kompetencji ICT - EQUAL · Kształcenie ustawiczne w 2003 r.....171 4.3. Ścieżki edukacyjne...

Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce

− determinanty wykorzystania kompetencji ICT

Redakcja naukowa Elżbieta Kryńska

Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce

− determinanty wykorzystania kompetencji ICT

STUDIA I MATERIAŁY

Tom I

Warszawa 2007

Publikacja przygotowana w ramach serii „Studia i Monografie” Publikacja dofinansowana z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach

Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL umowa nr EQ/0022/F/d2/2005

ITQUAL.com.pl − F0030d1 (PL-82) − „Projekt jest realizowany przy udziale środ-ków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL”

ZESPÓŁ OPINIODAWCZO-WYDAWNICZY Bożenna Balcerzak-Paradowska (przewodnicząca),

Marek Bednarski, Zofia Jacukowicz, Barbara Kawęcka, Daria Szatkowska, Jerzy Wratny

Recenzent

Prof. dr hab. Stanisław M. Szukalski

Projekt okładki Luiza Daab

Redakcja

Hanna Stompor

Redakcja techniczna Daria Szatkowska

Skład komputerowy

Janina Magnuszewska

© Copyright by Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2007 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części

niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, foto-graficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy

ISBN 978-83-87890-86-5

Druk: „MATRIX” s.c. Nowa Iwiczna, nakład 500

Spis treści

WPROWADZENIE .............................................................................................................8 Rozdział I Krzysztof B. Matusiak MAŁE I ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWA W POLSKIEJ GOSPODARCE...........13 1. Podstawy wyodrębnienia sektora MSP................................................................................. 13 2. Rozwój MSP po przełomie demokratycznym....................................................................... 19

2.1. Odrodzenie rynkowej przedsiębiorczości ..............................................................................19 2.2. Dynamika tworzenia nowych firm.........................................................................................24

3. Potencjał przedsiębiorczości i warunki tworzenia nowych firm ........................................... 30 4. Ekonomiczno-społeczna rola sektora MSP........................................................................... 37

4.1. Rozwój ilościowy sektora MSP.............................................................................................37 4.2. Udział w tworzeniu PKB i nakładach inwestycyjnych ..........................................................41 4.3. Rola MSP na rynku pracy......................................................................................................43

5. Innowacyjność i wykorzystanie ICT..................................................................................... 44 5.1. Innowacje w małych i średnich przedsiębiorstwach ..............................................................44 5.2. Wykorzystanie ICT................................................................................................................47 5.3. Podstawy przedsiębiorczości technologicznej .......................................................................49

6. Bariery i perspektywy rozwoju sektora MSP........................................................................ 53 Rozdział II Elżbieta Kryńska ZMIANY WIELKOŚCI I STRUKTURY PODAŻY PRACY – STARZENIE SIĘ ZASOBÓW PRACY W POLSCE...............................................57 1. Wielkość i struktura zasobów pracy w Polsce − prognoza do 2030 r. .................................. 57

1.1. Prognoza ludnościowa dla Polski − założenia .......................................................................57 1.2. Prognoza liczby i struktury ludności Polski do 2030 r. według

ekonomicznych grup wieku ..................................................................................................58 1.3. Prognoza wielkości i struktury potencjalnych zasobów pracy w Polsce do 2030 r................60 1.4. Uwaga końcowa ....................................................................................................................62

2. Konsekwencje dezaktywizacji zawodowej zasobów pracy w starszych grupach wieku....... 63 3. Aktywizacja zawodowa ludności .......................................................................................... 64

3.1. Czynniki stymulujące aktywizację zawodową ludności ........................................................65 3.2. Wydłużanie życia zawodowego osób starszych ....................................................................71

4. Aktywizacja zawodowa ludności w Unii Europejskiej ......................................................... 74 4.1. Europejska Strategia Zatrudnienia.........................................................................................74 4.2. Polityka spójności społeczno-gospodarczej...........................................................................79

5. Zakończenie .......................................................................................................................... 80

Spis treści

6

Rozdział III Bogdan Suchecki, Artur Gajdos PROGNOZA LICZBY PRACUJĄCYCH W ZAWODACH INFORMATYCZNYCH W POLSCE NA LATA 2006−2010.....................................83 1. Wprowadzenie ...................................................................................................................... 83 2. Prognozy liczby pracujących w zawodach informatycznych w Polsce i USA...................... 84 3. Pracujący w zawodach informatycznych w latach 1995−2005 według elementarnych

grup zawodowych ................................................................................................................. 92 4. Prognozy wariantowe liczby pracujących w zawodach informatycznych .......................... 102 5. Wnioski............................................................................................................................... 110 Załącznik 1.............................................................................................................................. 111 Załącznik 2.............................................................................................................................. 113 Rozdział IV Tomasz Kacprzak EDUKACJA INFORMATYCZNA W POLSCE..........................................................117 1. Interpretacja pojęć kluczowych........................................................................................... 118 2. Edukacja informatyczna w szkole....................................................................................... 120

2.1. Rola szkoły w edukacji informatycznej ...............................................................................120 2.2. Organizacja szkolnej edukacji informatycznej ....................................................................125 2.3. Rola nauczycieli w edukacji informatycznej .......................................................................129 2.4. Infrastruktura informatyczna w szkołach.............................................................................131 2.5. Uwagi końcowe ...................................................................................................................133

3. Edukacja informatyczna a kształcenie ustawiczne.............................................................. 134 4. Edukacja informatyczna osób starszych ............................................................................. 136 5. Kształcenie na odległość ..................................................................................................... 138 6. Rozwój edukacji informatycznej w Polsce − bariery i szanse............................................. 140

6.1. Bariery .................................................................................................................................140 6.2. Szanse..................................................................................................................................143

7. Podsumowanie .................................................................................................................... 145 Rozdział V Elżbieta Ciepucha EDUKACJA USTAWICZNA W POLSCE..................................................................148 1. Interpretacja pojęć kluczowych. Współczesne koncepcje edukacji permanentnej.............. 148 2. Kierunki rozwoju kształcenia ustawicznego w dokumentach programowych .................... 154 3. Kształcenie ustawiczne a rynek pracy – sytuacja i podstawowe uwarunkowania............... 161 4. Kształcenie ustawiczne w Polsce (edukacja formalna i nieformalna)

w świetle wyników badań ................................................................................................... 168 4.1. Szkolenia w Polsce – badania w 2000 r. i 2006 r. ................................................................168 4.2. Kształcenie ustawiczne w 2003 r.........................................................................................171 4.3. Ścieżki edukacyjne Polaków – badanie z 2004 r. .................................................................176 4.4. Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych (ICT)

w przedsiębiorstwach oraz gospodarstwach domowych – badanie z 2005 r. ......................180 4.5. Diagnoza społeczna 2005 ....................................................................................................186

Spis treści

7

4.6. Informacje z raportu ministerialnego z 2003 r. ....................................................................188 4.7. Uczenie się dorosłych – przegląd tematyczny − badania OECD 1999−2004.......................191

5. Podsumowanie .................................................................................................................... 196 Załącznik 1.............................................................................................................................. 200 Rozdział VI Iwona Poliwczak UWARUNKOWANIA KSZTAŁCENIA USTAWICZNEGO W PODMIOTACH GOSPODARCZYCH ....................................................................201 1. Uwarunkowania prawne ..................................................................................................... 201 2. Podstawowe determinanty kształcenia ustawicznego w podmiotach gospodarczych ......... 206

2.1. Zakaz stosowania kryteriów dyskryminujących ..................................................................206 2.2. Szkolenia obligatoryjne .......................................................................................................211 2.3. System i formy kształcenia ustawicznego pracowników oraz należne im z tego tytułu

przywileje i ulgi ..................................................................................................................211 3. Źródła pozyskiwania środków finansowych na kształcenie ustawiczne pracodawców i pracowników.................................................................................................. 216

3.1. Zakładowy Fundusz Szkoleniowy .......................................................................................216 3.2. Fundusz Pracy .....................................................................................................................218 3.3. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych .............................................221 3.4. Dopuszczalna wielkość pomocy udzielanej przez Unię Europejską

na kształcenie ustawiczne pracowników.............................................................................222 Literatura..........................................................................................................................226

WPROWADZENIE

Niniejsza publikacja jest pierwszą z trzech wieńczących prace badawcze

przeprowadzone w ramach projektu Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL PART- NERSTWO NA RZECZ ROZWOJU KOMPETENCJI INFORMATYCZNYCH W POLSCE, działanie 2 Wspieranie zdolności przystosowawczych przedsiębiorstw i pracowników do zmian strukturalnych w gospodarce oraz wykorzystania techno-logii informatycznych i innych nowych technologii.

Zasadniczym celem Partnerstwa na rzecz rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce było przeciwdziałanie dyskryminacji i wykluczeniu z rynku pracy praco- wników w wieku powyżej 40 lat z sektora małych i średnich przedsiębiorstw z po-wodu deficytów ich wiedzy i umiejętności informatycznych i teleinformatycznych. Warunkiem koniecznym i podstawą osiągnięcia tak sformułowanego celu było przeprowadzenie kompleksowych badań dotyczących uwarunkowań rozwoju kom-petencji informatycznych i telekomunikacyjnych na polskim rynku pracy.

Rozległość problematyki rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce powoduje, iż badanie jego uwarunkowań musiało być nakierowane na osiągnięcie wielorakiego, zhierarchizowanego i ustrukturyzowanego zespołu celów badawczych. Była to pewna liczba celów, których osiągnięcie – jak założono – powinno zagwaran-tować uzyskanie merytorycznych, uzasadnionych na gruncie teorii i empirii, kon-strukcji działań mających zwiększyć zdolność przystosowawczą przedsiębiorstw i pracowników do zmian strukturalnych, wynikających zwłaszcza z wzrostu in-tensywności wykorzystania technologii informatycznych i telekomunikacyjnych w procesach produkcji i dystrybucji.

We wszystkich krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się obecnie duże i stale rosnące zapotrzebowanie na kadry kwalifikowane, dysponujące walorami potrzeb-nymi do stawienia czoła wyzwaniom współczesnych gospodarek. Jest to związane z wyraźnym przyspieszeniem tempa rozwoju postępu technicznego i technologicz-nego, opartego przede wszystkim na rozpowszechnianiu i rozwoju technologii in-formatycznych i telekomunikacyjnych. Przyspieszenie to zmusza pracobiorców do zmian profili kwalifikacyjnych: nowe technologie wymagają na ogół wyższe-

Wprowadzenie

9

go poziomu kwalifikacji, niezwiązanych przy tym z pojedynczym zakładem, ale z wiedzą i umiejętnościami posługiwania się i wykorzystywania uniwersalnych urządzeń elektronicznych. Wiele tradycyjnych zawodów staje się zbędnych. Szybki postęp i dyfuzja nowych rozwiązań technologicznych, którym towarzyszą nietypo-we formy zatrudnienia i organizacji pracy, prowadzą do wyraźnego spadku zapo-trzebowania na kadry nisko i niewykwalifikowane. Obserwuje się również zjawisko zmniejszenia zapotrzebowania na rynku pracy na osoby stosunkowo dobrze wy-kształcone, ale niedysponujące wiedzą i umiejętnościami umożliwiającymi uczest-niczenie w procesach produkcji i dystrybucji, gdzie wykorzystanie ICT rozszerza się w tempie niespotykanym w przeszłości w odniesieniu do technologii wdraża-nych w wyniku naturalnego przecież i zawsze w gospodarce występującego po-stępu technicznego i technologicznego.

