli oraz fosfolishypid6w R6Znice ~sS1 Orrotein sa konsekwencjq zmiennych propo~lt aIej g~stosci zawartych we wn~trzu czasemiddot x tE _ -0 0 duzej g~stosci obecshynych w hydrofi e -- ~osz Zeg61 re lipoproteiny nie Sq pojedynczym czas - ~ o-ecyzyjnym ukladem enshyzymatycznym tlt-lt bull --e Z Nelkosc i g~stosc zmieniajq si~ w ~G ~_ - _ a~ ) 7]

Transport i meltax - - ie bylby mozliwy bez udzialu bialek kt -e --==-2 - -~~ 00 e receptory w bloshy

nach kom6rkowych wqtroby i tkanek obwodowych Bialka te po wbudowaniu do lipoprotein tworzq kompleksy z receptoshyrami co umozliwia wnikni~cie lipoproteiny do wn~trza kom6rshyki Ola zaakcentowania odr~bnosci chemicznej oraz funkcji biologicznej nazwano je apolipoproteinami Ootychczas wyshyodr~bniono i dobrze scharakteryzowano apoJipoproteiny apoE apoB-48 i apoB-100 a takie apoCIl - aktywujqcq lipashyz~ lipoproteinowq w scianie naczyn krwionosnych i apoA-1 shyaktywujqcq transacylaz~ (enzym estryfikujqcy cholesterol wielonienasyconym kwasem tluszczowym) [37]

ROLA CHOLESTEROLU W PATOGENEZIE MIAZOZYCY

Miazdzyca naczyn stanowiqca gl6wnq przyczyn~ niedoshykrwiennej choroby serca czy zawalu serca jest chorobq 0

wieloczynnikowej patogenezie Liczne badania doswiadczalshyne kliniczne i epidemiologiczne wSkazujq na udzial wolnych rodnik6w i produkt6w utleniania lipid6w jako czynnik6w proshycesu aterogenezy [36] Szczeg61nq rol~ przypisuje si~ streshysowi oksydacyjnemu kt6ry wiqze si~ z powstawaniem (podshyczas przemian metabolicznych przy zakazeniach wirusowych i bakteryjnych a takze na skutek palenia papieros6w nadshyuzywania alkoholu czy skazenia srodowiska) nadmiaru wolshynych rodnik6w oraz reaktywnych form tlenu i azotu Perokshysydacja nienasyconych kwas6w tluszczowych w fosfolipidach i estrach cholesterolu indukowana przez wolne rodniki tleshynowe i ich reaktywne pochodne prowadzi do uszkodzenia sr6dblonka

Wiele danych wskazuje ze istotnq rol~ w zapoczqtkowashyniu niekorzystnych zmian w sr6dbionku naczyn krwionosnych odgrywa r6wniez homocysteina [9 24] Cytotoksyczne jej dzialanie powoduje degradacj~ elastyny w blonie wewn~trzshynej co przyspiesza procesy wl6knienia i wapnienia naczyn krwionosnych Homocysteina jest r6wniez powodem zabushyrzenia r6wnowagi proces6w krzepni~cia i zwi~kszonej zdolshynosci plytek do agregacji czego konsekwencjqjest przyspieshyszenie procesu miazdzycowego [28] Kumulacji jej we krwi zapobiega metylacja do cysteiny mozliwa w obecnosci witashymin kwasu foliowego B12 i B6 [9 19] Niedob6r kt6rejkolwiek z tych witamin moze prowadzic do zwi~kszenia st~zenia hoshymocysteiny we krwi Zaburzenia przemiany metioniny dotyshyCZq okolo 7 populacji natomiast w grupie chorych na choshyroby ukladu krqzenia - 25 [32]

Waznym czynnikiem w rozwoju miazdzycy Sq wyst~pujqshyce w osoczu lipoproteiny 0 malej g~stosci (low density liposhyprotein - LOL) kt6re stosunkowo latwo ulegajq oksydatywshynym modyfikacjom pod wplywem wolnych rodnik6w oraz reaktywnych form tlenu i azotu Zmodyfikowane LOL (oxyLOL) przejmowane Sq przez makrofagi kt6re przeksztalcajq si~ w kom6rki piankowate stanowiqce jeden z gl6wnych skladnishyk6w blaszki miazdzycowej Powstawanie kom6rek piankoshywatych nasila si~ ze wzrostem st~zenia w osoczu oxyLOL W patogenezie miazdzycy obok peroksydacji lipid6w blon komorkowych i lipoprotein osocza istotnq rol~ odgrywa r6wshyniez agregacja plytek co prowadzi cz~sto do zakrzep6w wewnqtrznaczyniowych [16]

W swietie tego miazdzyca jest stanem patologicznym nashyozyn krwionosnych kt6ry rozwija si~ jako narastajqca dysfunkshyoja kom6rek sci any naczyniowej sr6dblonka i mi~~ni6wki gladshykiej oraz zaburzenia w ukladzie monocyty - makrofagi [26]

Uszkodzenie sr6dblonka zawsze indukuje proces zapalshyny z czym zwiqzane jest uwalnianie mediator6w zapalenia W procesie tym istotnq rol~ odgrywajq eikozanoidy powstashyjqce z WNKT n-6 [10 21]

W miar~ rozwoju choroby w scianach naczyn krwionosshynych zwi~ksza si~ liczba blaszek miazdzycowych kt6re z czasem ulegajqzwapnieniu i stwardnieniu Powoduje to zw~shyzenie swiatla naczyn oraz ogranicza zdolnosc organizmu do zaopatrywania tkanek w substancje odzywcze i tlen Skutshykiem tego jest ograniczona sprawnosc wszystkich organ6w

l

40

i

G Cichosz H Czeczot

Szkodliwe dzialanie wolnych rodnik6w neutralizowane jest przez system obronny organizmu w kt6rego sklad wchodzq enzymy antyoksydacyjne (dysmutaza ponadtlenkowa katashylaza peroksydaza i reduktaza glutationowa oraz transferaza glutationowa) a takZe drobnoczqsteczkowe antyoksydanty (glutation witamina A E i C kwas moczowy bilirubina i inne) Antyoksydacyjny system obronny organizmu mozna skuteczshynie wspomagae dietq bogatq w naturalne skladniki pozywieshynia wykazujqce dzialanie przeciwutleniajqce (np witaminy f1awonoidy i inne) [4 36]

W swietle badan z ostatnich lat cholesterol a zwlaszcza cholesterol pokarmowy nie wydaje si~ bye ani jedynym ani najistotniejszym czynnikiem w etiologii miazdzycy oraz choshyroby niedokrwiennej serca

SKtPDNIKI DIETY ZWI~KSZAJPtCE RYZYKO MIAZDZYCY

Intensyfikacj~ zmian miazdzycowych a takZe zaburzen metashybolizmu tluszcz6w w organizmie czlowieka powodujq takze izomery trans wyst~pujqce w utwardzanych olejach roslinshynych [35] Ze wzgl~du na wYZSZq 0 okoto 20degC temperatur~ topnienia w por6wnaniu z izomerami cis - izomery trans w temperaturze ciala czlowieka majq stalq konsystencj~ Poza tym konfiguracja przestrzenna w ksztalcie litery Z ulatwia blokowanie i kumulacj~ cholesterolu (37) Przy niedoborach WNKT n-3 izomery trans wbudowujq si~ w struktur~ sciany kom6rkowej powodujqc jej sztywnienie i dysfunkcje kom6shyrek Izomery te blokujq transacetylaz~ odpowiedzialnq za esshytryfikacj~ cholesterolu co ulatwia jego krystalizacj~ i powstashywanie blaszki miazdzycowej [6 22)

