Komentarz do poszczególnych części napisali · PPH – „Przegląd Prawa Handlowego” PPiA –...

Wydanie 2Stan prawny na 16 kwietnia 2012 roku

Jacek Jastrzębski • Maciej Kaliński

Warszawa 2012

Prawo wekslowe i czekowe

Komentarz

Komentarz do poszczególnych części napisali:Jacek Jastrzębski:

wprowadzenie do Prawa wekslowego,art. 1–10, art. 69, art. 76–95, art. 101–104 Prawa wekslowego,

wprowadzenie do Prawa czekowego,art. 1–2, art. 6–13, art. 51, art. 59, art. 62–77 Prawa czekowego

Maciej Kaliński:art. 11–68, art. 70–75, art. 96–100 Prawa wekslowego,

art. 3–5, art. 14–50, art. 52–58, art. 60–61, art. 78–81 Prawa czekowego

Redaktor prowadzący: Anna PopławskaOpracowanie redakcyjne: Hanna Czerniewska

Redakcja techniczna: Magorzata DudaProjekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski

© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2012

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,

kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy.

ISBN 978-83-7806-385-8

LexisNexis Polska Sp. z o.o.Ochota Offi ce Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa

tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68Infolinia: 22 572 99 99

Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92www.lexisnexis.pl, e -mail: [email protected]

Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

5

Spis treści

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

CZĘŚĆ PIERWSZAPrawo wekslowe

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 I. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 II. Uwagi historyczno -porównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 III. Weksel jako papier wartościowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 IV. Powstanie zobowiązania wekslowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 V. Legitymacja formalna i przenoszenie praw wekslowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 VI. Samodzielność i niezależność stosunków prawa wekslowego i powszechnego . . . 23 VII. Wykładnia weksla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 VIII. Funkcje weksla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 IX. Znaczenie gospodarcze weksla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 X. Dochodzenie roszczeń wekslowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

USTAWA z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

TYTUŁ I. Weksel trasowany (art. 1–100) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53DZIAŁ I. Wystawienie i forma wekslu (art. 1–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53DZIAŁ II. Indos (art. 11–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194DZIAŁ III. Przyjęcie (art. 21–29) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257DZIAŁ IV. Poręczenie wekslowe (art. 30–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278DZIAŁ V. Płatność (art. 33–37) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304DZIAŁ VI. Zapłata (art. 38–42) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310DZIAŁ VII. Zwrotne poszukiwanie spowodu nieprzyjęcia lub niezapłacenia

(art. 43–54) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328DZIAŁ VIII. Wyręczenie (art. 55–63) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370

1. Przepisy ogólne (art. 55) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3702. Przyjęcie przez wyręczenie (art. 56–58) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3723. Zapłata przez wyręczenie (art. 59–63) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

DZIAŁ IX. Wtóropisy i odpisy wekslu (art. 64–68) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3801. Wtóropisy (art. 64–66) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3802. Odpisy (art. 67–68) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386

Spis treści

6

DZIAŁ X. Zmiany (art. 69) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389DZIAŁ XI. Przedawnienie (art. 70–71) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403DZIAŁ XII. Przepisy ogólne (art. 72–75) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410DZIAŁ XIII. Roszczenie z tytułu niesłusznego zbogacenia (art. 76) . . . . . . . . . . . . . . . . 414DZIAŁ XIV. Kolizja ustaw (art. 77–84) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429DZIAŁ XV. Protest (art. 85–95) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443DZIAŁ XVI. Weksle zaginione (art. 96–100) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465

TYTUŁ II. Weksel własny (art. 101–104) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

TYTUŁ III. Przepisy końcowe i przejściowe (art. 105–111) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496

CZĘŚĆ DRUGAPrawo czekowe

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 I. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 II. Uwagi historyczno -porównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 III. Czek jako papier wartościowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 IV. Powstanie zobowiązania czekowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 V. Legitymacja formalna i przenoszenie praw czekowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 VI. Samodzielność i niezależność stosunków prawa czekowego i powszechnego.

Umowa czekowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 VII. Funkcje czeku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 VIII. Znaczenie gospodarcze czeku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512

USTAWA z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515

DZIAŁ I. Wystawienie i forma czeku (art. 1–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515DZIAŁ II. Przeniesienie (art. 14–24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564DZIAŁ III. Poręczenie czekowe (art. 25–27) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574DZIAŁ IV. Przedstawienie i zapłata (art. 28–36) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576DZIAŁ V. Czek zakreślony i czek rozrachunkowy (art. 37–39) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588DZIAŁ VI. Zwrotne poszukiwanie spowodu niezapłacenia (art. 40–48) . . . . . . . . . . . . 595DZIAŁ VII. Wtóropisy (art. 49–50) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603DZIAŁ VIII. Zmiany (art. 51) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606DZIAŁ IX. Przedawnienie (art. 52–53) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609DZIAŁ X. Przepisy ogólne (art. 54–58) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612DZIAŁ XI. Roszczenie z tytułu niesłusznego zbogacenia (art. 59) . . . . . . . . . . . . . . . . . 616DZIAŁ XII. Skutki braku pokrycia (art. 60–61) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 618DZIAŁ XIII. Kolizja ustaw (art. 62–68) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627DZIAŁ XIV. Protest (art. 69–77) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 636DZIAŁ XV. Czeki zaginione (art. 78–81) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641DZIAŁ XVI. Przepisy końcowe i przejściowe (art. 82–88) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645

Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647

Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655

7

Wykaz skrótów

Wykaz skrótów

I. Źrodła prawad.p.p.m. – ustawa z 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46,

poz. 290 ze zm.); uchylonak.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)k.c. niem. – Kodeks cywilny niemieckik.h. – rozporządzenie z 27 października 1933 r. – Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 82,

poz. 600 ze zm.); uchylonek.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43,

poz. 296 ze zm.)k.s.h. – ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037

ze zm.)k.z. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. – Kodeks

zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.); uchylonep.p.m. – ustawa z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80,

poz. 432)p.u.n. – ustawa z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U.

z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.)pr.bank. – ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72,

poz. 665 ze zm.)pr.czek. – ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.)pr.dew. – ustawa z 27 lipca 2002 r. – Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 141, poz. 1178 ze zm.)pr.not. – ustawa z 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189,

poz. 1158 ze zm.)pr.weksl. – ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.)

II. Organy promulgacyjneDz.U. – Dziennik UstawDz.Urz. NBP – Dziennik Urzędowy Narodowego Banku PolskiegoM.P. – Monitor Polski

III. SądySA – Sąd ApelacyjnySN – Sąd NajwyższySO – Sąd OkręgowySW – Sąd Wojewódzki

IV. Czasopisma i zbiory orzeczeńBiul. SN – „Biuletyn Sądu Najwyższego”

Wykaz skrótów

8

KPP – „Kwartalnik Prawa Prywatnego”MoP – „Monitor Prawniczy”NP – „Nowe Prawo”OSA – „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych”OSAB – „Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej”OSN – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego”OSNC – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna”OSNCP – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy

i Ubezpieczeń Społecznych”OSNKW – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa”OSNPG – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Biuletyn Prokuratury Generalnej”OSP – „Orzecznictwo Sądów Polskich”OSPiKA – „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych”PB – „Prawo Bankowe”PiP – „Państwo i Prawo”PN – „Przegląd Notarialny”PPA – „Przegląd Prawa i Administracji” (czasopismo wyd. we Lwowie w latach 1876–

1939)PPC – „Polski Proces Cywilny”PPH – „Przegląd Prawa Handlowego”PPiA – „Przegląd Prawa i Administracji”PPW – „Prawo Papierów Wartościowych”Pr.Sp. – „Prawo Spółek”Prok. i Pr. – „Prokuratura i Prawo”PS – „Przegląd Sądowy”PUG – „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”RPES – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”WPP – „Wojskowy Przegląd Prawniczy”Zb.Orz. – „Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego” (od 1945 r.)Zb.Urz. – „Zbiór Urzędowych Orzeczeń Sądu Najwyższego” (przedwojenny)

V. Systemy informacji prawnejLex – system informacji prawnej wydawnictwa Wolters KluwerLexPolonica – Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Sp. z o.o.

VI. Inneart. – artykułlit. – literan. – następny (następna)nr – numerpkt – punktpor. – porównajpoz. – pozycjas. – strona (strony)tekst jedn. – tekst jednolityust. – ustępw zw. – w związkut. – tomze zm. – ze zmianamizob. – zobacz

Uwaga: W części pierwszej artykuły bez bliższego oznaczenia są artykułami ustawy z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.), natomiast w części drugiej – artykułami ustawy z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.).

Część pierwsza

Prawo wekslowe

Jacek Jastrzębski 11

Wprowadzenie

Wprowadzenie

Jacek Jastrzębski

I. Uwagi ogólne

Przedstawione w tym miejscu krótkie uwagi zmierzają do stworzenia tła dla szcze-gółowych rozważań poświęconych konkretnym przepisom Prawa wekslowego. Dlatego nie pretendują one do wyczerpującego przedstawienia natury weksla. Ich celem jest jedynie naszkicowanie kwestii ogólnych, mających uniwersalne znacze-nie dla wykładni norm Prawa wekslowego. Zagadnienia wiążące się ściśle z po-szczególnymi instytucjami legis cambiariae jedynie tu zasygnalizowano. Są one przedmiotem rozważań w związku z tymi przepisami Prawa wekslowego, które ich bezpośrednio dotyczą. Poniższe uwagi dotyczą zagadnień, które nie zostały przypisane do poszczególnych przepisów ustawy wekslowej.

Formułując ogólne uwagi na temat weksla, należy mieć na uwadze, że istota wek-sla i jego konstrukcja prawna ściśle wiąże się z pełnionymi przezeń funkcjami. Normatywne ukształtowanie weksla jako papieru wartościowego – w szczególno-ści samodzielność i surowość formalna zobowiązań wekslowych – nie jest celem samym w sobie, ale służy pełnieniu określonych funkcji gospodarczych (A. Szpu-nar, M. Kaliński, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2003, s. 26). Jest również wynikiem długotrwałej ewolucji historycznej. Te względy uzasadniają wiele szczegółowych rozwiązań normatywnych prawa wekslowego (np. art. 7, 8).

II. Uwagi historyczno -porównawcze

Weksel jest jedną z nielicznych klasycznych instytucji prawa prywatnego, które nie wywodzą się z prawa rzymskiego (R. Jastrzębski, Funkcje weksla w II Rzeczy-pospolitej, Warszawa 2003, s. 11; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 14; nieco odmiennie A. Doliński, Polskie prawo wekslowe, Poznań 1925, s. 57, 58). Intensyw-ny rozwój instytucji będących prototypami weksla wiąże się z rozwojem handlu

Część pierwsza. Prawo wekslowe

12 Jacek Jastrzębski

w średniowiecznych miastach włoskich (por. P. Machnikowski, Prawo wekslowe, Warszawa 2009, s. 13). Wobec konieczności posługiwania się wieloma walutami, co najmniej od XIII w. weksel był instrumentem mogącym służyć wymianie prze-pływów pieniężnych denominowanych w różnych walutach (por. M.H. Koziński, Weksle, w: System Prawa Prywatnego, t. 18, red. A. Szumański, Warszawa 2005, s. 147; S. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe z 28 kwietnia 1936 r., Kraków 1936, s. 1 i 2). Realizując funkcję płatniczą, pozwalał także uniknąć konieczności przewożenia większych ilości pieniądza kruszcowego (por. I. Heropolitańska, Pra-wo wekslowe i czekowe. Praktyczny komentarz, Warszawa 2011, s. 28). Jego dru-ga funkcja polegała na wymianie obecnych przepływów pieniężnych na przyszłe (cambium pecuniae absentis pro pecuniae praesentis, M.H. Koziński, Weksle, w: Sys-tem..., s. 147). Stanowiło to zalążek kredytowej funkcji weksla. Trafnie wskazuje się, że weksel był związany z przestrzennym lub czasowym rozmijaniem się prze-pływów pieniężnych, przy czym dystans przestrzenny wiązał się z rozwojem funk-cji płatniczej (por. S. Wróblewski, Prawo..., s. 3), czasowy zaś – funkcji kredytowej (por. M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 147 i 148).