Celem głównym badań było rozpoznanie istniejących i przewidywanych de-terminant rozwoju kompetencji informatycznych w Polsce pod kątem obecnych i przyszłych zmian zachodzących na rynku pracy.

W toku badań procesowi uwiarygodnienia poddana zostanie podstawowa hi-poteza badawcza: Rozwój kompetencji informatycznych na polskim rynku pracy jest nieadekwatny do zmian wynikających z tempa i zakresu wdraża-nia nowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych w procesach produkcji i dystrybucji.

Powoduje to wiele negatywnych skutków o charakterze makroekonomicznym, mikroekonomicznym i społecznym. Należy zaliczyć do nich przede wszystkim:

− Wzrost i utrwalanie się bezrobocia strukturalnego, charakterystycznego dla długookresowych stanów niedostosowania cech kwalifikacyjno-zawodowych podaży i popytu na pracę,

− Wzrost zagrożenia utratą zatrudnienia części pewnych grup pracowników, − Spadek dochodów i standardu życia w gospodarstwach domowych, ze

wszystkimi tego konsekwencjami w sferze materialnej i pozamaterialnej, − Ograniczenie możliwości rozwoju podmiotów gospodarczych, wynikające

z niepełnego wykorzystania technicznych zdolności produkcyjnych, − Ograniczenie szans poprawy pozycji konkurencyjnej podmiotów gospodar-

czych na rynkach produktów, zwłaszcza międzynarodowych, − Oddalenie się od potencjalnego poziomu wytworzonego produktu krajowe-

go brutto. Dla procesów zachodzących na współczesnych rynkach pracy państw wysoko

rozwiniętych szczególne znaczenie mają zjawiska obserwowane w sektorze ma-łych i średnich przedsiębiorstw. Takie przedsiębiorstwa odgrywają znaczącą rolę we wszystkich współczesnych gospodarkach, zapewniając ich rozwój i stabilizu-jąc zatrudnienie. Nie inaczej jest w Polsce, gdzie stanowią one ok. 99,8% wszyst-kich przedsiębiorstw, wytwarzają ok. 40% PKB i oferują ok. 50% miejsc pracy (ok. 70% miejsc w sektorze przedsiębiorstw). Obserwowane w świecie tendencje wskazują przy tym, iż znaczenie MSP na rynku pracy rośnie – w istocie jedynie tam ma miejsce wzrost liczby miejsc pracy, podczas gdy w przedsiębiorstwach

Wprowadzenie

10

dużych następuje dość szybki jej spadek. Dzieje się tak, m.in., na skutek zmian strategii wielkich przedsiębiorstw, prowadzących, m.in., do ograniczania zatrud-nienia stałego, a zwiększania zaangażowania firm lub pracowników pozyskiwanych do wykonywania określonych czynności czy dostarczania określonych usług. Pro-wadzi to do pogłębienia dwubiegunowej polaryzacji koncentracji ekonomicznej przedsiębiorstw i – co jest niezwykle ważne z punktu widzenia realizacji zadań Partnerstwa – wzrostu znaczenia ilościowego i jakościowego sektora MSP w go-spodarce oraz na rynku pracy.

Badania skupiły zatem się na zagadnieniu rozwoju kompetencji informatycz-nych w Polsce w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Ich wyniki bez żadnej wątpliwości będą mogły jednak być przydatne również dla potrzeb przedsiębiorstw dużych i pozostałych instytucji finansowych, rządowych czy samorządowych. Rzecz bowiem w tym, iż swoboda wyboru podejmowania i zmiany miejsca pracy nie zamyka pracownika i kandydata do zatrudnienia w żadnym wyizolowanym seg-mencie rynku pracy. Międzyzakładowa ruchliwość pracownicza jest immanentną cechą współczesnych rynków pracy, znaczącym narzędziem ograniczania na nim nierównowagi i dowodem istnienia procesów dostosowawczych między podażą a popytem na pracę.

Zagadnienie rozwoju kompetencji informatycznych ma różny wymiar w za-leżności od wieku uczestnika procesów zachodzących na rynku pracy. W stosun-kowo najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby, które przekroczyły 40. rok życia. Znaczna część z nich, z różnych powodów, wymagających precyzyjnej identyfi-kacji, nie nabyła wiedzy i umiejętności niezbędnych do uczestniczenia w proce-sach produkcji i dystrybucji opartych na wykorzystaniu technologii informatycz-nych i telekomunikacyjnych. Prowadzi to do ich dyskryminacji na rynku pracy, czyli gorszego niż inne grupy wiekowe traktowania pod względem najmu, dostę-pu do zawodów, awansu i stawek płacowych. Może także przybierać postać nie-równego dostępu do wykształcenia, praktyki zawodowej lub szkolenia w miejscu pracy. Dyskryminacja sprzyja więc powstawaniu barier między pracownikami a miejscami zatrudnienia, tworząc wyraźne nierówności na rynku pracy. Dyskry-minacja i izolowanie w dostępie do zatrudnienia jednostek i całych grup społecz-nych prowadzi do pojawienia się na rynku pracy zjawiska wykluczenia. Wyklu-czenie zaś, niezależnie od przyczyn, zawsze powoduje marginalizację na rynku pracy, skutkującą trudnością, a w krańcowym przypadku uniemożliwieniem inte-gracji ze zbiorowością pracujących. Społeczne i ekonomiczne skutki dyskrymina-cji i nierówności na rynku pracy powodują, iż współcześnie w politykach rynku pracy, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, podejmowane są na szeroką skalę działania mające na celu pomoc we włączaniu (integracji) zbiorowości zmarginalizowanych do zbiorowości pracujących.

Zjawisko wykluczenia na rynku pracy nie zostało w Polsce dotychczas rozpo-znane całościowo. W szczególności nie ma pełnej znajomości skali zagrożenia wy-kluczeniem osób niedysponujących właściwymi, adekwatnymi do potrzeb zmienia-jącej się gospodarki, kompetencjami ICT (tzw. wykluczenia cyfrowego). Grupa ta wymaga zatem szczególnych badań, przy koncentracji na osobach w wieku powy-żej 40 lat.

Wprowadzenie

11

PARTNERSTWO NA RZECZ ROZWOJU KOMPETENCJI INFORMATY-CZNYCH W POLSCE realizowane było przez: Wyższą Szkołę Biznesu − Natio-nal-Louis University (lider projektu), Capgemini, Polskie Stowarzyszenie Zarzą-dzania Kadrami, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych oraz Altkom. Prace badawcze wykonane zostały w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych.

Niniejsza publikacja przygotowana została na podstawie ekspertyz sporządzo-nych w celu rozpoznania otoczenia polskich małych i średnich przedsiębiorstw determinującego wykorzystanie kompetencji ICT. Składa się z sześciu części.

W części pierwszej scharakteryzowano małe i średnie przedsiębiorstwa w pol-skiej gospodarce. Omówiono ich podstawy i kryteria wyodrębniania, rozwój w okre-sie tzw. transformacji systemowej, potencjał przedsiębiorczości i warunki tworze-nia nowych firm oraz ekonomiczno-społeczną rolę tego sektora. Szczególną uwagę zwrócono na ich innowacyjność i wykorzystanie ICT. Rozważania zawarte w części pierwszej zamykają uwagi dotyczące barier i perspektyw rozwoju sekto-ra małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce.

Część druga poświęcona została zmianom wielkości i struktury podaży pracy w Polsce, analizowanej pod kątem starzenia się zasobów pracy. Przedstawiono w niej prognozę ludnościową i wynikającą z niej prognozę zasobów pracy w Pol-sce do 2030 r. Z prognozy tej wynika, iż liczba ludności Polski będzie się zmniej-szać, a ludność będzie się starzeć. Te same procesy dotkną zasoby pracy, co może wywołać wiele negatywnych konsekwencji, wskazanych w opracowaniu. W tej sytuacji należałoby podjąć działania na rzecz ich ograniczania, przede wszystkim w drodze aktywizacji zawodowej pracowników w ogóle, a w starszych grupach wieku w szczególności. W opracowaniu wskazano na różne drogi zwiększenia aktywności zawodowej ludności, m.in. na konieczność wzrostu poziomu wy-kształcenia przez różne formy edukacji. Problem starzenia się aktywnych zawo-dowo dostrzegany jest także w całej Unii Europejskiej. W opracowaniu wskazano, jakie próby jego rozwiązania są podejmowane w ramach Europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz polityki spójności społeczno-gospodarczej.

W części trzeciej przedstawiono prognozę liczby pracujących w zawodach in-formatycznych w Polsce na lata 2006−2010. Pod pojęciem „zawody informatyczne” rozumiane są grupy zawodowe oraz zawody i specjalności związane z informatyką. Są to zawody bezpośrednio powiązane z tworzeniem oprogramowania, budowa-niem sprzętu komputerowego oraz obsługą komputerów, jak również takie, w któ-rych kluczową rolę odgrywają umiejętności obsługi komputerów. Wynika z niej, iż w Polsce należy oczekiwać znacznego przyrostu liczby pracujących w zawodach informatycznych. Przewidywany jest przy tym wzrost liczby i udziału specjalistów z zakresu informatyki oraz stabilizacja lub spadek liczby oraz spadek udziału pracu-jących w zawodach informatycznych wymagających niższych kwalifikacji.

Część czwarta dotyczy zagadnień edukacji informatycznej. Edukacja jest – jak wiadomo − niezbędnym katalizatorem, bez którego procesy wdrażania techno-logii informatycznych nie mogą przebiegać prawidłowo. W części tej – po pre-zentacji kluczowych pojęć – scharakteryzowano edukację informatyczną w szko-le, a następnie jej znaczenie w procesie kształcenia ustawicznego. Szczególną

Wprowadzenie

12

uwagę poświęcono edukacji informatycznej osób starszych, które są mniej skłonne do podejmowania decyzji odnośnie do przyswajania wiedzy na temat ICT i umie-jętności jej wykorzystywania. Osobne miejsce poświęcono rozważaniom na temat barier i szans rozwoju edukacji informatycznej w Polsce.

Część piąta poświęcona została edukacji ustawicznej, czyli procesowi uczenia się przez całe życie. Jest to proces niezwykle ważny, albowiem kształcenie usta-wiczne odgrywa istotną rolę w procesach zmian zachodzących w gospodarce i na rynku pracy. Sprzyja m.in. większej elastyczności i mobilności zawodowej jed-nostki, pozwalając jej lepiej reagować na zmiany na rynku pracy. W części tej przedstawiono współczesne koncepcje edukacji permanentnej, kierunki rozwoju kształcenia ustawicznego w dokumentach programowych oraz stan w zakresie kształcenia ustawicznego w Polsce w świetle wyników różnych badań.

W części szóstej dokonano analizy uwarunkowań kształcenia ustawicznego w podmiotach gospodarczych. Poświęcona ona została przedstawieniu obowiązu-jących zasad podnoszenia kwalifikacji zawodowych w ramach kształcenia usta-wicznego oraz wymogów, które muszą w tym celu zostać spełnione. Przedsta-wione zostały także prawa i ulgi przysługujące pracownikom podnoszącym swoje kwalifikacje w ramach kształcenia ustawicznego oraz zasady i formy dofinanso-wania szkoleń organizowanych w podmiotach gospodarczych.