R6wniez nadmiar WNKT n-6 wykazuje niekorzystne dziashylanie dla kom6rek naszego organizmu [7 13] WNKT uwalshyniane z fosfolipid6w blonowych Sq wykorzystywane do synshytezy aktywnych biologicznie eikozanoid6w (prostaglandyn prostacyklin tromboksan6w leukotrien6w i lipoksyn) Ich nadmiar prowadzi do zmian miazdzycowych i zakrzepowych reakcji zapalnych i alergicznych oraz do powstawania nowoshytwor6w (np raka sutka jelita grubego prostaty) [1017] Dane epidemiologiczne wskazujq ze optymalne dla zdrowia czloshywieka proporcje WNKT n-6 do n-3 wynoszq 4-5 1 Tymczashysem z badan epidemiologicznych wynika ze z powodu ograshyniczenia spozycia tluszcz6w zwierz~cych na korzyse tluszcz6w roslinnych w przeci~tnej europejskiej diecie proshyporcje te Sq bardzo niekorzystne i wynoszq 20-301 (38) Nadmiar kwas6w nienasyconych w kom6rkach organizmu powoduje koniecznose dodatkowej ochrony antyoksydacyjshynej w przeciwnym razie zwi~ksza si~ prawdopodobienstwo zachorowania na choroby nowotworowe [21] Zagrozenie to pot~guje jednoczesny niedob6r antyoksydant6w nadmiar eikozanoid6w syntetyzowanych z WNKT n-6 oraz zahamoshywanie aktywnosci enzym6w uczestniczqcych w syntezie dlushygotancuchowych kwas6w tluszczowych n-3 (EPA i DHA) [10] Wielonienasycone KT z rodziny n-6 spozywane w nadmiashyrze Sq bardziej szkodliwe niz nadmiar nasyconych KT [5 21]

Wciqz popularny jest poglqd ze nasycone KT wykazujq dzialanie hipercholesterolemiczne i aterogenne [16 30) Jedshynak w populacjach spozywajqcych tluszcze zwierz~ce uzushypelnione niewielkq ilosciq WNKT z rodziny n-6 i n-3 wskaznishyki dotyczqce zapadalnosci na choroby oraz zgon6w z powodu miazdzycy i nowotwor6w Sq male co zaprzecza przedstashywionym opiniom Wyeliminowanie tluszcz6w zwierz~cych z diety pacjent6w po zawale nie wplyn~o na stan ich zdrowia ale uzupelnienie jej tluszczami z ryb WNKT n-3 spowodowashy10 radykalnq popraw~ wskaznik6w lipidowych (29) Obecnose tluszcz6w zwierz~cych w diecie niskokalorycznej nie wplywa na pogorszenie tych wskaznik6w [15 34] Wprawdzie nadshymiar w diecie Huszcz6w zwierz~cych skutkuje zwi~kszonym st~teniem cholesterolu calkowitego i frakcji LDL ale nie poshywoduje zmniejszenia st~zenia frakcji HDL Poza tym w odshyr6Znieniu od tluszcz6w roslinnych w tluszczach zwierz~cych

obecne Sq r6Znorodne antyoksydanty (a-tokoferol witamina A D3 CLA) skutecznie zabezpieczajqce cholesterol przed oksydacjq [3 4)

Motliwe jest jednak utlenianie cholesterolu w zywnosci wysokoprzetworzonej przechowywanej w warunkach dost~shypu tlenu Tlenki cholesterolu Sq latwiej wchlaniane w przeshywodzie pokarmowym nit cholesterol W najwi~kszych iloshysciach wyst~pujq w proszku z z6ltek jaj w tartym serze i mrozonym mi~sie przy czym w mi~sie drobiowym jest ich wi~cej nit w wolowinie i wieprzowinie Produkty utleniania cholesterolu wplywajq na metabolizm kwasu arachidonoweshygo a takze powstajqcych z niego eikozanoid6w kt6re bez aktywacji cyklooksygenaz przyczyniajq si~ do rozwoju zmian zapalnych Dzi~ki duzej reaktywnosci produkty utleniania cholesterolu inicjujq procesy wolnorodnikowe kt6re prowashydZq do zmian aterogennych i nowotworowych [40)

Szybkose utleniania cholesterolu zwi~kszajq utlenione fishytosterole Ze wzgl~du na malq stabilnose oksydacyjnq oleshyj6w roslinnych podczas obr6bki termicznej fitosterole ulegashyjq utlenianiu Ogrzewanie oleju z oliwek w temperaturze 180degC przez 2 godziny powoduje zwi~kszenie ilosci oksysteroli z 77 do 176 1199 Natomiast ogrzewanie oleju rzepakoweshygo (zawierajqcego znaczne ilosci kwasu linolenowego n-3) w temperaturze 180degC w czasie 25 minut skutkuje zwi~kszeshyniem ilosci oksysteroli z 251 do 1971 1199 Produkty utleshyniania fitosteroli powodujqzaburzenia w funkcjonowaniu blon kom6rkowych i zahamowanie syntezy DNA oraz wykazujq dzialanie mutagenne kancerogenne angiotoksyczne cytoshytoksyczne i immunosupresyjne (5)

Ograniczenie spotycia tluszcz6w zwierz~cych i zastqpieshynie ich w~glowodanami nie wplywa na popraw~ wskaznik6w lipidowych krwi wr~cz przeciwnie Skutkiem takiej modyfikashycji diety jest wprawdzie niewielkie zmniejszenie st~zenia LDL-cholesterolu i cholesterolu calkowitego ale jednoczeshysnie znaczne zmniejszenie st~zenia HDL-cholesterolu oraz zwi~kszenie koncentracji VLDL-cholesterolu i wskaznik6w krzepliwosci krwi Dieta wysokow~glowodanowa prowadzi ponadto do zwi~kszenia st~zenia homocysteiny na skutek niedobor6w witamin kwasu foliowego 82 i 8 6 Zastqpienie nasyconych KT w~glowodanami nie zmniejsza ryzyka rozshywoju miatdtycy i nowotwor6w w~glowodany bowiem nie mogq zastqpie biologicznej roli poszczeg61nych kwas6w tluszshyczowych Zbyt duta podaz energii w diecie zwlaszcza przy niewielkiej aktywnosci fizycznej prowadzi do chor6b ukladu krqzenia Wartosc energetyczna calodobowych posilk6w Amerykanina Anglika i Fina wynosi 3200 kcal a miazdzyc~ naczyn krwionosnych stwierdza si~ u przedstawicieli tych nacji pi~ciokrotnie cz~sciej niz u mieszkanc6w Indii i Japonii gdzie przeci~tna dieta to zaledwie 2000 kcal (15)

R6wniez niedob6r antyoksydant6w w diecie moze zaposhycZqtkowac zmiany miazdzycowe w ukladzie sercowo-naczyshyniowym Prowadzi to do oksydacji nienasyconych KT w fosshyfolipidach blon kom6rkowych oraz do kumulacji homocysteiny [3 424]

SKtPDNIKI DIETY ZMNIEJSZAJPtCE RYZYKO MIAZDZYCY

Cholesterol transportowany w lipoproteinach osocza (LDL HDL VLDL) wyst~puje gl6wnie w formie estru z cis wielonieshynasyconym KT Organizm czlowieka nie jest w stanie synteshytyzowae tego typu kwas6w tluszczowych kt6re Sq niezb~dshyne nie tylko do transportu cholesterolu lecz r6wniez do jego magazynowania Pul~ tzw niezb~dnych nienasyconych kwashys6w tluszczowych (NNKT) stanowiq kwas linolowy (LA) (C182 n-6) a-linolenowy (LNA) (C183 n-3) oraz ich dlushygotancuchowe pochodne tj kwas arachidonowy (M) (C204 n-6) kwas eikozapentaenowy (EPA) (C205 n-3) i dokozashyheksaenowy (DHA) (C226 n-3) Wst~powanie NNKT w dieshycie a zwlaszcza odpowiednie proporcje WNKT n-6 do n-3 Sq szczeg61nie istotne w metabolizmie lipid6w [725]

Kon

sze aktgtshytez r6 ka r

ny za nab poo no

(n-3 a n prze sci SZCij USUI

leps

bull gati nia wfl spa z ~

41 Kontrowersje wok61 cholesterolu pokarmowego

Stosowanie diety bogatej w WNKT powoduje istotne zmniejshyszenie st~zenia frakcji LDL cholesterolu oraz ograniczenie aktywnosci enzym6w biorqcych udzial w desaturacji KT i synshytezie triacylogliceroli w wqtrobie Dzi~ki temu zmniejsza si~ r6wniez st~zenie frakcji VLDL-cholesterolu uznanego czynnishyka ryzyka wystqpienia choroby wiencowej [20 29 31]

