Konstantyn i-chrzescijanskie-cesarstwo

SPIS TREŚCI

On TŁUMACZA PRZEDMOWA (no l WYDANIA) ..

PRZEDMOWA (no II WYDANIA) .

SPIS ILUSTRACJI

SPISMAP

GENEALOGIA

7

9

14

17

. . . . . . . . . . . . . . . . 22

23

CHRONOLOGIA M

ROZDZIALI TEMAT I STAROŻYTNE ŹRÓDŁA. . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

RoznziALII KRYZYS CESARSTWA I CESARZE ILIRYJSCY 45

ROZDZIAŁ III PIERWSZA TETRARCHIA I SYN CEZARA. . 77

ROZDZIAŁ IV GALIJSKI CESARZ I ŚMIERĆ PRZEŚLADOWCÓW 117

ROZDZIAŁ V ITALSKA KAMPANIA I NAWRÓCENIE KONSTANTYNA. . . . . . . . . . . 147

ROZDZIAŁ VI KWESTIERELIGIJNEIAPOSTOLSKIRZYM ......... 177

ROZDZIAŁ VII WSCHODNIA KAMPANIA I SOBÓR NICEJSKI . 225

ROZDZIAŁ VIII TRAGEDIADYNASTYCZNA I PIELGRZYMKA HELENY . 273

http://grzbiet.pl/sklep/konstantyn-i-chrzescijanskie-cesarstwo

Przykładowy rozdział książki: Konstantyn i chrześcijańskie Cesarstwo

Książki historyczne Uwaga! Próbka wygenerowana automatycznie, oryginalne wydawnictwo może wyglądać inaczej.

Internetowa księgarnia historyczna Grzbiet.pl

6 SP!S TREŚCI

ROZDZIAŁ IX TROSKI CESARZA I CHRZEŚCIJAŃSKI KONSTANTYNOPOL 297

ROZDZIAŁ X OSTATNIE KAMPANIE l NASTĘPCY CESARZA 326

ROZDZIAŁ XI TRZYNASTY APOSTOŁ I CHRZEŚCIJAŃSKIE CESARSTWO 353

ROZDZIAŁ XII DZIEDZICTWO I WSPÓŁCZESNE INTERPRETACJE 369

SKRÓTY.

BIBLIOGRAFIA ..

INDEKS

379

381

408





OD TŁUMACZA

1\ K ożna śmiało powiedzieć, że Konstantyn Wielki był władcą, który odegrał

l V .lniezwykle istotną rolę w historii cywilizacji europejskiej i odcisnął na jej

dziejach swe piętno. Dzięki niemu chrześcijaństwo przestało być religią prześla

dowaną, a jego wsparcie dla wyznawców Chrystusa przyczyniło się do upo

wszechniania tej religii, wpływając w ten sposób na późniejszą historię Europy.

Władca ten zapoczątkował współpracę Kościoła i państwa, a jego postrzeganie

swej roli jako wysłannika Boga na ziemi dało podwaliny pod ideologię władzy

monarszej w średniowieczu. Kontynuacja reform zapoczątkowanych przez Dia

klecjana i dalsze wyprowadzanie Cesarstwa z chaosu, który spowodował kryzys

lil w., przedłużyło istnienie państwa rzymskiego. Budowa pierwszych kościołów

wyznaczyła wzorce dla architektury kościelnej istniejące do dziś. Nie wyczerpuje

to jednak osiągnięć pierwszego chrześcijańskiego cesarza ani pozostawionego

przez niego dziedzictwa. Zarówno postać Konstantyna jak i jego czasy zasługują

na wyczerpującą i kompletną pracę monograficzną. Rolę tę świetnie spełnia

książka Charlesa Matsona Odahla Konstantyn i chrześcijańskie Cesarstwo. Stano

wi ona dzieło biograficzne, nie pomija jednak tła historycznego dla postaci Kon

stantyna. Praca jest miła i zrozumiała w lekturze, Odahl pisze o kolejnych latach

życia cesarza, stosując często styl bliższy powieści niż dziełu naukowemu. Dodat

kowo książka nie jest podzielona według poszczególnych zagadnień, lecz stano

wi ciągłą narrację. Dzięki tym cechom pozycja ta stanowi świetny wybór dla

wszystkich czytelników, nie tylko dla naukowców. Ci drudzy jednak znajdą

w niej starannie przygotowany aparat naukowy. Autor starannie popiera swoje

poglądy źródłami i to nie tylko pisanymi, lecz uważa także za bardzo istotne źró

dła materialne, wykorzystując je w swych badaniach. Nie traktuje źródeł wybiór

czo, starając się zawsze brać pod uwagę całość dostępnych dziś źródeł na dany

temat. Odwołuje się zarówno do starszych, jak i niedawno wydanych pozycji

o Konstantynie i jego czasach, komentując uważnie poglądy poszczególnych au

torów. Te elementy stanowią o wyjątkowości i niezwykłej wartości książki, a tak

że czynią ją jednym z najbardziej aktualnych obecnie dzieł na temat pierwszego

chrześcijańskiego cesarza i jego czasów. W przekładzie próbowałam stosować styl jak najbliższy oryginału, który jest

ogromną zaletą książki. Dzięki temu narracja jest czytelna i jasna. W wielu

przypadkach w kwestii terminologii naukowej starałam się być wierna autoro-





INDEKS

Abantus 243,247-248 Ablabius, Flawiusz 307, 328-329 Achilles, Aureliusz 98 Acta Martyrum l 06 Ada, Kamea 181, 184 Aegae332 Afaka332 agentes in rebus 305 Akta Pilata 139, 175 Akwileja 91, 140, 148, 155, 230, 234,

