Koncepcja Kapitałów pierre a Bourdieu Badaniach Klastrów ... · dóbr oraz informacji system...

Studia Regionalne i LokalneNr 2(36)/2009

ISSN 1509–4995

Adrian Lis*, Anna Szerenos**

Koncepcja Kapitałów pierre’a Bourdieu w Badaniach Klastrów przemysłowych

Celemartykułu jest stworzeniepodwalinpod spójnąkoncepcję teoretyczną strukturklastro-wych,spełniającąwysokiewymaganiastalezmieniającegosiępolanaukspołecznych.Koncepcjatakawinnadawaćmożliwośćdokonywaniaporównańmiędzyklastrami różnychbranżorazbę-dącychnaróżnymetapierozwoju.DoskonstruowaniatakiejteoriiwykorzystanozmodyfikowanąiuzupełnionąkoncepcjękapitałówPierre’aBourdieu,kładącądużynacisknietylkonastricte eko-nomiczneźródłaoddziaływańwklastrze,lecztakżenaczłowiekaijegodziałania,wnajwiększymstopniuwpływającenaefektywnefunkcjonowaniestrukturyklastrowej.

1. Koncepcja klastrów

Koncepcjaklastrów1łączywsobieróżnepodejściainurtybadawczezwieludziedzinnauki,awszczególnościekonomii,naukorganizacjiizarządzaniaorazsocjologii.Pomimointerdyscyplinarnegozainteresowaniaproblematykągrondochwiliobecnejnieudałosięwypracować jednejspójnej teoriiklastra,stąd teżwdalszejczęściartykułuautorzynawiązujądokoncepcji,anieteoriiklastrów.Elementy teorii lokalizacji przedsiębiorstw można odnaleźć już w pracach

twórcówklasycznejekonomiipolitycznej,doktórychnależąA.SmithiD.Ri- cardo.Jakoodrębnyprzedmiotbadańnaukowychproblematykalokalizacjipoja-wiłasięwXIXw.(wpracachm.in.J.H.Thünena,A.Webera,A.Löscha),napo-czątekXXw.zaśprzypadaszczytowyokresrozwojuteoriilokalizacji(pracetzw.szkołyszwedzkiej,m.in.B.Ohlina,G.Myrdala).Współcześniewśródnajlepszychteoretyków zagadnień lokalizacyjnychwymienia się E.M.Hoovera iW. Isar- da(Kuciński1994).Wnaukachekonomicznychproblematykaklastrówjestsil-niezaakcentowanarównieżwtzw.nowejteoriiwzrostu,wktórejpodkreślasięznaczeniewiedzyiinnowacjiwewspółczesnejgospodarce(Arrow1962;Romer1986;Lucas1988).Wnaukach socjologicznychkoncepcjagronpojawia siępodkoniecXXw.

i jestprzywoływanaczęstowrazzkoncepcjąkapitałuspołecznego(social ca-pital theory), rozwiniętąm.in.przezP.Bourdieu(Bourdieu1986;1990;2006;

* WydziałNaukSpołecznych,UniwersytetGdański.** WydziałZarządzaniaiEkonomii,PolitechnikaGdańska.1 W literaturze polskojęzycznej klastry (spolszczonawersja angielskiego terminuclusters)

nazywanesąrównieżgronami,wiązkamiprzemysłowymi,lokalnymisystemamiprodukcyjny-mi.

KONCEPCJAKAPITAŁóWPIERRE’ABOURDIEUWBADANIACHKLASTRóW… 29

Bourdieu, Wacquant 2001; Bourdieu, Passeron 2008), J. Colemana (1988), R.Putnama(1993;1995),F.Fukuyamę(1995).Wnaukachorganizacjiizarządzaniaproblematykagronpojawiasiępodkoniec

XIXw.,azafundamentklastraprzyjmowanyjestmarshallowskidystryktprze-mysłowy,nabaziektóregopowstałyinnekoncepcje–pokrewneikomplementar-nedlaklastra2(Marshall1925).Prawdziwyprzełom,awrazznimwzrostzainte-resowaniaproblematykąwspółpracywobrębiegron,nastąpiłwrazzbadaniamiPortera,którychzwieńczeniembyławydanaw1990r.książkaThe Competitive Advantage of Nations,opisującakoncepcjęgronwedługPortera(Porter1990).Porterowskadefinicjaklastrajestnajczęściejcytowanaprzezbadaczyzajmują-

cychsięomawianąproblematyką.WedługPorteraklasterstanowi„geograficzneskupiskowzajemniepowiązanychfirm,wyspecjalizowanychdostawców,jedno-stekświadczącychusługi,firmdziałającychwpokrewnychsektorachizwiąza-nych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurującychmiędzysobą,alerównieżwspółpracujących”(Porter2001).W literaturze funkcjonuje wiele definicji zbliżonych do definicji Portera.

WedługdenHertoga„gronotogrupafirm,ichdostawców,klientóworazośrod-kówwiedzy(uczelniwyższych,jednostekbadawczych,firmkonsultingowych),któreposiadająkomplementarnekompetencjeorazuczestnicząw jednym łań-cuchu tworzeniawartości (procesieprodukcyjnym),których celem jest popra-wajakościprocesóworazkońcowychproduktówiktóremogątworzyćmiędzysobąpowiązaniasiecioweumożliwiającedyfuzjęinnowacjiiwspólnerozwijanienowych technologii” (Roelandt, denHertog 1999). Rosenfeldmianem klastraokreśla„geograficzneskupiskofirmdziałającychwpokrewnychsektorach,po-wiązanychzesobąlubświadczącychkomplementarneusługi,kooperującychzesobą,korzystającychztejsamejinfrastrukturyorazusługwyspecjalizowanychdostawców,działającychnatymsamymrynkupracyorazstawianychwobliczupodobnychszansizagrożeń”(Rosenfeld1997).Enrightużywaokreślenia„kla-sterregionalny”idefiniujegojako„zbiórpowiązanychzesobąprzedsiębiorstw,reprezentującychtensamlubzbliżonysektorprzemysłulubusług,położonychna tym samymobszarze (w geograficznej bliskości) (Enright 1992). PadmoreiGibsonprzezpojęcieklastrarozumieją„koncentracjęprzedsiębiorstwnaokre-ślonymterenie.Ichsukcesgospodarczyjestdeterminowanyprzezinterakcjeza-chodzącemiędzynimi,któreułatwiageograficznabliskość”(Padmore,Gibson1998).WedługOECDklasteroznacza„skupienienadanymobszarzepowiąza-nychzesobą(pionowoi/lubpoziomo)przedsiębiorstwdziałającychwtymsa-mymsektorze(przemysłulubusług)wrazzpowiązanymiznimiinstytucjami”(OECD2002).ZkoleiRabellottiwymieniaczteryskładowegrona:geograficzneskupiskowyspecjalizowanychfirm(przedewszystkimmałychiśrednich)działa-jącychwpokrewnychsektorach;opartynarynkowejipozarynkowejwymianie

2 Międzyinnymibiegunywzrostu,strefywzrostu(development blocks),blokikompetencji(competence blocks),kompleksyprzemysłowe,obszaryzasobowe(resource area),łańcuchypro-dukcyjne,środowiskoinnowacyjne,systemytechnologiczne,sieci.

ADRIANLIS,ANNASZERENOS30

dóbrorazinformacjisystempowiązańpomiędzyprzedsiębiorstwami;poczuciewspólnotykulturowej,przekładającesięnacharakterystycznedlagronazacho-wania;siećpublicznychiprywatnychinstytucjiwspierającychdziałaniaczłon-kówklastra(Rabellotti1995).Napodstawielicznychdefinicjigronamożnaokreślićpodstawowejegowy-

znaczniki,doktórychnależyzaliczyć:− koncentracjęgeograficzną–bliskośćlokalizacyjną(szczególniemałychiśred-nichprzedsiębiorstw),

− koncentracjęsektorową–występującezgrupowaniefirmjestwzględniejed-norodne, przedsiębiorstwawgronie reprezentują zazwyczaj jeden lubkilkapokrewnychsektorów,

− współpracę–trwałeisilneinterakcjemiędzyprzedsiębiorstwami,przybierają-ceróżneformy,prowadzącedoefektusynergii,

− specjalizację,acozatymidziepodziałpracyikompetencji,wymianękomple-mentarnychzasobów,

− wspólnąkulturę,− dostępdousłughandlowychiniehandlowych,− wspólnątrajektorię rozwoju.