Wykazano ze od proporcji KT nasyconych i nienasycoshynych oraz stosunku ich ilosci do st~zenia cholesterolu zaleshyZq wlasciwosci blon kom6rkowych Obecnose WNKT w bloshynach zwi~ksza ich plynnose Skladniki blon kom6rkowych podlegajq ciqglej wymianie a uwalniane z fosfolipid6w bloshynowych WNKT wykorzystywane Sq do syntezy eikozanoid6w

Eikozanoidy syntetyzowane z kwasu eikozapentaenowego (n-3) wykazujq dzialanie przeciwzakrzepowe przeciwzapalne a nawet antykancerogenne Ponadto obnizajq cisnienie krwi przeciwdzialajq rozwojowi cukrzycy typu 2 i zapobiegajq otyloshysci [25] Zaobserwowano r6wniez ze WNKT n-3 mogq zwi~kshyszae aktywnose lipazy lipoproteinowej Poza tym wpiywajq na usuwanie cholesterolu w postaci soli kwas6w z6lciowych Najshylepszym zr6dlem WNKT n-3 jest tluszcz rybi [29 42]

Z licznych badan epidemiologicznych wynika ze dieta boshygata w jednonienasycone KT powoduje zmniejszenie st~zeshynia cholesterolu calkowitego oraz frakcji LDL Wyraznq poprashyw~ wskaznik6w lipidowych krwi obserwowano w przypadku spozywania kwasu oleinowego n-9 gl6wnego skladnika oliwy z oliwek Jednak hipolipemiczny efekt dzialania diety sr6dziemshynomorskiej jest skutkiem duzego spozycia WfIKT n-3 (z ryb i owoc6w morza) i antyoksydant6w (z owoc6w warzyw czershywonego wina) a przede wszystkim malego spozycia WNKT n-6 (zawartose kwasu linolowego w oliwie z oliwek nie przeshykracza 10) oraz sztucznych izomer6w trans KT

Absorpcja cholesterolu zjelita moze bye ograniczona przez roslinne fitosterole (sterole i stanole) Te naturalne skladniki 0lej6w jadalnych 0 budowie podobnej do cholesterolu hamushyjq jego wchlanianie z jelit Sterole to zwiqzki nienasycone majqce w pierscieniu podw6jne wiqzania natomiast stanole to formy nasycone Uwodornienie fitosteroli prowadzi do poshywstawania bardziej stabilnej formy - stanoli 0 wi~kszej akshytywnosci i skutecznosci w redukcji cholesterolu w osoczu krwi Obecnose tych zwiqzk6w w chylomikronach hamuje estryfishykacj~ cholesterolu i uniemozliwia jego transport zwrotny do krwi Dotyczy to zar6wno cholesterolu endogennego (wqtroshybowego) jak i egzogennego (pokarmowego) Sterole i stashynole w r6Znym stopniu zmniejszajq st~zenie cholesterolu calkowitego i frakcji LDL u os6b z prawidlowym a takze zwi~kshyszonym st~zeniem cholesterolu [27 39] Najwi~kszy efekt hipolipemiczny - zmniejszenie ilosci cholesterolu calkowiteshygo srednio 0 7i frakcji LDL 010 stwierdzono przy jednoshyczesnym stosowaniu stero li i diety niskotiuszczowej [14] Zahamowaniu absorpcji cholesterolu w jelicie (0 362) pod wplywem steroli roslinnych towarzyszy jednak zwi~kszona (0533) jego synteza w wqtrobie [27]

Cholesterol i kwasy z61ciowe wiqzane Sq w przewodzie pokarmowym przez blonnik pokarmowy Nie jest on substanshycjq biologicznie czynnq rna znikomq wartose energetycznq i nie ulega rozkladowi w przewodzie pokarmowym czlowieka Pokarmy bogate w blonnik ulatwiajq trawienie przez pobushydzanie wydzielania sliny buforowanie tresci zolqdka zwi~kshyszone wypelnienie jelit oraz zatrzymywanie wody co skutkushyje skracaniem pasazu jelitowego Poza tym blonnik umozliwia rozw6j potrzebnej flory bakteryjnej w jelicie grubym [2]

Badania w ukladzie doswiadczalnym in vitro oraz in vivo wykazaly ze st~zerie crolesterolu we krwi zwlaszcza w przyshypadkach hipercholesteroemi skutecznie zmniejszajq r6zne szczepy paleczek Lacaciius sp [1 33] Zjawisko to jest mozliwe dzi~ki aktywnosci hydrolaz soli kwas6w z61ciowych [41] Zdekoniugoane bullbull asy z6ciowe Sq slabiej reabsorboshywane z jelit Zwi~ksze oalanie kwas6w z6kiowych z organizmu stymulu ia s~ tez~ 10wych pierwotnych kwas6w z6kiowych z chcleste n s iem czego jego ilose w ososhyczu maleje Poza ~ ztieo owane kwasy z6kiowe ograshyniczajq jelitowq abso ~ ~ I oraz cholesterolu pokarshy

mowego W przypadku niskiego pH mozliwe jest takze wyshytrqcanie cholesterolu z soli z61ciowych [18 23]

Szczeg61nie istotne zwlaszcza we wczesnych stadiach rozwoju miazdzycy jest ochronne dzialanie antyoksydant6w pokarmowych Mechanizm przeciwmiazdzycowego dzialania skladnik6w diety polega na hamowaniu proces6w prooksyshydacyjnych w organizmie oraz na blokowaniu tworzenia rodshynik6w tlenu i azotu a takze nadtlenk6w lipidowych Spozyshywane w diecie warzywno-owocowej witaminy oraz fitozwiqzki (np flawonoidy fitosterole) ulatwiajq utrzymanie antyoksyshydacyjnej homeostazy organizmu Niestety nie zawsze Sq w pelni skuteczne albowiem wi~kszose z nich nie jest aktywna w srodowisku lipofilnym Dobrym zr6dlem antyoksydant6w rozpuszczalnych w lipidach aktywnych r6wniez w organizmie czlowieka Sq tiuszcze zwierz~ce a zwlaszcza tiuszcz mleshykowy [4 8] Dieta bogata w skladniki przeciwutleniajqce zashypewnia prawidlowe funkcjonowanie organizmu zar6wno na poziomie kom6rkowym jak i pozakom6rkowym

PODSUMOWANIE

Utozsamianie miazdzycy tylko z frakcjq utlenionego LDL-choshylesterolu (oxyLDL) prowadzi do bl~dnych wniosk6w Jego metabolizm w organizmie czlowieka uwarunkowany jest obecnosciq w diecie nie tylko egzogennego cholesterolu lecz przede wszystkim WNKT z rodziny n-6 i n-3 fosfolipishyd6w fitosteroli blonnika pokarmowego paleczek Lactoshybacillus sp oraz antyoksydant6w zwlaszcza lipofilnych W powstawaniu miazdzycy istotniejsze niz ilose tiuszczu w diecie Sq niedobory zwlaszcza dlugotrwale antyoksydanshyt6w Prowadzi to do utleniania WNKT w fosfolipidach blon kom6rkowych i powstawania stanu zapalnego naczyn krwioshynosnych

Uwzgl~dniajqc podaz cholesterolu w przeci~tnej diecie i jego przyswajalnosc na poziomie 25-30 mozna stwiershydzic ze jego pula w jelicie cienkim pochodzi w ponad 90 z syntezy wqtrobowej (wydzielany z z6Iciq) a maksymalnie 10 to cholesterol pokarmowy Z tego powodu ograniczenie pokarmowej podazy cholesterolu w niewielkim tylko stopniu wplywa na popraw~ wskaznik6w lipidowych krwi Ponadto nie rna zaleznosci mi~dzy st~zeniem cholesterolu we krwi a zachorowalnosciq na miazdzyc~