Elżbieta Kryńska

Krzysztof B. Matusiak

Rozdział I

MAŁE I ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWA

W POLSKIEJ GOSPODARCE

1. Podstawy wyodrębnienia sektora MSP Od ponad ćwierć wieku sektor małych i średnich firm (MSP) budzi rosnące

zainteresowanie ekonomistów i polityków podejmujących decyzje gospodarcze na różnych szczeblach. W konsekwencji możemy mówić o renesansie zaintere-sowania przedsiębiorczością oraz wzroście roli sektora MSP w większości państw na świecie. Przez większość XX w. sektor ten był traktowany jako gorszy, margi-nalny dla gospodarki i świadczący o zacofaniu strukturalnym, a ekonomistów, którzy zajmowali się nim, często traktowano z przysłowiowym przymrużeniem oka, jako obrońców strukturalnego skansenu. Jakościowo nową sytuację zapo-czątkowała „kontrrewolucja” neoliberalna lat 80., a powszechne przewartościo-wanie w odbiorze przedsiębiorczości, jako zjawiska na wskroś pozytywnego dla rozwoju i dobrobytu społeczeństw przybrało na sile w latach 90. XX w. Należy wskazać na wiele przesłanek natury ekonomicznej i społecznej, kształtujących nowe podejście do przedsiębiorczości i procesów założycielskich oraz na nowo konstytuujących role sektora MSP (Matusiak 2006, s. 69−73):

Nawrót do indywidualizmu i większej samodzielności jednostek. Założe-nie przedsiębiorstwa jest jednym ze sposobów osiągnięcia niezależności w życiu, a świadome swoich możliwości jednostki starają się być odpowiedzialne za swe działanie. Sukcesy rynkowe Billa Gatesa, Lawrence Ellisona, Rosa Perotha i tysię-cy im podobnych, szczególnie uatrakcyjniły tę drogę kariery zawodowej i życiowej. Bycie przedsiębiorcą i prowadzenie własnej firmy stało się w swoisty sposób mod-ne. Specyficzna popularność samozatrudnienia wyrasta m.in. z antykorporacyjnego nastawienia ruchów społecznych lat 60. Pokolenie „hippisowskich” idealistów od-kryło w biznesie szanse pogodzenia kariery zawodowej z utrzymaniem niezależno-ści (Naisbitt 1997, s. 182−187).

Załamywanie się dominującego w XX w. fordowskiego modelu masowej produkcji i konsumpcji, stopniowo zastępowanego przez postfordowski para-dygmat: usługi – zaawansowane technologie. Klienci w coraz większym zakresie oczekują dóbr zindywidualizowanych, które łatwiej wytworzyć w mniejszych przedsiębiorstwach. Maleje udział produkcji przemysłowej w PKB (deindustriali-


14

zacja), a miejsca pracy są tworzone przede wszystkim w usługach. Zamazuje się podział na działalność wytwórczą, handlową i usługową, a poszczególne obszary działalności gospodarczej zaczynają się wzajemnie przenikać. Wcześniejsza orien-tacja na „efekty skali” jest zastępowana przez „efekty różnorodności”, oparte na elastyczności i szybkości reakcji na nowe wyzwania rynkowego otoczenia biznesu.

Dzieje przełomowych innowacji, powstanie i rozwój nowych form gospo-darowania są związane z innowacyjną przedsiębiorczością jednostek i małych zespołów (OECD 1995, s. 107; Audretsch 1988, s. 678−690). W tym kontekście nowoczesna przedsiębiorczość na styku nauki i gospodarki jest postrzegana jako wyjątkowa możliwość „popchnięcia” starych, zrutynizowanych dziedzin gospodar-ki, jak i całych regionów na nowe tory rozwoju. Rynkowa komercjalizacja nowych produktów następuje coraz częściej w nowo tworzonych firmach technologicz-nych, a interakcje wynalazca-przedsiębiorca podnoszą sprawność procesu inno-wacyjnego. Prężne ośrodki naukowo-badawcze obrastają sieciami małych i śred-nich firm, a tradycyjne funkcje instytucji akademickich są poszerzane o inkubację przedsiębiorczości. Rodzi się nowa kategoria przedsiębiorców na styku świata nauki i gospodarki – przedsiębiorczość akademicka.

Zbieżność zasad przedsiębiorczości z mechanizmami konkurencji rynko-wej sprzyja dekoncentracji i demonopolizacji gospodarki. Nowe firmy umożliwiają nowe impulsy rozwojowe oraz tworzą podstawy transformacji tradycyjnych branż i regionów przemysłowych. Rozwój sektora MSP jest postrzegany jako istotny element intensyfikacji zmian strukturalnych. Jednocześnie, ze względu na interna-cjonalizację dużych korporacji, sektor MSP stał się praktycznie jedynym obszarem oddziaływania rządów na gospodarkę. Wspieranie przedsiębiorczości oraz rozwo-ju małych i średnich firm staje się jedną z form polityki konkurencji.

Rozwój elastycznych systemów produkcyjnych będących formą dostoso-wania struktur wytwórczych do reguł postfordowskiego paradygmatu produkcji. W praktyce oznacza to przechodzenie od silnie powiązanych organizacyjnie struktur koncernowych do elastycznych powiązań sieciowych. Tworzenie ukła-dów sieciowych następuje m.in. przez aktywizację „przedsiębiorczości sponsoro-wanej" w ramach outsoursingu, subkontraktingu lub franchisingu. Korporacje obrastają sieciami elastycznych małych i średnich przedsiębiorstw.

Samozatrudnienie i tworzenie nowych podmiotów staje się priorytetowym sposobem przeciwdziałania rosnącemu bezrobociu.1 Rozpoczęte pod koniec lat 60. XX w. masowe zwolnienia z pracy przez amerykańskie korporacje otworzyły przysłowiową „puszkę Pandory” rynków pracy w państwach wysoko rozwinię-tych (OECD 1998, s. 180; Audretsch 2002, s. 15−46). Od ponad 20 lat lokomo-tywą zatrudnienia jest sektor MSP, a w ostatnich latach systematycznie rośnie rola samozatrudnienia. __________ 1 Wręcz symboliczny wydźwięk ma jedno z głównych haseł wyborczych prezydenta Ronalda Regana podczas jego pierwszej kampanii wyborczej w 1980 r. – „nie chcesz być bezrobotny bądź przedsiębiorczy”. Wspieranie prywatnej przedsiębiorczości legło między innymi u podstaw amery-kańskiej rewolucji neoliberalnej, nawołującej do odbudowy ducha przedsiębiorczości w USA.

Małe i średnie przedsiębiorstwa w polskiej gospodarce

15

Dynamiczny sektor MSP w coraz większym zakresie decyduje o rozwoju go-spodarki i stabilności rynków pracy. Małe firmy szybciej reagują na powstające potrzeby i zmianę preferencji potencjalnych klientów. W związku z tym efektyw-nie angażują dostępne zasoby w różne przedsięwzięcia gospodarcze, podnosząc sprawność funkcjonowania całej gospodarki. W odróżnieniu od dużych przedsię-biorstw (dla których często stanowią zaplecze kooperacyjne) małe i średnie firmy:

− Szybciej reagują na zmieniające się otoczenie, − Łatwiej weryfikują na rynku nowe produkty i rozwiązania organizacyjne, − Dynamiczniej wykorzystują szanse i okazje rynkowe, − Elastyczniej dopasowują się do specyfiki konkretnych lokalnych rynków, − Optymalizują strukturę kosztów i zatrudnienia. W odniesieniu do MSP stosuje się specyficzne charakterystyki rynkowe, finan-

sowe, lokalizacyjne, organizacyjne i technologiczne, określające operacyjne i stra-tegiczne zachowania MSP na tle dużych firm. Odrębność ta wynika z innej, w po-równaniu z dużymi, słabszej pozycji rynkowej małych podmiotów, ich większej podatności na zmiany w otoczeniu, z konieczności szybszego się dostosowania do zmieniających się warunków zewnętrznych czy też z innej struktury celów i moty-wów działania, odzwierciedlającej cechy osobowe właściciela (menedżera) firmy. Cechy te sprawiają, że mała firma nie jest po prostu „przeskalowaną” (pomniejszoną) wersją firmy dużej (Storey 1990, s. 43−50; Smallbone, Deakins, Ram 1997, s. 2).

Podkreśla się zdolność do racjonalizacji alokacji zasobów przez MSP, jest to jedna z kluczowych funkcji akcentowanych w krajach mniej rozwiniętych gospo-darczo. MSP gospodarują bardziej oszczędnie i produktywnie, wydajniej wykorzy-stując swe środki: kapitał, oszczędności, zasoby ludzkie i naturalne, dostępną infra-strukturę techniczną czy przedsiębiorczy talent. Dlatego produkują dobra i świadczą usługi wysoce efektywnie; są one dostarczane na rynek po niższych cenach, chociaż często są niższej jakości, co odpowiada rzeczywistemu zapotrzebowaniu mniej zamożnych nabywców. Jednocześnie jako podmioty o charakterze lokalnym i bar-dziej elastyczne w wyborze lokalizacji niż duże firmy, MSP są użyteczne w lokal-nej polityce dekoncentracji, mają istotny wpływ na rozwój regionu i lokalnej go-spodarki, jej atrakcyjność i konkurencyjność. Szczególnie ważne znaczenie mają sieci małych i średnich przedsiębiorstw. Ich powstanie i rozwój w gospodarkach wysoko rozwiniętych (szczególnie we Włoszech, Francji, w Niemczech i USA) wiąże się ze zjawiskiem regionalnej dyfuzji know-how i bliskości rynków zbytu, oferujących rosnące możliwości sprzedaży (Porter 1998).

Podmioty gospodarcze małej skali są synonimem przedsiębiorczości, choć liczne małe firmy i ich właściciele bardziej przypominają organizacje biurokra-tyczne niż dynamicznych i kreatywnych destruktorów. Współczesna logika go-spodarowania bazuje na zjawiskach globalizacji, w powiązaniu z dynamicznymi zmianami technologicznymi i strukturalnymi, oraz postfordowskim paradygmacie produkcji. Zmienia się charakter walki konkurencyjnej. Przewagę na rynku można budować, opierając się na zdolności do innowacji i dyfuzji postępu tech-nologicznego oraz na szybkim reagowaniu na zmiany w najbliższym otoczeniu,


16

jak i w gospodarce światowej. Potencjał przedsiębiorczości jest wiodącym czyn-nikiem wytwórczym wobec dynamicznie zmieniających się warunków.

Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią grupę bardzo zróżnicowaną, a wy-odrębnienie tej kategorii ma charakter umowny. Nawet w regionach o podobnych cechach i poziomie rozwoju gospodarczego występują znaczne dysproporcje w wielkości, strukturze i znaczeniu sektora MSP. Czynnikami pogłębiającymi zróżnicowanie są m.in.: motywacja i cele przedsiębiorców; kontakty i formy po-wiązań z otoczeniem; forma i charakter własności; położenie geograficzne i za-kres działania (firmy operujące na rynku lokalnym i globalnym); formy organiza-cyjno-prawne. Jednocześnie wyodrębnienie tej kategorii jest niezmiernie ważne ze względu na mechanizmy pomocy publicznej oraz budowę systemów wsparcia.