Dopiero kolejnym etapem było wykształcenie mechanizmów alienacji praw wek-slowych: najpierw jednorazowej, później powtarzalnej. Rezultatem tego procesu było ukształtowanie indosu jako szczególnego mechanizmu przenoszenia praw, urzeczywistniającego postulat obiegowości weksla (por. M. Kaliński, Początki in-dosu wekslowego, „Studia Iuridica” 1999, t. 37; P. Machnikowski 2009, s. 14).

Prawo wekslowe miało przez długi czas charakter zwyczajowy, niekiedy było uj-mowane w formie statutów miejskich. Tendencja do normowania obrotu wekslo-wego ujawniła się wyraźnie dopiero w XVII w. (por. także P. Machnikowski 2009, s. 14; I. Heropolitańska, Prawo..., s. 29).

Ramy komentarza nie pozwalają na bliższą prezentację genezy ani ewolucji weksla i obrotu wekslowego. Pozostaje w tym miejscu odesłać do opracowań z zakresu historii gospodarczej oraz historii prawa (por. R. Jastrzębski, Funkcje..., s. 11 i n.; M. Kaliński, Początki..., passim; M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 147–150).

Istotna praktycznie jest konkluzja, iż tendencja do regulowania lub kodyfi kowania obrotu wekslowego doprowadziła w XIX w. do powstania trzech zasadniczych sys-temów prawa wekslowego: francuskiego (romańskiego), niemieckiego (germań-skiego) i anglosaskiego (por. A. Doliński, Polskie..., s. 69–71; R. Jastrzębski, Funk-cje..., s. 15–17; M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 150 i 151; P. Machnikowski 2009, s. 14–16; I. Rosenblüth, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, t. I, Kraków 1936, s. 3–5; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 16 i 17). Wobec dokonanej następnie częściowej unifi kacji, obecnie współistnieją zasadniczo dwa systemy wekslowe: konwencyjny (oparty w przeważającej mierze na modelu niemieckim) oraz anglosaski. W związku z międzynarodowym obrotem wekslowym kwestie te mogą mieć znaczenie praktyczne (por. uwagi do art. 77–84).

Wprowadzenie


Dla systemu francuskiego – ukształtowanego postanowieniami Code de Commerce z 1807 r., będącymi jednak usankcjonowaniem dotychczas przyjmowanych roz-wiązań – charakterystyczny jest ścisły związek zobowiązań wekslowych z poza-wekslowymi stosunkami prawnymi. Nie dochodziło do wyłączenia zarzutów ze stosunków pozawekslowych, a wystawienie weksla miało znaczenie dowodowe oraz umożliwiające wierzycielowi wekslowemu skorzystanie z pewnych ułatwień w dochodzeniu praw (por. A. Górski, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 1925, s. 13–15; R. Jastrzębski, Funkcje..., s. 15; M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 151, A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 16). Związek zobowiązań wekslowych z pozawekslowym przejawia się również w tym, że wystawienie i przeniesienie weksla wiąże się z przeniesieniem praw do pokrycia (A. Szpunar, M. Kaliński, Ko-mentarz..., s. 16). Trafnie zwrócono przy tym uwagę, że koncepcja przejścia pokry-cia – korzystna dla nabywcy weksla z punktu widzenia regulacji upadłościowych – może być dla niego mniej dogodna w kwestii ograniczenia ekscepcji dłużnika (por. S. Wróblewski, Prawo..., s. 304). Ponadto, z takim ukształtowaniem systemu – wiążącym z wystawieniem weksla jedynie ograniczone skutki materialnopraw-ne – korespondował jego mniejszy formalizm (np. brak obowiązku użycia słowa „weksel” w dokumencie). Jego reminiscencje przejawiają się do dziś w szczegóło-wych rozwiązaniach prawa francuskiego (np. możliwość odbicia podpisu sposo-bem mechanicznym).

Niemiecki system prawa wekslowego, ukształtowany ustawami krajowymi z po-łowy XIX w., opierał się na ścisłym rozdzieleniu stosunków wekslowych od poza-wekslowych stosunków prawnych. Wiąże się z tym formalizm regulacji wekslo-wej, stanowiący pochodną daleko idących skutków wystawienia weksla. Weksel rodzi bowiem samodzielne zobowiązanie dłużnika wekslowego, a nie ogranicza się – jak w prawie francuskim – do ułatwienia realizacji zobowiązań pozawek-slowych. Niezależność (samodzielność) zobowiązań wekslowych w modelu nie-mieckim przejawia się ograniczeniem dopuszczalności zarzutów wynikających ze stosunków osobistych (por. art. 17). Kwestia będzie jeszcze przedmiotem rozważań.

System anglosaski ukształtowany został w XIX w. angielską ustawą z 1882 r. (Bill of Exchange Act) oraz amerykańską z 1869 r. (Negotiable Instruments Law). Jego cechą charakterystyczną jest mniejszy niż w systemie niemieckim rygoryzm, co dotyczy zarówno formy weksla (np. brak konieczności użycia nazwy „weksel”), jak i kształtowania treści zobowiązania wekslowego (np. możliwość ratalnego określenia płatności sumy wekslowej, dopuszczalność wystawienia weksla na okaziciela, por. szerzej R. Jastrzębski, Funkcje..., s. 17; M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 151).

Ze względu na internacjonalizację obrotu wekslowego i potrzebę opracowania wspólnych reguł w tym zakresie podjęto prace nad unifi kacją prawa wekslowego



w skali międzynarodowej. Pierwszą próbę stanowiła haska konwencja wekslowa z 1912 r. Nie została ona ratyfi kowana ze względu na wybuch I wojny światowej, jednak miała pewien wpływ na kształtowanie późniejszych ustawodawstw kra-jowych (np. polskiego rozporządzenia z 1924 r.). Dorobek konferencji haskiej zo-stał także wykorzystany przy pracach nad konwencjami genewskimi (por. szerzej R. Jastrzębski, Funkcje..., s. 17–19).

Fundamentalne znaczenie dla współcześnie obowiązujących porządków prawa wekslowego miały działania unifi kacyjne zwieńczone przyjęciem trzech konwen-cji genewskich. Ze względu na znaczenie konwencji genewskich dla obowiązujące-go prawa warto przypomnieć podstawowe wiadomości z tego zakresu (por. także I. Heropolitańska, Weksel w obrocie zagranicznym, Warszawa 1994, s. 17; M.H. Ko-ziński, Weksle, w: System..., s. 152, 153; P. Machnikowski 2009, s. 16–18; R. Ja-strzębski, Funkcje..., s. 20 i tam cytowana literatura).

Porządek genewski obejmuje trzy konwencje, z których każda może być ratyfi ko-wana niezależnie.

Pierwsza konwencja to konwencja w sprawie jednolitej ustawy o wekslach traso-wanych i własnych (Dz.U. z 1937 r. Nr 26, poz. 175). Załącznikiem nr I do niej jest „Ustawa jednolita dotycząca wekslu trasowanego i własnego”, załącznik zaś nr II w 23 artykułach przewiduje możliwość tzw. rezerwatów krajowych. Chodzi o kwestie, co do których możliwe jest ich odmienne uregulowanie w prawie krajo-wym, odbiegające od postanowień ustawy jednolitej.

Druga z konwencji to konwencja genewska o uregulowaniu pewnych kolizji ustaw w przedmiocie weksli trasowanych i własnych (Dz.U. z 1937 r. Nr 26, poz. 177). Zawiera ona regulacje kolizyjnoprawne, którym odpowiadają art. 77–84 pr.weksl. Doprowadziła do unifi kacji norm kolizyjnych wśród państw, które ją ratyfi kowa-ły. Należy jednak mieć na względzie dwie okoliczności. Po pierwsze, o stosowaniu norm kolizyjnych decyduje pierwotna kwestia jurysdykcji. Modelowe regulacje konwencyjne zawierają rozwiązania pozwalające sądom krajowym chronić włas-nych obywateli (por. art. 2 ust. 3 i art. 3 ust. 3 drugiej konwencji wekslowej). Stąd skutki zastosowania konwencyjnych norm kolizyjnych mogą być różne w zależno-ści od przynależności państwowej sądu. Po drugie, konwencji tej nie ratyfi kowa-ły państwa anglosaskie, które w związku z tym stosują własne reguły kolizyjne (sceptycyzm państw anglosaskich wobec idei unifi kacji prawa wekslowego szero-ko omawia już A. Górski, Prawo..., s. 3–7).

Znaczenie trzeciej konwencji, dotyczącej opłaty stemplowej w przedmiocie weksli trasowanych i własnych (Dz.U. z 1937 r. Nr 26, poz. 179), wyraża się w tym, iż, pozostawiając państwom swobodę w nakładaniu opłat fi skalnych i podatków od weksli, nakazuje ona uniezależnić ważność zobowiązań wekslowych od uiszcze-nia tego rodzaju danin.

Wprowadzenie


Największe znaczenie ma pierwsza konwencja genewska, określająca zbiór regula-cji merytorycznych rządzących obrotem wekslowym. Jej ratyfi kacja doprowadzi-ła de facto do zastąpienia dwóch systemów (francuskiego i niemieckiego) jednym systemem konwencyjnym. Należy podkreślić, że rozwiązania ustawy jednolitej realizują założenia modelu niemieckiego, który zdecydowanie wyparł koncepcje romańskie (por. A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 18). Residua systemu francuskiego przejawiają się w pierwszej konwencji wekslowej głównie w zakre-sie wyłączeń określonych w załączniku nr II (np. art. 16: „Kwestia, czy wystawca ma obowiązek dostarczyć pokrycia w terminie płatności i czy posiadacz ma pra-wa specjalne do tego pokrycia, pozostaje poza ustawą jednolitą. To samo dotyczy wszystkich innych kwestii odnoszących się do stosunku, na którego podstawie wystawiono weksel”). Poza systemem konwencyjnym pozostały państwa anglosa-skie, które nie ratyfi kowały pierwszej ani drugiej konwencji genewskiej. Niektóre z nich przystąpiły jednak do trzeciej konwencji o uniezależnieniu ważności zobo-wiązań wekslowych od uiszczenia opłat publicznoprawnych (por. M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 153).

Polska ratyfi kowała wszystkie trzy konwencje wekslowe (w kwestii polskich za-strzeżeń do pierwszej konwencji genewskiej por. Ł. Ruciński, Polskie zastrzeżenia do konwencji genewskiej w sprawie jednolitej ustawy wekslowej, PPW 2001, nr 8, s. 30 i n.). Ich postanowienia zostały transponowane do prawa polskiego przy-jęciem w 1936 r. nowej ustawy wekslowej (ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe, Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.), która zastąpiła obowiązujące od 1925 r. rozporządzenie Prezydenta RP z 14 listopada 1924 r. o prawie wekslowem (Dz.U. Nr 100, poz. 926 ze zm.).

Znaczenie rozporządzenia wekslowego z 1924 r. było duże, ponieważ doprowa-dziło ono do unifi kacji prawa wekslowego na ziemiach polskich, podlegającego do końca 1924 r. kilku systemom prawnym, opartym na diametralnie rozbieżnych za-łożeniach (por. A. Doliński, Polskie..., s. 51–56; R. Jastrzębski, Funkcje..., s. 23–30). Nowsza ustawa wekslowa, uwzględniająca postanowienia konwencji genewskich, zastąpiła je z mocą obowiązującą od 1 lipca 1936 r. (zmiany dokonane względem rozporządzenia wekslowego z 1924 r. analizują R. Jastrzębski, Funkcje..., s. 32–34; Rosenblüth 1936, t. I, s. 9–11). Ustawa ta obowiązuje do dziś.