Zagrozenie dla zdrowia stanowiq produkty utleniania choshylesterolu i fitosteroli tzw oksysterole wyst~pujqce w zywnoshysci wysokoprzetworzonej przechowywanej w warunkach tleshynowych oraz powstajqce podczas obr6bki termicznej 0lej6w roslinnych Z powodu duzej reaktywnosci utlenione fitosteroshyIe zwi~kszajq tempo utleniania cholesterolu zar6wno w zywshynosci jak i w organizmie czlowieka Produkty utleniania fitoshysteroli oraz cholesterolu inicjujq procesy wolnorodnikowe kt6re lezq u podloza miazdzycy nowotwor6w oraz schorzen neurologicznych

Ze wzgl~du na obecnose fitosteroli (Iatwo ulegajqcych oksydacji) a takze nadmiar WNKT n-6 oleje roslinne Sq barshydziej szkodliwe dla zdrowia niz tluszcze zwierz~ce bogate w kwasy tluszczowe nasycone i cholesterol Utozsamianie niezb~dnych nienasyconych KT z WNKT n-6 jest bl~dne proshywadzi bowiem do zaburzen r6wnowagi KT n-6 i n-3 a przy niedoborach antyoksydant6w zwi~ksza si~ prawdopodobienshystwo wystqpienia chor6b ukladu sercowo-naczyniowego i noshywotwor6w

PISMIENtIICTWO

1 Ahn YT Kim GB Lim KS Baek YJ Kim HU Oeconjugation of bile salts by Lactobacillus acidophilus isolates Int Dairy J 2003 13 303-311

2 Bartnikowska E Wplyw wl6kna pokarmowego na gospodark(t lipidowt u zwierztt doswiadczalnych i ludzi Zesz Nauk ART Olsztyn 1993 25 3-99

3 Bartnikowska E Obiedzinski MW Cholesterol i sprz(tione dieny kwasu linolowego jako potencjalne antyoksydanfy in vivo Materialy z II Konfeshyrencji Naukowej w Lodzi 1999 54-60

l

40

i

G Cichosz H Czeczot

Szkodliwe dzialanie wolnych rodnik6w neutralizowane jest przez system obronny organizmu w kt6rego sklad wchodzq enzymy antyoksydacyjne (dysmutaza ponadtlenkowa katashylaza peroksydaza i reduktaza glutationowa oraz transferaza glutationowa) a takZe drobnoczqsteczkowe antyoksydanty (glutation witamina A E i C kwas moczowy bilirubina i inne) Antyoksydacyjny system obronny organizmu mozna skuteczshynie wspomagae dietq bogatq w naturalne skladniki pozywieshynia wykazujqce dzialanie przeciwutleniajqce (np witaminy f1awonoidy i inne) [4 36]

W swietle badan z ostatnich lat cholesterol a zwlaszcza cholesterol pokarmowy nie wydaje si~ bye ani jedynym ani najistotniejszym czynnikiem w etiologii miazdzycy oraz choshyroby niedokrwiennej serca

SKtPDNIKI DIETY ZWI~KSZAJPtCE RYZYKO MIAZDZYCY

Intensyfikacj~ zmian miazdzycowych a takZe zaburzen metashybolizmu tluszcz6w w organizmie czlowieka powodujq takze izomery trans wyst~pujqce w utwardzanych olejach roslinshynych [35] Ze wzgl~du na wYZSZq 0 okoto 20degC temperatur~ topnienia w por6wnaniu z izomerami cis - izomery trans w temperaturze ciala czlowieka majq stalq konsystencj~ Poza tym konfiguracja przestrzenna w ksztalcie litery Z ulatwia blokowanie i kumulacj~ cholesterolu (37) Przy niedoborach WNKT n-3 izomery trans wbudowujq si~ w struktur~ sciany kom6rkowej powodujqc jej sztywnienie i dysfunkcje kom6shyrek Izomery te blokujq transacetylaz~ odpowiedzialnq za esshytryfikacj~ cholesterolu co ulatwia jego krystalizacj~ i powstashywanie blaszki miazdzycowej [6 22)

R6wniez nadmiar WNKT n-6 wykazuje niekorzystne dziashylanie dla kom6rek naszego organizmu [7 13] WNKT uwalshyniane z fosfolipid6w blonowych Sq wykorzystywane do synshytezy aktywnych biologicznie eikozanoid6w (prostaglandyn prostacyklin tromboksan6w leukotrien6w i lipoksyn) Ich nadmiar prowadzi do zmian miazdzycowych i zakrzepowych reakcji zapalnych i alergicznych oraz do powstawania nowoshytwor6w (np raka sutka jelita grubego prostaty) [1017] Dane epidemiologiczne wskazujq ze optymalne dla zdrowia czloshywieka proporcje WNKT n-6 do n-3 wynoszq 4-5 1 Tymczashysem z badan epidemiologicznych wynika ze z powodu ograshyniczenia spozycia tluszcz6w zwierz~cych na korzyse tluszcz6w roslinnych w przeci~tnej europejskiej diecie proshyporcje te Sq bardzo niekorzystne i wynoszq 20-301 (38) Nadmiar kwas6w nienasyconych w kom6rkach organizmu powoduje koniecznose dodatkowej ochrony antyoksydacyjshynej w przeciwnym razie zwi~ksza si~ prawdopodobienstwo zachorowania na choroby nowotworowe [21] Zagrozenie to pot~guje jednoczesny niedob6r antyoksydant6w nadmiar eikozanoid6w syntetyzowanych z WNKT n-6 oraz zahamoshywanie aktywnosci enzym6w uczestniczqcych w syntezie dlushygotancuchowych kwas6w tluszczowych n-3 (EPA i DHA) [10] Wielonienasycone KT z rodziny n-6 spozywane w nadmiashyrze Sq bardziej szkodliwe niz nadmiar nasyconych KT [5 21]

Wciqz popularny jest poglqd ze nasycone KT wykazujq dzialanie hipercholesterolemiczne i aterogenne [16 30) Jedshynak w populacjach spozywajqcych tluszcze zwierz~ce uzushypelnione niewielkq ilosciq WNKT z rodziny n-6 i n-3 wskaznishyki dotyczqce zapadalnosci na choroby oraz zgon6w z powodu miazdzycy i nowotwor6w Sq male co zaprzecza przedstashywionym opiniom Wyeliminowanie tluszcz6w zwierz~cych z diety pacjent6w po zawale nie wplyn~o na stan ich zdrowia ale uzupelnienie jej tluszczami z ryb WNKT n-3 spowodowashy10 radykalnq popraw~ wskaznik6w lipidowych (29) Obecnose tluszcz6w zwierz~cych w diecie niskokalorycznej nie wplywa na pogorszenie tych wskaznik6w [15 34] Wprawdzie nadshymiar w diecie Huszcz6w zwierz~cych skutkuje zwi~kszonym st~teniem cholesterolu calkowitego i frakcji LDL ale nie poshywoduje zmniejszenia st~zenia frakcji HDL Poza tym w odshyr6Znieniu od tluszcz6w roslinnych w tluszczach zwierz~cych

obecne Sq r6Znorodne antyoksydanty (a-tokoferol witamina A D3 CLA) skutecznie zabezpieczajqce cholesterol przed oksydacjq [3 4)

Motliwe jest jednak utlenianie cholesterolu w zywnosci wysokoprzetworzonej przechowywanej w warunkach dost~shypu tlenu Tlenki cholesterolu Sq latwiej wchlaniane w przeshywodzie pokarmowym nit cholesterol W najwi~kszych iloshysciach wyst~pujq w proszku z z6ltek jaj w tartym serze i mrozonym mi~sie przy czym w mi~sie drobiowym jest ich wi~cej nit w wolowinie i wieprzowinie Produkty utleniania cholesterolu wplywajq na metabolizm kwasu arachidonoweshygo a takze powstajqcych z niego eikozanoid6w kt6re bez aktywacji cyklooksygenaz przyczyniajq si~ do rozwoju zmian zapalnych Dzi~ki duzej reaktywnosci produkty utleniania cholesterolu inicjujq procesy wolnorodnikowe kt6re prowashydZq do zmian aterogennych i nowotworowych [40)