284,330 Aleksander Wielki 46, 179, 377 Aleksander, biskup Aleksandrii 259-263,

266, 299, 333-334 Aleksander, biskup Konstantynopola

346 Aleksander, Waleriusz 135-137, 139-140,

148 Aleksandria, egipska metropolia i siedzi

ba biskupa 67, 98, 100, 176, 258-259, 261-263,329,333-337,341,343,346

Alfoldi, Andreas 374 Allektus 96 Ambroży, św. 366 Ammian Marcellin 33 Anastasis, święty kościół 289 Anastazja 227, 347 annona militaris 57, 91, 101 Antiochia, tetrarchiezna stolica i siedziba

biskupa w Syrii SS-56, 70, 91, 98-99, 104,114,117,158,228,258,261-264, 267, 269, 292, 298-300, 328, 330, 344, 347, 359,362

antoninianus 57,91 Antoninus Pius 48, 164

Antym z Nikomedii 109 Anullinus 169-170, 191-192 Aper73-74 apokaliptyczna sztuka, obrazowość, lite

ratura i propaganda 65, 118, 230, 241, 246, 254, 271-272, 371; patrz także bestie; Smok; wąż

Apollon 93,107, 142-144, 158; patrz takżeSol

Apostołowie (uczniowie) Jezusa 61, 65, 168, 211-212,220, 263,322, 354-359, 361-362

Aqua Augustea 212 ArchafJan 338, 341, 343 argenteus 91, 205 arianizm (konflikt ariański) 259, 263-

264,300 Ariusz, heretyk 259-264, 267-269, 271-

272, 274,298-301, 333-334, 336,338, 340,343-346

Arkadiusz 220 Ar! es (Arelate ), galijskie miasto i miejsce

synodu 9, 128, 140, 193-197,227-228, 330-332

Arseniusz 337-339 Arystydes, Eliusz 58 Asklepiodotus 96 Atanazy, diakon i biskup Aleksandrii

38-39, 266, 333-346; Apologia contra Arianos 38; Epistoła de Decretis Nicuenae Synodi 38; Historia Arianorurn 38

August, Cezar48-49, 52, 57, 93,275,348 Augustyn, św. 31, 366 aula palatina w Trewirze 126, 129-130,

178





l N D EKS

aulae ecdesiae 102, 210 Aurelian 46, 69-70, 72, 74-75, 91, 93,

109,144,303,345 aureus 91, 96,237 Autun 9,92, 100, 128, 141-142, 145, 193 Babilon 98, 114,354 Bagaudae80 Barnes, Timothy 375 Bassianus 227-228 Bassus,Junius 301, 303, 307 Baynes, Norman 3 7 4 Bazyli z Cezarei, św. 366 bazylikowe sale 40, 210-211; Basilica

Nova w Rzymie 40, 164-166, 206; bazylika sądowa w Konstantynopolu 314

bazylikowy kościół 40, 170, 210-224, 233,254,275,282-295,301-302,310-311, 31 s, 318-323, 328, 332, 338-340, 346, 358, 370-371, 377; bazylikowe kościoły w Konstantynopolu: Hagia Sophia {Świętej Mądrości) 315, 318-319, 371; Hagia Eirene (Świętego Pokoju) 315,320, 346; patrz także Hagioi Apostoloi bazylikowe kościoły w Ziemi Świętej: kościół Grobu Świętego 40, 286-290, 292-295, 315, 338-340, 344; kościół Narodzenia Pańskiego 290-293, 295; Kościół Nawiedzenia 293-294; kościół Wniebowstąpienia {kościół Eleona) 292; bazylikowe kościoły w Rzymie: Basilica Apostolorum (San Sebastiana) 209, 220, 223-224; Basilica Beatis Martyribus Marcellino et Petro, et Mausoleum Helenae (SS Marcellino e Pietro, e Mausoleo di Helena) 209, 222, 301-302; Basilica Beato Laurentio Martyri (San Lorenzo) 209, 222-224; Basilica Beato Paulo Apostoła (San Paolo) 209, 217, 220-221, 223, 224; Basilica Beato Petro Apostoła (San Pietro) 209, 216-220, 223-224, 282-283; Basilica Constantiniana (San Giovanni) 170, 209, 211-215, 223-224; Basilica in Palatio Sessoriano (Santa Croce) 209, 212, 214, 223-224; Basilica Sanctae Martyris Agnae, et Mausoleum Constantinae

(Santl\gnese, e Mausoleo di Costanza) 209, 222-223, 282-283

Berberowie 82, 95, 97 Berniniego rzeźba "Wizja Konstantyna"

216,378 Beroia 229 bestie (zła, purpurowa, wściekła=cesa

rze-prześladowcy) 65, 118, 241, 246 Betlejem 290-292 Bizancjum (Byzantion) 56, 175, 229,

243,246-249,251,274,297,312,315-316, 320, 370; patrz także Konstantinopolis

bizantyjskie opinie o Konstantynie 369-371

Blemiowie 97 bogowie olimpijscy41,58,60,64,67, 69,

92-93, 102, 107, 109, 136, 138, 141, 156-157,175,233,236-238,308,366

Bononia (Boulogne) 121 Boranowie 54-55 Bosfor, cieśnina 40, 145, 175-176, 229,

231,243,246-249,251,274,301,310, 312

Brixia (Brescia) 149, 154 Brukterowie 135, 142 Buondelmontego mapa Konstantynopo-

la323 Burckhardt,Jacob 373 Byzantion patrz Bizancjum caelestia signa (chrześcijańskie znaki/

symbole) 27, 42, 103-104, 157-160, 173,205,208,242-244,246,248,256, 271,278,281,322,324,330-331,350; patrz także Chrystogram; immortale signum (krzyż Chrystusa); Labarum