Ustawodawca polski stosunkowo ściśle zrealizował model regulacji konwencyjnej, najbliższy systemom germańskim. Powoduje to, że polskie Prawo wekslowe wyka-zuje szereg podobieństw do niemieckiej ustawy wekslowej. W szczególności hołduje zasadzie samodzielności zobowiązania wekslowego i jego daleko idącej niezależno-ści od stosunków pozawekslowych. Uzasadnia to – także ze względu na specyfi kę polskiego obrotu wekslowego, zawieszonego de facto na przeszło pół wieku w la-tach powojennych – posiłkowanie się bogatym dorobkiem niemieckiej doktryny przy rozstrzyganiu kwestii wątpliwych, nieprzesądzonych ustawodawczo.



III. Weksel jako papier wartościowy

Nie budzi wątpliwości zakwalifi kowanie weksla jako papieru wartościowego. Ana-liza pojęcia papieru wartościowego wykracza poza zakres niniejszego komentarza. Tradycyjnie wyróżnia się szersze ujęcie papieru wartościowego – obejmujące pa-piery wartościowe imienne, oraz ujęcie węższe – ograniczone do papierów na zle-cenie i na okaziciela. Z dystynkcją tą wiąże się rozróżnienie dwóch teorii papierów wartościowych: teorii wykonania – zakładającej, iż władanie dokumentem musi być konieczne dla realizacji prawa majątkowego, oraz teorii obiegowości – zgodnie z którą istoty papierów wartościowych należy poszukiwać w odstąpieniu od reguł przelewu na rzecz reżimów przenoszenia praw w większym stopniu sprzyjającym sprawności i pewności obrotu.

Wokół tych dwóch teorii narosło w nauce polskiej sporo nieporozumień. Należy bowiem mieć na uwadze, że szerokie ujęcie papieru wartościowego, wywodzą-ce się od H. Brunnera, nie dotyczyło wyłącznie kwestii wykonywania praw, ale także zasad jego alienacji. H. Brunner przez pojęcie realizacji prawa (Verwer-thung) rozumiał nie tylko jego wykonywanie (Ausübung), także przeniesienie (Übertragung) (por. H. Brunner, Die Werthpapiere, w: Handbuch des deutschen Handels-, See- und Wechselrechts, red. W. Endemann, Leipzig 1882, s. 147). Wska-zywano więc, że istota papieru wartościowego wyraża się w znaczeniu, jakie do-kument ma dla wykonywania oraz przenoszenia praw. W tym duchu formułował defi nicję papieru wartościowego S. Grzybowski, któremu w doktrynie polskiej nieściśle przypisywane jest głoszenie teorii obiegowości. W istocie defi nicja pro-ponowana przez S. Grzybowskiego (System prawa cywilnego, t. III, cz. 2, Zobo-wiązania – część szczegółowa, Ossolineum 1976, s. 985–986) odpowiada defi nicji brunnerowskiej oraz treści art. 965 prawa obligacyjnego szwajcarskiego, a nie ulega wątpliwości, że zarówno koncepcja H. Brunnera, jak i regulacja prawa szwajcarskiego obejmuje papiery wartościowe imienne (H. Brunner, Die Werth-papiere..., s. 152 i n.; dla prawa szwajcarskiego por. R. Furter, w: Basler Kom-mentar zum Schweizerischen Privatrecht. Obligationenrecht II. Art. 530–1186 OR, red. H. Honsell, Basel–Genf–München 2002, s. 1802 i n.). Należy podkreślić, że związane z tą koncepcją stwierdzenie, iż w przypadku papieru wartościowego obieg dokumentu i obieg prawa stają się jednym obiegiem, dotyczy także papie-rów imiennych. Jednak nie może ono być rozumiane w ten sposób, że prawo podąża za dokumentem. Teorię obiegowości we właściwym jej rozumieniu re-prezentował E. Ulmer, łącząc istotę papieru wartościowego z możliwością na-bycia prawa majątkowego od nieuprawnionego, wynikającą ze związania prawa z dokumentem (E. Ulmer, Das Recht der Wertpapiere, Stuttgart – Berlin 1938, s. 20 i 21). Ponieważ tę możliwość wyłączył w odniesieniu do papierów imien-nych, przeto kategoria papierów wartościowych została przezeń ograniczona do papierów na zlecenie i na okaziciela.

Wprowadzenie


Należy odnotować, że poza dwiema naszkicowanymi koncepcjami w XX–wiecznej doktrynie prawa zgłoszono także inne koncepcje opisujące istotę papierów wartościo-wych, w szczególności szwajcarską koncepcję klauzul dokumentowych, rozwiniętą przez P. Jäggiego w połowie XX wieku i recypowaną do prawa polskiego przez F. Zol-la (Klauzule dokumentowe. Prawo dokumentów dłużnych ze szczególnym uwzględnie-niem papierów wartościowych, Warszawa 2004, s. 37 i n.). Szczegółowa analiza tej problematyki wykracza poza ramy komentarza, zwłaszcza że charakter weksla jako papieru wartościowego nie budzi wątpliwości niezależnie od przyjętej koncepcji.

Moim zdaniem należy przyjąć, że istota papieru wartościowego wyraża się w związ-ku między sposobem ujawnienia i wykonywania prawa (tzw. legitymacją formalną) a mechanizmem jego alienacji. Nie jest przypadkiem, że podział papierów warto-ściowych dokonywany ze względu na sposób ustalania legitymacji formalnej ex de-fi nitione pokrywa się z podziałem ze względu na zasady przenoszenia praw. Jeżeli szczególny sposób identyfi kacji uprawnionego wpływa na zasady alienacji prawa, to mamy do czynienia z papierem wartościowym, w braku zaś tego wpływu – ze znakiem legitymacyjnym lub innym dokumentem dowodowym (szerzej w tej kwe-stii J. Jastrzębski, Pojęcie papieru wartościowego wobec dematerializacji, Warszawa 2009, s. 109–116). W przypadku weksla związek ten nie budzi wątpliwości. Prze-jawia się on w ścisłej zależności legitymacyjnej i przenośnej funkcji indosu (por. szerzej uwagi do art. 11 i 16). Jej dobitnym wyrazem jest regulacja art. 16.

Już w tym miejscu warto zaznaczyć, że do zerwania związku między legityma-cyjną a przenośną funkcją papieru wartościowego dochodzi w razie zanegowania możliwości przenoszenia praw z nieuzupełnionego weksla in blanco sposobami prawa wekslowego (tj. inaczej niż tylko ze skutkami przelewu). Oznacza to rów-nież zanegowanie charakteru weksla in blanco jako papieru wartościowego, a co za tym idzie – jako weksla (por. P. Machnikowski 2009, s. 202; P. Machnikowski, Weksel własny in blanco, Warszawa 2002, s. 167, 168; także J. Jastrzębski, Poję-cie..., s. 238, 239).

Weksel zalicza się do szerszej kategorii papierów wartościowych na zlecenie, bę-dąc jednocześnie prototypem i modelem tego rodzaju papierów wartościowych. Można ukształtować weksel w sposób odpowiadający istocie papieru imiennego, przez opatrzenie go klauzulą zakazującą indosowania („nie na zlecenie”). W pra-wie polskim (inaczej niż np. w prawie angielskim) nie jest natomiast możliwe wystawienie weksla na okaziciela. Inna rzecz, że podobny efekt można osiągnąć, opatrując weksel indosem in blanco (por. Rosenblüth 1936, t. I, s. 29; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 13). Odwołując się do innych klasyfi kacji i typologii papierów wartościowych, należy zauważyć, że weksel jest papierem dłużnym (in-korporuje zobowiązanie pieniężne) i konstytutywnym (formalnie niewadliwy do-kument weksla stanowi warunek konieczny powstania zobowiązania wekslowego, por. A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 14).



Z samodzielnością zobowiązań wekslowych i ich niezależnością od stosunków poza-wekslowych – znajdującą wyraz w „bezwarunkowości” polecenia lub przyrzeczenia zapłaty oraz w art. 17 – wiąże się kwalifi kowanie weksla do kategorii papierów „abstrakcyjnych” (por. A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 13, 14). Wydaje się jednak, że cecha ta stanowi przede wszystkim pochodną przyjętego mechanizmu alienacji praw, nie zaś „abstrakcyjności” czy „kauzalności” papieru jako takiego, zwłaszcza że przyjmowane w cywilistyce pojęcie kauzalności odnosi się do czyn-ności prawnych, nie zaś do opisu zależności praw podmiotowych (por. szerzej w tej kwestii J. Jastrzębski, Pojęcie..., s. 193–197). Stąd należałoby raczej mówić o samo-dzielności zobowiązania wekslowego niż o abstrakcyjności weksla jako papieru war-tościowego. Walor poznawczy takiej kwalifi kacji byłby bowiem znikomy.

Istotne znaczenie praktyczne ma natomiast zaliczenie weksla do tzw. papierów wartościowych wiary publicznej lub inaczej: praw skrypturalnych (por. F. Zoll, Klauzule..., s. 162 i n.; o pojęciu papierów wiary publicznej por. już H. Brunner, Die Werthpapiere..., s. 190; E. Ulmer, Das Recht..., s. 20; o pojęciu praw skrypturalnych por. np. E. Jacobi, Die Wertpapiere im Bürgerlichen Recht des Deutschen Reiches, Jena 1901, t. VII, z. 1, s. 10, 167 i n.). Skrypturalność zobowiązania wekslowego kon-sekwentnie podkreśla M.H. Koziński (Weksle, w: System..., s. 171 i 172), wiążąc je w szczególności z pisemnością oświadczeń wekslowych (podobnie W. Pyzioł, Cze-ki, w: System Prawa Prywatnego, t. 18, Suplement, red. A. Szumański, Warszawa 2006, s. 79). Należy mieć na uwadze, że pojęcie skrypturalności praw inkorporo-wanych w niektórych papierach wartościowych ma w nauce prawa jednoznaczną konotację, związaną z „publiczną wiarą” dokumentu (por. E. Jacobi, Die Wertpapie-re..., s. 167 i n.; por. szerzej w tej kwestii J. Jastrzębski, Pojęcie..., s. 178 i n.). Taka kwalifi kacja wiąże się z ochroną zaufania obrotu nie tylko co do przysługiwania posiadaczowi weksla wierzytelności wekslowej, ale także co do tego, że prawa we-kslowe istnieją, a ich rzeczywista treść odpowiada treści dokumentu (aspekt ten uwzględniają również M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 171 oraz – w odnie-sieniu do czeku – W. Pyzioł, Czeki, w: System..., s. 79; por. A. Doliński, Polskie..., s. 102; A. Górski, Prawo..., s. 22). Rozwiązanie to determinuje wiele rozwiązań szczegółowych Prawa wekslowego, choćby regulację art. 10, oraz zasady stosowa-nia przepisów legis cambiariae, w szczególności w zakresie wykładni weksla (por. niżej pkt VII). Tak sformułowana zasada ogólna stanowi również ratio legis norm wyjątkowych (np. art. 69).

IV. Powstanie zobowiązania wekslowego

Istotną kwestią budzącą rozbieżności doktrynalne jest problem charakteru czyn-ności prawnej prowadzącej do zaciągnięcia zobowiązania wekslowego. Ze wzglę-du na charakter weksla jako papieru konstytutywnego zaciągnięcie zobowiąza-nia wekslowego wymaga powstania formalnie niewadliwego dokumentu weksla.

Wprowadzenie


Czynność prowadząca do zaciągnięcia zobowiązania wekslowego jednocześnie po-woduje więc związanie prawa z dokumentem w sposób uzasadniający kwalifi kację tego ostatniego jako papieru wartościowego. Nie jest możliwe powstanie wierzy-telności wekslowej bez formalnie prawidłowego dokumentu weksla. Stwierdzenie to może wydawać się oczywiste, ale dobrze obrazuje różnicę między wekslem a pa-pierami deklaratywnymi, ponadto może mieć istotne znaczenie dla rozstrzygania przypadków granicznych (zob. weksel in blanco). Nie sposób bowiem twierdzić, że powstaje zobowiązanie wekslowe, a jednocześnie negować charakter wystawione-go dokumentu jako weksla (szerzej uwagi do art. 10).