Szybkose utleniania cholesterolu zwi~kszajq utlenione fishytosterole Ze wzgl~du na malq stabilnose oksydacyjnq oleshyj6w roslinnych podczas obr6bki termicznej fitosterole ulegashyjq utlenianiu Ogrzewanie oleju z oliwek w temperaturze 180degC przez 2 godziny powoduje zwi~kszenie ilosci oksysteroli z 77 do 176 1199 Natomiast ogrzewanie oleju rzepakoweshygo (zawierajqcego znaczne ilosci kwasu linolenowego n-3) w temperaturze 180degC w czasie 25 minut skutkuje zwi~kszeshyniem ilosci oksysteroli z 251 do 1971 1199 Produkty utleshyniania fitosteroli powodujqzaburzenia w funkcjonowaniu blon kom6rkowych i zahamowanie syntezy DNA oraz wykazujq dzialanie mutagenne kancerogenne angiotoksyczne cytoshytoksyczne i immunosupresyjne (5)

Ograniczenie spotycia tluszcz6w zwierz~cych i zastqpieshynie ich w~glowodanami nie wplywa na popraw~ wskaznik6w lipidowych krwi wr~cz przeciwnie Skutkiem takiej modyfikashycji diety jest wprawdzie niewielkie zmniejszenie st~zenia LDL-cholesterolu i cholesterolu calkowitego ale jednoczeshysnie znaczne zmniejszenie st~zenia HDL-cholesterolu oraz zwi~kszenie koncentracji VLDL-cholesterolu i wskaznik6w krzepliwosci krwi Dieta wysokow~glowodanowa prowadzi ponadto do zwi~kszenia st~zenia homocysteiny na skutek niedobor6w witamin kwasu foliowego 82 i 8 6 Zastqpienie nasyconych KT w~glowodanami nie zmniejsza ryzyka rozshywoju miatdtycy i nowotwor6w w~glowodany bowiem nie mogq zastqpie biologicznej roli poszczeg61nych kwas6w tluszshyczowych Zbyt duta podaz energii w diecie zwlaszcza przy niewielkiej aktywnosci fizycznej prowadzi do chor6b ukladu krqzenia Wartosc energetyczna calodobowych posilk6w Amerykanina Anglika i Fina wynosi 3200 kcal a miazdzyc~ naczyn krwionosnych stwierdza si~ u przedstawicieli tych nacji pi~ciokrotnie cz~sciej niz u mieszkanc6w Indii i Japonii gdzie przeci~tna dieta to zaledwie 2000 kcal (15)

R6wniez niedob6r antyoksydant6w w diecie moze zaposhycZqtkowac zmiany miazdzycowe w ukladzie sercowo-naczyshyniowym Prowadzi to do oksydacji nienasyconych KT w fosshyfolipidach blon kom6rkowych oraz do kumulacji homocysteiny [3 424]

SKtPDNIKI DIETY ZMNIEJSZAJPtCE RYZYKO MIAZDZYCY

Cholesterol transportowany w lipoproteinach osocza (LDL HDL VLDL) wyst~puje gl6wnie w formie estru z cis wielonieshynasyconym KT Organizm czlowieka nie jest w stanie synteshytyzowae tego typu kwas6w tluszczowych kt6re Sq niezb~dshyne nie tylko do transportu cholesterolu lecz r6wniez do jego magazynowania Pul~ tzw niezb~dnych nienasyconych kwashys6w tluszczowych (NNKT) stanowiq kwas linolowy (LA) (C182 n-6) a-linolenowy (LNA) (C183 n-3) oraz ich dlushygotancuchowe pochodne tj kwas arachidonowy (M) (C204 n-6) kwas eikozapentaenowy (EPA) (C205 n-3) i dokozashyheksaenowy (DHA) (C226 n-3) Wst~powanie NNKT w dieshycie a zwlaszcza odpowiednie proporcje WNKT n-6 do n-3 Sq szczeg61nie istotne w metabolizmie lipid6w [725]

Kon

sze aktgtshytez r6 ka r

ny za nab poo no

(n-3 a n prze sci SZCij USUI

leps

bull gati nia wfl spa z ~

41 Kontrowersje wok61 cholesterolu pokarmowego

Stosowanie diety bogatej w WNKT powoduje istotne zmniejshyszenie st~zenia frakcji LDL cholesterolu oraz ograniczenie aktywnosci enzym6w biorqcych udzial w desaturacji KT i synshytezie triacylogliceroli w wqtrobie Dzi~ki temu zmniejsza si~ r6wniez st~zenie frakcji VLDL-cholesterolu uznanego czynnishyka ryzyka wystqpienia choroby wiencowej [20 29 31]

Wykazano ze od proporcji KT nasyconych i nienasycoshynych oraz stosunku ich ilosci do st~zenia cholesterolu zaleshyZq wlasciwosci blon kom6rkowych Obecnose WNKT w bloshynach zwi~ksza ich plynnose Skladniki blon kom6rkowych podlegajq ciqglej wymianie a uwalniane z fosfolipid6w bloshynowych WNKT wykorzystywane Sq do syntezy eikozanoid6w

Eikozanoidy syntetyzowane z kwasu eikozapentaenowego (n-3) wykazujq dzialanie przeciwzakrzepowe przeciwzapalne a nawet antykancerogenne Ponadto obnizajq cisnienie krwi przeciwdzialajq rozwojowi cukrzycy typu 2 i zapobiegajq otyloshysci [25] Zaobserwowano r6wniez ze WNKT n-3 mogq zwi~kshyszae aktywnose lipazy lipoproteinowej Poza tym wpiywajq na usuwanie cholesterolu w postaci soli kwas6w z6lciowych Najshylepszym zr6dlem WNKT n-3 jest tluszcz rybi [29 42]

Z licznych badan epidemiologicznych wynika ze dieta boshygata w jednonienasycone KT powoduje zmniejszenie st~zeshynia cholesterolu calkowitego oraz frakcji LDL Wyraznq poprashyw~ wskaznik6w lipidowych krwi obserwowano w przypadku spozywania kwasu oleinowego n-9 gl6wnego skladnika oliwy z oliwek Jednak hipolipemiczny efekt dzialania diety sr6dziemshynomorskiej jest skutkiem duzego spozycia WfIKT n-3 (z ryb i owoc6w morza) i antyoksydant6w (z owoc6w warzyw czershywonego wina) a przede wszystkim malego spozycia WNKT n-6 (zawartose kwasu linolowego w oliwie z oliwek nie przeshykracza 10) oraz sztucznych izomer6w trans KT

Absorpcja cholesterolu zjelita moze bye ograniczona przez roslinne fitosterole (sterole i stanole) Te naturalne skladniki 0lej6w jadalnych 0 budowie podobnej do cholesterolu hamushyjq jego wchlanianie z jelit Sterole to zwiqzki nienasycone majqce w pierscieniu podw6jne wiqzania natomiast stanole to formy nasycone Uwodornienie fitosteroli prowadzi do poshywstawania bardziej stabilnej formy - stanoli 0 wi~kszej akshytywnosci i skutecznosci w redukcji cholesterolu w osoczu krwi Obecnose tych zwiqzk6w w chylomikronach hamuje estryfishykacj~ cholesterolu i uniemozliwia jego transport zwrotny do krwi Dotyczy to zar6wno cholesterolu endogennego (wqtroshybowego) jak i egzogennego (pokarmowego) Sterole i stashynole w r6Znym stopniu zmniejszajq st~zenie cholesterolu calkowitego i frakcji LDL u os6b z prawidlowym a takze zwi~kshyszonym st~zeniem cholesterolu [27 39] Najwi~kszy efekt hipolipemiczny - zmniejszenie ilosci cholesterolu calkowiteshygo srednio 0 7i frakcji LDL 010 stwierdzono przy jednoshyczesnym stosowaniu stero li i diety niskotiuszczowej [14] Zahamowaniu absorpcji cholesterolu w jelicie (0 362) pod wplywem steroli roslinnych towarzyszy jednak zwi~kszona (0533) jego synteza w wqtrobie [27]