Caesarea Maritima ( Cezarea), prowincjonalna stolica i siedziba biskupa 31, 64, 67, 137, 174-175, 260, 267, 285, 337, 341, 344, 347

capita 91 castella 73, 88 Cecylian, biskup Kartaginy 169, 170,

189-193,195-196,198,200-201,266 Celsus, filozof 67 Celsus, wikary Afryki 20 l 11Celtycki Renesans" 59





410 INDEKS

Cezarea patrz Caesarea Maritima Chalcedon (Kadikoy) 56,248, Chrestos, biskup Syrakuz 194 Chrystogram42,158-159,161,205,208,

234-235,242-243,278,330,331 Chryzopolis ( Oskudar) 249 chrześcijaństwo, chrześcijanie: cesarski

patronat 28-29, 40-43, 169-174, 188, 200-201, 206-224, 232-236, 238-240, 251-254, 282-295, 308-324, 327-332, 344, 369-377; duchowni (hierarchia) 61, 109, 166-169, 189-200, 206, 211, 223-224, 232, 268-271, 327-328; Jezus ( Christos=Mesjasz) 60 i passim; katakumby 62-63, 220, 302; kościoły 29, 40, 62, 102, 108-109, 170, 171, 176, 189,206,210-224,232-233,239,254, 273,275,282-284,286-295,302,315, 318-323,328,332,337,339,344,346, 352-353, 355-359, 360, 362, 364, 370, 372, 375, 377; synody: w Aleksandrii 259-260, 262; w Antiochii 262-263, 299-300; w Arles 193-199; w Cezarei 337; w Jerozolimie 340-341; w Konstantynopolu 342-344; w Tyrze 339-341; wczesna historia 60-68, 102; patrz także arianizm; aulae ecclesiae; bazylikowe kościoły; Konstantyn l, donatyzm; domus ecclesiae; a szczególnie konkretni biskupi, miejsca synodów i siedziby biskupów

Cirta 140, 332, 335 clibanarii (cataphracti) 152-153 Codex Theodosianus 39, 169, 239, 329 collatio follis 308 collatio lustralis 308 comes rei privatae 306 comes sacrarum largitionum 306 comitatenses l 50, 172, 304-305, 364 comitatus 305, 307 comites 305, 307, 332, 3ó4 consistorium 307 consubstantialis ( homoousios) 267-268,

299, 345, 366 credo nicejskie 38, 267-268, 274, 298-

301,306,334,340,344-345,366, 370; patrz także chrześcijaństwo, teologia; i

Konstantyn l, zaangażowanie w konilikt ariański

Dalmacjusz (przyrodni brat Konstantyna) 337,347-348

Dalmacjusz młodszy (bratanek Konstantyna) 348

Decennalia ll0-111, 177,200-201,204, 206,208,212,232,234,276

decurio n es l 00, 307 denarius 57 Deus Summus=Summa Divinitas (Naj

wyższy Bóg/Najwyższe Bóstwo) 27, 60,122,157-158,173,203

dies Solis (niedziela) 239 Dioceses w dynastii konstantyńskiej 306 Dioceses w tetrarchii Diaklecjana 89 Diaklecjan (Diokles): august w Pierw-

szej Tetrarchii 27, 35, 82-113; dojście do władzy 74; jowiszowa cesarska teologia 78-79, 84; obecność w Karnuntum 1360137; pałac w Spalatum (Split) przeznaczony na odpoczynek 113; reformy 7 4, 85-9 3, l 00-10 l; siedziba w Nikomedii 37, 85; śmierć 14-6; Vicennalia w Rzymie 110; .. Wielkie Prześladowanie" chrześcijan 31, l 08-110; wspólne panowanie z Maksymianem 78-82

Dionizy, Flawiusz 339-340 Divinae Institutiones 37, 131, 145, 185,

patrz także Laktancjusz "dobrzy cesarze" 163, 202, 303, 37:" Domicjan, Domicjusz 48, 65, 98 Dominat (domini) 85, 203 Domnus, biskup Pannonii 266 do mus ecclesiae 62, 21 O Donat, schizmatyk z Północnej Afryki

190,193, 195-196,200 Donat, wyznawca 139 donatyzm (schizma donatystów) 38-39,

193-194, 197-198,200-201,240,262, 299,331,334-335,370

Dorries, Hermann 374 Dracilianus 286 Drepanum (Yalova) 47, 114, 294, 300,

360; patrz takie Helenopolis duces limitis 88





INDBKS

Edykt medio/ariski 39, 173-174, 179, 203, 235,244

Edykt o przywróceniu dóbr 253 Edykt o religii 255, 258 Edykt z Tesaloniki 366 Efez 56,59 ekumeniczny synod {sobór) 225, 264-

271 Elafiusz 194-195 Emesa 50, 70, 72 Encaenia 340-341,370 episcopale iudicium 232,307,329 "epoka koszarowych cesarzy" 50-51, 55,

67 "epoka niepokoju" 58 Eumelius 20 l Eumeniusz 92, l 00 Eunapiusz z Sardes 34-35 Eustacjusz, biskup Beroi i Antiochii 263,