2. Podejścia metodologiczne w badaniach klastrów

Wbadaniachgronstosujesięróżnepodejściametodologiczne.Klastrymożnabadaćnaróżnychpoziomachzagregowania:napoziomiemikro(poziomfirmy)–poprzezidentyfikacjępowiązańmiędzyfirmamiprodukującymipodobnepro-dukty(dotyczynajczęściejjednegoklastrawdanymregionie),napoziomiemezo(poziomprzemysłu)–koncentrującsięnarozległymłańcuchuwartościzwyko-rzystaniemmetodybenchmarking,oraznapoziomiemakro(poziomnarodowy)–analizującsieciwspółpracywobrębiewielugałęziprzemysłuwgospodarcenarodowej.Wzależnościodcelubadańidostępnościdanychbadaczezajmującysięproblematykąklastrówposługująsię:1) metodamiilościowymi:− input/output – opiera się na analizie powiązań pomiędzy sektorami, od-zwierciedlającnp.zachodząceprzepływyprodukcji,przepływywiedzyiin-nowacji (Czamański,Ablas1979;DeBresson1996;Hewingsetal.1998;Roelandt,denHertog1999;Whalley,denHertog2000),

− współczynniklokalizacjiLQ(location quotient) – oznaczastopieńkoncen-tracjifirmtychsamychlubpokrewnychsektorównawybranymobszarzewodniesieniudoobszarureferencyjnego(Isard1998;DTI2001),

− analiza przesunięć shift-share – wykorzystywana do śledzenia zmianwstrukturzegospodarkilokalnejnatlezmiangospodarczychzachodzącychwszerszejskali(Santarek,Szerenos2006),

2) metodamijakościowymi:− opinieekspertów – opierającesięnawywiadachz„kluczowymiaktorami”wregionie,lekturzeraportówprzemysłowych,czasopism,artykułówetc.,


− wielosektorowa analiza jakościowa MSQA (multi-sectoral qualitative analysis) – służy jakonarzędziedooceny rozwoju regionalnegopoprzezidentyfikację przewagi konkurencyjnej regionu, potencjału gospodarcze-go,możliwościrynkowychorazryzykagospodarczego(Stough,Stimson,Roberts1997;Roberts,Stimson1998),

− mapaklastra – przedstawienieprzepływuwiedzyiinnowacjiwobrębiegro-nawformiegraficznej(diagramy,schematyitp.),

3)orazmetodamimieszanymi:− analiza sektorów „przodujących” – ukierunkowana na identyfikację kla-strówrozwiniętychnabaziesektorówzapewniającychprzewagękonkuren-cyjnąregionów(Hill,Brennan2000),

− metodaklastraGEM(Groundings-Enterprises-Markets) –ocenapotencja-łu innowacyjnegoklastra oparta na analizie determinantówpodażowych,strukturalnychipopytowych(Padmore,Gibson1998),

− diagrampajęczynowy – analizaklastrawczterechwymiarach:rozmiar,po-tencjał,mocidynamikawzrostu(Stough,Kulkarni2000),

− szablonnarodowy – pogrupowanienapoziomienarodowymsektorówprze-mysłunapodstawieinformacjiotechnologicznychzależnościachpomiędzynimi,bezwzględunaichlokalizacjęgeograficzną(Feser,Bergman2000),

− metodainterakcjiOECD– analizawystępującychinterakcji,dyfuzjiinno-wacjioraztransferutzw.tacit knowledgewklastrze(OECD1997).

Wymienione powyżej narzędzia nie są pozbawionewad.Metody ilościowebazująnadanychstatystycznych,aichgłównymminusemjestbrakmożliwościdokonaniapełnejanalizypowiązańwystępującychpomiędzyelementamiklastra,jakrównieżwysokikosztuzyskanianiezbędnychdanych.Wprzypadkumetodjakościowych trudnouchronić się od subiektywizmuorazproblemówzwiąza-nychzporównywalnościąotrzymanychwyników,dlategowpraktyceuzupełniasiępowyższemetodylubstosujetzw.metodymieszane,dostosowującjedospe-cyficznychuwarunkowańdanegoobszaru.Różnorodnośćstosowanychpodejśćmetodologicznychutrudniaznacznieporównywaniefunkcjonowaniaikonkuren-cyjnościposzczególnychukładówklastrowych.PomimoupowszechnianiasięstrukturklastrowychnaświecieiwPolscejako

naturalnegosposobuprowadzeniadziałalnościbiznesowejrefleksjeteoretyczneibadanianaukowedotyczące tejproblematykiznajdująsię jeszczewzalążku.Niejesttojakdotądobszarwyeksploatowany–ogromnawiększośćanalizza-myka się bowiem w perspektywie „obiektywnej”, występującej pod postaciązmiennychilościowych,awięcbadaomawianezjawiskowsposóbdośćwąski.Warsztatnarzędziowydobadaniaklastrów,mimoiżbogaty,niepozwalanapeł-nyopisprocesówzachodzącychwewnątrzinazewnątrzklastra.Narzędziaba-dawczewykorzystywane do badańklastrówopisują jedynie zjawiska, bez ichwyjaśniania.Celowe–wobecpowyższego–wydajesięstworzeniejednejspójnej,zintegro-

wanejteoriiklastrów,którapozwolinapoznaniewzględniekompletnegoobrazustanuiprocesówzachodzącychwgronach.Podejścietowinnołączyćwsobie


elementymetodilościowychijakościowych,stosowanychjednakniewsposóbchaotyczny,przypadkowy,leczuporządkowanyprzezprzynajmniej jedną,klu-czowądlacałejkoncepcjikategorię.

3. Wykorzystanie koncepcji Bourdieu w badaniach klastrów

Trzontakiejnowotworzonejiponiżejprezentowanejkoncepcjiteoretycznejstanowićbędziepoddanakrytyceorazuzupełnionaprzezrefleksjewłasnekoncep-cjakapitałówPierre’aBourdieu.Centrumkoncepcjibędziekategoria„kapitałusymbolicznego”(określanegoskrótemKSYM)traktowanegojakozagregowanywskaźnikefektywnościfunkcjonowaniaklastra,azłożonegoztrzechrodzajówkapitałów składowych (podkapitałów): kapitału ekonomicznego (KEKO), ka-pitałuspołecznego(KSPO) ikapitałukulturowego(KKUL).Wprezentowanejkoncepcjiteoretycznejzawartebędąrównieżelementydotyczącemechanizmówprzechodzeniawartościjednegotypupodkapitałuwwartościinnychpodkapita-łów (szczególnie kapitału społecznego i kulturowegowkapitał ekonomiczny)oraz–na szczeblubardziej ogólnym– ich znaczeniadla ostatecznejwartościkapitałusymbolicznego.PierreBourdieu, tworząc swoją teorię socjologiczną,miałprzedsobą jeden

zasadniczycel:zrozumienieregułrządzącychświatemspołecznym,szczególniezaśwaspekcieodtwarzaniaspołecznychnierówności.Stądteżwjegokoncepcjiodniesieniadorelacjiwynikającychzestosunkówwładzy,przemocysymbolicz-nej (jako najbardziej zawoalowanego, a przez to i najskuteczniejszego środkatworzącegoiodtwarzającegonierówności),kapitałów(jakozasobów,októrery-walizująjednostki).Jakosocjologlewicującystarałsięobnażyćtemechanizmy,zapomocąktórychklasywyższe(uprzywilejowane)skuteczniepodtrzymywałyswądominującąpozycjęwhierarchiispołecznejkosztemklasniższych(upośle-dzonych).Takżeitemucelowipodporządkowanabyłajegokoncepcjakapitałów–zwróceniuuwagispołeczeństwananierównościiwykluczeniespołecznejakozjawiskastaleodtwarzającesię,niezaśusprawnianiużyciagospodarczegoczyrozbudowietrafniejszychteoriiekonomicznych.WykorzystaniekoncepcjikapitałówBourdieujakoteoretycznejpodstawypod