Cholesterol i kwasy z61ciowe wiqzane Sq w przewodzie pokarmowym przez blonnik pokarmowy Nie jest on substanshycjq biologicznie czynnq rna znikomq wartose energetycznq i nie ulega rozkladowi w przewodzie pokarmowym czlowieka Pokarmy bogate w blonnik ulatwiajq trawienie przez pobushydzanie wydzielania sliny buforowanie tresci zolqdka zwi~kshyszone wypelnienie jelit oraz zatrzymywanie wody co skutkushyje skracaniem pasazu jelitowego Poza tym blonnik umozliwia rozw6j potrzebnej flory bakteryjnej w jelicie grubym [2]

Badania w ukladzie doswiadczalnym in vitro oraz in vivo wykazaly ze st~zerie crolesterolu we krwi zwlaszcza w przyshypadkach hipercholesteroemi skutecznie zmniejszajq r6zne szczepy paleczek Lacaciius sp [1 33] Zjawisko to jest mozliwe dzi~ki aktywnosci hydrolaz soli kwas6w z61ciowych [41] Zdekoniugoane bullbull asy z6ciowe Sq slabiej reabsorboshywane z jelit Zwi~ksze oalanie kwas6w z6kiowych z organizmu stymulu ia s~ tez~ 10wych pierwotnych kwas6w z6kiowych z chcleste n s iem czego jego ilose w ososhyczu maleje Poza ~ ztieo owane kwasy z6kiowe ograshyniczajq jelitowq abso ~ ~ I oraz cholesterolu pokarshy

mowego W przypadku niskiego pH mozliwe jest takze wyshytrqcanie cholesterolu z soli z61ciowych [18 23]

Szczeg61nie istotne zwlaszcza we wczesnych stadiach rozwoju miazdzycy jest ochronne dzialanie antyoksydant6w pokarmowych Mechanizm przeciwmiazdzycowego dzialania skladnik6w diety polega na hamowaniu proces6w prooksyshydacyjnych w organizmie oraz na blokowaniu tworzenia rodshynik6w tlenu i azotu a takze nadtlenk6w lipidowych Spozyshywane w diecie warzywno-owocowej witaminy oraz fitozwiqzki (np flawonoidy fitosterole) ulatwiajq utrzymanie antyoksyshydacyjnej homeostazy organizmu Niestety nie zawsze Sq w pelni skuteczne albowiem wi~kszose z nich nie jest aktywna w srodowisku lipofilnym Dobrym zr6dlem antyoksydant6w rozpuszczalnych w lipidach aktywnych r6wniez w organizmie czlowieka Sq tiuszcze zwierz~ce a zwlaszcza tiuszcz mleshykowy [4 8] Dieta bogata w skladniki przeciwutleniajqce zashypewnia prawidlowe funkcjonowanie organizmu zar6wno na poziomie kom6rkowym jak i pozakom6rkowym

PODSUMOWANIE

Utozsamianie miazdzycy tylko z frakcjq utlenionego LDL-choshylesterolu (oxyLDL) prowadzi do bl~dnych wniosk6w Jego metabolizm w organizmie czlowieka uwarunkowany jest obecnosciq w diecie nie tylko egzogennego cholesterolu lecz przede wszystkim WNKT z rodziny n-6 i n-3 fosfolipishyd6w fitosteroli blonnika pokarmowego paleczek Lactoshybacillus sp oraz antyoksydant6w zwlaszcza lipofilnych W powstawaniu miazdzycy istotniejsze niz ilose tiuszczu w diecie Sq niedobory zwlaszcza dlugotrwale antyoksydanshyt6w Prowadzi to do utleniania WNKT w fosfolipidach blon kom6rkowych i powstawania stanu zapalnego naczyn krwioshynosnych

Uwzgl~dniajqc podaz cholesterolu w przeci~tnej diecie i jego przyswajalnosc na poziomie 25-30 mozna stwiershydzic ze jego pula w jelicie cienkim pochodzi w ponad 90 z syntezy wqtrobowej (wydzielany z z6Iciq) a maksymalnie 10 to cholesterol pokarmowy Z tego powodu ograniczenie pokarmowej podazy cholesterolu w niewielkim tylko stopniu wplywa na popraw~ wskaznik6w lipidowych krwi Ponadto nie rna zaleznosci mi~dzy st~zeniem cholesterolu we krwi a zachorowalnosciq na miazdzyc~

Zagrozenie dla zdrowia stanowiq produkty utleniania choshylesterolu i fitosteroli tzw oksysterole wyst~pujqce w zywnoshysci wysokoprzetworzonej przechowywanej w warunkach tleshynowych oraz powstajqce podczas obr6bki termicznej 0lej6w roslinnych Z powodu duzej reaktywnosci utlenione fitosteroshyIe zwi~kszajq tempo utleniania cholesterolu zar6wno w zywshynosci jak i w organizmie czlowieka Produkty utleniania fitoshysteroli oraz cholesterolu inicjujq procesy wolnorodnikowe kt6re lezq u podloza miazdzycy nowotwor6w oraz schorzen neurologicznych

Ze wzgl~du na obecnose fitosteroli (Iatwo ulegajqcych oksydacji) a takze nadmiar WNKT n-6 oleje roslinne Sq barshydziej szkodliwe dla zdrowia niz tluszcze zwierz~ce bogate w kwasy tluszczowe nasycone i cholesterol Utozsamianie niezb~dnych nienasyconych KT z WNKT n-6 jest bl~dne proshywadzi bowiem do zaburzen r6wnowagi KT n-6 i n-3 a przy niedoborach antyoksydant6w zwi~ksza si~ prawdopodobienshystwo wystqpienia chor6b ukladu sercowo-naczyniowego i noshywotwor6w

PISMIENtIICTWO

1 Ahn YT Kim GB Lim KS Baek YJ Kim HU Oeconjugation of bile salts by Lactobacillus acidophilus isolates Int Dairy J 2003 13 303-311

2 Bartnikowska E Wplyw wl6kna pokarmowego na gospodark(t lipidowt u zwierztt doswiadczalnych i ludzi Zesz Nauk ART Olsztyn 1993 25 3-99

3 Bartnikowska E Obiedzinski MW Cholesterol i sprz(tione dieny kwasu linolowego jako potencjalne antyoksydanfy in vivo Materialy z II Konfeshyrencji Naukowej w Lodzi 1999 54-60

41 Kontrowersje wok61 cholesterolu pokarmowego

Stosowanie diety bogatej w WNKT powoduje istotne zmniejshyszenie st~zenia frakcji LDL cholesterolu oraz ograniczenie aktywnosci enzym6w biorqcych udzial w desaturacji KT i synshytezie triacylogliceroli w wqtrobie Dzi~ki temu zmniejsza si~ r6wniez st~zenie frakcji VLDL-cholesterolu uznanego czynnishyka ryzyka wystqpienia choroby wiencowej [20 29 31]

Wykazano ze od proporcji KT nasyconych i nienasycoshynych oraz stosunku ich ilosci do st~zenia cholesterolu zaleshyZq wlasciwosci blon kom6rkowych Obecnose WNKT w bloshynach zwi~ksza ich plynnose Skladniki blon kom6rkowych podlegajq ciqglej wymianie a uwalniane z fosfolipid6w bloshynowych WNKT wykorzystywane Sq do syntezy eikozanoid6w

Eikozanoidy syntetyzowane z kwasu eikozapentaenowego (n-3) wykazujq dzialanie przeciwzakrzepowe przeciwzapalne a nawet antykancerogenne Ponadto obnizajq cisnienie krwi przeciwdzialajq rozwojowi cukrzycy typu 2 i zapobiegajq otyloshysci [25] Zaobserwowano r6wniez ze WNKT n-3 mogq zwi~kshyszae aktywnose lipazy lipoproteinowej Poza tym wpiywajq na usuwanie cholesterolu w postaci soli kwas6w z6lciowych Najshylepszym zr6dlem WNKT n-3 jest tluszcz rybi [29 42]