W konsekwencji, w literaturze ekonomicznej brak jest powszechnie przyjętej, jednolitej definicji małego i średniego przedsiębiorstwa. Przyjmując, że każda firma rozwija się, bardzo trudno ustalić wyraźną granicę między przedsiębior-stwem małym a średnim. Dlatego też mówi się łącznie o grupie małych i średnich przedsiębiorstw, odróżniając je od przedsiębiorstw dużych. Sektor MSP obejmuje ponad 99% wszystkich przedsiębiorstw oraz absorbuje w zależności od kraju ponad 60% zasobów ludzkich i wytwarza ok. 50% PKB. Formalne próby podziału świata biznesu na sektor MSP i duże firmy pojęto w połowie XX w., gdy w różnych państwach przyjęto różne kryteria podziału i wielkości graniczne. W państwa Unii Europejskiej z inicjatywy Komisji Europejskiej w 1996 r. podjęto próbę ujednolicenia kryteriów i wypracowania wspólnej definicji MSP.2 Przyjęte wów-czas kryteria i wielkości graniczne zmodyfikowano w 2003 r. nowymi zalecenia-mi Komisji, które weszły w życie 1 stycznia 2005 r., i mają zastosowanie do wszystkich polityk, programów i działań wobec MSP. Europejska definicja MSP ujmuje w ramach sektora przedsiębiorstwa do 250 zatrudnionych sklasyfikowane w trzy podklasy i spełniające następujące warunki graniczne:3

Bardzo małe przedsiębiorstwa z liczbą zatrudnionych 0–9 osób, o rocznym ob-rocie nie przekraczającym 2 mln € lub rocznej sumie bilansowej do 2 mln €; w ra-mach tej grupy można wyodrębnić przedsiębiorstwa samozatrudniające (0 zatrudnio-nych) i mikroprzedsiębiorstwa (zatrudniające 1-9 osób);

Małe przedsiębiorstwa, zatrudniające 10–49 osób, o rocznym obrocie nie przekraczającym 7 mln € lub rocznej sumie bilansowej do 10 mln €; w ramach tej grupy można wyodrębnić firmy o zatrudnieniu 10–19 osób i 20–49 osób;

Średnie przedsiębiorstwa, zatrudniające 50–249 osób, o rocznym obrocie do 50 mln € lub sumie bilansowej do 43 mln €; w ramach tej grupy można wyodręb-nić firmy o zatrudnieniu 50–99 osób, 100–199 osób i 200–249 osób.

__________ 2 Zalecenie Komisji 96/280/WE z dn. 3 IV 1996 r. dotyczące definicji małych i średnich przed-siębiorstw, Dziennik Urzędowy L 107 z 30.04.1996, s. 4−9. 3 Zalecenie Komisji 2003/361/WE z dn. 6 V 2003 r. dotyczące definicji mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw, Dziennik Urzędowy L 124 z 20.05.2003, s. 36−41.


17

W kwalifikowaniu firm do omawianych grup (małych i średnich przedsię-biorstw) konieczny jest wcześniej wspomniany warunek niezależności (do 25% obcych udziałów). Proponowana konwencja definicyjna została przyjęta także w Polsce w 2004 r.4

Poza krajami Unii Europejskiej, do określania przedsiębiorstwa jako MSP, stosowane są ciągle zróżnicowane kryteria. Przykładowo, w Kanadzie stosowane są różne wielkości graniczne w zależności od sektora, w którym funkcjonuje przedsię-biorstwo. I tak, w handlu i usługach za małe uważa się firmy o zatrudnieniu do 50 osób i obrotach do 5 mln dolarów, firmy średnie osiągające obroty w granicach 5−25 mln dolarów i o zatrudnieniu 50−300 osób. Przedsiębiorstwa duże − to takie, które przekraczają obie te graniczne wielkości. W sektorze produkcji do małych przedsiębiorstw kwalifikuje się firmy o zatrudnieniu do 100 osób i obrotach do 5 mln dolarów, natomiast średnie firmy zatrudniają 100−500 osób i osiągają obrót 5−25 mln dolarów. Powyżej tych wielkości przedsiębiorstwo zaliczane jest do dużych. Inne podejście do definiowania pojęcia MSP spotykamy w Stanach Zjednoczonych. W ramach Urzędu do Spraw Drobnej Przedsiębiorczości (U.S. Small Business Ad-ministration − SBA), który jest instytucją rządową, zajmującą się wspieraniem rozwoju MSP, funkcjonuje służba Normatywów Wielkości (Office of Size Stan-dards) zajmująca się ustalaniem i weryfikacją wielkości firm, według których mogą być one zaliczane do sektora MSP. Określono zatem normatyw wielkości firmy małej dla większości branż, gdzie głównym kryterium jest albo liczba zatrud-nionych, albo generowane przez firmę obroty. I tak np. w przemyśle i w górnic-twie za małe firmy uważa się te, w których zatrudnienie nie przekracza 500 osób, w handlu hurtowym − 100 osób. Natomiast w handlu detalicznym i w usługach kryterium uznania firmy za małą jest obrót nieprzekraczający 5 mln dolarów, w bu-downictwie − 17 mln dolarów, a w rolnictwie i przetwórstwie − 0,5 mln dolarów.

Wyżej przedstawiono powszechnie stosowane kryteria ilościowe, które znaj-dują odzwierciedlenie w statystyce publicznej. Umożliwiają one analizę potencja-łu ekonomicznego małych i średnich przedsiębiorstw. Inna jest zaś klasyfikacja przedsiębiorstw np. z punktu widzenia obowiązków podatkowych. Ogólnie w Pol-sce można wyróżnić następujące grupy podatników, a więc jednostek gospodar-czych przedsiębiorców:

− Jednostki opodatkowane na zasadzie karty podatkowej, − Jednostki opodatkowane na zasadzie ryczałtu kwotowego − wielkość kwo-

towa podatku dochodowego zależy wówczas od rodzaju działalności oraz miejsca prowadzenia działalności gospodarczej,

− Jednostki, które prowadzą tzw. księgę przychodów i rozchodów − są to głównie osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, które rozliczają się z podatku dochodowego wg zasad określonych ustawą o podatku od osób fizycz-nych (PIT),

__________ 4 Ustawa z dn. 2 VII 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, DzU 2004, nr 173, poz. 1807 z późniejszymi zmianami.


18

− Jednostki prowadzące pełną ewidencję księgową − są to głównie osoby prawne, które rozliczają się wg zasad ustalonych ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych (CIT).

Jednostki wymienione w pkt. l i 2 w większości można zaliczyć do przedsię-biorstw małych, a nawet mikro. Natomiast jednostki określone w pkt. 3 i 4 mogą należeć do wszystkich trzech grup przedsiębiorstw, tj. małych, średnich i dużych. Jest wiele przedsiębiorstw prowadzonych w formie indywidualnej działalności gospodarczej, które zatrudniają pokaźny personel i mogą być nawet zaliczone do jednostek średnich. I odwrotnie, występuje wiele spółek z o.o. mających niewielki potencjał, które będą zakwalifikowane do przedsiębiorstw małych lub nawet mikro. Wymienione zatem kryterium podziału jednostek gospodarczych z punktu widze-nia formy opodatkowania jest bardzo przydatne w relacjach z instytucjami podat-kowymi i finansowymi. Jeszcze inne podziały podmiotów gospodarczych wpro-wadza ustawa o rachunkowości, w związku z obowiązkiem badania sprawozdań finansowych przez firmy audytorskie. Głęboka modyfikacja ustawy o rachunko-wości, jaka nastąpiła w 2000 r., spowodowała istotne podwyższenie progów wy-sokości aktywów i obrotów jednostek objętych obowiązkiem badania.5 Zachowu-jąc limit 50 osób zatrudnionych, obowiązek poddania badaniu sprawozdania finansowego mają jednostki, których:

− Suma aktywów na koniec roku obrotowego stanowiła 2,5 mln euro, − Przychody netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finanso-

wych za rok obrotowy stanowiły równowartość w walucie polskiej 5 mln euro. W dalszych rozważaniach za główną metodę grupowania przedsiębiorstw

przyjęto klasyfikację stosowaną przez GUS. Przesądza o tym dostępność danych statystycznych jako podstawowych informacji.

Rolę, miejsce i wagę sektora MSP we współczesnym świecie gospodarczym potwierdzają doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych, z których wynika, że o poziomie ekonomicznym tych krajów decyduje struktura gospodarki, zdomino-wana przez sieć małych (czy wręcz drobnych) i średnich przedsiębiorstw. Od lat 70. XX w. stało się bezsporne, że właśnie małe przedsiębiorcze firmy wykazują największą dynamikę w podejmowaniu ryzyka i zmiany, co stanowi cechę nie-zbędną we współczesnej gospodarce światowej (Dominiak 2005, s. 52). Nieza-leżnie od rozmaitych uwarunkowań ekonomicznych i pozaekonomicznych, spe-cyficznych dla każdego kraju, MSP odgrywają niebagatelną rolę w takich kwestiach gospodarczych, jak: generowanie nowych miejsc pracy i dzięki temu rozwiązywanie jednego z najtrudniejszych problemów gospodarczych i spo-łecznych tych krajów — bezrobocia; racjonalizacja alokacji zasobów; innowa-cje i unowocześnianie struktury przemysłowej; rozwój regionów i gospodarki lokalnej.

__________ 5 Ustawa z dn. 9 XI 2000 r. o zmianie ustawy o rachunkowości, DzU nr 113, poz. 1186.


19

2. Rozwój MSP po przełomie demokratycznym

2.1. Odrodzenie rynkowej przedsiębiorczości Proces urynkawiania gospodarek socjalistycznych rozpoczął się na wiele lat

przed 1989 r. pod płaszczykiem reform systemu w Jugosławii, na Węgrzech i w Pol-sce. Szczególnym przykładem odstępstw od doktrynalnych założeń była Polska. W odróżnieniu od innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej6 w gospodarce polskiej istniał przez cały okres realnego socjalizmu szeroki margines dla indywi-dualnej działalności gospodarczej. W prywatnych rękach pozostawało 80% areału rolnego, duża część handlu detalicznego, budownictwa i usług (Kropiwnicki 2003, s. 118).7 Oczywiście aktywność gospodarcza prywatnych podmiotów ze względu na bariery prawno-administracyjne była prowadzona na stosunkowo niewielką skalę i mogła dotyczyć dziedzin niezastrzeżonych dla sektora publicz-nego. W latach 80. nastąpiła stopniowa eliminacja doktrynalnych barier wejścia na rynek nowych prywatnych podmiotów (Piasecki 1993, s. 123−137).8 W wyni-ku tych działań liczba prywatnych firm wzrosła o prawie 200 tys. (z 375 tys. do 572 tys.) przy jednoczesnym podwojeniu liczby zatrudnionych (w 1988 r. – 1290 tys. osób). Podjęte w tym okresie działania stanowiły dobrą podbudowę do rozpo-czętej tzw. Planem Balcerowicza budowy gospodarki rynkowej.