W nowszej doktrynie stosunkowo szeroko reprezentowana jest umowna koncep-cja zobowiązania wekslowego (por. uchwałę składu 7 sędziów SN z 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 168; wyrok SN z 25 marca 2004 r., II CK 103/03, PB 2005, nr 5, s. 6 i n.; wyrok SN z 16 września 2004 r., IV CK 712/03, OSNC 2005, nr 7–8, poz. 143; wyrok SN z 3 listopada 2010 r., V CSK 142/10, OSNC-ZD 2011, nr D, poz. 73; M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2005, s. 41; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 35; M. Kaliński, Umowny charakter zobowiązania wekslowego, cz. II, PPW 2000, nr 12, s. 11; W. Langowski, Indos wekslowy, Kraków 1998, s. 42–45; P. Machnikow-ski 2009, s. 49–52; A. Szpunar, O powstaniu zobowiązania wekslowego, PUG 1992, nr 1, s. 1 i n.; w kierunku koncepcji umownej A. Doliński, Polskie..., s. 92; Rosen-blüth 1936, t. I, s. 21, odmiennie jednak S. Wróblewski, Prawo..., s. 16–22; obec-nie L. Ogiegło, Charakter prawny powstania zobowiązania wekslowego, „Rejent” 1995, nr 9, s. 37). O ile w piśmiennictwie wyrażane są nadal poglądy odmienne (por. np. M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 168–170; por. także M. Świderska, Charakter prawny zobowiązania wekslowego w związku ze skutecznością zarzutów opartych na wadach oświadczenia woli, PPH 2010, nr 5, s. 47, 48), o tyle judyka-tura zdecydowanie przychyla się do koncepcji kontraktowej. Upatruje ona źródła zobowiązań wekslowych wystawcy, akceptanta, awalisty i indosanta w umowie o wydanie weksla.

Za przebrzmiałe można uznać koncepcje kreacyjne, uznające podpis na formalnie prawidłowym wekslu za warunek konieczny i wystarczający powstania zobowią-zania wekslowego. Podstawowego argumentu przeciwko koncepcjom kreacyjnym dostarczają rozwiązania Prawa wekslowego. W szczególności dotyczy to art. 7, który nakazuje rozróżnić istnienie formalnie prawidłowego podpisu od istnienia materialnie ważnego zobowiązania wekslowego. Oznacza to, że poza własnoręcz-nym, formalnie poprawnym podpisem, do powstania zobowiązania wekslowego konieczne są dalsze przesłanki, bez których nie powstanie materialnie ważne zo-bowiązanie wekslowe. Z wnioskiem tym koresponduje regulacja art. 16 ust. 2.

Nie ulega więc wątpliwości, że sam podpis i formalna niewadliwość weksla – jak-kolwiek są warunkiem koniecznym powstania zobowiązania wekslowego – to



jednak nie są wystarczające. Konieczne jest wystąpienie dalszych elementów. Ich identyfi kacja i kwalifi kacja mogą być przedmiotami dyskusji, które wykraczają poza zakres niniejszych uwag (por. szerzej M. Kaliński, Umowny..., cz. I i II, PPW 2000, nr 11 i 12). Teorie wekslowe rozwijane zwłaszcza w XIX-wiecznej nauce nie-mieckiej charakteryzują się tu znaczną kreatywnością i różnorodnością. Obecnie powszechnie przyjmuje się, że obok formalnej niewadliwości dokumentu wekslo-wego do powstania zobowiązania konieczne jest jego znalezienie się w obiegu, co zasadniczo następuje przez jego wydanie przez sygnatariusza. Wątpliwości mogą dotyczyć kwalifi kacji wydania jako czynności jednostronnej (emisja) albo umowy. Wiele argumentów przemawia za zakwalifi kowaniem jego jako umowy. Wynika to nie tylko z quasi -kontraktowej konstrukcji wydania (art. 348 k.c.) związanej z koniecznością współdziałania stron, ale także z argumentów o charakterze prag-matycznym (por. szerzej A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 34, 35). Pojęcie „umowa” jest pojęciem o jednoznacznej, utrwalonej konotacji, podczas gdy pojęcie „emisja” byłoby tworzone specjalnie na potrzeby szczególnej kategorii zobowią-zań, jaką są zobowiązania wekslowe. Uznanie czynności prawnej wystawcy za umowę otwiera drogę do stosowania ogólnego instrumentarium prawa cywilnego przewidzianego dla umów. Stwarza to możliwość racjonalnego równoważenia in-teresów stron. Ostatecznie należy więc przychylić się do koncepcji umownej, upa-trującej źródła zobowiązań wekslowych w umowie o wydanie weksla.

Warto zauważyć, że w literaturze niemieckiej koncepcja ta dominuje od ponad półwiecza. Nie stanowi to oczywiście samoistnego argumentu na rzecz przyjęcia jej w prawie polskim. Należy jednak mieć na uwadze względy merytoryczne, które leżą u podstaw jej dominacji. Ponadto rozwinięte teorie emisyjne (por. np. E. Ulmer, Das Recht..., s. 32–41) na tyle nieznacznie różnią się od teorii umownej w skutkach ich zastosowania, że rozbieżności sprowadzają się w zasadzie do kwestii termino-logicznych. Wobec korzyści wynikających z możliwości zastosowania instrumen-tarium kontraktowego stanowi to niewątpliwie argument za koncepcją umowną. Podobnie A. Doliński (Polskie..., s. 92), zdaniem którego: „obie teorie pokrywają się w pewnym zakresie [...] jednak konstrukcyjnie słuszna jest tylko teoria kontrak-towa”. Nie bez znaczenia jest również argument, że teoria umowna lepiej tłuma-czy przypadki normalne i typowe, zaś teorie czynności jednostronnej (kreacyjne i emisyjne) wyrosły z krytyki koncepcji kontraktowej i uogólniają wnioski doty-czące przypadków skrajnych lub patologicznych (tak A. Doliński, Polskie..., s. 92).

Dodatkowo zatarcie różnic między zaawansowanymi teoriami emisyjnymi a teorią umowną wynika z konieczności uzupełnienia każdej z nich teorią pozoru prawne-go, chroniącą dalszego nabywcę weksla w dobrej wierze przed skutkami wadliwo-ści czynności prawnej mającej stanowić źródło zobowiązania wekslowego. Teoria pozoru prawnego uzupełnia koncepcję umowną ze względu na potrzebę ochrony pewności i zaufania obrotu (Czarnecki, Bagińska 2005, s. 42; M. Kaliński, Umow-ny..., cz. II, s. 16 i n.; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 34, 35).

Wprowadzenie


Należy podkreślić, że konieczność uzupełnienia koncepcji umownej teorią pozoru prawnego nie stanowi argumentu przemawiającego przeciwko teorii kontrakto-wej, a na rzecz koncepcji czynności jednostronnej. Konieczność uzupełnienia teo-rii podstawowej koncepcją pozoru prawnego dostrzegano bowiem także w odnie-sieniu do teorii emisyjnych (por. E. Ulmer, Das Recht..., s. 42–44).

Uzasadnienie teorii pozoru prawnego wiąże się z tym, że ochrona obrotu wymaga, aby osoby trzecie mogły działać w zaufaniu co do istnienia wierzytelności wekslo-wej o treści wynikającej z dokumentu. Zaufanie to ma swoją podstawę w wystę-powaniu formalnie niewadliwego dokumentu weksla. Gdyby zarzuty dotyczące niepowstania zobowiązania wekslowego z przyczyn niewynikających z treści wek sla były skuteczne bez ograniczeń wobec dalszych nabywców weksla, to obrót wekslowy by zamarł. Nabywca weksla musiałby bowiem zawsze liczyć się z nie-istnieniem zobowiązania wekslowego mimo niewadliwości dokumentu weksla i własnoręczności podpisów rzekomych dłużników wekslowych – np. ze względu na wady oświadczeń woli albo na brak wydania. Argument ten zachowuje aktual-ność niezależnie od tego, czy wydanie konstruowane będzie jako umowa, czy jako czynność jednostronna (emisja).

Teoria pozoru prawnego zakłada, że istnienie poprawnego formalnie dokumentu wekslowego o określonej treści uzasadnia zaufanie uczestników obrotu co do ist-nienia wierzytelności wekslowej o treści odpowiadającej dokumentowi. Może to prowadzić do wyłączenia zarzutów dotyczących czynności będącej źródłem zobo-wiązania wekslowego wobec indosatariusza. Konieczne jest staranne wyważenie interesów dłużników wekslowych oraz potencjalnych nabywców weksla.

Przyjmuje się, że zarzut dłużnika dotyczący braku lub wadliwości czynności praw-nej stanowiącej źródło zobowiązania wekslowego może podlegać wyłączeniu wo-bec dalszego nabywcy weksla jedynie przy spełnieniu następujących przesłanek: stworzony pozór musi być przypisywalny sygnatariuszowi weksla, a nabywca weksla nabywający weksel sposobami Prawa wekslowego musi działać w dobrej wierze. Kwestia przypisywalności pozoru jako determinanty wyłączenia zarzutów dłużnika wekslowego była przedmiotem analizy w literaturze. Należy przyjąć, że odpowiedzialność za stworzenie prawnego pozoru odpowiedzialności wekslowej może być przypisana sygnatariuszowi weksla wówczas, gdy jego zachowanie moż-na uznać za działanie w rozumieniu prawnym, a zatem za zachowanie sterowane ludzką wolą (por. E. Jacobi, Wechsel- und Scheckrecht unter Berücksichtigung des ausländischen Rechts, Berlin 1954, s. 117 – „Handlung”; M. Kaliński, Umowny..., cz. II, s. 18, podobnie A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 35; szerzej J. Ja-strzębski, Wady oświadczeń woli przy czynnościach wekslowych na tle umownej kon-cepcji zobowiązania wekslowego, w: Europeizacja prawa prywatnego, red. M. Paz-dan, W. Popiołek, E. Rott -Pietrzyk, M. Szpunar, t. I, Warszawa 2008, s. 495 i n.). Prowadzi to do wniosku, że odpowiedzialność uzasadniona stworzeniem pozoru



prawnego nie ma swojego źródła w czynności prawnej ani w oświadczeniu woli, lecz w działaniu sygnatariusza. Nie jest przypisywalny pozór prawny stworzony w warunkach określonych w art. 82 k.c. albo przez osobę nieposiadającą zdolno-ści do czynności prawnych – wówczas zarzut zachowuje skuteczność wobec każ-dego posiadacza weksla. Jednak sama nieważność czynności prawnej polegają-cej na wydaniu weksla nie implikuje nieprzypisywalności pozoru (J. Jastrzębski, Wady..., s. 496, 497). Z kolei jako podstawę dla stosowania kryterium dobrej wiary nabywcy jako determinanty wyłączenia zarzutów dotyczących braku lub wadli-wości wydania wskazuje się art. 10 lub – moim zdaniem trafniej – art. 16 ust. 2 (por. tej kwestii szerzej A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz und Scheck-gesetz mit Nebengesetzen und einer Einführung in das Wertpapierrecht, München 1997, s. 209–212; Jacobi 1954, s. 116 i 117; M. Kaliński, Umowny..., cz. II, s. 17; także J. Jastrzębski, Wady..., s. 507–510).

Teoria pozoru prawnego, zakładająca ochronę zaufania nabywcy wywołanego istnieniem i treścią formalnie poprawnego dokumentu, stanowi także podstawę wielu szczegółowych rozwiązań Prawa wekslowego (np. art. 10, 69).