266-267, 299-301 Eutropia (przyrodnia siostra Konstanty

na) 347 Eutropia (teściowa Konstantyna) 212,

273, 293-295, 301 Eutropiusz Breviarium ab Urbe Condita

33,51,56, 72,98,122 Euzebiusz, biskup Nikomedii 236, 259-

260,264,266-268,274,299,301,333-335,337-338,340,342-346,360

Euzebiusz, chrześcijański uczony i biskup Cezarei 28-32, 36, 38 i passim: relacja o nawróceniu Konstantyna 27-29, 147, 156-160; relacja o pobożności Konstantyna 29, 309-310, 322, 326-328, 332; relacja o "Wielkim Prześladowaniu" 108-112, 175; przewodnik Heleny w Ziemi Świętej 29, 285-286, 288; Historia Ecclesiastica 31-32, 38-39, 166, 169-170, 240-241; zaangażowanie w konflikt ariański 259-272, 300-301, 337-344; Oratio de Laudibus Constantini 350-352, 354; Oratio de Sepulchro Christi 340, 344; stworzenie egzemplarzy Biblii dla Konstantynopola 29, 344; rola na Soborze Nicejskim 266-268; Vita Constantini 28-29, 31-32, 35, 38-39, 46, 157-158, 206,

239-240, 251, 255, 285-288, 309-310, 328,346,354-355,362

Euzojusz 298-299, 333 E wagriusz 307 Fausta 34, 94, 133, 136, 140, 156, 181-

182, 184, 212, 227, 230, 250, 273, 276-281, 283-284, 293,347-348,362

Feliks, biskup Aptungi 189-190,200-201 Festus, Ruffus Breviarium Festi 33-34,

345 fide/es (wyznawcy Chrystusa) 61, 103,

108, 158, 174, 197 Fiłagriusz 341 Filii Augustorum 138 Filippi 229 Filostorgiusz Historia Ecclesiastica 33, 279 Filumen335 Flawiusze 48-49 Focjusz33 follis 83, 91, 93, 100, 173, 230, 234, 237,

308 "Forty Saksońskiego Wybrzeża" 73, 80, 96 freski GagHardiego ukazujące stary San

Giovanni i San Pietro 211-212, 215, 217,219

Galeriusz 30-31, 35, 82-86, 89, 91, 93, 97-100, 104-107, 109, 112-124, 130-145,147-148,152,156,173,175,180, 187, 226, 237, 304, 345, 359; patrz także Laktancjusz

Galla Placidia 220 germańscy barbarzyńcy patrz Konstan-

tyn i "kryzys Cesarstwa w III w:· Gibbon, Edward 373 Golgota 286-289, 293 Gracjan 363-364, 366 Gregoire, Henri 373-374 Grobu Świętego, kościół 40, 286-290, 292-

295,315,338,340,344 Grób Piotra, konstantyński 216-217,

219,282-283 Grzegorz z Nazjanzu 366 Hadrian 48-49, 52, 164, 202, 226, 286,

303 Hadrianopol (Edirne) 176, 229, 243-

244,246-247,310,322 Hagia Eirene, kościół 311,315,320,346





412 INDEKS

Hagioi Apostoloi, kościół 311, 322, 355-359,362

Hannibalianus (bratanek Konstantyna) 348,359

Hannibalianus (przyrodni brat Konstan-tyna) 347

haruspicium (haruspex) 104, 158 Helena (córka Konstantyna) 230 Helena (matka Konstantyna) 29, 32, 41-

42,47, 75, 84,94-95, 114, 119, 133, 172,180-182,184,212,214,222,250, 273,277,280,282-288,290-295,300-302,344,347,360,370-372,376

Helenopolis (Drepanum) 360 Heliopolis 332 Hellespont, cieśnina 243, 247-248, 310, Herculius, Herkulesowi władcy 78, 84,

116, 119, 133-135, 140, 147 Herkules 78, 81, 84, 119, 143-144 Hermogenes 306 Hierokles, Sossianus Miłośnik Prawdy

105,139 Hieronim, św. 183,366 Hipolit Tradycja Apostolska 64, 67 Hispeliurn 332 Hoc Signo Victor Eris l S 7-160 homoousios patrz consubstantialis Hozjusz, biskup Kordoby 167-169, 191,

232,239,261-264,266-269,282 idolatria64, 102-104, 197,206,210,354 Ignacy, biskup Antiochii 65-66, 103 iliryjscy żołnierze-cesarze 69-7 5tf immortale signum (crux=krzyż) 104, 158 Imperium Britanniarum 80, 82, 95-96 Imperium Galliarum 56, 58, 68 indictiones 92 Ingentius 200 lschyras 337-341 Itinerarium Egeriat' 40, 273, 289, 292 iuga 91 iusti (sprawiedliwi) 107, 158 Jamblich zApamei 139,236,329 Jan Chryzostom 366 Jerozolima 40, 61, 273, 285-290, 292,

294-295,310,315,328,331,339-340, 342,344-346

Jones, A. H. M. 374

fovius, Jowiszowi władcy 78, 84-85, 112, 116,119,135-136,140,142,175,238

Jowisz 58, 60,78-79,81,84, 93, 107, 109, 110,164,203,236-237,244

Józef, com es 331-332 Julian Apostata 30-31, 33-34, 363-364,

366 julijsko-klaudyjscy cesarze 48 Juliusz Cezar 377 Juliusz Weteran 106 Justyn Męczennik 64-65 Kalocerus 31, 34 7 kanony Soboru Nicejskiego 268-270 kanony Synodu w Arles 196-197 kaplica św. Sylwestra, Rzym 372-373 Karauzjusz 80-81,95 Karinus 73-75 Karpowie 51, 54, 55,97,99, 137 Kartagina, afrykańska metropolia i sie-

dziba biskupa 38, 61, 64, 67, 97, 100, 140,188-190,196,200-201

Karus 73-74,80 Klaudiusz Gocki 69, 74, 109, 130, 141-

142,144,230,316 kodeksy prawa rzymskiego: Codex Gre

gorianus 92; Codcc Hermogenianus 92; Codex Theodosianus 169, 239,329

Kolluthus 262, 337-338 Kolumna Konstantyna w Konstantyno

polu 41, 275, 314, 316-317, 321 Konstancja 145, 171-172,222,227,231.