Nowa jakość myślenia o zarządzaniu gospodarką w całym bloku wschodnim pojawiła się wraz z „gorbaczowowską pieriestrojką”.9 Ponura diagnoza stanu __________ 6 Dla potrzeb analizy wykorzystano opinie dotyczące podejmowania i prowadzenia indywidual-nej działalności gospodarczej w wybranych państwach postsocjalistycznych – Białoruś, Bułgaria, Kazachstan, Polska, Ukraina, Rosja, Rumunia, Tadżykistan. Niezależnie od kraju i szerokiego kontekstu różnych, specyficznych uwarunkowań, rysuje się charakterystyczny obraz zachowań przedsiębiorczych oraz mechanizm destrukcji systemu gospodarki centralnie planowanej nakręcany naturalną potrzebą wolności gospodarczej. 7 Udział sektora prywatnego w 1989 r. szacuje się na poziomie 28% PKB. 8 Kluczowe znaczenie dla rozwoju indywidualnej przedsiębiorczości miały sukcesywnie wpro-wadzane regulacje prawne, np: 1) czerwiec 1981 r. – zmiany w ustawie o przedsiębiorstwach państwowych umożliwiające zbywa-nie części majątku tych przedsiębiorstw osobom prywatnym, 2) luty 1982 r. – zmniejszenie stopnia ingerencji państwa w cenotwórstwo, 3) lipiec 1982 r. – ustawa o przedsiębiorstwach zagranicznych drobnej wytwórczości dopuszczająca zagraniczne inwestycje kapitałowe, 4) czerwiec 1983 r. – prawne usankcjonowanie upadłości przedsiębiorstw państwowych i określenie sposobów zagospodarowania powstałej masy upadłościowej, 5) wrzesień 1983 r. – otwarcie prywatnym firmom dostępu do kredytów dewizowych na zakup maszyn, urządzeń i materiałów za granicą, 6) kwiecień 1986 r. – tworzenie spółek z udziałem podmiotów zagranicznych (joint venture); październik 1987 r. – liberalizacja przepisów dotyczących działalności gospodarczej prywatnych firm w dziedzinie handlu zagranicznego, 7) grudzień 1988 r. – prawne wyrównanie warunków działania sektora prywatnego z publicznym. 9 Polska ze swoim sektorem prywatnym była traktowana jako przysłowiowa „czarna owca” wśród państw socjalistycznych, a załamanie gospodarcze przełomu lat 70 i 80, narodziny „Solidar-ności” oraz brak efektywności w ożywieniu gospodarki podejmowane przez ekipę Jaruzelskiego


20

państwa i perspektyw radzieckiej gospodarki legła u podstaw procesów poszuki-wań nowych rozwiązań. Pod koniec 1986 r. doszło do przełomu. Stworzono prawne podstawy indywidualnej działalności gospodarczej – ustawa o koopera-tywach i dekret o pracy na własny rachunek. Rozpoczął się tym samym w „jaskini lwa” ostatni etap agonii systemu socjalistycznego. Mimo wielu barier administra-cyjnych i braku reguł podatkowych, rozwój prywatnych przedsiębiorstw (koope-ratyw) był bardzo dynamiczny. W połowie 1989 r. liczba kooperatyw wyniosła 133 tys., tworząc 2,9 mln miejsc pracy i generując 2-3% DN.

Powstawał w ten sposób prywatny sektor MSP, będący forpocztą myślenia rynkowego i nadchodzącego przewrotu systemowego. Nowe firmy powstawały w wyniku legalizacji czarnorynkowych biznesów lub na bazie majątku państwo-wych zakładów przejmowanych przez kierownictwo lub grupy pracowników na zasadzie leasingu lub innych umów (Connor 1994, s. 197–216). Ruszyła tym sa-mym lawina niesiona ludzkimi aspiracjami do swobody gospodarczej, której nie można było już powstrzymać. Dynamika procesów założycielskich i odbudowy sektora MSP kształtowała się w różny sposób w poszczególnych krajach. Wyni-kało to z przyjętego modelu transformacji determinującego tempo tworzenia pod-staw organizacyjno-prawnych wolnego rynku oraz przekształceń strukturalnych. Bezpośredni wpływ na dynamikę tworzenia nowych firm miały regulacje syste-mowe, obejmujące (Matusiak 2006, s. 270–272):

– Zniesienie ograniczeń dla prywatnych firm w obszarach zarezerwowanych dla sektora publicznego,

– Zasady procesów prywatyzacji (w tym mała prywatyzacja) i restrukturyzacji firm państwowych oraz całych gałęzi przemysłu,

– Liberalizację prawnych i organizacyjnych warunków tworzenia nowych firm,

– Legalizację czarnorynkowych biznesów (zgodnie z założeniem „co nie jest zabronione, jest dozwolone”),

– Postępowania upadłościowego firm państwowych, – Zwrot znacjonalizowanego mienia i reprywatyzacji.10 W chaosie pierwszych lat transformacji uruchomienie indywidualnej działal-

ności gospodarczej było relatywnie łatwe. Wygłodzony rynek zachęcał do wszel-kich inicjatyw zaspokajających ograniczane przez lata socjalizmu potrzeby. Równo-legle dynamicznie rozwijały się obydwa opisane typy ludzi biznesu. Homo sovie-ticus, wywodzący się spośród kadr kierowniczych przedsiębiorstw państwowych, chętnie uwłaszczał się na ich majątku, często celowo w pierwszej kolejności do-prowadzając do ich upadku, aby przejąć po jak najniższej w cenie nieruchomo-__________ było odbierane jako wyraz patologii społecznej i politycznej. W konsekwencji prowadziło to do izolacji gospodarczej oraz ograniczania kontaktów indywidualnych obywateli. W propagandzie powszechne staje się określenie, lansowane jeszcze w kresie międzywojennym przez Niemców polnische Wirtschaft jako synonim lenistwa, braku porządku i gospodarności, złodziejstwa itd. 10 Zasięg tego mechanizmu restytucji klasy posiadaczy był bardzo ograniczony ze względu na brak zgody politycznej na reprywatyzację znacjonalizowanego majątku.


21

ści i urządzenia produkcyjne.11 Przedsiębiorca orientalny zajął się organizacją dystrybucji, zaczynając od handlu bazarowego, zaopatrywał się w pożądane dobra bardzo często w innych krajach (tak powstał fenomen handlu przygranicznego), akumulował zasoby kapitałowe, inwestując w coraz ambitniejsze przedsięwzięcia gospodarcze. Tak rodziła się nowa klasa średnia ludzi biznesu w państwach post-socjalistycznych, a niekonwencjonalne działania są do dzisiaj źródłem wielu le-gend lub popularnych dowcipów. Jednocześnie wejście na listę najbogatszych ludzi w kraju było częstym sygnałem o nadchodzących problemach z prawem.

Pierwszym krokiem tworzącym podstawy rynkowej przedsiębiorczości była tzw. mała prywatyzacja ze względu na swój masowy charakter i względną przej-rzystość procedury. Obejmowała w pierwszych latach po przełomie prywatyzację sklepów, zakładów usługowych (np. fryzjerskich, krawieckich), firm transporto-wych oraz małych zakładów produkcyjnych i budowlanych dokonywaną przy aktywnym udziale samorządów lokalnych. Po komunalizacji następowała od-sprzedaż czy leasing byłym kierownikom lub pracownikom. Przejmowane były całe sklepy/zakłady włącznie z urządzeniami, wyposażeniem, towarem, zapasami oraz często własnością lokalu czy działki (w Polsce raczej spotykamy się z dzier-żawą). Przyjmuje się, że łącznie tą droga powstało w Polsce ok. 120 tys. nowych firm, a we wszystkich krajach postsocjalistycznych wygenerowano ok. 10% sektora MSP (OECD 1996, s. 21−23). W efekcie małej przedsiębiorczości w relatywnie krótkim czasie 2−3 lat powstała spora liczebnie grupa legalnych przedsiębiorców (Sawas 1992, s. 350−352). Stanowi to nową jakość kształtującą powstawanie klasy średniej w gospodarkach postsocjalistycznych, amortyzującą negatywne nasta-wienie społeczne do zmian systemowych.

Na uwagę zasługuje upadek wielu firm tzw. starego sektora prywatnego. Duża część firm utworzonych w latach 60. i 70. XX w. nie była w stanie sprostać wy-zwaniom rzeczywistego rynku. Przez lata przyzwyczaiły się do nadzoru publiczne-go, budując sieć kontaktów z urzędnikami i działaczami partyjnymi. Jednocześnie liberalizacja zniosła sytuacje quasi-monopolistyczne na lokalnych rynkach. Część firm potraktowała likwidację jako element strategii przystosowania do nowych warunków, szczególnie że rejestracja pod nową nazwą dawała szanse wykorzysta-nia wakacji podatkowych.

W transformujących się społeczeństwach posocjalistycznych wykształciła się nowa warstwa przedsiębiorców, w swojej mentalności i zachowaniach jest ona jednak daleka od dominujących typów ludzi biznesu w państwach zachodnich. Główne różnice są konsekwencją braku:

− Tradycji wolnorynkowej i kultury biznesu, − Umiejętności zarządzania firmą, oceny rynku i budowy strategii rozwoju,

__________ 11 To zjawisko ulega nasileniu po 1987 r. i jest identyfikowane pod pojęciami: samoprywatyza-cji, kapitalizmu nomenklaturowego, prywatyzacji spontanicznej, dzikiej prywatyzacji. Proces pry-watyzacji w trudnym do określenia zakresie był zasilany półlegalnymi transferami mienia i środków publicznych (uwłaszczanie nomenklatury).


22

− Rynkowej infrastruktury wspierania rozwoju prywatnego biznesu (firmy do-radcze i leasingowe, banki itp.),

− Własnych kapitałów i trudności w uzyskaniu środków zewnętrznych, − Podstaw prywatnej własności (głównie w republikach poradzieckich). Rozwój sektora MSP od początku transformacji systemowej miał tym samym

charakter spontaniczny i niekontrolowany. Mimo deklaracji, rządy niewiele robią, by wspierać ten rozwój. Brak spójnej komplementarnej polityki przedsiębiorczo-ści, a prywatny przedsiębiorca jest traktowany ciągle jak zło konieczne nowego porządku ekonomiczno-społecznego. Warunki prowadzenia działalności gospodar-czej pozostawiają jeszcze bardzo wiele do życzenia. Prywatna przedsiębiorczość jest nadal silnie ograniczana przez:

− Niestabilność warunków prawnych prowadzenia biznesu, częste zmiany i do-wolność interpretacji przepisów przez urzędników,

− Bardzo niską skuteczność egzekucji prawa, długotrwałe i kosztowne proce-dury,

− Niski poziom edukacji ekonomicznej społeczeństw, − Korupcję i często niechętny klimat wobec osób biznesu na różnych szcze-

blach władzy publicznej, − Brak poczucia stabilności zawieranych umów. Szczególnie widoczny jest niedostatek sprzyjającego przedsiębiorczości po-

rządku prawnego. Przepisy, zasady postępowania administracyjnego i urzędnicy wywodzą się z poprzedniego okresu, niechętnie traktującego indywidualną dzia-łalność gospodarczą. W tych warunkach przyjęto uproszczoną regułę: „Co nie jest zabronione, jest dozwolone”. Prywatyzacja, procesy upadłościowe przedsiębiorstw państwowych i przenikająca sfery gospodarcze i polityczne aktywność homo sovie-ticus wywoływały silne napięcia. Z drugiej strony rozgrywki na styku polityki i ukła-dów nomenklaturowo-mafijnych bazowały na wybiórczej egzekucji prawa zgod-nie ze stalinowskim powiedzeniem: „Dajcie mi człowieka, a ja znajdę na niego paragraf”. Pozakulisowe rozgrywki na granicy prawa lub jego pełnej ignorancji, często z zaangażowaniem autorytetu państwa, nieraz zastępowały wolną konku-rencje. W konsekwencji wykształcił się specyficzny model prywatnej przedsię-biorczości, cechujący się m.in.:

− Orientacją na szybki zysk, − Tymczasowością działania, brakiem minimalnego poczucia stabilności oraz

wyczucia przyszłych konsekwencji bieżącego działania; − Brakiem dbałości o image firmy oraz markę produktu; marketing jest prak-

tycznie ostatnią potrzebą firm, − Przekonaniem o doskonałości własnego produktu lub usługi (tylko dlaczego

rynek ich nie akceptuje?), upatrywanie zewnętrznego sprzysiężenia jako przyczy-ny własnych niepowodzeń,

− Brakiem wzajemnego zaufania partnerów w biznesie, niechlujstwo i nieter-minowość realizacji zleceń,

− Przekonaniem, że kluczem do sukcesu są znajomości i łapówki (tzw. dojścia).


