Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju WsiMinisterstwo Ârodowiska

FUNDACJA PROGRAMÓW POMOCY DLA ROLNICTWA00-950 Warszawa, ul. Wspólna 30tel.: (+48 22) 623-19-01, 623-15-15fax: (+48 22) 628-93-87www.fapa.org.pl

INSTYTUT UPRAWYNAWO˚ENIAI GLEBOZNAWSTWA24-100 PU¸AWYul. Czartoryskich 8tel. (+48 81) 886-49-60

ISBN 83-88010-58-1 Publikacja bezp∏atna

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju WsiDepartament Rozwoju Obszarów Wiejskichul. Wspólna 3000-930 Warszawatel. (+48-22) 623.25.55

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju WsiMinisterstwo �rodowiska

Kodeks DobrejPraktyki Rolniczej

Warszawa 2004

2 Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej


Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju WsiMinisterstwo �rodowiska

ZESPÓ£ REDAKCYJNYInstytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa1. Doc. dr hab. Irena Duer2. Prof. dr hab. Mariusz Fotyma3. Mgr Andrzej Madej

KONSULTANTMinisterstwo �rodowiskaMgr Alina Rynkiewicz

RECENZENTWy¿sza Szko³a Ekologii i Zarz¹dzaniaProf. dr in¿. Marek Jerzy Gromiec

Wydanie III, Warszawa 2004Dodruk© Copyright by Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju WsiMinisterstwo �rodowiska

Publikacja sfinansowana ze �rodków Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Ca³o�æ lub poszczególne czê�ci tego opracowanianie mog¹ byæ reprodukowane w jakikolwiek sposóbi rozpowszechniane bez uprzedniej zgodyMinisterstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi lub Ministerstwa �rodowiska

WYDAWCAFundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa00-930 Warszawa, ul. Wspólna 30tel. (+48 .... 22) 623-19-01, 623-15-15, fax 628-93-87e-mail: [email protected], http://www.fapa.org.pl

REALIZACJA WYDAWNICZA l DRUKAgencja Reklamowa �Po Godzinach�30-009 Kraków, ul. Friedleina 6; tel. (12) 623-77-74e-mail: [email protected]

ISBN 83-88010-58-1 Publikacja bezp³atna

3Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

S³owo wstêpne Ministra Rolnictwai Rozwoju Wsi

Wizerunek Polski postrzegany jest za gra-nic¹ jako kraina jezior, rozleg³ych ³¹k i la-sów.

Ten wizerunek mo¿liwy jest dziêki zacho-wanemu dziedzictwu przyrody, które jest spad-kiem po wielu generacjach rolników, którychdzia³alno�æ prowadzona przez lata pozosta-wi³a nam krajobraz, z którego mo¿emy byædumni. Istnieje jednak obowi¹zek podnosze-nia �wiadomo�ci w spo³eczno�ci rolniczejw zakresie potrzeby ochrony �rodowiska i za-pewnienia zrównowa¿onego rozwoju w syste-mie produkcji rolniczej. U�wiadamianie rolni-ków i wspieranie przy podejmowaniu dzia³añzwi¹zanych z instalacj¹ urz¹dzeñ do groma-dzenia i przechowywania nawozów natural-nych, nale¿y do kompetencji resortu rolnic-twa, ze wzglêdu na wa¿no�æ tych dzia³añw zarz¹dzaniu i usuwaniu odpadów rol-niczych w sposób efektywny. Zarz¹dzaniew tym zakresie ma podwójne korzy�ci, zapo-biega zanieczyszczeniom wód i gleby orazmaksymalizuje zawarto�æ azotu w nawozachnaturalnych i ich wykorzystanie.

�Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej� za-wiera praktyczne rady, jak zmniejszaæ ryzy-ko zanieczyszczenia wody i jaka praktyka kon-troli zanieczyszczeñ mo¿e byæ stosowanaw gospodarstwie. Za jego po�rednictwem rol-nicy powinni byæ informowani i instruowanio potrzebie podnoszenia walorów krajobrazu,w którym ¿yj¹ i pracuj¹, ze wzglêdu na ichdominuj¹cy wp³yw na rozwój. KDPR jest re-komendowany jako niezbêdny dla ca³ej spo-³eczno�ci rolniczej.

Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

S³owo wstêpne Ministra�rodowiska

Woda jest specyficznym, jedynym w swoimrodzaju sk³adnikiem �rodowiska � od zara-nia dziejów decyduje o naszym ¿yciu i okre-�la jego jako�æ. Zasoby wodne w Polsce �rzeki, jeziora i wody podziemne � s¹ naszymdziedzictwem. Dostarczaj¹ wody do picia,umo¿liwiaj¹ rozwój rolnictwa i przemys³u,stanowi¹ element rekreacji. Istotna jest za-tem ochrona tego dziedzictwa i taki postêptechniczny i ekonomiczny, który nie przynosize sob¹ pogorszenia jako�ci naszych wód.

Rolnicy tradycyjnie s¹ stra¿nikami wsi i jejdziedzictwa. Oni dawno temu zauwa¿yli, jakwa¿na jest ochrona �rodowiska naturalnego,zarówno dla �rodowiska samego w sobie, jakrównie¿ jako podstawowego �ród³a ¿ycia.Jednak w ostatnich dziesiêcioleciach nast¹-pi³y znacz¹ce zmiany w prowadzonych prak-tykach rolniczych, których rezultatem jestdu¿y stopieñ specjalizacji i intensyfikacjiprodukcji, prowadz¹cy do powa¿nych nieko-rzystnych zmian w kapitale jakim s¹ wodyi równie¿ w szerszym zakresie � �rodowisko.

Próbuj¹c wype³niæ lukê informacyjn¹i edukacyjn¹ zosta³ opracowany �KodeksDobrej Praktyki Rolniczej�, zawieraj¹cyzbiór przyjaznych �rodowisku praktyk rolni-czych, których stosowanie zapewni zrówno-wa¿ony rozwój w sferze produkcji rolniczej.Najwa¿niejszym celem KDPR jest podniesie-nie poziomu podstawowej wiedzy o ochroniewody � g³ównego zasobu �rodowiska, jakrównie¿ innych jego elementów: gleby, po-wietrza, krajobrazu oraz o mo¿liwo�ciachprzyczynienia siê do ich ochrony.

Przekazuj¹c KDPR, liczê na jego rozleg³¹promocjê przez wszystkich zainteresowanych �w³adze samorz¹dowe, organizacje rolnicze, rol-nicze jednostki naukowe i doradcze oraz przezca³¹ spo³eczno�æ rolników, dla ogólnego dobrajakim s¹ niezmienione zasoby przyrody.

Minister �rodowiska

S³owo wstêpne

5

Spis tre�ci

Spis tre�ci

S³owo wstêpne Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi ........................................................ 3

S³owo wstêpne Ministra �rodowiska .............................................................................. 3

A. Prawo chroni¹ce �rodowisko w obszarze rolnictwa1. Wstêp ........................................................................................................................... 8

2. Przepisy prawne reguluj¹ce ochronê �rodowiska ........................................................ 9

B. Urz¹dzanie i zarz¹dzanie gospodarstwem rolnym w rolnictwie zrównowa¿onym

1. Wstêp ......................................................................................................................... 18

2. Zagospodarowanie roz³ogu gruntów ......................................................................... 19

3. Organizacja produkcji ro�linnej i zwierzêcej ............................................................ 20

4. Bilans sk³adników mineralnych oraz substancji organicznej .................................... 21

5. Integrowana ochrona ro�lin ....................................................................................... 22

C. Ochrona wód1. Wstêp ......................................................................................................................... 26

2. Ochrona wód przed zanieczyszczeniami punktowymi .............................................. 28

� P³yty i zbiorniki do przechowywania nawozów naturalnych ................................. 29

� Inne rozwi¹zania zwi¹zane z ochron¹ wód ............................................................. 31

3. Ochrona wód przed zanieczyszczeniami obszarowymi ............................................ 33

� Dawki i terminy stosowania nawozów naturalnych i mineralnych ........................ 34

� Stosowanie �cieków i osadów �ciekowych ............................................................. 36

� Stosowanie chemicznych �rodków ochrony ro�lin ................................................. 36

� Agrotechniczne metody zapobiegania zanieczyszczeniom wód............................. 37

D. Ochrona gruntów rolnych1. Wstêp ......................................................................................................................... 42

2. Ochrona gleb przed erozj¹ i degradacj¹ fizyczn¹ ...................................................... 43

� Erozja wodna .......................................................................................................... 43

� Erozja wietrzna ....................................................................................................... 45

� Stosunki powietrzno-wodne gleb na gruntach ornych ............................................ 46

� Stosunki powietrzno-wodne gleb u¿ytków zielonych ............................................ 47

6

3. Ochrona gleb przed degradacj¹ chemiczn¹ ............................................................... 48

� Odczyn gleb ............................................................................................................ 49