249,282-284,334,347 Konstancjusz I 27, 30, 35, 46-47, 68, -:"2,

74-75, 77, 81-86, 89, 91-96, 99, 105, 108-126, 128. 130, 133-134, 142, 172, 180,230,237,277,301,316,363.3-:"6

Konstancjusz II 159, 230, 250-251, 278, 307,315,347,350,353.356,359,362, 364

Konstancjusz, Juliusz {przyrodni brat Konstantyna) 227, 348

Konstans 230, 347,363-364 Konstantinopolis=Nova Roma {Kon

stantynopol, Stambuł) 29-30, 32, 36, 40-41, 251, 272, 274-275, 284, 297, 301, 303, 306, 308-324: acropolis 315; Augusteion 314, 316; Buondelmonte-





lNDBKS

go mapa 323; Hagia Eirene 315, 320, 346; Hagia Sophia 40, 315, 318-319, 371; Hagioi Apostoloi 311, 322, 355-359, 362; hipodrom 275, 314, 317, 323-324, 351; kathisma 313-314, 324; Kolumna i Forum Konstantyna 41, 275, 314, 316-317, 321, 346; mese 322; milion 316; moneta dedicatio 312, 322; Wielki Pałac 313

Konstantyn I Wielki: bitwy w wojnie domowej przeciwko Licyniuszowi: Bv::antion 246-248; Campus Ardiensis (;ównina nad Ardą) 229; Chrysopolis ( OskUdar) 248-249; Cibalae (Vinkovci) 228; Hadrianopol (Edirne) 243-246; Kallipolis ( Gallipoli) 247; bitwy w wojnie domowej przeciwko Maksencjuszowi: Augusta Taurinorum (Turyn) 152-153; Brixia (Brescia) 154; Pons Mulvius (Most Mulwijski) 27, 160-163, 303, 207, 216; Segusium (Suza) 152; Verona 154-155; cesarz w latach 306-312 27, 123-146; cesarz w latach 312-324 147-249; cesarz w latach 324-337 250-362; chrzest w pobliżu Nikomedii 360-361; dziedzictwo 369-372; interweniowanie w schizmę donatystów 188-201, 335; kampanie przeciwko Germanom nad Renem 126, 135, 140-141, 178, 303; kampanie przeciwko Gotom i Sarmatom nad Dunajem 303-304, 335-336, 345; małżeństwa 114, 133-134; monety 41-42, 124-125, 135-136, 138, 141,144,151-152,158,163,165,171, 202-205, 230-231, 233-235, 237-238, 250,271-272, 278,281,285,302-303, 307-309,322,324,326,327-331,336, 338, 345, 374-375; narada w Mediolanie 171-174; narodziny w Niszu 45-46, 70; nawrócenie na chrześcijaństwo 27, 156-159; obwołanie cesarzem w Yorku 123-124; Oratio ad Coetum Sanctorum 27, 39, 354-355; plany sukcesji 347-349; pogrzeb w Hagioi Apostoloi 361-362; prawa, listy (edykty) 32, 35,38-39, 167-169, 171, 173-174,

192, 194-195, 198-200, 232, 239, 241-242, 251-258, 261-262, 270, 274-276, 286-288,293,300,307,309,328,330-331,335-338,340,342,344,357,375; program wznoszenia budowli: w Konstantynopolu 40, 251, 272, 310-324, 353-357; w Rzymie 40, 164-171, 206-224, 282-283; w Trewirze 126-130; w Ziemi Świętej 40, 285-295, 338-341; reformy 304-309; rodzice 27, 46-48 i passim; rzeźby i statuty 26, 41, 125-127, 164-166, 202-204,211,216,316-317,378; sługa (wysłannik) Boga 177, 188, 195-196, 198-199,201,205-206, 252, 255-257, 262, 266-267, 351-352, 354-355, 361; śmierć w pobliżu Nikomedii 360-361; uroczystości z okazji cesarskich rocznic: Decennalia w Rzymie 202-223; Tricennalia w Konstantynopolu 348-352; Vicennalia na Wschodzie 274; w Rzymie 275-284; wczesne lata i służba wojskowa na Wschodzie 27, 75, 77, 94-95, 98, 106, 113-122; współczesne interpretacje 373-377; zaangażowanie w konflikt ariański 258-272, 274, 298-301, 333-347; źródła 28-43

Konstantyn II 181, 184, 227, 230, 238, 250,278,297,301-302,307,335,347

Konstantyna 159,222, 230, 283, 348 Krokus123 Kryspus 34, 37, 114, 180-185, 227, 230,

242-250, 273, 276-281, 301, 307, 347, 364

"kryzys Cesarstwa w III w." 45-74: brak kulturowej jedności 58-59; iliryjscy żołnierze-cesarze 69-75; koszarowi cesarze 50-52; najazdy barbarzyńców 52-56; rozczarowanie religijne 59; upadek gospodarki 56-57