23

Poszczególne cechy z różnym nasileniem występują w poszczególnych kra-jach, jak również regionach. Widoczna jest ogólna prawidłowość − im dalej na wschód, tym gorzej. Jednocześnie warunki prowadzenia indywidualnej działalno-ści gospodarczej są silnie związane z poziomem zaawansowania reform rynko-wych, demokratyzacją życia i stabilnością polityczną.

Powolnym przeobrażeniom ulega świat biznesu, wzbogacając typy postsocja-listycznych zachowań. W działaniach rynkowych możemy po kilku latach trans-formacji systemowej wyodrębnić (Bekasik 2001, s. 169−171):

Biznesmena, który jest najbliższy zachodnim wzorom przedsiębiorcy. Wy-wodzi się najczęściej spośród młodych, dobrze wykształconych ludzi, którzy roz-poczęli działalność na początku lat 90. XX w. Specyficzną regułą jest znajomość społeczeństw zachodnich wyniesiona z wyjazdów turystycznych, stypendialnych, a niejednokrotnie kilkuletniego tam pobytu. To również osoby wyrastające z tra-dycji rodzinnych socjalistycznego „rzemieślnika”, prowadzący jednak biznes według własnych reguł. Od zachodnich odpowiedników różni ich dystans do działań filantropijnych i społecznych.

Biznesmen zaangażowany, to wyższe stadium rozwoju nomenklaturowego homo sovieticusa. Wyrasta z socjalistycznych układów biznesowych, gospodaruje na przejętym w różny sposób majątku państwowym. Konserwuje kontakty z lat 70. i 80. poprzedniego wieku, zaangażowany w akcje i sponsoring polityczny, często asekuracyjnie pomagając różnym układom władzy.

Lewantyńczyk, niezdolny do strategicznego rozwoju biznesu, zaciera granice między sektorem legalnym i czarnorynkowym. Wchodzi często w powiązania mafijne.

Klient władzy, to mały, słaby przedsiębiorca uczepiony przedstawicieli wła-dzy publicznej, przypomina dawną klientelę magnacką, „wieszającą się u pańskiej klamki”.

Z powodu nie zawsze zgodnego z prawem działania przedsiębiorców okresu przejściowego nadal brakuje pełnej legitymizacji w opinii znacznej części społe-czeństw postsocjalistycznych. Wielu ludzi nadal kojarzy prywatne przedsiębior-stwo z oszustwem. Przywiązani do egalitarnego modelu społeczeństwa mieszkań-cy Europy Środkowo-Wschodniej mają problemy z akceptacją pojawiających się dysproporcji w dochodach i standardzie życia. Ostentacyjna konsumpcja nowej klasy średniej w konfrontacji z wysokim bezrobociem oraz spadkiem siły nabyw-czej przeciętnej rodziny wywołuje frustracje wykorzystywane do celów politycz-nych przez populistyczne partie neokomunistyczne lub prawicowych ekstremistów.

Widoczna jest silna potrzeba podniesienia kultury biznesu, profesjonalizmu działania oraz doskonalenia kwalifikacji przedsiębiorców kosztem dominującego obecnie „entuzjazmu” założycielskiego. Dalszy rozwój indywidualnej przedsię-biorczości w Polsce i pozostałych krajach postsocjalistycznych jest uzależniony od (Matusiak 2006, s. 275):

− Ograniczenia kosztów procesów założycielskich i zniesienie wielu niepo-trzebnych ograniczeń administracyjnych,


24

− Prawnej stabilizacji warunków prowadzenia działalności gospodarczej oraz gwarancji umów gospodarczych,

− Kształtowania etyki biznesu, klimatu zaufania i odpowiedzialności, − Usprawnienia administracji publicznej, która z pozycji bezwzględnej władzy

powinna przesuwać się w stronę organizatora i oferenta usług wyższego rzędu, − Rozwoju systemów wspierania przedsiębiorczości na poziomie lokalnym

i regionalnym, kształtowania sprzyjającego klimatu biznesu. Ważną rolę w kształtowaniu nowoczesnej kultury biznesu odgrywają zagra-

niczne programy pomocowe finansujące tworzenie różnych form infrastruktury wspierania przedsiębiorczości i transferu technologii: inkubatory przedsiębiorczo-ści, ośrodki szkoleniowo-doradcze, parabankowe fundusze pożyczkowe i porę-czeniowe, parki technologiczne. Tego typu instytucje łączą pomoc osobom przed-siębiorczym z nauczaniem nowoczesnych zachowań biznesowych.

2.2. Dynamika tworzenia nowych firm

Przełom demokratyczny i przekształcenia systemu gospodarczego zaowocowa-ły w Polsce dynamicznym wzrostem zainteresowania samozatrudnieniem i samo-dzielnością gospodarczą. Na początku lat 90. przybyło netto ponad 2 mln nowych prywatnych firm, które w istotny sposób przyczyniły się do przełamania stagnacji gospodarczej, przekształcania struktury i osiągnięcia ponad 5% ścieżki wzrostu gospodarczego. Eliminacja w 1989 r. pozostałości prawnych i administracyjnych barier, utrudniających rozpoczęcie działalności gospodarczej, wyzwoliła praw-dziwą eksplozję przedsiębiorczości. Transformacja systemu gospodarczego włą-czyła przysłowiowe „zielone światło” dla upośledzonej w poprzednim okresie grupy małych i średnich prywatnych podmiotów gospodarujących. Tylko w 1989 r. liczba podmiotów gospodarujących wzrosła o 50%, a do końca 1991 r. o 162%. Średnioroczne tempo wzrostu liczby firm w kolejnych latach kształtowało się na poziomie 20−40%, stopniowo malejąc do 1994 r. Przedsiębiorczość i zaintereso-wanie samodzielną działalnością gospodarczą należy uznać za jeden z podstawo-wych czynników wspomagających transformację i budowę podstaw gospodarki rynkowej w Polsce.

W 1995 r. nastąpiło załamanie tendencji wzrostowej i zanotowano jedyny w pier-wszym dziesięcioleciu spadek liczby firm o ok. 10%. Fala likwidacji pojawiła się na krótko po przełamaniu depresji i osiągnięciu ponad 5% dynamiki wzrostu go-spodarczego. Do głównych przyczyn tego stanu należy zaliczyć: weryfikację ryn-kową biznesów zainicjowanych przed 3−4 laty; wprowadzenie ustawodawstwa pracy niekorzystnego dla małych firm; poprawę sytuacji na rynku pracy umożli-wiającą alternatywę lepszego zatrudnienia poza własną firmą. Sytuacja szybko uległa stabilizacji i od 1996 r. obserwujemy przyrosty liczby podmiotów na po-ziomie do 10% rocznie. W praktyce przybywa średnio 350−450 tys. nowych podmiotów gospodarujących (w 1999 r. 363 tys.). Jednocześnie likwidacji ulega 150−250 tys. istniejących podmiotów (w 1999 r. 172 tys.). Ponad 4/5 spośród


25

ponad 3,6 mln obecnie zarejestrowanych przedsiębiorstw nie istniała przed 16 laty. Mimo nominalnego przyrostu liczby podmiotów, od kilku lat obserwujemy zjawisko wzrostu liczby firm nieaktywnych (przedsiębiorstwa, które zawiesiły działalność gospodarczą, nie informując organów rejestrowych). Rozmiary tzw. przedsiębiorczości uśpionej w 2001 r. można oszacować na poziomie 36−38% wszystkich małych firm. Powszechnie słyszy się ocenę przedsiębiorców, którzy rozpoczynali działalność na początku lat 90. i odnieśli sukces, że obecnie nie było- by to możliwe. Świadczy to o pogarszającym się klimacie dla biznesu w Polsce (Matusiak 2002, s. 267−269). W 2004 r. w większości regionów kraju powstało mniej firm niż zostało zlikwidowanych. Ubywa głównie podmiotów gospodar-czych prowadzonych przez osoby fizyczne w rolnictwie, handlu i budownictwie. W 2004 r. powstało zaledwie 0,6 nowych firm w przeliczeniu na 100 dorosłych mieszkańców, tj. 9−10 razy mniej niż w Stanach Zjednoczonych oraz 3−4 razy mniej niż w Niemczech. Utworzenie firmy wynika nie tylko z entuzjazmu przy-szłych przedsiębiorców, ale także coraz bardziej z wiedzy i umiejętności oraz silnego wsparcia ze strony otoczenia. Ograniczenia popytowe, rosnąca konkuren-cja krajowa i zagraniczna w coraz szerszym stopniu prowadzą do rynkowej selek-cji przedsiębiorstw. Jednocześnie przy swoistym załamaniu się ekspansji przed-siębiorczości założycielskiej wyraźne staje się oczekiwanie, że sektor MSP wejdzie w okres przemian jakościowych, zwiększając swój udział w globalnym zatrudnieniu i produkcie społecznym brutto, powodując tym samym wzrost prze-ciętnych rozmiarów firmy. Wiązać się to będzie z koniecznością wprowadzania przez firmy dywersyfikacji produkcji, podjęcia innowacyjności i wzmożenia ak-tywności w sektorach nowoczesnych oraz podniesienia poziomu konkurencyjno-ści w coraz bardziej stabilnych sektorach tradycyjnych (Stawasz 2006, s. 34−39).

Rozwój prywatnej przedsiębiorczości w Polsce w drugiej połowie XX w. moż-na podzielić na pięć etapów (Matusiak 2006, s. 277−279):

1. Wstępna faza rozwoju przedsiębiorczości – zainicjowana na początku lat 80., która była efektem prób reformowania gospodarki centralnie planowanej. Do tego momentu cały system instytucjonalny był jawnie i zdecydowanie nastawiony na eliminację rynkowych form działalności gospodarczej. Podejmowane działania miały na celu zahamowanie narastającego kryzysu społeczno-gospodarczego i były próbą rewitalizacji sytemu w wersji mieszanej, oficjalnie sankcjonując inicjatywę prywatną. Następowało stopniowe eliminowanie niektórych barier utrudniających wejście na rynek, co doprowadziło do wzrostu liczby małych firm. Następuje mobilizacja socjalistycznych typów przedsiębiorczości: lewantyńskiej i nomen-klaturowej.