� Zawarto�æ przyswajalnych sk³adników pokarmowych .......................................... 51

4. Ochrona gleb przed degradacj¹ biologiczn¹ .............................................................. 53

� Glebowa substancja organiczna .............................................................................. 53

� Aktywno�æ biologiczna gleby ................................................................................. 53

E. Ochrona powietrza1. Wstêp ......................................................................................................................... 56

2. Zapylenie i zadymienie powietrza ............................................................................. 57

3. Substancje odorowe ................................................................................................... 58

4. Amoniak .................................................................................................................... 60

5. Gazy cieplarniane ...................................................................................................... 61

F. Ochrona krajobrazu i zachowanie bioró¿norodno�ci1. Wstêp ......................................................................................................................... 64

2. Zagroda wiejska w krajobrazie .................................................................................. 65

3. Bioró¿norodno�æ w gospodarstwie ............................................................................ 67

G. Infrastruktura obszarów wiejskich....................................................................................................................................... 69

H. Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej dla potrzebwdra¿ania Dyrektywy Azotanowej.............................................................................................................................................75

I. Za³¹czniki1. Wspó³czynniki reprodukcji i degradacji glebowej substancji organicznej ................ 88

2. Wspó³czynniki przeliczeniowe zwierz¹t na du¿e jednostki przeliczeniowe (DJP) ... 89

3. Ilo�æ nawozów naturalnych i sk³adników w nawozach od l sztuki zwierz¹t na rok .. 90

4. Przeciêtna ilo�æ azotu azotanowego (N-NO3) w glebie w okresie jesieni ................. 91

5. Pobranie sk³adników na jednostkê plonu ro�lin ........................................................ 92

6. Wspó³czynniki do przeliczania plonu na jednostki zbo¿owe .................................... 93


APrawo chroni¹ce

�rodowiskow obszarze rolnictwa


A Prawo chroni¹ce �rodowisko w obszarze rolnictwa

1. Wstêp

Prawo ochrony �rodowiska tworz¹ aktyprawne o ró¿nej randze. Najwy¿szym z nichjest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej,uchwalona w 1997 r., która zapewnia ka¿de-mu obywatelowi prawo do korzystania ze �ro-dowiska, ale jednocze�nie zobowi¹zujewszystkich do jego ochrony. Szczegó³oweprzepisy ochrony �rodowiska, stanowi¹cepodstawy zrównowa¿onego rozwoju kraju,zawarte s¹ w ró¿nych ustawach i roz-porz¹dzeniach wykonawczych.

Poza krajowym ustawodawstwem chro-ni¹cym �rodowisko jest ono chronione, jakodobro wspólne ca³ej ludzko�ci, konwencja-mi miêdzynarodowymi oraz porozumie-niami dwustronnymi i wielostronnymi ra-tyfikowanymi przez Polskê, w tym z Uni¹Europejsk¹.

Szczególna odpowiedzialno�æ za ochronê�rodowiska przypada rolnictwu, które u¿ytkujeoko³o 60% ogólnej powierzchni kraju, a po-

przez dzia³alno�æ produkcyjn¹ powoduje zmia-ny w³a�ciwo�ci wody, gleby, powietrza oraz przy-czynia siê do zmian bioró¿norodno�ci w krajo-brazie wiejskim. Przestrzeñ u¿ytkowana rol-niczo, obok celów produkcyjnych, spe³nia ca³yszereg funkcji spo³ecznych, co powoduje zmia-nê polityki rolnej w kierunku wielofunkcyj-nego rozwoju wsi i rolnictwa. Urz¹dzanie ob-szarów wiejskich i zarz¹dzanie t¹ przestrzeni¹musi byæ podporz¹dkowane zasadom rozwo-ju zrównowa¿onego, przyjêtym na SzczycieZiemi w 1992 r. w Rio de Janeiro.

Realizacja tych celów wymaga �wiadomo-�ci ekologicznej i prawnej ca³ego spo³eczeñ-stwa, aby przyjê³o na siebie odpowiedzial-no�æ za stan �rodowiska. W budowaniu tej�wiadomo�ci, w obszarze rolnictwa, ma po-móc Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. Ko-deks � informuj¹c co jest dozwolone lub za-bronione � zapobiega pope³nianiu wykroczeñ,kszta³tuje wiêc w³a�ciw¹ postawê rolnikówwobec obowi¹zuj¹cego prawa oraz uczy jakograniczaæ ujemne oddzia³ywanie rolnictwana �rodowisko.