stworzenienowejkoncepcjiteoretyczno-metodologicznejsłużącejanaliziekla-strów (awięc struktur najściślej związanych z polem ekonomiczno-gospodar-czym)może–wobecpowyższego–sprawiaćwrażenieniezgodnegozintencja-mi, jakie przyświecałyBourdieu podczas tworzenia jego koncepcji kapitałów.DlaautorówniniejszegoartykułujednakżenajistotniejszejestdokonanieprzezBourdieuklasyfikacjizasobów,októrerywalizująpodmiotyżyciaspołecznego,wtrzygłównetypykapitału:ekonomiczny,społeczny ikulturowy,stanowiąceskładowetzw.kapitałusymbolicznego,woderwaniuodświatopoglądupolitycz-nego ich autora.Takwięc choćBourdieu zapewneuznałbyklastry zakolejnenarzędzie tworzenia i odtwarzania nierówności społecznych (w tymwypadkuzdeterminowanychekonomicznie),towniczymniezmieniatofaktu,iżjegokon-cepcjakapitałówstanowidoskonałypunktwyjściadoanalizykażdejstruktury


społecznej,przyzałożeniujednakże,iżzostaniedopasowanadocharakterubada-nejstruktury.Autorzyniezamierzajątakżeporzucaćanalizynierównościwra-machklastra,ztymjednakżezastrzeżeniem,iżnierównośćwstrukturzeklastro-wejtraktowanabędziejakofunkcjonalnazewzględunawielośćróżnorodnychról społecznych (lubhabitusów)niezbędnychdoprawidłowego i efektywnegofunkcjonowaniaklastra(takżerelacjehierarchiczneopartenanierównymudzialewewładzy).Najpierwjednakżenależysięskupićnasamychpodstawachnowej,prezentowanejwtymtekściekoncepcji.

3.1. Wzbogacenieistniejącejkoncepcjiklastrów

Punktemwyjściadlarozważańwniniejszymartykulejestwykorzystaniewfa-zie teoretycznej refleksjidwóchelementówstanowiących jużugruntowaneza-sobywiedzy:istniejącychkoncepcjiklastróworazkoncepcjikapitałów(przedewszystkimP.Bourdieu,aleiJ.ColemanaczyR.Putnama–szczególniewod-niesieniudokapitałuspołecznego).Obateelementy(poddanekrytyce,uzupeł-nioneonowefragmenty,dostosowanedoprzeprowadzaniabadańwdziedziniespołeczno-ekonomicznej) będą stanowićpodstawępod stworzenienowejkon-cepcjiteoretyczno-metodologicznejdotyczącejanalizystrukturklastrowych.Takprzygotowanakoncepcja(zaprezentowanawponiższymtekście)zostaniewyko-rzystanawfazieempirycznychbadaństrukturklastrowychdziałającychnatery-toriumPolski.Zkoleiwnioskizewspomnianychbadań–zgodniezzałożeniamipoczynionymiprzezautorówartykułu–stanąsięnowymipakietamiwiedzyna-ukowej, zwrotnie oddziałującymi na elementywyjściowe: koncepcje klastróworazkoncepcjekapitałów.Ilustrujetoponiższarycina:

Koncepcjaklastrów

Koncepcjakapita³ów

Dostosowanie koncepcji kapita³ówdo analizy struktur klastrowych

Badanie klastrów opartena stworzonych narzêdziach

Nowa wiedza

Wzb

ogac

enie

now

¹w

iedz

¹

Wzb

ogac

enie

now

¹w

iedz

¹

Ryc. 1. Etapy zaplanowanego postępowania badawczegoŹródło: opracowanie własne.


4. Opis kapitału symbolicznego Bourdieu i jego składowych

Życiespołeczne toczysięwróżnychsferach.Sfery temożnanazwać–za-chowującwiernośćustaleniomterminologicznympoczynionymprzezBourdieu–polami.Każdepolerządzisięswoimi,charakterystycznymidlasiebieregułami.Niejestjednaktak,byróżnepolapozostawaływstosunkudosiebiewizolacji;jestdokładnieprzeciwnie.Polaprzenikająsię,oddziałującnasiebienawzajem.Jednakżewkażdymzpól(np.ekonomicznym,politycznym,naukowym)prowa-dzonesągryonajcenniejsze(wdanympolu)zasoby.Aktorami,uczestnikamitychgiersąjednostkiludzkie,któredążądojaknaj-

pełniejszejrealizacjiswychcelów.Różnejednostkimająjednakróżnemożliwo-ści.Ichwiedzę,zdolnościiumiejętnościfunkcjonowaniawrzeczywistościspo-łecznejopisuje termin„habitus”.Każda jednostkamaniepowtarzalnyhabitus,choćdla jednostekz jednejklasyspołecznej,wspólnegomiejscapochodzenia,wykształcenia, reprezentowanejgrupyzawodowej itp.możnawyróżnićpewnecechywspólneichhabitusów.Możnatakżeokreślićlistęniezbędnychelementówhabitusu dla jednostki odgrywającej określoną rolę społeczną, np.menedżera,pracownikaobsługującegotaśmęprodukcyjną,redaktoraczasopisma.Zasobyposiadaneprzezkażdązjednostekmożnazkoleitraktowaćjakoich

kapitał. W formie zagregowanej – będzie to kapitał symboliczny. Kategoria„kapitałsymboliczny”określakompetencje,poziommożliwości,atymsamymszansenaodniesieniesukcesuprzezdanypodmiotżyciaspołecznego(awtym:ekonomicznegoigospodarczego),niezależnie,czyzaówpodmiotuznasięjed-nostkęludzką,czyteżorganizacjętakichjednostek–np.przedsiębiorstwo(luborganizacjęprzedsiębiorstwiinnychpodmiotówżyciaspołecznego,np.wfor-mieklastra).Kapitałsymbolicznyniejestjednakuchwytnywprost,leczjedyniepoprzez swe części składowe, kapitały: ekonomiczny, społeczny i kulturowy,którychznaczeniezostaniewskazanewdalszejczęściartykułu.Kapitałsymbo-licznymożnajednakrozumiećinaczej–np.jakospecyficznąodmianękażdegozpodstawowych typówkapitału (ekonomicznego, społecznego ikulturowego)powstałąwskutek spostrzeżenia ich jako zalegitymizowanych.Tworzenie jed-nakżezbitekpojęciowychtypu„kapitałsymbolicznykapitałuspołecznego”,za-miastrozjaśniaćobrazisprzyjaćwyjaśnianiuzawiłościżyciaspołecznego,raczejprzyczyniasiędojegokomplikacji.Słuszniejszywydajesiętakipunktwidzenia,wktórymnajistotniejszywdanymkontekściespołecznym(polu)zalegitymizo-wanytypkapitałuzostanieokreślonypoprostumianem„wartości”,„priorytetu”lubpoprostu„najcenniejszegozasobu”,samąkategorię„kapitałusymboliczne-go”zarezerwujesięzaśdlazgeneralizowanego,aczniezinstytucjonalizowanegopotencjału,jakidowykorzystaniawdziałaniumakażdypodmiotżyciaspołecz-negoniezależnieodpoziomujegoagregacji.Zagadnieniakapitałuwnaukachekonomicznychispołecznychmożnauznaćza

dobrzeopisanejedyniewprzypadku,gdy–posługującsięterminologiąBourdieu–przedmiotemrozważańbędziekapitałekonomiczny.Doosiągnięciasukcesuekonomicznegoprzedsiębiorstwwchodzącychwskładklastrapotrzebajednak,