Księgi Sybillińskie 152, 161, 354 kulty misteryjne 60, 64, 102 Labarum 158-159, 244, 246, 248, 271-

272,313 Laktancjusz, chrześcijański retor i apolo

geta 37 i passim: komentarz na temat dojścia Konstantyna do władzy i jego





414 INDBKS

wczesnego panowania 37, 45-48, 114-115, 118-176; nauczyciel chrześcijaństwa dla Kryspusa i Konstantyna w Trewirze 180, 183, 185, 188; profesor retoryki wNikomedii 37,114-115,118, 130; relacje o panowaniu Galeriusza i o jego problemach 105, 108-109, 118, 120, 130, 136, 144-145; relacje o reformach Dioklecjana i o prześladowaniach 37, 77, 87, 89, 100, 108-109, 112, 118, 130, 139, 175-176; wpływ na myślenie Konstantyna i na jego pisma 188, 195, 199-200,251,255,262, 267; De IraDei 186-187; De Moriihus Persecutorum 37, 39, 45, 77, 144, 176, 187; Divinae Institutiones37, 131,145,185-186

Laterculus Veronensis (spis prowincji z Werony) 89

lex Catholica 199 Liber Pontificalis 40, 170, 177, 206, 211,

212,214,216-217,220,222,282 Licynianus 227,230-231,238,283 Licyniusz 30, 32: druga wojna domo

wa z Konstantynem i obalenie przez Konstantyna 41, 242-250; mianowany augustero w Karnuntum 136-137; narada w Mediolanie i małżeństwo z Konstancją 171-17 4; pierwsza wojna domowa z Konstantynem 225-230; pokonanie Maksymina Dai na Campus Ergenus 175-176; sojusz z Konstantynem 145, 171-173, 183; władca na Wschodzie i "zimna wojna" z Konstantynem 230-242

lignum crucis 295 limitanei 88, l 50, 172, 305, 364 Londonium (Londyn) 96, 234 Lowenklau,Johann 373 Lucilła 189 Lucjan z Antiochii 259, 300 Luk Konstantyna w Rzymie 41-42, 165,

202-204, 207, 226 Macedonius, biskup Mopsuestii 340 MacMullen, Ramsey 374 Madaba, mozaika podłogowa przedsta

wiająca mapę 294-295 magister equitum 305

magister libellorum 87-88 magister memoriae 87-88, 92 magister officiorum 248, 268, 305 magister peditum 305 magister rerum privatarum 87 magisterium Christi 199 Majorinus, lector i antybiskup w Kartagi

nie 190-191, 193 Makary, biskup Jerozolimy 266, 286 Makary, kapłan i wysłannik Atanazego

335,337 Maksencjusz 30, 41, 94, 113, 131-140,

145, 147-156, 158, 161-164, 168-169, 179,182,189,203,212,226,277,293

Maksymian: august w Pierwszej Tetrarchii 30, 35, 78, 80-82, 84-86, 88-89, 91,93-94,96,99, 103, 109-110, 112-113; daje swą córkę Teodorę za żonę swemu cezarowi Konstancjuszowi 84; herkulesowa cesarska teologia 78-79, 84, 93; kampania w Afryce 97, 103; podąża do Karnuntum 136-13 7; skazany przez Konstantyna na damnatio memoriae, lecz później uczczony przez niego 148, 230-231; spisek przeciw Konstantynowi i śmierć w Marsylii 140-141; "Wielkie Prześladowanie" chrześcijan 108-109; wspiera przewrót swego syna Maksencjusza i oddaje swą córkę Faustę za żonę Konstantynowi 132-135; wyrzucony z Rzymu przez syna ucieka do Trewiru 135-136, 140

Maksymilian, męczennik l 03 Maksymin Daja 32, 113, 119, 136-138.

145,147,171-173,175-177.181,187, 226,228,235

Mamertinus 81 Mamre, dąb 212, 293; p,ztr:: takżt' bazy

likowe kościoły w Ziemi Świętej (hlściół Nawiedzenia)

manichejczycy 97, l 06 Marcellus, biskup Ankyry 264, 266, 345-

346 Marcellus, męczennik centurion l 03-104 Marek Aureliusz 48, 164, 202 Marek, biskup Kalabrii 266 Marian, wyznawca i notarius 340





iNDEKS 415

Marinus, biskup Arles l 92- l 93, l 96 Maris, biskup Chalcedonu 340 Mars84,93, 110-lłl, 119-120,143-144,

ISO, 152,233 Martynianus 248-249 Massilia (Marsylia) 141-142 Maternus, biskup Kolonii l 92-193 M,msoleum Hdenae 222, 302 Mediolanum, tetrarchiezna stolica i miej-

sce narady 78, 81-82, 85, 99, l 00, 113, 117,120,132,154,171-176,191,200, 284, 34 7; patrz także Edykt mediolański

melicjanie (schizma melicjan) 262, 270, 334-335,337-339,341,343

Melicjusz 334, 338 Memfis 114, 354 mennicze ośrodki 193, 204, 229-230,

234,237-238,303,309,329-330 Mensurius, biskup Kartaginy 189-190 Mestrianus 229 Męczeństwa, święty kościół 289 Milcjades, biskup Rzymu 168, 191-193,

197,206 miliarensis 307 Minerwina 114 Mitra 60, 72, 102 Moreau,Jacque 374 Morze Marmara 248,264,310,312,317,