Z licznych badan epidemiologicznych wynika ze dieta boshygata w jednonienasycone KT powoduje zmniejszenie st~zeshynia cholesterolu calkowitego oraz frakcji LDL Wyraznq poprashyw~ wskaznik6w lipidowych krwi obserwowano w przypadku spozywania kwasu oleinowego n-9 gl6wnego skladnika oliwy z oliwek Jednak hipolipemiczny efekt dzialania diety sr6dziemshynomorskiej jest skutkiem duzego spozycia WfIKT n-3 (z ryb i owoc6w morza) i antyoksydant6w (z owoc6w warzyw czershywonego wina) a przede wszystkim malego spozycia WNKT n-6 (zawartose kwasu linolowego w oliwie z oliwek nie przeshykracza 10) oraz sztucznych izomer6w trans KT

Absorpcja cholesterolu zjelita moze bye ograniczona przez roslinne fitosterole (sterole i stanole) Te naturalne skladniki 0lej6w jadalnych 0 budowie podobnej do cholesterolu hamushyjq jego wchlanianie z jelit Sterole to zwiqzki nienasycone majqce w pierscieniu podw6jne wiqzania natomiast stanole to formy nasycone Uwodornienie fitosteroli prowadzi do poshywstawania bardziej stabilnej formy - stanoli 0 wi~kszej akshytywnosci i skutecznosci w redukcji cholesterolu w osoczu krwi Obecnose tych zwiqzk6w w chylomikronach hamuje estryfishykacj~ cholesterolu i uniemozliwia jego transport zwrotny do krwi Dotyczy to zar6wno cholesterolu endogennego (wqtroshybowego) jak i egzogennego (pokarmowego) Sterole i stashynole w r6Znym stopniu zmniejszajq st~zenie cholesterolu calkowitego i frakcji LDL u os6b z prawidlowym a takze zwi~kshyszonym st~zeniem cholesterolu [27 39] Najwi~kszy efekt hipolipemiczny - zmniejszenie ilosci cholesterolu calkowiteshygo srednio 0 7i frakcji LDL 010 stwierdzono przy jednoshyczesnym stosowaniu stero li i diety niskotiuszczowej [14] Zahamowaniu absorpcji cholesterolu w jelicie (0 362) pod wplywem steroli roslinnych towarzyszy jednak zwi~kszona (0533) jego synteza w wqtrobie [27]

Cholesterol i kwasy z61ciowe wiqzane Sq w przewodzie pokarmowym przez blonnik pokarmowy Nie jest on substanshycjq biologicznie czynnq rna znikomq wartose energetycznq i nie ulega rozkladowi w przewodzie pokarmowym czlowieka Pokarmy bogate w blonnik ulatwiajq trawienie przez pobushydzanie wydzielania sliny buforowanie tresci zolqdka zwi~kshyszone wypelnienie jelit oraz zatrzymywanie wody co skutkushyje skracaniem pasazu jelitowego Poza tym blonnik umozliwia rozw6j potrzebnej flory bakteryjnej w jelicie grubym [2]

Badania w ukladzie doswiadczalnym in vitro oraz in vivo wykazaly ze st~zerie crolesterolu we krwi zwlaszcza w przyshypadkach hipercholesteroemi skutecznie zmniejszajq r6zne szczepy paleczek Lacaciius sp [1 33] Zjawisko to jest mozliwe dzi~ki aktywnosci hydrolaz soli kwas6w z61ciowych [41] Zdekoniugoane bullbull asy z6ciowe Sq slabiej reabsorboshywane z jelit Zwi~ksze oalanie kwas6w z6kiowych z organizmu stymulu ia s~ tez~ 10wych pierwotnych kwas6w z6kiowych z chcleste n s iem czego jego ilose w ososhyczu maleje Poza ~ ztieo owane kwasy z6kiowe ograshyniczajq jelitowq abso ~ ~ I oraz cholesterolu pokarshy

mowego W przypadku niskiego pH mozliwe jest takze wyshytrqcanie cholesterolu z soli z61ciowych [18 23]

Szczeg61nie istotne zwlaszcza we wczesnych stadiach rozwoju miazdzycy jest ochronne dzialanie antyoksydant6w pokarmowych Mechanizm przeciwmiazdzycowego dzialania skladnik6w diety polega na hamowaniu proces6w prooksyshydacyjnych w organizmie oraz na blokowaniu tworzenia rodshynik6w tlenu i azotu a takze nadtlenk6w lipidowych Spozyshywane w diecie warzywno-owocowej witaminy oraz fitozwiqzki (np flawonoidy fitosterole) ulatwiajq utrzymanie antyoksyshydacyjnej homeostazy organizmu Niestety nie zawsze Sq w pelni skuteczne albowiem wi~kszose z nich nie jest aktywna w srodowisku lipofilnym Dobrym zr6dlem antyoksydant6w rozpuszczalnych w lipidach aktywnych r6wniez w organizmie czlowieka Sq tiuszcze zwierz~ce a zwlaszcza tiuszcz mleshykowy [4 8] Dieta bogata w skladniki przeciwutleniajqce zashypewnia prawidlowe funkcjonowanie organizmu zar6wno na poziomie kom6rkowym jak i pozakom6rkowym

PODSUMOWANIE

Utozsamianie miazdzycy tylko z frakcjq utlenionego LDL-choshylesterolu (oxyLDL) prowadzi do bl~dnych wniosk6w Jego metabolizm w organizmie czlowieka uwarunkowany jest obecnosciq w diecie nie tylko egzogennego cholesterolu lecz przede wszystkim WNKT z rodziny n-6 i n-3 fosfolipishyd6w fitosteroli blonnika pokarmowego paleczek Lactoshybacillus sp oraz antyoksydant6w zwlaszcza lipofilnych W powstawaniu miazdzycy istotniejsze niz ilose tiuszczu w diecie Sq niedobory zwlaszcza dlugotrwale antyoksydanshyt6w Prowadzi to do utleniania WNKT w fosfolipidach blon kom6rkowych i powstawania stanu zapalnego naczyn krwioshynosnych

Uwzgl~dniajqc podaz cholesterolu w przeci~tnej diecie i jego przyswajalnosc na poziomie 25-30 mozna stwiershydzic ze jego pula w jelicie cienkim pochodzi w ponad 90 z syntezy wqtrobowej (wydzielany z z6Iciq) a maksymalnie 10 to cholesterol pokarmowy Z tego powodu ograniczenie pokarmowej podazy cholesterolu w niewielkim tylko stopniu wplywa na popraw~ wskaznik6w lipidowych krwi Ponadto nie rna zaleznosci mi~dzy st~zeniem cholesterolu we krwi a zachorowalnosciq na miazdzyc~

Zagrozenie dla zdrowia stanowiq produkty utleniania choshylesterolu i fitosteroli tzw oksysterole wyst~pujqce w zywnoshysci wysokoprzetworzonej przechowywanej w warunkach tleshynowych oraz powstajqce podczas obr6bki termicznej 0lej6w roslinnych Z powodu duzej reaktywnosci utlenione fitosteroshyIe zwi~kszajq tempo utleniania cholesterolu zar6wno w zywshynosci jak i w organizmie czlowieka Produkty utleniania fitoshysteroli oraz cholesterolu inicjujq procesy wolnorodnikowe kt6re lezq u podloza miazdzycy nowotwor6w oraz schorzen neurologicznych

Ze wzgl~du na obecnose fitosteroli (Iatwo ulegajqcych oksydacji) a takze nadmiar WNKT n-6 oleje roslinne Sq barshydziej szkodliwe dla zdrowia niz tluszcze zwierz~ce bogate w kwasy tluszczowe nasycone i cholesterol Utozsamianie niezb~dnych nienasyconych KT z WNKT n-6 jest bl~dne proshywadzi bowiem do zaburzen r6wnowagi KT n-6 i n-3 a przy niedoborach antyoksydant6w zwi~ksza si~ prawdopodobienshystwo wystqpienia chor6b ukladu sercowo-naczyniowego i noshywotwor6w

PISMIENtIICTWO

1 Ahn YT Kim GB Lim KS Baek YJ Kim HU Oeconjugation of bile salts by Lactobacillus acidophilus isolates Int Dairy J 2003 13 303-311