Konkludując: pozór prawny, którego stworzenie może być przypisane sygnatariu-szowi, chroni dalszego nabywcę weksla będącego w dobrej wierze przed skutkami wadliwości umowy o wydanie weksla (lub – w razie przyjęcia koncepcji emisyjnej – wadliwości innej czynności mającej stanowić źródło zobowiązania wekslowego). Chodzi tu o ochronę zaufania wywołanego znalezieniem się w obrocie formalnie niewadliwego weksla. Pozór prawny nie chroni dalszego nabywcy, jeżeli nie jest przypisywalny lub jeżeli nabywca nie działał w dobrej wierze. Nie znajduje zasto-sowania także w relacjach z pierwszym kontrahentem wekslowym, gdzie zarzuty dotyczące umowy o wydanie weksla są dopuszczalne bez ograniczeń.

V. Legitymacja formalna i przenoszenie praw wekslowych

Kwestia legitymacji formalnej i związana z tym problematyka przenoszenia praw wekslowych jest przedmiotem szerszych rozważań w związku z instytucją indosu. W tym miejscu wypada jedynie zasygnalizować, że związek między legitymacyjną a przenośną funkcją indosu stanowi w przypadku weksla podstawę jego zakwali-fi kowania jako papieru wartościowego. Legitymacja formalna posiadacza weksla stwarza możliwość alienacji praw wekslowych na zasadach odmiennych wzglę-dem reżimu przelewu. Można zauważyć, że trzecia funkcja indosu – gwarancyjna (art. 15 pr.weksl.) – nie jest konieczna z punktu widzenia konstrukcji weksla jako papieru wartościowego, jakkolwiek ma istotne znaczenie dla zasad obrotu wekslo-wego. Weksel należałoby jednak uważać za papier wartościowy na zlecenie, choć-by indosant nie ponosił odpowiedzialności na zasadzie art. 15 (co można osiągnąć

Wprowadzenie


przez zamieszczenie stosownej klauzuli). Z kolei ewentualne wyłączenie funkcji legitymacyjnej lub przenośnej indosu prowadzi do zakwestionowania charakteru weksla jako papieru wartościowego na zlecenie.

Indos (art. 11) jest autonomicznym reżimem przenoszenia praw, wyłączającym stosowanie ogólnych zasad dotyczących przelewu wierzytelności (por. także art. 517 k.c.). Jego specyfi ka wyraża się w szczególności w możliwości nabycia wierzytelności od nieuprawnionego (art. 16 ust. 2) oraz w tym, że indos przeno-si wierzytelność wekslową izolowaną od całokształtu stosunków prawnych łą-czących dłużnika z indosantem, wyłączając skuteczność zarzutów ze stosunków osobistych (art. 17). Należy mieć na uwadze, że przesłanką zastosowania wielu regulacji Prawa wekslowego, w tym szczególnie istotnych norm realizujących postulat ochrony zaufania i pewności obrotu wekslowego, jest przeniesienie wek sla sposobem Prawa wekslowego, tzn. przez indos. Uwaga ta jest o tyle istot-na, że weksel może być przenoszony także przez przelew. Wówczas nie znajdują jednak zastosowania szczególne regulacje sprzyjające jego obiegowości, wyni-kające z ukształtowania weksla jako papieru wartościowego na zlecenie. Doty-czy to w szczególności koncepcji pozoru prawnego, której stosowanie wiąże się z reżimem indosu jako zasadniczego trybu alienacji praw wekslowych. Dalsze uwagi dotyczące funkcji i charakterystyki indosu zawierają uwagi szczegółowe dotyczące art. 11 i n.

VI. Samodzielność i niezależność stosunków prawa wekslowego i powszechnego

Prawo polskie – wzorem modelu konwencyjnego i systemu niemieckiego – hołdu-je zasadzie niezależności zobowiązania wekslowego względem pozawekslowych stosunków prawnych. Stanowi to podstawę formułowania tezy o abstrakcyjności zobowiązania wekslowego (por. np. M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 178). Może być jednak dyskusyjne, czy terminologicznie nie jest właściwsze pojęcie sa-modzielności (nieakcesoryjności, por. M. Kaliński, O abstrakcyjności wekslowych czynności przysparzających, KPP 2001, nr 2, s. 262–265). W każdym razie – ujmu-jąc sprawę obrazowo – w przyjętym modelu stosunki wekslowe oraz stosunki po-zawekslowe funkcjonują niejako w dwóch różnych płaszczyznach. Ich wzajemne interferencje występują jedynie w zakresie, w jakim ekscepcje ze stosunków poza-wekslowych uznawane są za skuteczne wobec wierzyciela wekslowego (por. także M. Kaliński, O abstrakcyjności..., s. 253). Zależność tę ilustruje regulacja art. 17, należy jednak mieć na względzie, że przepis ten znajduje zastosowanie dopiero w razie indosowania weksla. Jako przykład regulacji Prawa wekslowego, której stosowanie odwołuje się również do stosunków pozawekslowych, można wskazać również art. 76, gdzie analiza stosunków pozawekslowych jest istotna dla oceny



przesłanki szkody lub niesłuszności wzbogacenia (w zależności od przyjętej kon-cepcji stosowania art. 76, por. szerzej uwagi do art. 76).

Podstawowe znaczenie dla analizy wzajemnej relacji stosunków wekslowych i po-zawekslowych ma stwierdzenie, że ze względnego charakteru stosunków obli-gacyjnych wynika, iż dłużnik może podnieść wobec wierzyciela jedynie zarzuty przysługujące mu wobec niego osobiście. Zasadniczo niedopuszczalne są ekscep-cje ze stosunków łączących dłużnika z osobami trzecimi lub wierzyciela z osobami trzecimi (exceptiones ex iure tertii). Stwierdzenie to ma charakter ogólny i pozor-nie oczywisty, jednak warto je przypomnieć, gdyż uzmysławia ono, że wszystkie regulacje pozwalające dłużnikowi podnosić zarzuty ze stosunków łączących go z osobami trzecimi mają charakter wyjątkowy (np. art. 513 k.c.).

Jakie wnioski wypływają z powyższego stwierdzenia dla analizy stosunków wek-slowych? Zobowiązanie wekslowe jest niezależne od stosunku prawnego, któ-ry był gospodarczą przyczyną jego zaciągnięcia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 20 sierpnia 2008 r., I ACa 521/08, Lex nr 466426: „Jeżeli posiada-czem weksla jest remitent czyli pierwszy wierzyciel, to przysługują mu dwa rosz-czenia: ze stosunku podstawowego (kauzalnego) oraz z weksla“, por. również wy-rok SN z 14 listopada 2006 r., II CSK 205/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 139; wyrok SN z 20 czerwca 2008 r., IV CSK 65/08, LexPolonica nr 2019483; a także postano-wienie SN z 13 lutego 2009 r., II CSK 452/08, Lex nr 599754: „Posiadaczowi ta-kiego weksla, będącemu pierwszym wierzycielem, przysługuje, w odniesieniu do wystawcy, zarówno roszczenie ze stosunku podstawowego, jak i z weksla, z tym, że tylko raz może on uzyskać zaspokojenie swej wierzytelności i do niego należy wybór roszczenia”). Niezależność ta nie może być postrzegana w kategoriach nad-przyrodzonych. Tak długo bowiem, jak długo weksel nie jest indosowany, przed-stawia się ona analogicznie do niezależność dwóch dowolnych stosunków obliga-cyjnych inter partes. Jeżeli te same strony są podmiotami stosunków wynikających z umowy sprzedaży i z umowy pożyczki, to istnieją między nimi dwa niezależne stosunki obligacyjne. Niektóre zarzuty oparte na jednym z tych stosunków mogą oddziaływać na możliwość realizacji praw wynikających z drugiego stosunku (np. potrącenie), co wynika z tożsamości podmiotowej stron, ale zasadniczo obie wierzytelności są niezależne. Gdyby okazało się, że umowa pożyczki jest nieważ-na, nie wpływa to na możliwość domagania się spełnienia świadczenia z umowy sprzedaży. Jeżeli jednak strony umowy pożyczki zawarły umowę prolongacyjną, to wynikający z niej zarzut – wynikający z osobistych stosunków stron – jest sku-teczny między tymi stronami. Zgodnie z ogólną zasadą dłużnik może podnosić wszystkie zarzuty przysługujące mu osobiście względem wierzyciela, ale żadnych ponad to. Dotyczy to również wierzyciela z zobowiązania wekslowego. Dlatego mówi się, że w stosunkach między bezpośrednimi kontrahentami wekslowymi sa-modzielność (abstrakcyjność) zobowiązania wekslowego ulega osłabieniu. Wobec pierwszego wekslobiorcy dłużnik wekslowy może bowiem bronić się zarzutami

Wprowadzenie


wynikającymi ze stosunków osobistych łączących go z remitentem (por. wyrok SN z 26 kwietnia 2002 r., III CKN 1050/99, LexPolonica nr 2415282; z 20 kwietnia 2004 r., V CK 427/03, PB 2005, nr 4, s. 32; z 9 lutego 2005 r., II CK 426/04, LexPo-lonica nr 389558; z 19 czerwca 2008 r., V CSK 48/08, LexPolonica nr 2003735). Dopuszczalność zarzutów ze stosunków osobistych przysługujących dłużnikowi wekslowemu względem jego pierwotnego kontrahenta wekslowego (remitenta) nie wymaga wyraźnej regulacji, bowiem wynika z ogólnych zasad prawa zobowią-zań. Należy przy tym mieć na uwadze, że możliwość obrony dłużnika wekslowego wobec pierwszego wekslobiorcy przez odwoływanie się do zarzutów osobistych nie dotyczy tylko przypadków weksla in blanco, lecz jest ogólną zasadą znajdującą zastosowanie także w razie wystawienia weksla zupełnego. Modyfi kacje dotyczą-ce podnoszenia zarzutów występujące względem zasad prawa powszechnego wy-nikają tu przede wszystkim z regulacji procesowych (por. pkt X).

Sytuacja ulega jednak istotnej zmianie w razie indosowania weksla. Wówczas ujawnia się specyfi ka reżimu prawnego indosu względem reżimu przelewu. W ra-zie przeniesienia wierzytelności przez przelew prawo nie przechodzi do majątku nabywcy w sposób oderwany od całokształtu stosunków prawnych istniejących między dotychczasowym wierzycielem a dłużnikiem. Wynika to z art. 513 k.c. Z kolei indos przenosi wierzytelność wekslową wyizolowaną z całokształtu stosun-ków pozawekslowych istniejących między dłużnikiem wekslowym a indosantem. Dotyczy to w szczególności pozawekslowej umowy prolongacyjnej – oparty na niej zarzut osobisty nie podąża za wierzytelnością wekslową. Okoliczności takie będą miały znaczenie dla dopuszczalności skutecznej realizacji praw wekslowych przez indosatariusza jedynie w wąskich granicach art. 17. Następuje tu więc powrót do ogólnej zasady – przełamanej w art. 513 k.c. – iż dłużnik może podnosić jedynie zarzuty przysługujące mu osobiście przeciwko wierzycielowi, już nie zaś ekscep-cje, jakie ma wobec osób trzecich.

Samodzielność stosunków wekslowych względem pozawekslowych stosunków prawnych wyraża się więc zasadniczo w tym, iż przeniesienie praw wekslowych następuje w sposób oderwany od całokształtu stosunków prawnych dotychczaso-wych podmiotów zobowiązania wekslowego. Na indosatariusza przechodzi wie-rzytelność wekslowa odizolowana od pozostałych stosunków prawnych istnieją-cych między dłużnikiem wekslowym a indosantem. Ponieważ specyfi ka ta ujaw-nia się dopiero w razie indosowania weksla, przeto mówi się, że abstrakcyjność zobowiązania wekslowego przejawia się najsilniej po przeniesieniu weksla przez indos (por. A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 31).