2. Okres eksplozji przedsiębiorczości – obejmujący pierwsze lata po prze-łomie demokratycznym w 1989 r.

To faza eliminacji ograniczeń administracyjnych oraz kształtowania się no-wego klimatu społeczno-politycznego wyzwalającego „ducha przedsiębiorczości” u tysięcy Polaków tłumionego przez cały okres gospodarki planowanej centralnie. Liberalizacja gospodarki, wygłodzone konsumpcyjnie społeczeństwo oraz niskie bariery wejścia na wiele rynków stworzyły właściwy grunt i nadzwyczajne okazje


26

dla tzw. przedsiębiorczości arbitrażowej. Lawinowo rozwija się prywatyzacja oddolna obejmująca uwłaszczenie nomenklatury oraz przejmowanie aktywów przez pracowników w sklepach, spółdzielniach i małych zakładach terenowych (tzw. mała przedsiębiorczość).

3. Faza pełzającej reetatyzacji – rozpoczynająca się od 1993 r. wraz z dojściem do władzy koalicji SLD–PSL. Następuje powrót do protekcjonizmu gospodarcze-go względem przedsiębiorstw państwowych w tradycyjnych branżach i rolnictwa. W ramach programów naprawczych, restrukturyzacyjnych lub oddłużeniowych postępuje przywracanie struktur monopolistycznych. Jest to swoisty renesans róż-norodnych agencji rządowych i funduszy pozabudżetowych. Rząd coraz częściej sięga po selektywne narzędzia regulacji: cła, zwolnienia podatkowe, zezwolenia lub licencje. W sferze prywatnego biznesu następuje stopniowe wyczerpywanie się prostych rezerw rozwoju nowych firm oraz wzrostu konkurencji na większości rynków. Nastąpiło spowolnienie przyrostu liczby nowych podmiotów oraz wzrost liczby bankructw.

4. Faza stagnacji – od 1998 r. obserwujemy pogarszanie się warunków roz-poczynania działalności gospodarczej. Zjawisko jest zdeterminowane głównie przez:

− Osłabienie koniunktury w gospodarce (stopa wzrostu PKB spadła z 7% w 1997 r. do poziomu 1% w 2001 r.),

− Nawarstwienie barier proceduralnych związanych z rejestracją firmy, kon-cesjami, zezwoleniami, rozliczeniami podatkowymi, ubezpieczeniami społecz-nymi,

− Biurokratyczny obstrukcjonizm, − Niespójność przepisów prawnych i dowolność interpretacji przez urzędni-

ków skarbowych; liczba instytucji kontrolnych, które mogą w każdej chwili wejść do firmy wzrosła do ponad 20,

− Pogarszający się stan finansów publicznych; wysysanie z rynku pieniądza na cele publiczne.

5. Faza europeizacji MSP – rozpoczęta zakończeniem procesu negocjacyj-nego. Zbliżająca się data się przystąpienia Polski do Unii Europejskiej stanowiła nowe wyzwanie dla polskiego biznesu. Cechował je niepokój, podsycany przez eurosceptyków, że nie wytrzymamy konkurencji europejskich firm. Na uwagę za-sługują podjęte w styczniu 2002 r., i realizowane przez rządy L Milera i M. Belki, działania poprawiające makroekonomiczny klimat przedsiębiorczości w ramach strategii Przedsiębiorczość – Rozwój – Praca. Potrzebne inicjatywy w sferze prawnej i regulacyjnej obejmowały (Przedsiębiorczość… 2004, s. 112−121):

− Możliwość wyboru opodatkowania 19% stawką podatku dochodowego dla osób fizycznych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą,

− Próby uporządkowania zasad prowadzenia działalności gospodarczej w ra-mach ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, w tym uproszczenie reje-stracji, ograniczenie liczby i zakresu kontroli, uelastycznienie przepisów prawa pracy itp.


27

Podjęte działania uznać należy za właściwe w kierunku poprawy warunków tworzenia i rozwoju biznesu, ale dalece niewystarczające. Pozytywne efekty zostały zdewaluowane aferalnym klimatem wokół lewicowych rządów. Z drugiej strony zbliżająca się data 1 maja 2004 r. istotnie zwiększyła zaangażowanie w sferze pro-gramów i wsparcia. Wynikało to m.in. z przyjętych zobowiązań w zakresie przy-stosowania do unijnej polityki wobec małych i średnich firm. Sam moment akce-sji nie zmienił istotnie warunków tworzenia i funkcjonowania sektora MSP. Pierwsze miesiące na Wspólnym Rynku pokazały, że dalszy rozwój sektora MSP w Polsce wymagać będzie bardziej sprzyjającej mu polityki gospodarczej państwa wzorem większości krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Przemiany jako-ściowe i podniesienie konkurencyjności firm mają kluczowe znaczenie dla wyko-rzystania korzyści płynących z intensyfikacji międzynarodowych powiązań go-spodarczych (Rogut 2002, s. 209−227). Do państwa należy przede wszystkim stworzenie odpowiedniego makroekonomicznego klimatu, sprzyjającego zdoby-waniu trwałych przewag konkurencyjnych na szczeblu mikroekonomicznym. Stwierdzenie to jest szczególnie ważne w odniesieniu do nowych i małych firm, które nie mają – w odróżnieniu do większych firm – możliwości wywierania zna-czącego wpływu na otoczenie. W szczególności chodzi o wsparcie rozwoju bizne-su, włącznie z niezbędną pomocą ułatwiającą: tworzenie nowych podmiotów; podejmowanie i finansowanie przedsięwzięć rozwojowych; promocję i nawiązy-wania kontaktów biznesowych; transfer wiedzy i technologii oraz rozwój infra-struktury instytucjonalnej w postaci inkubatorów przedsiębiorczości, parków technologicznych, ośrodków doradztwa, informacji i promocji, funduszy pożycz-kowych i poręczeniowych itp.

Rozwój przedsiębiorczości, mimo znacznych efektów o charakterze ilościo-wym, ma arbitrażowy charakter związany z transformacją gospodarki, prywatyzacją i liberalizacją, bez konieczności angażowania się w przedsięwzięcia innowacyjne, oznaczające potrzebę poszukiwania nowych rozwiązań produktowych i technolo-gicznych. Polski przedsiębiorca próbuje ciągle konkurować relatywnie tanią siłą ro-boczą i umiejętnością zapełniania nisz rynkowych, a nie jakością produktu i innowa-cyjnością. Ciągle nie wykształciły się sieci małych i średnich podmiotów zdolnych do kooperacji z dużymi krajowymi i zagranicznymi firmami. Jednakże coraz silniej widać, że tzw. renta transformacji ulega od kilku lat stopniowemu wyczerpywa-niu. Potencjalni przedsiębiorcy i krajowe małe i średnie firmy, by osiągnąć sukces rynkowy w coraz większym zakresie muszą sięgać po innowacje i nowe rozwią-zania technologiczne. Potrzeba innowacji w polskich firmach ulega szczególnemu wzmocnieniu w związku z wymogami wspólnego rynku europejskiego oraz pro-cesami globalizacji. Stawia to nowych potencjalnych biznesmenów oraz właści-cieli i kierowników małych i średnich firm przed nowym jakościowym wyzwa-niem, budowy zdolności innowacyjnych w przedsiębiorstwach. Widoczna jest również potrzeba podniesienia profesjonalizmu działania i doskonalenia kwalifi-kacji przedsiębiorców kosztem dominującego obecnie entuzjazmu. W odniesieniu do działań rządu i władz lokalnych niezbędne jest ograniczenie kosztów procesów założycielskich i zniesienie wielu niepotrzebnych ograniczeń administracyjnych.


28

Potencjał przedsiębiorczości rozkłada się nierówno w układzie przestrzennym kraju. Najwięcej firm na 100 mieszkańców znajdujemy w województwach za-chodniopomorskim (12) i mazowieckim (11), a najmniej w podkarpackim (nieca-łe 7) oraz pozostałych wschodnich regionach kraju (PARP 2006, s. 22−25). 25% aktywnych małych i średnich firm jest skoncentrowana na 6% powierzchni kraju a kolejnych 25% na 17% terytorium. Oznacza to, że ponad połowa wszystkich MSP zlokalizowana jest na 1/4 powierzchni kraju. Wyraźnie widoczna jest kon-centracja wokół dużych aglomeracji miejskich oraz w okręgach o dobrze rozwi-niętym i zróżnicowanym przemyśle – Gdańsk, Kraków, Poznań, Wrocław War-szawa. Poza aglomeracją warszawską obszar najbardziej dynamicznych procesów założycielskich tworzy oś wzrostu gospodarczego od Gdańska, przez Bydgoszcz, Poznań, Wrocław, Górny Śląsk (Zagłębie), Zachodnią Małopolskę z Krakowem do Bielska Białej.12 Powyższe tereny charakteryzują się m.in. wyższym od prze-ciętnego poziomem produktu krajowego brutto per capita oraz innowacyjności i efektywności gospodarowania. Obszar o którym mowa, odznacza się wysokim udziałem inwestycji zagranicznych, wysokim wskaźnikiem prywatyzacji oraz niską stopą bezrobocia (Zienkowski, red., 1998, s. 115−123).

Przeprowadzone na przełomie wieków badania ankietowe umożliwiają na-stępującą charakterystykę przedsiębiorców pierwszego dziesięciolecia polskiej trans-formacji i problemów, jakie napotykali w prowadzeniu firmy (Matusiak 2006, s. 281−285).13 Działalność gospodarczą podejmowali głównie mężczyźni (68,8%) w wieku 35−37 lat, legitymujący się wykształceniem wyższym (39,1%, w tym 49,1% wyższe techniczne i 31,5% ekonomiczne) lub średnim zawodowym (27,7%). 53,7% przedsiębiorców pracowało wcześniej w przedsiębiorstwie państwowym (średnio 12,7 lat), dochodząc często do stanowisk kierowniczych. Co szósty przedsiębiorca pracował średnio przez 5 lat w firmie prywatnej.

Spośród motywów utworzenia firmy zdecydowanie dominuje chęć poprawy sytuacji finansowej przedsiębiorcy i jego rodziny, potrzeba samorealizacji, oka-zja, luka rynkowa oraz zagrożenie utratą pracy. W przypadku 1/3 respondentów w rodzinie były tradycje prowadzenia działalności gospodarczej przez rodziców, dziadków i innych.

Kluczowe znaczenie w momencie rozpoczęcia działalności gospodarczej mia-ły: doświadczenia i kontakty z poprzedniej pracy (52,9% przedsiębiorców), wie-dza wyniesiona ze szkoły (39,8%), samoedukacja na podstawie dostępnej literatu-ry biznesowej (33,9%), intuicja i działania instynktowne (29,7%) oraz pomoc znajomych lub rodziny (23,7%).

__________ 12 Tereny te stanowiły zachodnią granicę Polski przed II wojną światowa. 13 Badania w Instytucie Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego w ramach projektu Start w samo-dzielny biznes przeprowadzono w 1999 r. na celowej próbie 350 przedsiębiorców i 2001 r. (150 przedsiębiorców), które rozpoczęli po raz pierwszy działalność gospodarczą po 1989 r. W doborze przedsiębiorców uwzględniono strukturę sektora małych firm według rodzaju działalności, lokaliza-cję firmy (aglomeracje miejskie, małe miasteczka, tereny wiejskie) oraz tempo przyrostu nowych firm w poszczególnych latach.