Prawo chroni¹ce �rodowisko w obszarze rolnictwa A2. Przepisy prawne reguluj¹ce ochronê �rodowiska

Akty prawne

2

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiejz dnia 2 kwietnia 1997 r.

Og³oszenie

3

Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483

II

1

2

3

Konwencje miêdzynarodowe

Konwencja o ochronie �rodowiska morskiegoobszaru Morza Ba³tyckiego, sporz¹dzonaw Helsinkach dnia 9 kwietnia 1992 r.

Konwencja o ró¿norodno�ci biologicznej,sporz¹dzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerw-ca 1992 r.

Europejska konwencja o ochronie zwierz¹thodowlanych

Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 346

Dz.U. z 2002 r. Nr 184, poz. 1532

Dz. Wspólnot Europejskich z dnia 17listopada 1978 r. ze zmianami z dnia11 grudnia 1992 r.

III

1

2

3

Ustawy

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawoochrony �rodowiska

Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne

Ustawa z dnia 16 pa�dziernika 1991 r.o ochronie przyrody

Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627; Nr 115,poz. 1229; z 2002 r. Nr 74 poz. 676;Nr 113, poz. 984; Nr 153, poz. 1271;Nr 233, poz. 1957; z 2003 r. Nr 46,poz. 392; Nr 80, poz. 721; Nr 80,poz. 717Dz.U. z 2001 r. Nr 115, poz. 1229;Nr 154, poz. 1803; z 2002 r. Nr 113,poz. 984; Nr 130, poz. 1112; Nr 233,poz. 1957; Nr 238, poz. 2022; z 2003 r.Nr 80, poz. 717

tekst jednolity, Dz.U. z 2001 r. Nr 99,poz. 1079; Nr 100, poz. 1085; Nr 110,poz. 1189; Nr 145, poz. 1623; z 2002 r.Nr 130, poz. 1112; z 2003 r. Nr 80, poz.717

Lp.

1

I



1

4

5

6

7

8

9

10

11

12

2

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r.o odpadach

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r.Prawo geologiczne i górnicze

Ustawa z dnia 27 marca 2003 r.o planowaniu i zagospodarowaniuprzestrzennym

Ustawa z dnia 13 wrze�nia 1996 r.o utrzymaniu czysto�cii porz¹dku w gminach

Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r.o zbiorowym zaopatrzeniu w wodêi zbiorowym odprowadzaniu �cieków

Ustawa z dnia 26 lipca 2000 r.o nawozach i nawo¿eniu

Ustawa z dnia 16 marca 2001 r.o rolnictwie ekologicznym

Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r.o ochronie gruntów rolnych i le�nych

Ustawa z dnia 26 marca 1982 r.o scalaniu i wymianie gruntów

3

Dz.U. z 2001 r. Nr 62, poz. 628;z 2002 r. Nr 41, poz. 365; Nr 113, poz.984; Nr 199, poz. 1671; z 2003 r.Nr 7, poz. 78

Dz.U. z 1994 r. Nr 27, poz. 96; z 1996 r.Nr 106, poz. 496; z 1997 r. Nr 88, poz.554; nr 111, poz. 726; Nr 133, poz. 885;z 1998 r. Nr 106, poz. 668; z 2000 r. Nr109, poz. 1157; Nr 120, poz. 1268;z 2001 r. Nr 110, poz. 1190; Nr 115,poz. 1229; Nr 154, poz. 1800; z 2002 r.Nr 113, poz. 984; Nr 117, poz. 1007;Nr 153, poz. 1271; Nr 166, poz. 1360;Nr 240, poz. 2055

Dz.U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717

Dz.U. z 1996 r. Nr 132, poz. 622;z 1997 r. Nr 60, poz. 369; Nr 121,poz. 770; z 2000 r. Nr 22, poz. 272;z 2001 r. Nr 100, poz. 1085; Nr 154,poz. 1800; z 2002 r. Nr 113, poz. 984;z 2003 r. Nr 7, poz. 78

Dz.U. z 2001 r. Nr 72, poz. 747;z 2002 r. Nr 113, poz. 984

Dz.U. z 2000 r. Nr 89, poz. 991

Dz.U. z 2001 r. Nr 38, poz. 452

Dz.U. z 1995 r. Nr 16, poz. 78; z 1997 r.Nr 60, poz. 370; Nr 80, poz. 505;Nr 160, poz. 1079; z 1998 r. Nr 106,poz. 668; z 2000 r. Nr 12, poz. 136;Nr 120, poz. 1268; z 2001 r. Nr 81,poz. 875; Nr 100, poz.1085; z 2002 r.Nr 113, poz. 984; z 2003 r. Nr 80,poz. 717tekst jednolity, Dz.U. z 1989 r. Nr 58,poz. 349; z 1990 r. Nr 34, poz. 198;z 1994 r. Nr 127, poz. 627; z 1998 r.Nr 106, poz. 668; z 2000 r. Nr 12,poz. 136; z 2001 r. Nr 81, poz. 875;z 2002 r. Nr 25, poz. 253; z 2003 r.Nr 64, poz. 592