323,360 munera civilia 100-1 O l, 170, 335 Mury Aureliana 70-71, 133-134, 148,

156,161,206,211,213,301 N aissus (Nisz) 4 S-46, 69-70, 114, 304,

348 narada w Karnuntum 136-137 Narcissus, biskup Neronias 263, 266 Narodzenia, kościół 290-293, 295 Nawiedzenia, kościół 293; patrz także ba-

zylikowe kościoły w Ziemi Świętej; i Marnre, dąb

neoplatonizm 60, 236 Nicea (Iznik), siedziba biskupa i miejsce

soboru 29, 38, 56, 225, 264-266, 268, 274-275,299-300,306,310,333-334, 343 patrz także arianizm; ekumeniczny synod; i Teognis z Nicei

niedziela patrz dies Solis Nikasius, biskup w Galii 266 Nikomedia (lzmit), tetrarchiezna stolica

i siedziba biskupa 37, 56, 73-74, 79-80,85,92,99-100,102,107-110,112-l 15, 119-120, 130-131, 174-176, 180-181,236-238,241,243,249,258,262, 264, 266, 272, 274, 284, 292, 299-300, 309-310, 328, 334, 339, 360; patrz także Euzebiusz, biskup Nikomedii

Nisibis 98 Notitia Dignitatum 88 nowacjanie 270 Numerian 73-74 "obrona w głąb" 88, 305 Odenat 56 Optat z Milewy 38-39, 190, 194: Libri

VII de Schismate Donatistarum 38-39 Optimus Princeps 163 Oratio ad Coetum Sanctorum patrz Kon

stantyn I Oratio de Laudibus Constantini patrz Eu

zebiusz z Cezarei Origo Constantini Imperatoris 30-31, 34-

35,114,246,297,336,338 Orozjusz Historiarum adversum Paganos

Libri VII 30-31, 34, 56 Orygenes z Cezarei 31, 64, 67, 259: Con-

tra Celsum 67 palatini 305 Palatium Sessorianum 212, 214 Palmira 56, 58-59, 68, 70 Pałac na Lateranie 168, 170, 193, 206,

211 Pamfil31, 139 Panegyrici Latini 35-37, 45-46, 81-82,96,

100-101,114, 117, 128, 133-134,141-143,156,161,164,178-180,203

Pater Noster, kościół 292 patriarchowie chrześcijaństwa 269 Patricius 348 Paweł Apostoł 64-65, 217, 220, 232, 257,

275,352,356,372 Paweł, biskup Tyru 337 paxdcorum 93, 107, 152 pax Romana 49, 58, 63, 64 peraequator census 236, 308





416 INDEKS

Perskie Cesarstwo S0-51, 53, 55-56, 68, 73, 80, 82, 97-99, 137, 292-293, 310, 353-354,357-360,364

Piganiol, Andre 374 Piotr Apostoł 64-65, 168, 197, 215-217,

219-220,223,282-283,372 Piotr, biskup Aleksandrii 175, 334 Pliniusz Młodszy 65 Pliniusz Starszy 58 Plotyn 59, 105 Pompeianus 154-155 Pompejusz Wielki 52 Porfiriusz z Tyru Przeciw chrześcijanom

105,336 Porta Palatina w Trewirze 153 Portchester 96 Postumus 56, 58-59, 69; patrz także Im

perium Galliarum "poza modlitewna" na monetach 309,

327,339 praefecturae (prefektury) 306, 364 praefectus praetorio (prefekt pretoria

nów) S0-51, 57, 73, 87, 89, 96, 140, 154,254,301-302,305-306,329,348

praeses (zarządca/ namiestnik prowincji) 47,89,91,306

Prohus 72-7 4 Protectores 46, 68, 74 prowincje późnego Cesarstwa 89-90 prowincje wczesnego Cesarstwa 52-54 pryncypat (princeps) 48-50,85, 203,348 przebity smok (Labarum) na monecie

271-272, 313 Pula 216, 279 quaestor sacri palatii 306 rationalis rerum summarum 87 Rawenna 110, 132 religio illicita 66, l lO religio lici ta 17 4 Reticius, biskup Autun 193 Romanus l07 Romula, matka Galeriusza lOS Rufin z Akwilei 32 rycina Lafreriego Le sette chiese di Roma

223-224 Rzym (Roma), cesarska stolica i siedziba

biskupa (papieża) 27, 40-42 i passim:

Decennalia Konstantyna i programy wznoszenia nowych budowli w Rzymie 202-224; epoka żołnierzy-cesarzy 50-52, SS-56, 68-75; okres wczesnych cesarzy w Rzymie 48-50, 52-53, 57; tyrania Maksencjusza 131-132, 137, 147-162; Vicennalia Dioklecjana llO; Vicennalia Konstantyna i tragedia dynastyczna 279-281; zdobycie przez Konstantyna

San Giovanni in Laterano 209ff. patrz bazylikowe kościoły (Rzym)

San Lorenzo fuori Ie Mura 209tf. patrz bazylikowe kościoły (Rzym)

San Paolo fuori Ie Mura 209ff. patrz bazylikowe kościoły (Rzym)

San Pietro in Vaticano 209ff. patrz bazylikowe kościoły (Rzym)

San Sebastiana Juori Ie Mura 209ff. patrz bazylikowe kościoły (Rzym)

Santl\gnese Juori Ie Mura e Mausoleo di Costanza 209ff. patrz bazylikowe kościoły (Rzym)

Santa Croce in Gerusalemme 209tf. patr:: bazylikowe kościoły (Rzym)

Santa Pudenziana, mozaika w absydzie 293,295

Saturn 366 scholae palatini 305 Scypion Afrykański 156, 377 Sekundus, biskup Tigisis 189-190 Senecio 227-228 Serclica (Sofia) 91, 112,229-230, 241 Sewer, cezar Konstancjusza 113, 119-