zdaniemautorówartykułu,zdecydowanieszerszegozakresuwiedzyniżjedynieprawideł ekonomicznych.Szansyna bardziej komplementarne iwyczerpującepodejściedoproblematykiosiągnięciasukcesuprzezklastrymożnaupatrywaćwpoddaniuteoretycznejrefleksjiiempirycznejanalizieczłowiekajakoelementuprzedsiębiorstwa.Toludziebowiemsąjedynymi,faktyczniedziałającymipod-miotaminietylkowramachrynku,lecztakżecałościżyciaspołecznego.Współczesnekoncepcjekapitałów (wktórychtermin„kapitał”rozumianyjest

szerzej niż jedyniewperspektywie stricte ekonomicznej) stanowią interesują-ce iwartościowepoznawczouzupełnienie tradycyjnej analizy funkcjonowaniaprzedsiębiorstwlub–mówiącbardziejogólnie–działaniagospodarki,anawetprób opisu iwyjaśnianiamechanizmów i procesów regulujących całość życiaspołecznego.Podstawąrozszerzeniadesygnatupojęcia„kapitał”pozasferęekonomiczną,

awięc związaną z pozyskiwaniem, akumulacją i alokacją dóbr o charakterzeekonomicznym,jestprzyjęcienastępującegozałożenia:każdedziałaniewsferzeekonomii(lubogólnie:wcałościżyciaspołecznego)orazjegopóźniejszekonse-kwencjepodejmowanejestprzezrealnieistniejące,kooperującelubkonkurującejednostki ludzkie, istniejące zaś zróżnicowanie w efektywności pozyskiwaniakapitałuwjegorozumieniuekonomicznym(lubogólnie:wosiągnięciuzałożo-nego celu) spowodowane jest nie tylkowystąpieniemokreślonych czynnikówocharakterzezewnętrznym(np.warunkamiśrodowiskanaturalnego),aleprzedewszystkimindywidualnieokreślonąsprawnościąjednostekludzkich.

4.1. Kapitałekonomiczny

Kluczowyzpunktuwidzeniafunkcjonowaniairealizacjicelówklastrówjestkapitał ekonomiczny, a ściśle jegomaksymalizacja.Wynika to wprost z fak-tu, iżklastrysąelementamiprzedewszystkimpolagospodarczego,naktórymnajbardziejpożądanezasoby toaktywa ipasywao takimwłaśniecharakterze.Wskaźniki kapitału ekonomicznego cechują się obiektywnym, zewnętrznymcharakteremwyrażanymwformieliczbowej–sąmierzalne,ilościowe,łatwedouchwyceniaizbadania.Przykładowymiwskaźnikamiopisującymikapitałekonomicznyklastraijego

składowychmogą być:wielkość przychodów,w tym osiągane zyski,wartośćprodukcji, wielkość obrotów, produktywność, udział klastra w PKB, poziomkosztów,udziałwrynku,udziałeksportuwogólnejsprzedaży,wartośćprzedsię-biorstwanarynkuczyteżwybranewskaźnikifinansowe.Zagadnienia związane bezpośrednio z kapitałem w jego znaczeniu ekono-

micznymsąwspółcześniewzględniewyeksploatowanądziedzinąbadań iana-lizteoretycznych.Jesttojednakżerównieżterenzdecydowaniezbytwąski,abymógł stanowić jedyną zmienną opisującą iwyjaśniającą klaster jako fenomenżyciagospodarczego.Należy–wobecpowyższego(iczyniątoautorzyartyku-łu)–szukaćnowychzmiennychniezależnychmających–narazienapoziomieprzynajmniej teoretycznym–zdolnośćoddziaływanianakapitałekonomiczny,


dotejporyzaśpomijanychbądźwykorzystywanychwniedostatecznymstopniu.Zatakieczynnikiuznanezostałykategorie„kapitałuspołecznego”oraz„kapitałukulturowego”,przenosząceciężarzainteresowanianaczłowiekajakojedyny,re-alniedziałającypodmiotżyciaspołecznego.

4.2. Kapitałspołeczny

Za„kapitałspołeczny”–zgodnieznomenklaturąBourdieu–uważasięsumęzasobówaktualnychipotencjalnych,należącychsięjednostcelubgrupieztytułuposiadaniatrwałej,mniejlubbardziejzinstytucjonalizowanejsiecirelacji,znajo-mości,uznaniawzajemnego.Jesttozarazemstosunkowonajchętniejwykorzy-stywanytypkapitałuwanalizie„nowejekonomii”(np.Coleman1988;Putnam1993;Fukuyama1995), choćautorzyciwniecoodmienny sposóbów termindefiniują.DlaJamesaColemanaikontynuatorajegomyśli–RobertaPutnama− kapitałspołecznyodnosisiędotakichcechorganizacjispołeczeństwajakzaufa-nie,normyipowiązania,któremogązwiększyćsprawnośćtegospołeczeństwa,ułatwiającskoordynowanedziałania:„takjakiinnepostacikapitału,kapitałspo-łecznyjestproduktywny,umożliwiabowiemosiągnięciepewnychcelów,którychniedałobysięosiągnąć,gdybygozabrakło [...]” (Putnam1995).Naprzykładgrupa,którejczłonkowiewykazują,żesągodnizaufaniaiufająinnym,będziewstanieosiągnąćznaczniewięcejniżporównywalnagrupa,wktórejbrakjestzaufania.ZkoleidlaFrancisaFukuyamykapitałspołecznyoznaczaposiadanieumiejętnościnawiązaniawspółpracywobrębiegrupiorganizacji,podejmowanejwcelurealizacjiwłasnychinteresów.PodejścieBourdieuróżnisięodkoncep-cjiColemanaiPutnamarównieżujęciemnośnikakapitałuspołecznego.Wkla-sycznym ujęciu Bourdieu kapitał społeczny jest stricte jednostkowy, podczasgdyColeman,awszczególnościPutnam–podkreślająjegoponadindywidualnycharakter,zdeterminowany„jakością”grupy.Wkapitalespołecznymgrupyijed-nostkinańsięskładającemiałybyuczestniczyćwrównychproporcjach.Wydajesięjednak,iżnajbardziejtrafnymujęciemtegozagadnieniabyłobystwierdzenie,żechoćkapitałspołecznymawymiarjednostkowy(jegonosicielemjestjeden,konkretnypodmiot–człowiek,przedsiębiorstwo,klaster),tojegopoziomuda-nej jednostki jest silnie zdeterminowanyprzezgrupy/organizacje/stowarzysze-nia,wktórychtajednostkapartycypuje(choćbyzewzględunanormykulturoweregulującekwestięwspółpracywramachtychgrup).Dlacelówniniejszegoartykułujednakżekapitałspołecznyzostaniezdefinio-

wanyjakozbiórzdolnychdozmobilizowaniaelementówwiedzy,umiejętności,możliwości działania, których bezpośrednim nośnikiem nie jest analizowanypodmiot, leczdoktórychówpodmiotmadostęppośrednipoprzezsieć relacjinawiązanychzeswoimipartneramiwinterakcji.Wysokipoziomkapitałuspo-łecznegooznaczazatemposiadanieprzezczłowieka(przedsiębiorstwo,klaster)określonejliczbyrelacjizinnymipodmiotami,zktórychwiedzy,umiejętności,doświadczeniaimożliwościdziałaniamożeskorzystaćwdanejchwili.Wzależ-nościodźródławskazujesiębądźnazinstytucjonalizowanycharakterkapitału