Nie oznacza to, że przed indosowaniem weksla zobowiązanie wekslowe nie mia-ło charakteru samodzielnego. Zawsze jest ono niezależnym zobowiązaniem ma-jącym swe źródło w umowie o wydanie weksla, nigdy zaś kwalifi kowaną (doku-mentową) postacią roszczenia z umowy pożyczki czy sprzedaży (inaczej jednak



F. Zoll, Klauzule..., s. 95). W tym w szczególności przejawia się specyfi ka modelu niemieckiego względem francuskiego, że wystawienie weksla jest źródłem samo-dzielnego, nowego zobowiązania, nie zaś modyfi kacją istniejącego zobowiązania z umowy pożyczki czy sprzedaży. Faktem jest jednak, iż ogólne zasady dotyczące skuteczności zarzutów prowadzą do wniosku, że w relacji między bezpośrednimi kontrahentami wekslowymi zarzuty ze stosunków pozawekslowych mogą w sze-rokim zakresie wpływać na możliwość skutecznego dochodzenia praw wekslo-wych (z zastrzeżeniem specyfi ki procesowej).

Powyższe uwagi determinują również charakter zależności między zobowiąza-niem wekslowym a tzw. stosunkiem podstawowym. Ze względu na powszechność stosowanej konwencji terminologicznej kwestia ta wymaga krótkiego komentarza. Przez pojęcie „stosunek podstawowy” rozumie się zwykle stosunek prawny stano-wiący z ekonomicznego punktu widzenia przyczynę wystawienia weksla. Okreś-lenie to stosowane jest głównie w związku z wystawianiem weksli kaucyjnych (gwarancyjnych). Jeżeli zobowiązanie wekslowe służy zabezpieczeniu wykonania zobowiązań z umowy pożyczki, sprzedaży czy leasingu, to ten stosunek prawny (pożyczka, sprzedaż, leasing) stanowi – w obiegowej terminologii – „stosunek podstawowy”. Przekonująco wskazuje się jednak dalsze stosunki prawne plasu-jące się między tak rozumianym stosunkiem podstawowym a stosunkiem prawa wekslowego (M. Kaliński, O abstrakcyjności..., s. 286 i n.). Szczegółowa analiza tych kwestii wykracza poza zakres komentarza, zostaną one jednak uwzględnio-ne w zakresie, w jakim wpływają na znaczenie uwarunkowań (zarzutów) zwią-zanych z tzw. „stosunkiem podstawowym“ z punktu widzenia realizacji praw wekslowych.

Załóżmy, że wystawiono weksel własny na zabezpieczenie wierzytelności z umo-wy pożyczki albo w celu wykonania zobowiązania z umowy sprzedaży. Samo-dzielność zobowiązania wekslowego wyraża się w tym, że wydanie weksla kreuje nowe zobowiązanie. Wierzyciel dysponuje dwiema wierzytelnościami: z umowy pożyczki oraz z weksla (trafnie Sąd Najwyższy w wyroku z 6 października 2004 r., I CK 156/04, LexPolonica nr 2252737). Jednak weksel wystawiono w związku z umową pożyczki. Wynikają stąd pewne zależności między dwoma roszczeniami, w szczególności wierzyciel może zostać zaspokojony tylko raz. Źródeł tego związku należy upatrywać w porozumieniu, na mocy którego nastąpiło umowne wydanie weksla (por. koncepcję pacti de cambiando u A. Dolińskiego, Polskie..., s. 125; sze-rzej M. Kaliński, O abstrakcyjności..., s. 286; co do źródeł tych zależności por. tak-że A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz..., s. 70 i cytowane tam rozbieżne stanowiska nauki niemieckiej), przy czym nie uchybia on bezwarunkowości zobo-wiązania wekslowego. Pactum de cambiando ma charakter pozawekslowy i stano-wi zwornik między „stosunkiem podstawowym” a zobowiązaniem wekslowym. Należy podkreślić, że porozumienie, na mocy którego nastąpiło wydanie weksla, nie może być utożsamiane z samą umową o wydanie jako źródłem zobowiązania

Wprowadzenie


wekslowego (por. wyżej pkt IV). Ze względu na to porozumienie zarzuty dotyczą-ce „stosunku podstawowego” mogą być w ogóle rozpatrywane jako relewantne przy dochodzeniu roszczeń wekslowych. Treścią pacti de cambiando jest bowiem swoiste przypisanie zobowiązania wekslowego do „stosunku podstawowego”. Na tej podstawie dłużnik wekslowy może powoływać się na zarzuty ze „stosunku podstawowego” wobec swojego pierwotnego kontrahenta wekslowego. Zarzut ten jest zarzutem przysługującym mu osobiście, zgodnie z zawartym pactum. Nie jest to więc ekscepcja ściśle ze stosunku podstawowego ani też ze stosunków wekslo-wych. Koncepcja pactum tłumaczy związek między stosunkiem podstawowym a zobowiązaniem wekslowym. W braku tego łącznika brakowałoby jakichkolwiek podstaw, aby zarzuty ze „stosunku podstawowego” mogły oddziaływać na realiza-cję wierzytelności wekslowej, także między wystawcą a remitentem (z zastrzeże-niem np. zarzutu potrącenia, który byłby dopuszczalny na zasadach art. 498 k.c., por. powołany wyżej przykład umowy sprzedaży i umowy pożyczki).

Porozumienie, na mocy którego następuje powiązanie wierzytelności wekslowej ze „stosunkiem podstawowym”, ma charakter pozawekslowy (osobisty). Oznacza to, że wynikające zeń zarzuty podlegają wyłączeniu wobec indosatariusza zgodnie z art. 17. Między pierwotnymi kontrahentami wekslowymi przysługują bez ogra-niczeń, przy czym kwestie te będą badane dopiero na etapie zarzutów od nakazu zapłaty. Wtedy problem przypisania zobowiązania wekslowego do określonego stosunku podstawowego nabiera istotnego znaczenia praktycznego. Ujawnia się wówczas walor dowodowy adnotacji informacyjnych czynionych na wekslach gwarancyjnych dla wskazania, w związku z jakim stosunkiem podstawowym wy-stawiony został weksel (por. wyrok SN z 24 października 2000 r., V CKN 136/00, OSP 2002, nr 3, poz. 38).

VII. Wykładnia weksla

Kwestia wykładni weksla była przedmiotem licznych wypowiedzi doktryny oraz judykatury i obecnie, po uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 29 czerw-ca 1995 r., III CZP 66/95 (OSNC 1995, nr 12, poz. 168), może być uważana za przesądzoną (tak samo jak w uchwale SN z 15 września 1932 r., Rw 1278/32, OSP 1933, nr 1, poz. 358; w wyroku z 28 czerwca 1935 r., II C 559/35, OSN 1936, nr 1, poz. 29; w uchwale SN z 23 kwietnia 1993 r., III CZP 7/93, OSNC 1993, nr 11, poz. 199, w wyroku SN z 25 maja 2005 r., I CK 741/04, LexPolonica nr 390408; por. także nie zawsze jednolite wcześniejsze orzecznictwo, np. wyrok SN z 19 grud-nia 1994 r., I CRN 147/94, OSP 1995, nr 7–8 poz. 167; por. również A. Szpunar, Uwagi o wykładni weksla, „Rejent” 1994, nr 2, s. 60 i n.; tenże, W sprawie wykład-ni zobowiązania wekslowego, PPH 1996, nr 4, s. 13 i n.). Problem jest przekonują-co rozstrzygany z uwzględnieniem obiegowej funkcji weksla oraz zasady ochro-



ny zaufania obrotu co do treści prawa wynikającej z dokumentu. Z tych założeń wynika podstawowa zasada: wykładnia weksla – zmierzająca do ustalenia treści zobowiązania wekslowego – musi ograniczać się do tekstu weksla (por. sentencja uchwały składu 7 sędziów SN z 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 168: „Treść zobowiązania wekslowego ustala się na podstawie tek-stu weksla”; wyrok SN z 20 września 2001 r., II CKN 271/99, OSNC 2002, nr 6, poz. 76), a okoliczności niewyrażone w wekslu nie mogą być brane pod uwagę (quod non est in cambio, non est in mundo). Uwzględnienie okoliczności pozawek-slowych stanowiłoby zagrożenie dla uczestników obrotu, których zaufanie opiera się na treści dokumentu. Zasada ta stanowi podstawę formułowania szczegóło-wych dyrektyw wykładni dokumentu wekslowego. Kwestia ma obecnie znaczenie praktyczne głównie z punktu widzenia wykładni uzupełniającej zmierzającej do usuwania formalnych braków weksla (por. uwagi do art. 1 i 101).

Wykładnia weksla nie jest więc wyłączona, musi się jednak ograniczać do treści samego dokumentu. W praktyce sprowadza się zwykle do korygowania oczywi-stych omyłek i usuwania drobnych sprzeczności, które nie wprowadzają wątpliwo-ści co do rzeczywistej treści oświadczeń wekslowych (por. uchwałę SN z 23 kwiet-nia 1993 r., III CZP 7/93, OSNCP 1993, nr 11, poz. 199; szerzej uwagi do art. 1 i 101). Z uwagi na obiegowość weksla i na potrzebę ochrony zaufania co do treści prawa z nim związanego podstawową metodą interpretacji jest wykładnia obiek-tywna. Sąd Najwyższy przekonująco wyłączył możliwość stosowania metod kom-binowanych (art. 65 § 2 k.c., tak wprost w tezie wyroku SN z 25 maja 2005 r., I CK 741/04, LexPolonica nr 390408), a tym bardziej subiektywnych (uchwała składu 7 sędziów SN z 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95, OSNC 1995, nr 12, poz. 168; por. także Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992, s. 146). Niedopuszczalne byłoby więc odwoływanie się do rzeczywistej woli stron, wspólnych celów itp.

Powyższe postulaty są konsekwentnie realizowane przez judykaturę, która na ogół przekonująco identyfi kuje granice dopuszczalnej wykładni tekstu weksla (por. uwagi do art. 1; także M. Kaliński, Wybrane zagadnienia prawa wekslowe-go z orzecznictwa lat 1989–1999, cz. III, PPW 2001, nr 5, s. 27–30; J. Jastrzębski, Wybrane zagadnienia prawa wekslowego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, cz. I – Rekwizyty wekslowe, indos, awal, „Glosa” 2005, nr 3, s. 7, 8; tenże, Prawo wekslowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego w 2005 r., „Glosa” 2006, nr 4, s. 20–22).

Należy jednak zaznaczyć, że również wykładnia mająca na celu ustalenie charak-teru, w jakim osoby fi zyczne podpisały weksel (w imieniu własnym czy w cudzym albo jako wspólnicy spółki cywilnej), nie powinna odwoływać się do okoliczności w wekslu niewyrażonych. W szczególności nie powinna ona być przeprowadzana na podstawie deklaracji wekslowej lub innej umowy pozawekslowej (odmiennie jednak Sąd Najwyższy w wyroku SN z 22 października 2009 r., III CSK 40/09, Lex

Wprowadzenie


nr 852562). W braku zawarcia w wekslu wskazania na działanie w cudzym imie-niu należy przyjąć, iż osoby podpisane na wekslu zaciągnęły własne zobowiązania wekslowe (trafnie wyrok SA w Poznaniu z 16 kwietnia 2008 r., I ACa 235/08, Lex nr 466417, gdzie stwierdzono, że w przypadku gdy wspólnicy spółki jawnej podpisu-ją weksel, działając jako jej reprezentanci, to musi to zostać uwidocznione w tekście weksla, w przeciwnym wypadku wspólnicy tacy sami staną się dłużnikami wekslo-wymi, podobnie w uzasadnieniu wyroku SN z 3 listopada 2010 r., V CSK 142/10, OSNC-ZD 2011, nr D, poz. 73). Należy się zgodzić, że ustalenie charakteru działa-nia jako podjętego w imieniu spółki nie może nastąpić na podstawie okoliczności „pozatekstowych“, niewyrażonych w wekslu, wykładnia weksla dopuszczalna jest bowiem jedynie w granicach jego tekstu. Należy mieć na uwadze, że dalszy nabyw-ca weksla może nabywać weksel, działając tylko na podstawie samego dokumen-tu, stąd nie sposób przyjąć, aby o tym, kto jest dłużnikiem wekslowym, decydować miały okoliczności pozawekslowe, niewyrażone w wekslu, a leżące w innych stosun-kach między osobami podpisanymi na wekslu a pierwszym wekslobiorcą.