121, 124, 132-134, 136, 148, 156 Sewerowie 49, 52, 55, 57, 61, 67, 88 siliqua 307 Sirmium ( Sremska 1\titrovica), siedziba

cesarza i miasto posiadające mennicę 73, 81-82, 114, 13':', 227,228-230, 236,238-239,241-243,284,303,309

Smok (Wielki=diabeł, szatan) 65, 271-272, 313; patrz także wąż

Sobór Nicejski 264-272, 245-300 Sokrates Scholastyk Historia Ecclesiastica

225,264,346





INDEKS

Sol (bóg słońca) 60, 69-72, 84, 93, 102, 109-111,119-120,143, 151-15~20~ 204,207,233-234,239,366,374

solarny Chrystus=Chrystus Helios 208 solarny synkretyzm 28, 60, 69, 143-144,

158,180,203,233,374 solidus 173,237,307,309,330,339,364 Sopater 31, 329,343 Sozomen Historia Ecclesiastica 32-34, 46,

346,353 Spalatum (Spłit) 112, 117, 136, 146 SS i\farcellino e Pietro fuori Ie Mura e Mau

soleo di Helena 209ff. patrz bazylikowe kościoły (Rzym)

stoicyzm 60 Sylwester, biskup (papież) Rzymu 177,

197,211-212,215,217,223,266,282, 372-373

średniowieczne poglądy o Konstantynie 369-372

"święta wojna" 225,244, 261, 272 Tarragona 56 Teodor, biskup Heraklei 340 Teodora 84, 94,119,133,172,181,277,

347,363 Teodoret z Cyru Historia kościelna 32, 39 Teodot, biskup Laodycei 263 Teodozjusz I 33-34, 220, 314-315, 317,

363-364, 366-367 Teodozjusz II 32 Teognis, biskup Nicei 264, 266, 268, 274,

299,301,333,337,340 teokracja cesarska, chrześcijańska 204-

205, 231, 326-328, 350-352, 354-355, 369-370

Terminalia l 08 Tertulian 61, 64, 66, 258: Apologeticum

66; De Carona Militis 54; De Idololatria 64

Tesalonika, tetrarchiezna stolica i siedziba biskupa 85, 99, lOS, 136, 229-230, 234,241-243,249,284,309-310,322, 366

tetrarchia (czterech cesarzy): chrześcijańska dynastyczna tetrarchia 250 fi, 304 fi; Pierwsza Tetrarchia 27, 35, 77 -116; Tetrarchia Galeriusza 30, 35, 113, 117-145

Tetrykus 70 Ihalia Ariusza 259-260 theourgia 236 thermae Constantinianae (Arles) 193,

195; (Rzym) 41; (Trewir) 126 thermae Diocletianae (Rzym) 110 thermae Helenae (Rzym) 42, 212 Ticinum: wybite tam srebrne medaliony

na Decennalia 204-205,208, 234 TOUTO NIKA 157 traditio ( traditores) 188, 190, 200 Treveri=Augusta Treverorum (Trewir),

tetrarchiezna stolica 36-37,41, 85,95-96, 120, 126, 128-130, 133, 137, 140-142,145,172,176-186,193-194,200, 203,210,223,228,230,242,276-277, 297,301-302,309,328-329,343,347

Tricennalia 325, 338, 344, 348-352 "Trofeum św. Piotra" 216 Tyrydates III 80, 98 ulpijsko-antonińscy cesarze 48-49, 52,

57,164,202,286,303,377 Ursacius, biskup Singidunum 340 vexillationes 88 vicarii (wikarzy) 89, 306, 91, 135, 194,

306,328,364 Vicennalia 110-112, 272-277, 279, 281-

282,284,301,312 Vita Constantini patrz Euzebiusz, biskup

Cezarei Volusianus, Rufius 140 Walens {august i brat Walentyniana I) 33,

363 Walens (august Licyniusza) 228-229 Walens, biskup Mursy 340 WalentynianI 363-364 Walentynian II 220, 363, 366 Waleria 84 wąż (pradawny=diabeł, szatan) 254 Weronal40,148,154-155,203,207,228 Wielkanoc 29, 196, 225, 262, 264, 269,

326,331,344,360-361,370 "Wielkie Prześladowanie" 28, 31, 37-39,

45, 102, 108, 130, 147, 169, 174-176, 186,188-189,222,334

Wiktor i Wincenty z Rzymu 266





418 INDEKS

Wiktor, Aureliusz 33 i passim: Epitome de Caesaribus 33-34, 279; Liber de Caesaribus 33, 45, S l, 58, 75, l 00-1 O l, 236

Wniebowstąpienia, kościół (kościół Eleona na Górze Oliwnej) 292

współczesne poglądy o Konstantynie 373-376

wyrocznia Apollona w Didymie l 07, l 58 wyzwolenie niewolników w kościołach

232,239 Yolava patrz D repanum i Helenopolis

York ( Eboracum) 41, l 00, 121, 123, 125, 127

zakazy sprawowania obrzędów pogań-

skich 254-257, 332 "zapobiegająca obronie" strategia 52 Zenobia 56, 58-59,69, 70, 72, 75 Zosimos 35 i passim: Historia Nova 35.

279,281 zwolnienie duchownych z obciążeń 170-

171,191,232,241,253,331 Żydzi (żydowski, judaizm) 60-61, 264,

269,331





Konstantyn i-chrzescijanskie-cesarstwo

Education

Transcript of Konstantyn i-chrzescijanskie-cesarstwo