społecznego (usankcjonowanyprawnie,potwierdzonyumowami itd.),bądźnajego charakter niezinstytucjonalizowany (sieć relacji tworzona spontanicznie,regulowanabardziejprzeznormyobyczajoweaniżeliprawne).Perspektywaba-daniaklastrówwymuszazainteresowanieobiemaformamikapitałuspołecznego:zinstytucjonalizowanyoznaczaćbędzieterelacje,którewramachklastralubnapoziomieanalizymakro:„klaster–otoczenie”zostanąpotwierdzonezapomocąodpowiednichdokumentówformalnych,niezinstytucjonalizowanyzaś–relacjeopartenastosunkachnieformalnych,wktórychrolęgwarantakontynuowaniada-nejrelacjiprzejmiezaufanieistniejącemiędzypartnerami(rozumianymizarównojakopracownicywdanymprzedsiębiorstwie,jakiprzedsiębiorstwawchodzącewskładdanegoklastra,czyteżklasterjakocałośćipodmiotyznimkooperują-ce).Kapitałspołecznyma,jaksięzdaje,dużeznaczeniedlaorganizacjisiecio-wych–stanowibowiemwskaźnikichpotencjałudoutrzymaniadotychczasowejstrukturypartnerówwsieci,azarazemdozastąpieniaewentualnych,brakującychwniejogniw.Niejesttojednaktakirodzajzasobu,którypodlegawyłącznieaku-mulacji,choćbogatasiećkontaktówznacznieułatwiajejdalszyrozrost.Kapitałspołecznymożeulegaćdegradacjizewzględunapodejmowaneprzezpodmiotdziałania(nielojalność,zerwanieumowy)lubzmianęwarunkówzewnętrznych,wjakichdanypodmiotfunkcjonuje(przejścieodwartościinormkulturowychzwiązanychzewspólnotowościąwkierunkuindywidualizmu).Wkapitalespołecznymgłównynaciskpołożonyjestnaanalizęstrukturyrelacji

klastraijegoskładowych,zarównowaspekciewewnętrznym(pomiędzyskłado-wymiklastraorazmiędzypracownikamitychżeorganizacji),jakizewnętrznym(interakcje klastra z otoczeniem). Przykładowymi zmiennymi opisującymi takwewnętrzne,jakizewnętrzneinterakcjeklastramogąbyć:wymiargeograficz-ny(region,kraj,zagranica),wymiarpodmiotowy(typpartnera:wedługbranży,wielkości,formyprawnej),typ,forma,intensywność,trwałośćorazefektywnośćwystępującychpowiązań.Wodniesieniudoanalizowanychtypówrelacjimożnawyróżnić:

− powiązania na poziomie strategicznym (np. alianse strategiczne, wspólneprzygotowanieofertykomercjalizacji),

− powiązaniapionowe–współpracawłańcuchudostaw,zakupisprzedażwie-dzyucieleśnionej(np.maszyny,sprzęt,programowanie)iwiedzynieucieleś-nionej,tzw.tacit knowledge (np. know-how,technologia,licencje),

− powiązaniapoziome(np.wspólneprojekty,współpracawzakresiedziałalno-ściB+R,wspólnaaktywnośćnaukowa),

− kontakty osobiste (np. spotkania, wspólny udział w szkoleniach, konferen-cjach,seminariach,targach,wystawach,stowarzyszeniachbranżowych),

− świadczenieusług(np.usługiszkoleniowe,doradcze, informacyjne,eksper-tyzy).Analizujączkolei formę relacji,możnamówićopowiązaniach formalnych

inieformalnych.Intensywnośćkontaktówmożebyćrozpatrywanawwielupłasz-czyznachiskładasięnaniąwielezmiennych.Przykłademzmiennejopisującejintensywnośćpowiązańmożebyćczęstotliwośćwspółpracymiędzypartnerami


(np.wskalitrzystopniowej–kontaktyjednorazowe,doraźneistałe).Trwałośćpowiązańmożnaprzedstawićwświetlepoziomuzaufaniawklastrzeorazczasutrwaniaicharakterurelacji.Efektywnośćpowiązańłączysięnatomiastzefek-temsynergii–przedsięwzięciawramachpartnerstwamogąmiećwiększeszansena realizację oraz przynosić lepszewyniki niż te podejmowanew pojedynkę.Efektywność(którąmożnabadaćnp.poprzezliczbęwspólniewdrożonychinno-wacjiczyteżliczbęiwartośćpomyślniezrealizowanychwspólnychprojektów)jestzmienną,którawnajwiększymstopniułączykapitałspołecznyzkapitałemekonomicznym.

4.3. Kapitałkulturowy

Kategoria„kapitałkulturowy”oznaczaćbędziezasóbwiedzyiumiejętności,jakimdysponujeokreślonypodmiotżyciaspołecznego.Tymsamymwramachpojęciakapitałukulturowegomieścisięcałokształtcechpodmiotu(człowieka,przedsiębiorstwa,klastra)umożliwiającychdziałaniewokreślonejsferzerzeczy-wistościspołecznej(wokreślonympolu),awtym–zarządzaniezasobamika-pitałuekonomicznegoispołecznegoiichwykorzystywanie.Kapitałkulturowymazasadniczocharakterakumulacyjny–kolejnepakietywiedzy,nowonabyteumiejętności nakładają się na elementy zdobyteuprzednio, conajwyżej lekkojemodyfikując, nie doprowadzając jednak –wprzeważającej części przypad-ków–doichwymazaniazpamięcipodmiotu.Zdarzaćsiębędąjednakżei ta-kie sytuacje,w którychwskutek szybkich zmian kontekstów (ideologicznych,kulturowych,czasowych)„stara”wiedza iumiejętnościstanąsięprzeżytkiem,awichmiejscezostanąwprowadzonenoweelementy,cofającelegitymizacjędlaswych„poprzedników”(np.zmianasystemuspołeczno-gospodarczegowPolsceporoku1989).Bourdieurozróżniatrzyzasadniczerodzajekapitałukulturowego:ucieleśnio-

ny (embodied),uprzedmiotowiony(objectified),zinstytucjonalizowany(institu-tionalized)(Bourdieu1986).Ucieleśnionykapitałkulturowytorodzajzasobu,któregonośnikiemmożebyć

tylko iwyłącznie jednostka ludzka.Oznaczaonbowiemcałokształtniepowta-rzalnychdoświadczeńdanegoczłowieka,jakiestałysięjegoudziałemwtrakcieżycia. Niewymaga potwierdzenia zewnętrznego (np. w formie certyfikatów),gdyż nabyty zostałw sposób nieformalny, podczas „normalnego” życia danejjednostki.Mieścisięzatemtutajtakrozległawiedzajaktadotyczącanormkul-turowychobowiązującychwdanejgrupiespołecznej(dopuszczalneformypowi-tania,etospracyitp.)czyteżregułyzachowaniasięprzystole.Wperspektywiefunkcjonowaniaklastraistotnarolakapitałukulturowegowformieucieleśnionejzaznacza sięw znajomości prawideł rządzących sferą formalną i nieformalnążyciawdanymprzedsiębiorstwie(klastrze).Brakwiedzynatentematskutkowaćbędzieniższąefektywnościąpracywykonywanejprzezjednostkętejwiedzypo-zbawioną,atymsamymmożemiećprzełożenienaobniżeniewynikówfirmylubogólnepogorszenieklimatupracywdanymprzedsiębiorstwie.


Kapitałkulturowywwersjiuprzedmiotowionejoznaczateelementymaterial-neotoczeniaczłowieka,któresąściślezwiązanezkulturą,sąnośnikamikultury.Do zbioru desygnatów pojęcia „kapitał kulturowy uprzedmiotowiony”możnazaliczyć–wklasycznymujęciu–dziełasztuki(zdziedzinymalarstwa,muzyki,literaturyitp.).Jesttojednakzbiórzdecydowaniezbytwąski,wieleelementówkapitałuekonomicznegobowiem(np.maszyny,narzędzia)totakżeskładoweka-pitałukulturowego.Jednakżezaliczeniemaszynbądźtodoelementówkapitałuekonomicznego, bądź kulturowego winno następować na podstawie przyjętejperspektywy analizy: dokonując zestawieniawartości ekonomicznej przedsię-biorstwa,maszynynależyzaklasyfikować(atymsamymtraktować)jakoskład-nikikapitałuekonomicznego tegoprzedsiębiorstwa.Gdynatomiastopracowu-je się materiał dotyczący zaawansowania technologicznego urządzeń (a więcumiejscowieniaichnacontinuumczasowymewolucjitechnologicznej),maszynystanąsięelementemkapitałukulturowego–ukażąbowiemstankultury(wsfe-rzedanejtechnologii)wmomenciewyprodukowaniadanegourządzenia.Samoobsługiwanie danejmaszyny jest czynnością o charakterze kulturowym, gdyżdotyczy przedmiotuwytworzonego przez człowieka,wymaga nauki i przeka-zanianiezbędnejwiedzyprzezinnąjednostkęwformiebezpośredniej(osobisteszkolenie) lubpośredniej (czerpanie informacjinp. zksiążek).Współczesnośćprzynosi kolejne rozszerzenie rozumienia terminu „uprzedmiotowiony kapitałkulturowy”, obejmując nim i te przejawy kultury, które choć nie funkcjonująw formiematerialnej, towywierają skutki o charakterze rzeczywistym tak naaktywnośćjednostkiludzkiej, jakidziałaniapodejmowaneprzezprzedsiębior-stwobądźstrategiewramachklastra.Zaliczyćtutajmożnazagadnieniazwiązanez know-how, transferem technologii,wprowadzeniem innowacji, stworzonymiwynalazkamiitd.Zinstytucjonalizowanykapitałkulturowybędziesięodnosićdotychwszyst-