W niektórych przypadkach szczególne okoliczności wydania weksla lub umiesz-czenia na nim określonych klauzul skłaniają orzecznictwo do stosowania odmien-nych kryteriów oceny prowadzących do niestandardowych skutków wykładni ty-powych klauzul wekslowych. Sąd Najwyższy w wyroku z 12 maja 2005 r., V CK 588/04 (OSNC 2006, nr 4, poz. 71) przyjął, iż powyższe założenia interpretacyjne nie wyłączają możliwości przypisania klauzuli wekslowej innego znaczenia od ustalonego obiektywnie, jeżeli w świetle okoliczności jego złożenia kontrahent wie lub powinien wiedzieć, że strona inaczej rozumiała oświadczenie złożone na wekslu, a zwłaszcza gdy sprowokował złożenie przez drugą stronę oświadczenia wekslowego w postaci nieodpowiadającej jej rzeczywistej woli. Sprawa dotyczyła klauzuli „bez kosztów” napisanej na wekslu przez indosantów niejako na polece-nie (pod dyktando) indosatariusza, którym był podmiot skupujący wierzytelności. Sąd Najwyższy uznał, że w takiej sytuacji odwołanie się do obiektywnych metod wykładni nie byłoby zasadne, gdyż prowadziłoby do pokrzywdzenia indosantów. W takich przypadkach może być dyskusyjne, czy właściwszym rozwiązaniem jest modyfi kacja metod wykładni tekstu weksla, czy sięgnięcie w zupełnie wyjątko-wych sytuacjach po konstrukcję art. 5 k.c. – w przypadku gdy zachowanie wie-rzyciela wekslowego i wywodzenie skutków prawnych z użytych formuł nosi ce-chy nadużycia prawa podmiotowego (por. wyrok SN z 27 czerwca 2001 r., II CKN 604/00, OSNC 2002, nr 3, poz. 32).

VIII. Funkcje weksla

Kwestia funkcji weksla była przedmiotem licznych wypowiedzi doktryny, poświę-cono im nawet osobne opracowania (R. Jastrzębski, Funkcje..., passim; M. Michal-ski, Funkcje gospodarcze weksla, PUG 1992, nr 4, s. 75; z opracowań o charakterze



ogólnym por. M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 182–193; Czarnecki, Bagiń-ska 2005, s. 26–32; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 22–23). Na potrze-by niniejszego komentarza można ograniczyć się do podstawowych uwag na ten temat.

Wśród klasycznych funkcji weksla wymienia się przede wszystkim płatniczą, obiegową, kredytową i gwarancyjną. Wyliczenie to jest o tyle nieścisłe, że dotyczy pojęć niejednorodnych. Obiegowy charakter weksla ma bowiem to znaczenie, iż przesądza o możliwości pełnienia przezeń pozostałych funkcji (na temat funkcji papierów wartościowych por. szerzej J. Jastrzębski, Pojęcie..., s. 19–23). W naj-mniejszym stopniu dotyczy to funkcji zabezpieczającej, która de facto ściśle wią-że się z trybem dochodzenia roszczeń wekslowych (por. niżej pkt X). Klasyczna triada funkcji weksla mogłaby więc obejmować funkcje płatniczą, kredytową oraz gwarancyjną. Funkcje te przeplatają się jednak wzajemnie (trafnie M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 185; por. niżej).

Ponadto wyróżnia się także dalsze funkcje weksla, związane z wykorzystaniem weksla w transakcjach handlu zagranicznego lub we współczesnym obrocie ban-kowym (por. w szczególnie M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 185–193). Może być dyskusyjne, czy logicznie właściwe jest ich wyodrębnianie, wydaje się bowiem, iż możliwe jest wpisanie ich w jedną z trzech podstawowych, historycznych funk-cji weksla (por. też W. Langowski, Indos..., s. 53). Mając jednak na względzie przyj-mowany w doktrynie sposób prezentacji omawianych zagadnień, specjalistyczne zastosowania weksla zostaną przedstawione osobno.

Funkcja płatnicza była istotna i w pewnym sensie pierwotna w rozwoju histo-rycznym weksla. Wiązało się to z zamiarem uniknięcia konieczności przewożenia znacznych ilości jednostek pieniężnych oraz dokonywania wymiany walutowej. Obecnie jest ona pojmowana w literaturze niejednorodnie (A. Szpunar, M. Ka-liński, Komentarz..., s. 23). Wyróżnia się w szczególności funkcję płatniczą sensu largo i sensu stricto (por. M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 183; M. Michalski, Funkcje..., s. 76). Sensu largo dotyczy ona tych wszystkich przypadków, gdy prze-niesienie pewnych dóbr lub przeniesienie albo ustanowienie praw – np. wydanie weksla – może prowadzić do umorzenia zobowiązania. Sensu stricto ogranicza się zaś do sytuacji, w których weksel stanowi instrument niejako obsługujący lub określający skutki płatności dokonywanych w pieniądzu. Należy mieć na wzglę-dzie, że wydanie weksla nigdy nie ma mocy prawnej zapłaty dokonanej w pie-niądzu, a umorzenie w ten sposób zobowiązania może nastąpić jedynie za poro-zumieniem obu stron (por. także art. 506 § 2 k.c.; A. Doliński, Polskie..., s. 137; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 23). W braku porozumienia w tej mierze wskutek wydania weksla – choćby nastąpiło ono w celu wykonania zobowiązania w stosunku podstawowym – wierzycielowi przysługują dwa roszczenia: wekslowe i podstawowe (tak wyraźnie w orzeczeniu SN z 17 grudnia 1936 r., II C 2122/36,

Wprowadzenie


OSP 1937, poz. 596; por. także wyrok SN z 14 listopada 2006 r., II CSK 205/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 139; wyrok SN z 20 czerwca 2008 r., IV CSK 65/08, Lex nr 453032; postanowienie SN z 13 lutego 2009 r., II CSK 452/08, Lex nr 599754; A. Doliński, Polskie..., s. 138). Inna rzecz, że przyjmuje się, iż w takim przypad-ku powinien on w pierwszej kolejności poszukiwać zaspokojenia przez realizację roszczenia wekslowego (A. Doliński, Polskie..., s. 138; A. Baumbach, W. Hefer-mehl, Wechselgesetz..., s. 69, kwestia może być jednak sporna). W każdym razie w obecnych warunkach gospodarczych funkcja płatnicza weksla musi być z regu-ły rozumiana szeroko. Wiąże się ona w istocie z obiegowością i z wynikającą stąd łatwością zbycia (płynnością) weksla. Te bowiem okolicznością czynią z weksla stosunkowo bliski substytut pieniądza i zwiększają skłonność wierzyciela do jego zaakceptowania w miejsce zapłaty w pieniądzu. Nie uchybia to jednak konkluzji, że przyjęcie weksla w miejsce zapłaty może nastąpić jedynie na mocy porozumie-nia stron – nie zachodzi pod tym względem jakościowa różnica względem prze-niesienia innych dóbr o wysokiej płynności, a sam weksel nie ma ustawowej mocy umarzania zobowiązań pieniężnych i nie stanowi prawnego środka płatniczego. Funkcja płatnicza sensu stricto występować będzie głównie w tych przypadkach, gdy wystawienie i realizacja weksla trasowanego służy rozwikłaniu kilku stosun-ków prawnych (zarachowanie świadczenia spełnionego na podstawie weksla na stosunek pokrycia i waluty).

Funkcja kredytowa weksla wyraża się przede wszystkim w tym, że dzięki odro-czeniu terminu płatności wystawca (indosant, akceptant) weksla może uzyskać określone dobra bez konieczności płacenia za nie w pieniądzu. Weksel występu-je wówczas w roli instrumentu odroczenia terminu zapłaty – zamiast płacić, na-bywca zobowiązuje się wekslowo do zapłacenia w przyszłości (por. M.H. Koziński, Wek sle, w: System..., s. 185). Wiąże się to z ułatwioną zbywalnością i uproszczo-nym dochodzenien roszczeń wekslowych. Potwierdza również tezę, że wspólną bazą wszystkich funkcji weksla jest jego obiegowość, a same funkcje przenikają się wzajemnie.

Jako podtyp funkcji kredytowej wyróżnia się funkcję refi nansową, związaną z operacjami dyskontowymi oraz redyskontowymi (M.H. Koziński, Weksle, w: Sys-tem..., s. 185; por. niżej).

Funkcja gwarancyjna (zabezpieczająca) weksla polega na tym, że zaciągnięcie zobowiązania wekslowego służy zwiększeniu prawdopodobieństwa zaspokojenia wierzyciela, któremu przysługuje lub będzie przysługiwało określone roszczenie pozawekslowe (np. z umowy pożyczki, sprzedaży lub leasingu). Należy podkreślić, że – mimo formalizmu prawa wekslowego – weksel jest dogodnym instrumentem zabezpieczenia roszczeń ze względu na stosunkowo dużą elastyczność. Wyraża się ona choćby w szerokiej możliwości zastosowania weksla do zabezpieczenia rosz-czeń mających powstać w przyszłości (M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 184).



Weksel jest generalnie formą zabezpieczenia korzystną dla wierzyciela, co jednak może być postrzegane również jako zaleta z punktu widzenia dłużnika, zwięk-szając jego zdolność kredytową. Przemawia to przeciwko mechanicznemu i bez-względnemu stosowaniu wykładni in favorem debitoris (por. J. Jastrzębski, Glosa do wyroku SN z 19 listopada 2004 r., V CK 228/04, PB 2006, nr 6, s. 35).

W literaturze podkreśla się, że ze ściśle rozumianą funkcją gwarancyjną nie mamy do czynienia, jeżeli weksel występuje w roli kredytowej (A. Szpunar, M. Kaliński, Ko-mentarz..., s. 23). Granica między obiema funkcjami jest jednak zamazana – dostaw-ca towaru dlatego godzi się kredytować działalność odbiorcy, że otrzymuje weksel mogący podlegać łatwemu zbyciu oraz stwarzający możliwość szybkiego dochodze-nia roszczeń w postępowaniu nakazowym. Z kolei funkcja kredytowa – przejawiają-ca się w zgodzie wierzyciela na przyjęcie weksla w miejsce zapłaty – graniczy ściśle z funkcją płatniczą. Prowadzi to do wniosku, że poszczególnych funkcji weksla pre-zentowanych w ramach ich klasycznej triady nie można rozpatrywać w izolacji. Ich wyróżnienie ma zresztą charakter opisowy i w pewnym stopniu umowny.

Funkcję gwarancyjną często pełnią weksle wystawiane w stanie in blanco, jed-nak niezupełność nie należy do istoty tzw. weksla gwarancyjnego (kaucyjnego, por. druga teza wyroku SN z 21 czerwca 2007 r., IV CSK 92/07, Biul. SN 2008, nr 1, poz. 15; wyrok SN z 29 stycznia 2009 r., V CSK 257/08, Lex nr 484740; M.H. Ko-ziński, Weksle, w: System..., s. 184). Istotne znaczenie gwarancyjnej funkcji wek-sla wiąże się również z regulacją dotyczącą dochodzenia roszczeń wekslowych. Wyznacznikiem atrakcyjności zabezpieczenia wekslowego jest bowiem łatwość i szybkość uzyskania nakazu zapłaty przez wierzyciela oraz jego natychmiastowa wykonalność (por. niżej pkt X). Analiza nowszego orzecznictwa wskazuje, iż istot-nym obszarem zastosowania weksli – w szczególności wystawianych in blanco – jest zabezpieczenie wykonania zobowiązań wynikających z umowy leasingu, a te-matyki weksli in blanco wystawianych w związku z umowami leasingu dotyczy szereg nowszych orzeczeń Sądu Najwyższego.