2 Bartnikowska E Wplyw wl6kna pokarmowego na gospodark(t lipidowt u zwierztt doswiadczalnych i ludzi Zesz Nauk ART Olsztyn 1993 25 3-99

3 Bartnikowska E Obiedzinski MW Cholesterol i sprz(tione dieny kwasu linolowego jako potencjalne antyoksydanfy in vivo Materialy z II Konfeshyrencji Naukowej w Lodzi 1999 54-60

42 G Cichosz H Czeczot

4 Cichosz G Czeczot H Tluszcz mlekowy - trodlo antyoksydantow w diecie czlowieka Bromat Chem Toksykol XLIV 2011 1 8-16

5 Cichosz G Czeczot H Stabilnosc oksydacyjna tluszczow jadalnych shykonsekwencje zdrowotne Bromat Chem Toksykol XLIV 2011 1 50-60

6 Cichosz G Czeczot H Kwasy tluszczowe izomerii trans w diecie czloshywieka Bromat Chem Toksykol 2012 (w druku)

7 Cichon R Kwasy tluszczowe n-3 i n-6 w fizjoogii i patologii czlowieka Mateshyrialy z III Sympozjum Naukowego nt Olej z nasion wiesiolka i inne oleje zashywierajqce kwasy n-6 lub n-3 w profilaktyce i terapii Sulejow 1998 116-129

8 Chopra M Thurnham 01 Antioxidants and lipoprotein metabolism Proc Nutr Soc 1999 58 (3) 663-667

9 Finkelstein JD Martin JJ Homocysteine Int J of Bioch and Cell BioI 2000 32 385-389

10 Gertig H przyslawski J Tluszcze pokarmowe a biosynteza eikozanoshyidow Zyw Czlow Met 1995 3 272-275

11 Grys S Patologiczne efekty rozkojarzenia metabolizmu kwasow tluszshyczowych rodzin n-6 i n-3 w organizmie czowieka Materialy z III Symposhyzjum Naukowego nt Olej z nasion wiesiolka i inne oleje zawierajqce kwasy n-6 lub n-3 w profilaktyce i terapii Sulejow 1998 89-107

12 Hallikainen MA Sarkkinen ES Gylling H Erkkila AT Uusitupa MIJ Comparison of the effects of plant sterol ester-enriched margarines in lowering serum cholesterol concentrations in hypercholesterolaemic subshyject on low-fat diet Eur J Clin Nutr 2000 54 715-725

13 Hasik J Tluszcz potywienia a choroby cywilizacyjne Konferencja Naukoshywa na temat Tluszcz mlekowy w tywieniu czowieka Olsztyn 1995 21-28

14 Heller FR Descamps 0 Hondekijn JC LDL oxidation therapeutic pershyspectives Atherosclerosis 1998 137 25-31

15 Hennig B Lipke OW Boissonneault GA Ramasamy S Role of fatty acids and eicosanoids in modulating proteoglycan metabolism in endoshythelial cells Prostaglandins Leukotrienes EFAs 1995 53 315-324

16 Hosono A Otani H Yasui H Watanuki M Impact of fermented milk on human health ChOlesterol-lowering and immunomodulatory properlies offermented milk Anim Sci J 2002 73 241-256

17 House JD Jacoba RL Stead LM Regulation of homocysteine metashybolism Advan Enzyme Regul 1999 39 69-91

18 Howard BV Polyunsaturated fatty acids results in greater cholesterol lowering and less triglyceride elevation than monounsaturated fatty acids Am J Clin Nutr 1995 2 392-394

19 Jelinska M Kwasy tluszczowe - czynniki modyfikujqce procesy nowoshytworowe Biul Wydz Farm AMW 2005 1-14

20 Katan MB Zock PL Kwasy tluszczowe typu trans w potywieniu a ryzyshyko choroby niedokrwiennej serca Czynniki Ryzyka 1996 1 4548

21 Klaver FAM van der Meer RV The assumed assimilation of cholesteshyrol by lactobacilli and Bifidobacterium is due do their bile salt-deconjugashyting activity Appl Environ Mikrobiol 1993 59 1120-1124

22 Klosiewicz-Latoszek L Ostrowska A Dieta homocysteina choroby sershycowo-naczyniowe Brom Chem Toksykol 2000 4 381-385

23 Kolanowski W Swiderski W Wielonienasycone kwasy tluszczowe z grupy n-3 Korzystne dzialanie zdrowotne zalecenia spotycia wzbogacanie tywnosci Zyw Czlow Metab 1997 2 49-63

24 Kromhout D Fatty acids antioxidants and coronary hearl disease from an epidemiological perspective Lipids1999 34 27-31

25 Kozlowska-Wojciechowska M Sterole i stanole roslinne - nowq szansq w profilaktyce miaidtycy Czyn Ryz 2002 1 5-10

26 Lech M Hiperhomocysteinemia czynnikiem ryzyka w patologii ciqiy schoshyrzeniach ukladu krqienia i chorobie Azheimera Med Rodzin 1999 3 24-28

27 Liebke F Omega-3 to co w rybach jest najepsze Wyd Interspar 2001 28 Mensink RP Katan MB Effect of dietary fatty acids on serum lipids

and lipoproteins Arteriosclerosis and Thrombosis 1992 12 (8) 911shy919

29 Nettleton JA Omega-3 fatty acids and health Champan and Hall New York 1995

30 Palasik w Homocysteina - czynnik ryzyka wyst~powania niedokrwienshynego udaru mozgu Post Nauk Med 2001 34 18-20

31 Pereira DIA McCartney AL Gibson GR An in vitro study of the proshybiotic potencial of a bile-salt-hydrolyzing Lactobacillus fermentum strain and determination of its chOlesterol-lowering properlies Appl Environ Mikrobiol 2003 69 4743-4752

32 Przybojewska B Rafalski H Kwasy tluszczowe wyst~pujqce w mleku a zdrowie czlowieka kwas wakcenowy cis i trans Przeg Mlecz 2003 9 343-346

33 Rafalski H Izomery pozycyjne cis i trans nienasyconych kwasow tluszshyczowych w zywieniu czowieka Materialy z III Sympozjum Naukowego nt Olej z nasion wiesiolka i inne oleje zawierajqce kwasy n-6 lub n-3 w profilaktyce i terapii Sulejow 1998 31-46

34 Rao GHR Parthasarathy S Antioxidants atherosclerosis and thromshybosis Prostaglandins Leukotrienes Fas 1996 54 155-166

35 Schneider Z Molekularne aspekty miatdzycy Post BioI Komorki 1998 25 (10) 157-190

36 Simopoulos AP The imporlance of the ratio of omega-6omega-3 esshysential fatty acids Biomed Pharmacother 2002 56 369-379

37 Weststrate JA Meijer GW Plant sterol-enriched margarines and reshyduction of plasma tota- and LDL-cholesterol concentrations in normoshycholesterolaemic and mildly hypercholesterolaemic subjects Eur J Clin Nutr 1998 52 334-343

38 Wilczak J Kulasek G Produkty utlenienia cholesterolu w produktach pochodzenia zwierz~cego - wplyw na zdrowie zwierzqt i ludzi Zycie Weshyteryn 2004 79 (9) 1-11

39 Ziarno M lnaczenie aktywnosci hydroazy soli tolci u bakterii z rodzaju Lactobacillus Post Mikrobiol 2004 43 3 285-296

40 Ziemlanski S Fizjologiczna rola kwasow tluszczowych n-6 i n-3 w ustroshyju czowieka ze szczegolnym uwzg~dnieniem profilakfyki cywilizacyjnych chorob metabolicznych Materialy z III Sympozjum Naukowego nt Olej z nasion wiesiolka i inne oleje zawierajqce kwasy n-6 lub n-3 w profilaktyce i terapii Sulejow 1998 11-20

Adres Gratyna Cichosz Katedra Mleczarstwa i Zarzqdzania Jakosciq Un iwersytet Warminsko-Mazurski 10-719 Olsztyn ul Oczapowskiego 7 tel 89 523 36 91 e-mail grazynacichoszuwmedupl