kichelementówkultury,którychposiadanieokreślanejestprzezformalneinsty-tucjeizwyklepotwierdzaneprzezodpowiedniedokumenty.Imwyższykapitałsymboliczny instytucji legitymizującej uzyskaniewyższego poziomu kapitałukulturowegoprzezdanąjednostkęluborganizację,tymwyższykapitałsymbo-licznytejjednostkiluborganizacji.Uzyskanieprzezjednostkęluborganizacjęzewnętrznej legitymizacji nabytych umiejętności lubwiedzy nie jestwięc je-dynymistotnymelementemwanaliziezinstytucjonalizowanegokapitałukultu-rowego,aleważnejest takżeokreślenie, jakipodmiotżyciaspołecznegoowejlegitymizacjiudziela(podwarunkiemżeistniejemożliwośćdokonaniawyboruinstytucji legitymizującej).W aspekcie jednostkowym znajdzie to odniesieniew formalnie potwierdzonym poziomiewykształcenia danego pracownika, aleiwodbytychprzezniegokursachiszkoleniach.Napoziomieprzedsiębiorstwaoznaczaćbędziechoćbyposiadanieprzezdanąfirmęwdrożonegosystemuza-rządzania jakością (np. ISO9001), legitymizowanegouzyskaniemoficjalnegocertyfikatu.Napoziomiecałegoklastrazaelementzinstytucjonalizowanegoka-pitałukulturowegomożnauznaćchoćbysamdokumentpotwierdzającysforma-lizowaniesięgrona.


Kapitałkulturowymożebyćopisanyzapomocąwieluwskaźnikówodnoszą-cychsiędoklastraijegoskładowych.Przykładowymizmiennymiwtymwypad-kumogąbyć:− zasobyludzkie(np.kwalifikacje,poziomwykształcenia),− zasobymaterialneiniematerialne,− poziominnowacyjności(obecnośćinstytucjisektoraB+Rwklastrze,poziomzaawansowaniatechnologicznego,wartośćintelektualna),

− organizacja i zarządzanie (formy prawne klastra i jego składowych, formapowiązańwklastrze, strategia rozwojuklastra, jakośćzarządzaniaklastrem– rola koordynatora, sposób zarządzania wspólną dla klastra infrastrukturątechniczną,wdrożonesystemyzarządzania),

− aktywność,rozumianawdwóchpłaszczyznach–zjednejstronyklasterjakoorganizator,zdrugiejstronyklasterijegoskładowejakouczestnicy(np.liczbaszkoleń,konferencjinaukowych,targów,oferowaneusługi),

− posiadanecertyfikaty,dokumenty(np.dokumentpotwierdzającysformalizo-wanie sięgrona, statut organizacji, certyfikat systemuzarządzania jakością,świadectwaukończonychszkół,kursów,szkoleń),

− normykulturoweobowiązującewklastrzeijegoskładowych,wtymsposobykomunikacjiwewnątrziklastrazjegootoczeniem.

5. konwersja kapitałów w klastrze

Sednemkoncepcjikapitałusymbolicznego,atymsamymbadaniaklastrówprzyużyciuteoriikapitałów,jestjednakżekonwersjaposzczególnych,wymienionychtypówkapitałów,tzn.możliwośćprzemianyzasobukapitałowegojednegotypuwzasóbkapitałowyinnegotypu.Oznaczatobowiem,iżkapitałekonomicznymanp.zdolnośćoddziaływaniaiprzemianywkapitałspołecznylubkulturowy,ka-pitałspołecznyzaśmożeulecprzeobrażeniunp.wkapitałekonomiczny.Kapitałsymboliczny topewnazagregowanawartośćposzczególnych typówkapitałównańsięskładających(ekonomicznego,społecznegoikulturowego)orazdynami-kizachodzącychwnimkonwersji.Innymisłowy:możnapowiększyćzyskprzed-siębiorstwalubgrupyprzedsiębiorstw,np.wformieklastra(kapitałekonomicz-ny),poprzeznajpierwdiagnozę,apóźniejodpowiednieoddziaływanienasferęzasobów relacyjnychpodmiotu (kapitał społeczny) oraz jego zasobówwiedzyi umiejętności (kapitał kulturowy).Różniceuwidaczniające siępomiędzy róż-nymiprzedsiębiorstwami(równieżwsferzeekonomicznej)toprzedewszystkimróżnicewefektywnościprocesówtworzeniaiwykorzystywaniakapitałów:spo-łecznegoikulturowegoorazumiejętnościichkonwersjiwkapitałekonomiczny.Kierunkimożliwychkonwersjikapitałówprzedstawiaryc.2.


Kapita³ekonomiczny

Kapita³kulturowy

Kapita³spo³eczny

Ryc. 2. Konwersja kapitałówŹródło: opracowanie własne.

Jakwynikazprzedstawionegopowyżejschematu,dopuszczalnesąwszelkiemożliwekierunkikonwersji.Każdytypkapitałumożeulecprzeobrażeniuwtypodmienny.Istotnyjestjednakżefakt,iżwodmiennychpolachinnetypykapitałuzostanąuznaneprzeztoczącychtamswegryaktorówzanajbardziejpożądanyrodzajzasobu.Poleekonomiczne–doniegobowiemnależyograniczyćnależyramyniniej-

szegoartykułu– to ta sfera rzeczywistości społecznej,wktórejgraumiejsco-wionychtamaktorówskupionajestnamaksymalizacjikapitałuekonomicznego.Dokonujesię tegoprzyużyciudziałań imechanizmówzarównobezpośredniopowiązanychzesferąekonomii,jakipochodzącychzeźródełpozaekonomicz-nych,amogącychstaćsiękatalizatoramilubinhibitoramiprzyrostuwobrębiekapitałuekonomicznego.Nieinaczejrzeczmasięzanaliząklastrów.Gronapowstająbowiemwobrębie

polaekonomicznego–sąwięcstrukturaminastawionymiprzedewszystkimnazyskwznaczeniuekonomicznym.Znajomośćprawidełekonomiiniejestjednakwystarczającymzasobemwiedzydotego,bydziałalnośćwramachtejstrukturysieciowejokreślaćmianemwpełniefektywnej.Brakującymielementamisątutajzagadnieniapowiązanebezpośredniozczłowiekiemjakoostatecznymijedynymrealnieistniejącymorazdziałającympodmiotemżyciaspołecznego.Rozszerzenie teoretycznej refleksji i zakresu badań empirycznych nad kla-

stramiotrudnedozoperacjonalizowania(conieznaczywszak,żeniemożliwedozbadania)obrazyludzkiejaktywnościwformiekapitałuspołecznegoikapi-tałukulturowegopracownikówprzedsiębiorstwwchodzącychwskładstrukturklastrowychprzyczynisiędowłączeniadoobszarówanalizklastrównowych,niestosowanychdotejporyzmiennych,opracowanianowejteoriiwrazzmeto-dologiąbudowyizastosowaniaodpowiednichnarzędzibadawczych,cozkoleizaowocujewnioskaminaturypraktycznej,sprzyjającymipodniesieniuefektyw-nościfunkcjonowaniaklastrów.Uwzględnieniewanalizachklastrówzagadnieńkapitałuspołecznegoikultu-