Prawo chroni¹ce �rodowisko w obszarze rolnictwa A

1

13

14

15

16

17

18

19

2

Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r.o ochronie ro�lin uprawnych

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r.o ochronie zwierz¹t

Ustawa z dnia 29 wrze�nia 1994 r.o rachunkowo�ci

Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r.Prawo budowlane

Ustawa z dnia 17 maja 1989 r.Prawo geodezyjne i kartograficzne

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r.o samorz¹dzie gminnym

Kodeks pracyz dnia 2 czerwca 1996 r. (art. 237 § 2)

3

tekst jednolity, Dz.U. z 2002 r. Nr 171,poz. 1398; Nr 238, poz. 2019

tekst jednolity, Dz.U. z 2003 r. Nr 106,poz. 1002tekst jednolity, Dz.U. z 2002 r. Nr 76,poz. 694; z 2003 r. Nr 60, poz. 535;Nr 124, poz. 1152tekst jednolity, Dz.U. z 2000 r. Nr 106,poz. 1126; Nr 109, poz. 1157; Nr 120,poz. 1268; z 2001 r. Nr 5, poz. 42; Nr110, poz. 1190; Nr 115, poz. 1229; Nr154, poz. 1800; Nr 129, poz. 1439;z 2002 r. Nr 74, poz. 676; z 2003 r.Nr 80, poz. 718

tekst jednolity, Dz.U. z 2000 r. Nr 100,poz. 1086; Nr 120, poz. 1268; z 2001 r.Nr 110, poz. 1184; Nr 115, poz. 1229;Nr 125, poz. 1363tekst jednolity, Dz.U. z 2001 r. Nr 142,poz. 1591; z 2002 r. Nr 23, poz. 220;Nr 62, poz. 558; Nr 113, poz. 984; Nr153, poz. 1271; Nr 214, poz. 1806;z 2003 r. Nr 80, poz. 717tekst jednolity, Dz.U. z 1998 r. Nr 21,poz. 94

IV

1

2

Rozporz¹dzenia

Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnia29 listopada 2002 r. w sprawie warunków,jakie nale¿y spe³niæ przy wprowadzaniu �cie-ków do wód lub do ziemi oraz w sprawie sub-stancji szczególnie szkodliwych dla �rodowi-ska wodnego

Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnia23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriówwyznaczania wód wra¿liwych na zanie-czyszczenie zwi¹zkami azotu ze �róde³ rol-niczych

Dz.U. z 2002 r. Nr 212, poz. 1799

Dz.U. z 2002 r. Nr 241, poz. 2093



1

3

4

5

6

7

8

9

10

2

Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnia23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegó³owychwymagañ, jakim powinny odpowiadaæ pro-gramy dzia³añ maj¹cych na celu ogranicze-nie odp³ywu azotu ze �róde³ rolniczych

Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnia27 listopada 2002 r. w sprawie wymagañ, ja-kim powinny odpowiadaæ wody powierzch-niowe wykorzystywane do zaopatrzenia lud-no�ci w wodê przeznaczon¹ do spo¿ycia

Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 19listopada 2002 r. w sprawie wymagañ doty-cz¹cych jako�ci wody przeznaczonej do spo-¿ycia przez ludziRozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnia6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnychpoziomów niektórych substancji w powietrzu,alarmowych poziomów niektórych substancjiw powietrzu oraz marginesów tolerancji dladopuszczalnych poziomów niektórych sub-stancjiRozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnia26 wrze�nia 2001 r. w sprawie okre�lenia li-sty gatunków zwierz¹t rodzimych dziko wy-stêpuj¹cych objêtych ochron¹ gatunkow¹ �ci-s³¹ i czê�ciow¹ oraz zakazów dla tych gatun-ków i odstêpstw od tych zakazów

Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnia11 wrze�nia 2001 r. w sprawie okre�lenia listygatunków ro�lin rodzimych dziko wystêpuj¹-cych objêtych ochron¹ gatunkow¹ �cis³¹ i czê-�ciow¹ oraz zakazów w³a�ciwych dla tych ga-tunków i odstêpstw od tych zakazów

Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnia14 sierpnia 2001 r. w sprawie okre�lenia ro-dzajów siedlisk przyrodniczych podlegaj¹-cych ochronie

Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Roz-woju Wsi z dnia l czerwca 2001 r. w sprawieszczegó³owego sposobu stosowania nawo-zów oraz prowadzenia szkoleñ z zakresu ichstosowania

3

Dz.U. z 2003 r. Nr 4, poz. 44

Dz.U. z 2002 r. Nr 204, poz. 1728

Dz.U. z 2002 r. Nr 203, poz. 1718

Dz.U. z 2002 r. Nr 87, poz. 796

Dz.U. z 2001 r. Nr 130, poz. 1456

Dz.U. z 2001 r. Nr 106, poz. 1167

Dz.U. z 2001 r. Nr 92, poz. 1029

Dz.U. z 2001 r. Nr 60, poz. 616



1

11

12

13

14

15

16

2

Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 24wrze�nia 2002 r. w sprawie okre�lenia rodza-jów przedsiêwziêæ mog¹cych znacz¹co od-dzia³ywaæ na �rodowisko oraz szczegó³owychkryteriów zwi¹zanych z kwalifikowaniemprzedsiêwziêæ do sporz¹dzania raportu o od-dzia³ywaniu na �rodowisko

Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dnial sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnychosadów �ciekowychRozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Roz-woju Wsi z dnia 24 czerwca 2002 r. w spra-wie bezpieczeñstwa i higieny pracy przy sto-sowaniu i magazynowaniu �rodków ochronyro�lin oraz nawozów mineralnych i organicz-no-mineralnych

Rozporz¹dzenie Ministra Rozwoju Regional-nego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001 r.w sprawie ewidencji gruntów i budynków

Rozporz¹dzenie Ministra Infrastruktury z dnia12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunkówtechnicznych, jakim powinny odpowiadaæ bu-dynki i ich usytuowanie

Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Gos-podarki ¯ywno�ciowej z dnia 7 pa�dziernika1997 r. w sprawie warunków technicznych,jakim powinny odpowiadaæ budowle rolni-cze i ich usytuowanie

3

Dz.U. z 2002 r. Nr 179, poz. 1490

Dz.U. z 2002 r. Nr 134, poz. 1140

Dz.U. z 2002 r. Nr 99, poz. 896

Dz.U. z 2001 r. Nr 38, poz. 454

Dz.U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690;z 2003 r. Nr 33, poz. 270

Dz.U. z 1997 r. Nr 132, poz. 877



1

V

1

2

3

4

5

2

Dyrektywy i Rozporz¹dzenia UniiEuropejskiej

Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12grudnia 1991 r. dotycz¹ca ochrony wód przedzanieczyszczeniem powodowanym przezazotany pochodz¹ce ze �róde³ rolniczych

Dyrektywa Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja1991 r. dotycz¹ca oczyszczania �cieków ko-munalnych

Dyrektywa Rady 76/464/EWG z dnia 4 maja1976 r. w sprawie zanieczyszczenia spowo-dowanego przez niektóre substancje odpro-wadzane do �rodowiska wodnego Wspólno-ty oraz dyrektyw pochodnych (tzw. dyrektyw�córek�), dotycz¹cych poszczególnych sub-stancji niebezpiecznych

Dyrektywa Rady 75/440/EWG z dnia 16czerwca 1975 r. dotycz¹ca jako�ci wód po-wierzchniowych ujmowanych do produkcjiwody do picia

Dyrektywa Rady 80/778/EWG z dnia 15 lip-ca 1980 r. w sprawie ochrony wód podziem-nych przed zanieczyszczeniami spowodo-wanymi przez niektóre substancje niebez-pieczne

3

Transpozycja do prawa polskiegopoprzez:� ustawê Prawo wodne (poz. III-2),� ustawê o nawozach i nawo¿eniu(poz. IH-9),� rozporz¹dzenie MRiRW z dnia1.06.2001 r. (poz. IV-11; IV-12)

Transpozycja do prawa polskiegopoprzez:� ustawê Prawo wodne (poz. III-2),� ustawê o zbiorowym zaopatrzeniuw wodê i zbiorowym odprowadzaniu�cieków (poz. III-8),� rozporz¹dzenie M� z dnia29.11.2002 r. (poz. IV-1)

Transpozycja do prawa polskiegopoprzez:� ustawê Prawo wodne (poz. III-2),� rozporz¹dzenie M� z dnia29.11.2002 r. (poz. IV-1)