29

Niewielkie znaczenie w przygotowaniu do samodzielności mają specjali-styczne szkolenia z zakresu przedsiębiorczości prowadzone przez ośrodki i firmy szkoleniowe, szkoły wyższe czy izby przemysłowo-handlowe. Większość pol-skich przedsiębiorców mało krytycznie podchodzi do kwestii swoich umiejętności biznesowych i przygotowania do prowadzenia działalności gospodarczej. Przy-wiązują tym samym małą rolę do doskonalenia zawodowego siebie, jak i współ-pracowników.

Środki finansowe na tworzenie firmy pochodzą w 63,5% z własnych oszczęd-ności uzupełnionych w 15,4% pożyczką od rodziny lub znajomych oraz w 13% kredytem bankowym. Preferencyjne pożyczki od wyspecjalizowanych paraban-kowych instytucji pożyczkowo-poręczeniowych oraz agencji i funduszy rządo-wych (np. Fundusz Pracy, Agencja Modernizacji i Restrukturyzacji Rolnictwa) stanowią średnio 5,5% środków na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Koszt miejsca pracy w nowo utworzonej firmie kształtuje się na poziomie 8 tys. zł (od 30 zł do 60 tys.) i jest niższy w przedsiębiorstwach działających w obszarze han-dlu i usług oraz znacznie wyższy w przypadku działalności produkcyjnej. Należy podkreślić problemy w dotarciu do kredytu bankowego. Wynika to z kilku powo-dów:

− Restrukturyzowany sektor bankowy ma problemy w wypracowaniu proce-dur współpracy z najmniejszymi firmami,

− Małe firmy mają problemy z opracowaniem biznes planu i analizy finansowej, należy podkreślić skłonność ukrywania informacji o firmie i realizowanych opera-cjach wynikającą z przyzwyczajeń wyniesionych z okresu realnego socjalizmu,

− Restrykcyjna polityka monetarna realizowana przez Narodowy Bank Polski i Radę Polityki Pieniężnej istotnie podraża kredyt.

Początkujący przedsiębiorcy sygnalizowali, iż w pierwszym okresie działal-ności firmy mają najwięcej problemów w obszarze księgowości i rozliczeń finan-sowych. Drugim, co do znaczenia, obszarem problemowym są kontakty z urzę-dami publicznymi, w tym przede wszystkim z urzędami skarbowymi, inspekcją pracy i sanitarną.

Głównymi barierami rozwoju firm w ocenie początkujących przedsiębiorców są ograniczony popyt na oferowane dobra i usługi, poziom opodatkowania14 oraz przepisy prawne i ograniczenia administracyjne (koncesje zezwolenia).

Mimo wielu problemów, a często i rozczarowań, związanych z rozpoczęciem działalności gospodarczej tylko 5,5% przedsiębiorców zrezygnowałoby z podjętej drogi, gdyby dokładnie wiedzieli, z jakimi barierami się zetkną. Co dziesiąty przedsiębiorca starałby się lepiej przygotować merytorycznie do prowadzenia własnego biznesu, a 8,6% poszukałoby „partnera z pieniędzmi” i doświadczenia-mi. Co trzecia pierwsza firma została zlikwidowana średnio po 28 miesiącach działania, głównie ze względu na: brak kapitału; pogarszającą się koniunkturę w go-

__________ 14 Tę barierę należy traktować z pewnym dystansem, ponieważ w większości państw narzekanie przez prywatnych przedsiębiorców na wysokie podatki jest w przysłowiowym „dobrym tonie”.


30

spodarce; słabe doświadczenie w prowadzeniu interesów oraz nietrafiony rynek i problemy ze sprzedażą. Istotnymi powodami likwidacji były również nieścią-galne należności i problemy ze znalezieniem pracowników.

Przedsiębiorcy wskazują na wiele zagadnień leżących w gestii rządu i władz legislacyjnych, których rozwiązanie istotnie poprawiłoby „klimat przedsiębior-czości” w gospodarce. Oczekiwania i propozycje dotyczą głównie: uproszczenia procedur prowadzenia małej firmy (62,5% przedsiębiorców); zmniejszenia stopy oprocentowania oraz poprawy dostępności firm do środków finansowych (53,9%), wprowadzenia zachęt podatkowych do inwestowania (53,7%), zmniejszenia obciążeń socjalnych firm (42,7%), zwiększenia stabilności systemu gospodarczego (40,6%), walki z korupcją (37,9%) oraz usprawnienia funkcjonowania administracji (37,5%).

Oczekiwania wobec władz lokalnych dotyczą natomiast: usprawnienia funkcjo-nowania administracji (46,8% przedsiębiorców), poprawy infrastruktury (37,2%), rozwoju kontaktów międzyregionalnych i zagranicznych (24,6%), wspierania rozwoju ośrodków innowacji i przedsiębiorczości (23,2%) oraz organizacji szko-leń i doskonalenia zawodowego (22,0%).

Powyższe zestawienie wskazuje, że kształtowanie „klimatu biznesu” na pozio-mie lokalnym ma ciągle mniejsze znaczenie od oddziaływania makroekonomiczne-go i regulacji rządowych. Ponad 82% przedsiębiorców negatywnie ocenia warunki systemowe pod kątem możliwości i perspektyw rozwoju samodzielnej działalności gospodarczej.

3. Potencjał przedsiębiorczości i warunki tworzenia nowych firm

Mimo rozwijanej przez wieki antykapitalistycznej tradycji, doświadczeń real-nego socjalizmu, współcześni Polacy od lat są postrzegani jako naród bardzo przedsiębiorczy i zaradny. Pracę na swoim można uznać za zgodną, z oczekiwa-niami i narodową mentalnością. Już w latach 90. międzynarodowe porównania wskazywały na wysoką gotowość do podejmowania pracy na własny rachunek. Aż 79,9% Polaków preferowało prowadzenie własnej firmy niż bycie pracowni-kiem. Na kolejnych miejscach znaleźli się Portugalczycy (73,3%), Amerykanie (70,8%) i Szwajcarzy (64,5%). W krajach Europy Środkowo-Wschodniej najwyż-sze zainteresowanie samozatrudnieniem zidentyfikowano w Słowenii (63,3%), Bułgarii (54,4%), a na końcu listy w Rosji (33,2%) (Raport… 2000, s. 80−82).15

Zainteresowanie własną firmą nie przekłada się na korzystną ocenę szans ryn-kowego sukcesu. Już tylko 31,5% ogółu Polaków w wieku 18−64 lata przewiduje sprzyjające warunki do utworzenia przedsiębiorstwa w ciągu najbliższych 6 mie-sięcy, a 52,1% odpowiedziało przecząco (pozostałych 16,4 % nie potrafiło takiej __________ 15 Przeprowadzone na przełomie 1997 i 1998 r. w 23 krajach badania na próbie 25 tys. osób przez Davida Blanchflowera (Dartmouth College and NBER, US) i Andrew Oswalda (Wartwick Uniwersity, UK), Mesuring Latent Entrepreneurship Across Nations, grudzień 1999.


31

oceny dokonać). Na uwagę zasługuje zróżnicowanie odpowiedzi (Bacławski, Koczerga, Zabierowski 2005, s. 33−43):

− Częściej możliwości biznesowe dostrzegają mężczyźni (35,5%) niż kobiety oraz mieszkańcy miasta (34,8%) niż wsi (25,5%),

− Dostrzeganie potencjalnych szans charakteryzuje ludzi młodych w wieku 18−24 lata (44,6%), a stanowi problem dla osób w przedziale wiekowym 45−54 (23,1%),

− Umiejętność dostrzegania szans jest wprost proporcjonalna do wykształcenia i dotyczy 35,8% osób z wyższym wykształceniem, a tylko 16,5% z podstawowym,

− Według statusu zawodowego, osoby pracujące w niepełnym lub elastycz-nym systemie zatrudnienia w 52,2% dostrzegają szanse samodzielnego biznesu, na drugim miejscu są studenci (44,2%), natomiast dotyczy to tylko 24,6% bezro-botnych, którzy o 4 p. proc. wyprzedzają emerytów i rencistów,

− W układzie regionalnym największy optymizm założycielski cechuje miesz-kańców województwa mazowieckiego (38,7%), warmińsko-mazurskiego (36,7%) i małopolskiego (36,5%), a z drugiej strony pesymizm w ocenie szans dotyczy osób z lubelskiego (77,8%) i świętokrzyskiego (69,4%).

W badaniach GEM stopa zaangażowania w nowe przedsięwzięcia gospodar-cze w 2004 r. wyniosła w Polsce 8,83% i porównaniu z poprzednimi badania pilotażowymi w 2001−2002 stanowi wzrost o 1,63 p. proc. To znaczy, że na 100 osób w wieku 18−64 lata prawie 9 zaangażowanych jest w utworzenie lub rozwi-nięcie nowego biznesu. Spośród 34 objętych badaniami państw, Polska uplasowa-ła się na 12 miejscu, najlepszym spośród krajów UE, a spośród europejskich ustę-pując tylko Islandii. Spośród innych państw wysoko rozwiniętych wyprzedziły Polskę m.in. USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia. W poprzednich badaniach wyprzedzała nas jeszcze Irlandia i Norwegia. Oczywiście do oceny tych wyników należy podchodzić z dużą ostrożnością. Analiza jakościowa powinna uwzględniać mnóstwo szczegółowych uwarunkowań podejmowanej działalności gospodarczej, np. innowacyjność, orientacja na wzrost, motywacje. Przeprowadzone jakościowe analizy wskazują m.in., że 35,3% przedsięwzięć gospodarczych w Polsce jest podejmowana z przymusu i jest to najwyższy poziom tego wskaźnika wśród ba-danych krajów (tamże, s. 13−14).

Wzrost zainteresowania przedsiębiorczością jako metodą stymulowania roz-woju i dobrobytu społeczeństw wywołał potrzebę ocen zewnętrznych (syste-mowych) determinant przedsiębiorczości w poszczególnych krajach, i w ujęciu międzynarodowym. Warunki powstawania i rozwoju nowoczesnego biznesu są traktowane jako element konkurencyjności poszczególnych gospodarek. W ana-lizach, wykorzystujących w szerokim zakresie metody benchmarkingowe, próbuje się w szerokim ilościowym i jakościowym zakresie ocenić prawno-regulacyjne, administracyjne i społeczne czynniki determinujące:16 __________ 16 Reprezentatywny charakter mają prowadzone przez Bank Światowy badania Doing Business zawierające dane z 155 państw publikowane w dorocznych raportach oraz cytowane wyniki badań prowadzone w ramach projektu Global Entrepreneurship Monitor (GEM).


32

− Warunki tworzenia, rozwoju i likwidacji biznesu obejmujące rynkowe bariery wejścia i wyjścia, koncesje i licencje, poziom i zakres protekcjonizmu,

− Skłonność do ryzyka i społeczny klimat przedsiębiorczości, − Jakość zasobów ludzkich i elastyczność rynków pracy, − Dostępność kapitału i innych zasobów; − Poziom i struktura danin publicznych; − Innowacyjność, strategie rozwoju biznesu, otwartość na współpracę mię-

dzynarodową, − Instytucje i programy systemu wsparcia. Modne stają się analizy międzynarodowe pozwalaj�

kompetencji ICT - EQUAL · Kształcenie ustawiczne w 2003 r.....171 4.3. Ścieżki edukacyjne...

Documents

Transcript of kompetencji ICT - EQUAL · Kształcenie ustawiczne w 2003 r.....171 4.3. Ścieżki edukacyjne...