rowegoorazichkonwersjinakapitałekonomiczny–zasóbnajbardziejpożądanywśródaktorówpolaekonomicznego–zmuszadozastanowieniasięnadpłasz-


czyznamiprzejściaodjednegotypukapitałudoinnego.Napotrzebyniniejsze-goartykułuuwagaskupionazostaniejednakjedynienadwóchrodzajachrelacjimiędzy kapitałami, na konwersji: od kapitału społecznego do kapitału ekono-micznegoorazodkapitałukulturowegodokapitałuekonomicznego.Omówieniepozostałychścieżekprzekształceńkapitałowychwykraczapozaramyteoretycznetegotekstu,choćnależyzwrócićuwagę,iżkażdazprzedstawionychnaschema-ciekonwersjiznajdzieswojeodbiciewrzeczywistymfunkcjonowaniuklastrów.Kapitał społecznyw klastrzemoże się przeobrazićw kapitał ekonomiczny

różnymisposobami.Popierwsze,rozległasiatkapotencjalnychpartnerówinter-akcjitojednocześniebogatyzbiórpotencjalnychklientówczyinwestorów–pod-miotów,któresą„zamrożonym”kapitałemekonomicznymzewzględunaswojemożliwościułatwieniastrukturzeklastrowejmaksymalizacjizyskufinansowego.Wtymznaczeniukapitałspołecznywklastrzeznaczymniejwięcejtylecosumakapitałówekonomicznychpodmiotówbędącychkapitałemspołecznymklastra,możliwychdoprzejęciaprzeztenklaster.Takrozumianakonwersjakapitałuspo-łecznegowkapitał ekonomicznyoznaczapoprostu strategię „maksymalizacjizysku”.Podrugie–wklastrzeistniejerównieżmożliwośćprzekuciakapitałuspołecz-

negowekonomicznyprzyużyciustrategii„minimalizacjistrat”.Oznaczato,iżklasterorazpodmiotystanowiąceelementyjegokapitałuspołecznegozewzglę-dunazaufanie,jakimsiędarzą(przyzałożeniu,iżniezbędnymelementemkapi-tałuspołecznegojestistnieniezaufaniamiędzypartnerami),mogąuniknąćczęścikosztówzwiązanychzprowadzenieminteresów(awięcgrywpoluekonomii)wwarunkachbrakuzaufania.Możetooznaczaćbrakkoniecznościpodpisywa-niasformalizowanychumówdotyczącychwspółpracymiędzypartnerami,dzię-kiczemupodtrzymanietejwspółpracyzagwarantowanejestprzezodpowiedniesankcjeprawne,naktórestronyzawierająceumowęwyrażajązgodę.Posiadaniezaufaniadopartnerawinterakcjizwalniakooperującepodmiotyzkoniecznościzawieraniakosztownychformalnychporozumieńorazwznacznymstopniuuła-twiapóźniejszekontaktyiusprawniamechanizmydecyzyjnedotyczącepartne-rówwklastrze(lubnazewnątrzklastra).Milczącozakładasiębowiemistnienieupartneradobrejwolidotyczącejpozytywnego rozwiązaniadanegoproblemunietylkodlaniego,aledlawszystkichuczestnikówdanejrelacji.Konwersję kapitału kulturowego w kapitał ekonomiczny należy podzielić

równieżnakilkazasadniczychpłaszczyzn–wzależnościodpodtypukapitałukulturowego,zjakimmasięwdanymmomenciedoczynienia:ucieleśnionego,uprzedmiotowionegoczyzinstytucjonalizowanego.Ucieleśnionykapitałkulturowymożeprzekształcićsięwkapitałekonomicz-

nyprzedewszystkimdziękitemu,żeznajomośćregułobowiązującychwdanejzbiorowości(wtymkonkretnymprzypadkuwśródpracownikówprzedsiębiorstw–elementówdanegoklastra)oznaczapłynne,bezkolizyjnewniejfunkcjonowa-nie.Implikujetosprawnośćpodejmowanychwramachklastradziałań,korzystnąatmosferępracy,istnienieczytelnegosystemumotywacyjnegodlapracowników.Wszystkie te czynniki sprzyjają zwiększeniu produktywności w klastrze oraz


minimalizująstratyzwiązanezniejednoznacznościąniektórychobowiązującychwnimnorm.Kapitałkulturowywwersjiuprzedmiotowionejmożebyćźródłemnajprost-

szej ścieżki konwersjiw kapitał ekonomiczny poprzez zwyczajnymechanizmsprzedażyposiadanychprzezdanyklasterdóbr.Niezależniezatemodtego,czyklasterzainwestowałwcześniejwdziełasztuki(np.kupującdziełoRembrandtadoozdobyipodniesieniaprestiżuswejsiedziby),czyteżwmaszynysłużącedowypełnianiakolejnychetapówprocesuprodukcyjnego–ichsprzedażoznaczaćbędziekonwersjęuprzedmiotowionegokapitałukulturowegowkapitałekono-miczny.Podobnierzeczmasięzwyróżnionymiwcześniejwramachtegopod-typudobramiocharakterzeniematerialnym,aczrealnieoddziałującymnarze-czywistość:know-how,innowacjeitp.Sprzedażprawautorskichdostworzonegoprzezsiebiewynalazkulubczerpanieprofitówzupowszechnieniawprowadzo-nych przez klaster innowacji to także ścieżka konwersji kapitału kulturowegowkapitałekonomiczny.Kapitałkulturowyzinstytucjonalizowanyoddziałujenakapitałekonomiczny

szczególnie poprzez dopasowaniewykształcenia i posiadanych przez pracow-nikówumiejętnościdopotrzeb iwymagańobowiązującychwdanymklastrze.Ważnejestzatem,abywklastrzezebraćtewszystkietypyhabitusów,którezpunk-tuwidzenia efektywnego działania klastra są dlań niezbędne. NajpełniejszymujęciemtejścieżkikonwersjiKKULwKEKOjestsformułowaniezaczerpniętezjęzykapotocznego:„właściwyczłowieknawłaściwymmiejscu”.Omówionepowyżejtypykonwersjiniewyczerpują,rzeczjasna,wszystkich

możliwychtypówprzeobrażeńkapitałówwklastrze.Każdazkonwersjiodgrywawklastrzeistotnąrolę.Wartykulestanowiącymjednakżezapowiedźstworzeniakompletnej teoriiklastrówzwykorzystaniemkoncepcjikapitałówdobrzebyłoskupićuwagęprzedewszystkimnakonwersjiwtentypkapitału,któryjestklu-czowydlapolastanowiącegośrodowiskofunkcjonowaniaklastra.

6. Podsumowanie

Proponowana metoda badania klastrów, wykorzystująca koncepcję kapita-łówP.Bourdieu, jestuniwersalna ikompleksowa–możebyćzpowodzeniemwykorzystywanadobadańróżnorodnychukładówklastrowych,bezwzględunabranżę,wielkość,etaprozwojuczyformęprawną(przyodpowiedniejmodyfi-kacjimożebyć również zastosowanado badania innych rodzajóworganizacjisieciowych).Wzaproponowanejmetodzie badanie klastra opierać się będzie na analizie

wskaźników–odpowiednio skonstruowanychdokażdego typuopisanegopo-wyżejkapitału(ekonomicznego,społecznegoikulturowego).Klasterjakotwórzłożonypowinienbyćbadanynaróżnychpoziomachzagregowania:napozio-mienajwyższym–koordynatoraklastra,napoziomieskładowychklastra(firmiinstytucjibędącychelementamigrona)oraznapoziomiepracownikówtychżepodmiotów.Ztegowzględuzaproponowanewskaźnikipowinnybyćodniesione


odpowiedniodokażdegozanalizowanychpoziomów.Ważny jest równieżpo-miardynamikizmiankażdejzezmiennych.Zastosowanie opisywanej metody pozwoli na porównanie badanych kla-