Transpozycja do prawa polskiegopoprzez:� ustawê Prawo wodne (poz. III-2),� rozporz¹dzenie M� z dnia27.11.2002 r. (poz. IV-4)

Transpozycja do prawa polskiegopoprzez:� ustawê Prawo wodne (poz. III-2)



1

6

7

8

9

10

2

Dyrektywa Rady 86/278/EWG z dnia 12czerwca 1986 r. w sprawie ochrony �ro-dowiska, w szczególno�ci gleby podczas sto-sowania w rolnictwie osadów �ciekowych

Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja1992 r. w sprawie ochrony siedlisk natural-nych oraz dzikiej fauny i flory

Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwiet-nia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich pta-ków

Rozporz¹dzenie Rady (WE) Nr 1257/1999z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparciarozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orien-tacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF)

Rozporz¹dzenie Komisji (WE) Nr 963/2003z dnia 4 czerwca 2003 r. zmieniaj¹ce Rozpo-rz¹dzenie Komisji (WE) Nr 445/2002 okre-�laj¹ce szczegó³owe przepisy stosowaniaRozporz¹dzenia Rady (WE) Nr 1257/1999w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Euro-pejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rol-nej (EAGGF).

3

Transpozycja do prawa polskiegopoprzez:� ustawê o odpadach (poz. III-4),� rozporz¹dzenie M�z dnia 1.08.2002 r. (poz. IV-12)

Transpozycja do prawa polskiegopoprzez:� znowelizowan¹ ustawêo ochronie przyrody (poz. III-3)

Transpozycja do prawa polskiegopoprzez:� znowelizowan¹ ustawêo ochronie przyrody (poz. III-3)

BUrz¹dzanie i zarz¹dzaniegospodarstwem rolnym

w rolnictwie zrównowa¿onym


B Urz¹dzanie i zarz¹dzanie gospodarstwem rolnym w rolnictwie zrównowa¿onym

1. Wstêp

Gospodarstwo rolne w systemie rolnictwazrównowa¿onego jest traktowane nie tylkojako przedsiêbiorstwo produkcyjne, ale rów-nie¿ jako czê�æ otaczaj¹cego go ekosyste-mu, z którym jest �ci�le zwi¹zane. Produkcjaw gospodarstwie rolnym odbywa siê w opar-ciu o naturalne zasoby �rodowiska, na któresk³adaj¹ siê woda, gleba, powietrze i krajo-braz z jego bioró¿norodno�ci¹. Rolnicy za-równo w interesie w³asnym jak i pozosta³ejczê�ci spo³eczeñstwa zobowi¹zani s¹ chro-niæ �rodowisko, a stopieñ oddzia³ywania pro-dukcji rolnej na jego jako�æ nie powinien byæwiêkszy ni¿ to jest nieuniknione. Prawid³o-wo urz¹dzone i zarz¹dzane gospodarstwopowinno spe³niaæ trzy podstawowe cele: pro-dukcyjno-ekonomiczny, ekologiczny i spo-³eczny. Cel produkcyjno-ekonomiczny polegana wytwarzaniu okre�lonej ilo�ci produktówrolnych i zapewnieniu odpowiedniego pozio-mu dochodów rolnika. Cel ekologiczny pole-ga na w³a�ciwym wykorzystaniu zasobów �ro-dowiska przyrodniczego i utrzymaniu jego d³u-gookresowej równowagi. Cel spo³eczny spro-wadza siê do spe³nienia oczekiwañ pozosta³ychcz³onków spo³eczeñstwa w zakresie piêknegokrajobrazu rolniczego, w którym mo¿na z przy-jemno�ci¹ przebywaæ i wypoczywaæ.

Spe³nienie tych celów jest mo¿liwe jedyniew gospodarstwie dobrze urz¹dzonym i w³a�ci-wie zarz¹dzanym. Urz¹dzanie gospodarstwapolega na rozplanowaniu czynników produk-cji pozostaj¹cych w dyspozycji rolnika, to zna-czy ziemi, pracy i kapita³u (�rodków produk-cji), co ³¹cznie okre�la kierunek lub kierunkiprodukcji. Dobrze urz¹dzone gospodarstwo po-winno posiadaæ przynajmniej dwa podstawo-we dzia³y produkcji, to jest produkcjê ro�lin-

n¹ i produkcjê zwierzêc¹. Zarz¹dzanie polegana codziennej realizacji procesów produkcyj-nych w poszczególnych dzia³ach produkcjii w ca³ym gospodarstwie. Odno�nie produkcjiro�linnej dotyczy to w szczególno�ci gospo-darki sk³adnikami mineralnymi, integrowanejochrony ro�lin i systemu p³odozmienno-upra-wowego (patrz rysunek).