Obok klasycznych trzech funkcji wymienionych powyżej, w literaturze wyróż-nia się funkcje weksla związane z operacjami bankowymi oraz fi nansowaniem transakcji handlu zagranicznego (por. A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 23; M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 185–193).

W tym kontekście wzmianki wymaga w pierwszej kolejności instytucja dyskonta wekslowego. Była ona przedmiotem wielu opracowań doktrynalnych (por. A. Szpu-nar, Prawne aspekty dyskontowania weksli, PPH 1995, nr 1, s. 1 i n.; M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 186–190; P. Machnikowski, O niektórych zagadnieniach „wek-sli dyskontowych”, PPH 2002, nr 3, s. 30 i n.), jest szerzej omawiana w ramach uwag do art. 11. Dyskonto wiąże się ściśle z kredytową funkcją weksla, stwarzając remi-tentowi możliwość wcześniejszego uzyskania gotówki (por. A. Doliński, Polskie..., s. 108–109). Najogólniej rzecz ujmując, polega ono na skupywaniu weksli przez bank,

Wprowadzenie


przy czym do operacji tej kwalifi kują się jedynie weksle spełniające ściśle określone wymagania. Dyskonto weksli stanowi operację bankową. Jego warunki i zasady określane są w regulaminach bankowych, które zwykle wzorowane są na uchwale Zarządu NBP nr 2/98 z 27 lutego 1998 r. w sprawie rodzajów weksli przyjmowanych przez Narodowy Bank Polski do redyskonta oraz zasad i trybu ich redyskontowania (Dz.Urz. NBP Nr 3, poz. 5 ze zm.). Istota dyskonta wyraża się w nabywaniu wierzy-telności wekslowych przez bank, przy czym kwota płacona tytułem ceny nabycia wierzytelności odpowiada jej wartości nominalnej pomniejszonej o stopę dyskon-tową oraz ewentualną prowizję banku dyskontującego. Bank dokonujący dyskonta może z kolei dalej zbyć wierzytelność wekslową w ramach operacji redyskonta, przy czym stopa redyskontowa jest zwykle niższa od dyskontowej (M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 187; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 39). Charakter umowy dyskontowej jest przedmiotem kontrowersji doktrynalnych. Bywa ona traktowana jako szczególna postać sprzedaży wierzytelności wekslowych (A. Szpunar, Prawne aspekty..., s. 3; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 39 i 41), ale także jako szcze-gólnego rodzaju zespół umów prawa bankowego o swoistym charakterze prawnym (szerzej M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 187–190).

Wekslom przedstawianym do dyskonta stawia się ściśle określone wymagania, normowane w odpowiednich regulaminach bankowych (np. nie mogą być opa-trzone klauzulą „nie na zlecenie” ani klauzulą „bez obligu”). Umowa dyskontowa może różnie określać skutki niewypłacalności dłużników wekslowych i wiąże się oczywiście ściśle z wysokością stopy dyskontowej i prowizji banku. W modelowym ujęciu korespondują one z ryzykiem ponoszonym przez bank.

Dyskonto służy „rozmrożeniu” należności przysługujących podawcy weksla – w zamian za wierzytelność wekslową płatną w późniejszym terminie uzyskuje on środki pieniężne. Tak rozumiane dyskonto stanowi więc instrument zarządzania płynnością podawców weksli dyskontowych. Cena za „rozmrożenie” należności i ich zamianę w wolne środki pieniężne wyraża się stopą dyskontową oraz ewen-tualną prowizją.

Redyskonto jest kwalifi kowaną formą dyskonta (M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 187). Zakłada ono podanie weksla do ponownego dyskonta przez bank, który uprzednio dokonał dyskonta weksla podanego przez jego klienta. Tworzy ono bazę ekonomiczną dla dyskonta weksli dokonywanego przez banki komercyjne (M.H. Ko-ziński, Weksle, w: System..., s. 187), ponieważ stwarza możliwość zamiany nabytych w drodze dyskonta wierzytelności wekslowych na pieniądz. Charakter prawny redy-skonta nie różni się konstrukcyjnie od specyfi ki dyskonta, odmienności sprowadzają się zasadniczo do wymaganych kwalifi kacji podmio towych.

Wzmianki wymagają również inne zastosowania, wpływające na ocenę funkcji weksla oraz determinujące jego znaczenie gospodarcze. Weksel odgrywa istotną rolę w transakcjach forfaitingowych. Istota forfaitingu wyraża się w nabywaniu



wierzytelności z wyłączeniem regresu nabywcy, który w całości przyjmuje na siebie ryzyko niewypłacalności dłużnika (por. L. Stecki, Forfaiting, Toruń 1994, s. 160 i n.). Przedmiotem forfaitingu mogą być w szczególności wierzytelności wek slowe. Forfaiting pozwala zamienić wierzytelności wekslowe z przyszłym ter-minem płatności na środki pieniężne natychmiast postawione do dyspozycji po-dawcy weksla. Często dotyczyło to wierzytelności eksportowych, dlatego uważa się forfaiting za jedną z form fi nansowania handlu zagranicznego (por. M.H. Ko-ziński, Weksle, w: System..., s. 192 i tam cytowana literatura).

W rozliczeniach handlu międzynarodowego weksel znajduje również zastosowa-nie w związku z konstrukcjami prawnymi inkasa oraz akredytywy dokumento-wej. Zapłata albo przyjęcie weksla ciągnionego na importera może stanowić istot-ny element rozliczenia transakcji przy zastosowaniu akredytywy dokumentowej (por. szerzej M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 191).

Należy również wspomnieć o instytucji kredytu akceptacyjnego, która również wykorzystuje konstrukcję prawną weksla trasowanego. Przedmiotem umownego zobowiązania banku jest wówczas akceptowanie weksli ciągnionych na ten bank przez kredytobiorcę, przy założeniu, że weksle te spełniają warunki ściśle okreś-lone w umowie o kredyt akceptacyjny (por. M.H. Koziński, Weksle, w: System..., s. 193). Umowa może także przewidywać, że limit kredytu wyrażającego się w ak-ceptacji trat będzie odnawialny wraz z napływem środków przekazywanych przez kredytobiorcę na zaspokojenie roszczeń wynikających z dokonanych przez bank akceptów (kredyt akceptacyjno -rembursowy, por. M.H. Koziński, Weksle, w: Sys-tem..., s. 193).

Powyższe zastosowanie weksli – w transakcjach dyskontowych, forfaitingowych oraz w związku z udzieleniem kredytu akceptacyjnego – dopełniają obrazu gospo-darczych funkcji weksla. Teoretycznie mogą one zostać przypisane do kredytowej funkcji weksla (tak W. Langowski, Indos..., s. 53). Jednak specyfi ka zastosowania weksla w tego typu operacjach bankowych uzasadnia wyodrębnienie tych zasto-sowań z klasycznie pojmowanej funkcji kredytowej, wiążącej się przede wszyst-kim z odroczeniem terminu zapłaty za dostarczony towar lub usługi (tak M.H. Ko-ziński, Weksle, w: System..., s. 187; podobnie A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 23). Mówi się w tym zakresie o refi nansowej funkcji weksla (M.H. Koziński, Wek sle, w: System..., s. 184 i 185; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 23).

IX. Znaczenie gospodarcze weksla

Znaczenie gospodarcze weksla było w Polsce bardzo doniosłe przed wybuchem II wojny światowej (por. szerzej R. Jastrzębski, Funkcje..., s. 55 i n.). W latach po-wojennych obrót wekslowy uległ regresowi związanemu z przekształceniem sys-temu gospodarczego. Jego znaczenie ograniczało się zasadniczo do dwóch sfer.

Wprowadzenie


W obrocie krajowym weksel znajdował zastosowanie głównie w stosunkach pra-cowniczych, były to weksle gwarancyjne (kaucyjne) wystawiane zwykle in blanco dla zabezpieczenia roszczeń pracodawcy o niedobory (por. R. Jastrzębski, Funk-cje..., s. 11; A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 20). Powiązanie stosunków wekslowych z pracowniczymi i zredukowanie funkcji weksla do zabezpieczającej w istotny sposób wpłynęło na wykładnię przepisów Prawa wekslowego, prowa-dząc do osłabienia niezależności zobowiązania wekslowego (trafnie A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 20). Uwarunkowania te należy mieć na względzie, odwołując się do judykatury tego okresu. Drugą sferę obrotu wekslowego stanowi-ły stosunki handlu zagranicznego, gdzie konstrukcje wekslowe zostały zachowane w ich pierwotnym kształcie (A. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz..., s. 21). Zakres tego obrotu był jednak ograniczony.

Transformacja ustrojowa przełomu lat 80. i 90. XX w. przyniosła nadzieje na rene-sans obrotu wekslowego. Ziściły się one jedynie częściowo. Na pewno obrót we-kslowy nie odrodził się do poziomu, na jakim funkcjonował w II Rzeczypospolitej. Jednak dorobek judykatury z zakresu Prawa wekslowego w tym okresie jest duży (por. np. przeglądy orzecznictwa: M. Kaliński, Wybrane zagadnienia prawa wekslo-wego z orzecznictwa lat 1989–1999, cz. I, II i III, PPW 2001, nr 2, 4 i 5; J. Jastrzęb-ski, Wybrane..., cz. I; tenże, Wybrane zagadnienia prawa wekslowego w orzecznic-twie Sądu Najwyższego, cz. II – Weksel in blanco, „Glosa” 2005, nr 4; tenże, Prawo wekslowe...). Problematyka prawa wekslowego nadal budzi znaczne zainteresowa-nie orzecznictwa, znajdując wyraz w licznych publikowanych orzeczeniach. Nale-ży mieć na uwadze, że powszechny, krajowy obrót ma swoją wyraźną specyfi kę, wiążącą się z wyeksponowaniem gwarancyjnej (zabezpieczającej) funkcji weksla. Znaczna część orzeczeń poświęconych jest problematyce weksli kaucyjnych (gwa-rancyjnych), w szczególności wystawianych in blanco. Należy mieć na uwadze, że pojęcie weksla gwarancyjnego nie ogranicza się tylko do weksli wystawionych in blanco (por. wyrok SN z 29 stycznia 2009 r., V CSK 257/08, Lex nr 484740). Możliwe jest wystawienie weksla gwarancyjnego jako weksla zupełnego, posiada-jącego w chwili wydania wszystkie elementy, o których mowa w art. 101. Osobną kwestią jest, że w praktyce wśród weksli gwarancyjnych dominują weksle wysta-wione w stanie niezupełnym. Niewątpliwie właśnie weksel in blanco jest jedną z instytucji legis cambiariae, co do których nastąpiła oczekiwana reaktywacja ob-rotu wekslowego (P. Machnikowski, Weksel..., s. IX). Z kolei niektóre inne zagad-nienia, ściśle związane z rozwiniętym obiegiem wekslowym i obfi cie reprezento-wane w judykaturze przedwojennej, prawie nie pojawiają się w obecnym orzecz-nictwie. Dotyczy to w szczególności poszukiwań zwrotnych.

Pojawia się pytanie, czy specyfi ka obecnego powszechnego obrotu wekslowego uprawnia do redefi niowania założeń wykładni Prawa wekslowego. Faktem jest, że weksel kaucyjny (gwarancyjny) jest niekiedy przez uczestników obrotu trak-towany jako swoisty surogat „poddania się egzekucji”, co wiąże się ze specyfi ką

Komentarz do poszczególnych części napisali · PPH – „Przegląd Prawa Handlowego” PPiA –...

Documents

Transcript of Komentarz do poszczególnych części napisali · PPH – „Przegląd Prawa Handlowego” PPiA –...