strów podwzględem uzyskiwanych przez niewielkości i proporcji kapitałówskładowych,np.wprzekroju sektorowym(wobrębie tych samychbranżorazmiędzysektorowo) i czasowym (analizawybranychklastrów i porównanie ichosiągnięćnaróżnychetapachfunkcjonowania).Powyższepodejściepozwolinaidentyfikacjętzw.czynnikówsukcesugwarantującychefektywnośćklastrów,jakrównieżnastworzenietzw.kodeksudobrychpraktykdlaklastrów,czylizbioruwnioskówiwskazówekdlazarządzającychstrukturamiklastrowymiodnośniedomaksymalizacjikapitałuekonomicznegoprzedsiębiorstwwchodzącychwskładstrukturklastrowychoraz tworzonegoprzeznieklastrapoprzezumiejętneod-działywanienaichkapitałspołecznyikapitałkulturowy.Zaprezentowane w niniejszym artykule podejście do tematu klastrów, ich

badania i refleksji teoretycznejnad tymzagadnieniemwkontekściekoncepcjikapitałówjestujęciemnowym,szerokim,otwierającymnowedrogiwnaukachekonomicznychispołecznych,mogącymwznacznymstopniudopomócwprze-sunięciuakcentówzkwestiiwprostzwiązanychzekonomiąnaakcentyoddziału-jąceniewprost,choćrównierealnie(jakomawianywyżejczynnikludzkiwpo-stacikapitałów:społecznegoikulturowego).Celowewydajesięzatem–wobecpowyższego–dalszerozwijanieteoriiklastrówwpowiązaniuzkoncepcjąkapi-tałów,takbyzestworzonegoetaputeoretycznegoprzejśćwetapmetodologiczny(budowynarzędziairegułjegowykorzystywaniawbadaniachklastrów),ana-stępniewetapempiryczny–praktycznejweryfikacjistawianychwramachteoriihipoteziichpotwierdzaniabądźteżdalszegodopracowywania.

Literatura

ArrowK.J.,1962,„Theeconomicimplicationsoflearningbydoing”,Review of Economic Studies,t.29,nr3.

BourdieuP.,1986,„Theformsofcapital”,w:J.E.Richardson(red.),Handbook of Theory of Research for the Sociology of Education,NewYork:GreenwoodPress.

BourdieuP.,1990,The Logic of Practice,Stanford:StanfordUniversityPress.Bourdieu P., 2006, Medytacje pascaliańskie, przeł. K. Wakar, Warszawa: Oficyna

Naukowa.Bourdieu P., Passeron J.-C., 2008, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania,

przeł.E.Neyman,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.Bourdieu P., Wacquant L.J.D., 2001, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, przeł.

A.Sawisz,Warszawa:OficynaNaukowa.Coleman J.S., 1988, „Social capital in the creation of human capital”,The American

Journal of Sociology,nr94.Czamański S.,AblasL.A., 1979, „Identification of industrial clusters and complexes:

acomparisonofmethodsandfindings”,Urban Studies,nr16.DeBressonC.(red.),1996,Economic Interdependence and Innovative Activity: An Input/

Output Analysis,Cheltenham:EdwardElgar.


DTI, 2001,Business Clusters in the UK − a First Assessment, London:Ministry ofScience.

Enright M.J., 1992, „Why local clusters are the way to win the game”,WorldLink,lipiec−sierpień.

FeserE.J.,BergmanE.M.,2000,„Nationalindustryclustertemplates:aframeworkforappliedregionalclusteranalysis”,Regional Studies,nr34(1).

FukuyamaF., 1995,Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, przeł.A. iL.Śliwa,Warszawa−Wrocław:WydawnictwoNaukowePWN.

HewingsG.J.,SchindlerG.R.,IsrailevichP.R.,SonisM.,1998,„Agglomeration,cluster-ing,andstructuralchange: Interpretingchanges in theChicagoregionaleconomy”, w:M.Steiner(red.),Clusters and Regional Specialisation,London:Pion.

HillE.W.,Brennan J., 2000, „Amethodology for identifying the drivers of industrialclusters:Thefoundationofregionalcompetitiveadvantage”,Economic Development Quarterly,nr14(1).

Isard W. (red.), 1998, Methods of Interregional and Regional Analysis, Ashgate:Aldershot.

Kuciński K., 1994, Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Warszawa: OficynaWydawniczaSGH.

LucasR.E.,Jr.,1988,„Onthemechanicsofeconomicdevelopment”,Journal of Monetary Economics,nr22.

MarshallA., 1925,Zasady ekonomiki,Warszawa:M.Arct (polski przekład publikacjizroku1890).

OECD,1997,National Innovation Systems,Paris:OECD.OECD, 2002,Clusters in Transition Economies, LEED Directing Committee, Paris:

OECD.Padmore T., Gibson H., 1998, „Modeling regional innovation and competitive-

ness”, w: J. de la Mothe, G. Paquet, Local and Regional Systems of Innovation,Boston−Dordrecht−London:KluwerAcademicPublishers.

PorterM.E.,1990,The Competitive Advantage of Nations,NewYork:FreePress.Porter M.E., 2001, Porter o konkurencji, przeł. A. Ehrlich, Warszawa: Polskie

WydawnictwoEkonomiczne.PutnamR.,1993,Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy,Princeton:

PrincetonUniversityPress.Putnam R., 1995,Demokracja w działaniu: tradycje obywatelskie we współczesnych

Włoszech,przeł.J.Szacki,Kraków:SpołecznyInstytutWydawniczyZnak.RabellottiR.,1995,„Istherean‘IndustrialDistrictModel’?FootweardistrictsinItaly

andMexicocompared”,World Development,t.23,nr1.RobertsB.,StimsonR.J.,1998,„Multi-sectoralqualitativeanalysis:Atoolforassessing

thecompetitivenessofregionsandformulatingstrategiesforeconomicdevelopment”,Annals of Regional Science,nr32.

RoelandtT., denHertog P. (red.), 1999, Boosting Innovation. The Cluster Approach,OECDProceedings,Paris:OECD.

Romer P.M., 1986, „Increasing returns and long-run growth”, Journal of Political Economy,nr94.

RosenfeldS.A.,1997,„Bringingbusinessclustersintomainstreamofeconomicdevelop-ment”,European Planning Studies,t.5,nr1.


Santarek K., Szerenos A., 2006, „Ocena funkcjonowania klastrów przemysłowych”,Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa,nr12.

StoughR.R.,KulkarniR., 2000,New methods in support of industrial cluster analy-sis,presentedattheSixthRegionalScienceAssociationInternationalWorldCongress2000:RegionalScienceinaSmallWorld,Lugano,Switzerland,May16−20.

StoughR.R.,Stimson J.,RobertsR., 1997,Merging quantitative and expert response data in setting regional economic development policy: Methodology and application. Paperpresentedatthe19thannualresearchconferenceoftheAssociationforPublicPolicyAnalysisandManagement,WashingtonD.C.,November6−8.

SzerenosA.,2007,„Thelabourmarketinindustrialclusteranalysis”,w:D.Kopycińska(red.),Competitiveness of Labour Market (Economics & Competition Policy,nr8).

Whalley J., denHertogP., 2000,Clusters, Innovation and RTOs – A Synthesis of the Findings from the RISE Cluster Studies, Glasgow: University of Strathclyde,Dialogic.

Bourdieu’s concept of capital in industrial cluSteR ReSeaRch

Thisarticleaimsatcreatingthefoundationsforacoherenttheoreticalconceptofclusterstructure,meetinghighrequirementsofacontinuouslychangingareaofsocialsciences.Suchaconceptshouldprovideanopportunitytomakecompari-sonsbetweenclustersofvariousbranchesandatvariousstagesofdevelopment.Toconstructsuchatheory,amodifiedandsupplementedPierreBourdieu’scon-ceptofcapitalwasused,puttinglargeemphasisnotonlyontostricteeconomicsourcesofinfluenceintheclusterbutalsoontohumanbeingsandtheiractivities,whichinfluencetheoperationofclusterstructuretothegreatestdegree.

Koncepcja Kapitałów pierre a Bourdieu Badaniach Klastrów ... · dóbr oraz informacji system...

Documents

Transcript of Koncepcja Kapitałów pierre a Bourdieu Badaniach Klastrów ... · dóbr oraz informacji system...