Gospodarka sk³adnikami mineralnymi i sub-stancj¹ organiczn¹ powinna siê opieraæ na ichbilansach. W bilansach uwzglêdnia siê przy-chody sk³adników ze wszystkich �róde³ orazich rozchód z plonami ro�lin zbieranymi z pola.Ró¿nica pomiêdzy dop³ywem i odp³ywemstanowi saldo bilansu, które mo¿e byæ dodat-nie (nadmiar sk³adników) lub ujemne (niedo-bór sk³adników). W³a�ciwa gospodarka sk³ad-nikami mineralnymi wymaga posiadania pe³-nego rozeznania odno�nie jako�ci gleb i sta-nu ich ¿yzno�ci.

Warunkiem podejmowania trafnych decy-zji w zarz¹dzaniu jest dostêp do w³a�ciwychi aktualnych informacji. System informacjiw gospodarstwie zale¿y od jego wielko�cii od przygotowania zawodowego rolnika.W gospodarstwach ma³ych nie prowadzi siêz regu³y systematycznych zapisów informa-cyjnych i rolnicy polegaj¹ w tym wzglêdziena pamiêci, czêsto zreszt¹ zawodnej. W go-spodarstwach wiêkszych stosowane s¹ mniejlub bardziej sformalizowane zapisy informa-cyjne. Minimalna dokumentacja, potrzebnado w³a�ciwego zarz¹dzania gospodarstwemobejmuje:✓ aktualn¹ mapê glebowo-rolnicz¹ i mapy

(szkice) odczynu gleb i zawarto�ci pod-stawowych sk³adników pokarmowych,

✓ karty pól i informacje o obrocie stadazwierz¹t i ich wydajno�ci jednostkowej,

✓ ewidencjê wp³ywów i wydatków,


Urz¹dzanie i zarz¹dzanie gospodarstwem rolnym w rolnictwie zrównowa¿onym B

✓ rejestracjê udzia³u kapita³u w³asnego orazpochodz¹cego z kredytów.

2. Zagospodarowanieroz³ogu gruntów

1. Zagospodarowanie roz³ogu gruntów powin-no byæ dostosowane do warunków fizjogra-ficznych, z uwzglêdnieniem wymagañochrony �rodowiska. Podstaw¹ planowaniaroz³ogu gruntów jest poziom wody grunto-wej i po³o¿enie pól w rze�bie terenu.

2. Na gruntach o poziomie wody 40-60 cmpowinny byæ zlokalizowane ³¹ki, a przypoziomie wody 60-80 cm mo¿na prowa-dziæ u¿ytkowanie przemienne, pastwisko-wo-ko�ne. Na gruntach ornych poziomwody gruntowej nie powinien byæ wy¿szyni¿ 100 cm. Grunty po³o¿one na stokacho nachyleniu powy¿ej 20% (120) powin-ny byæ trwale zadarnione lub zalesione.

3. Czê�æ gruntów w gospodarstwie mo¿e byæ,z ró¿nych przyczyn, okresowo wy³¹czona

z u¿ytkowania rolniczego to znaczy ugo-rowana lub od³ogowana. Ugory i od³ogipowinny byæ jednak stale utrzymywanepod okryw¹ ro�linn¹, najlepiej trawiast¹,która przynajmniej raz w roku powinna byækoszona, a biomasa pozostawiana w for-mie mulczu. Koszenie nie mo¿e siê od-bywaæ w okresach lêgowych ptactwa.

4. Roz³óg u¿ytków zielonych nale¿y podzie-liæ na kwatery o wielko�ci dostosowanejdo zaplanowanego systemu u¿ytkowania,najlepiej pastwiskowo-ko�nego. Roz³óggruntów ornych dzieli siê na pola, w mia-rê mo¿liwo�ci, o podobnej powierzchnii przydatno�ci rolniczej. Liczba pól po-winna byæ dostosowana do zaplanowane-go p³odozmianu.

5. Tereny, spe³niaj¹ce ró¿ne funkcje i od-miennie zagospodarowane, powinny byærozgraniczone wewnêtrznymi drogami do-jazdowymi, umo¿liwiaj¹cymi przemiesz-czanie maszyn i narzêdzi lub przepêdza-nie zwierz¹t gospodarskich.

ò

ò

ò ò ò

ð ï

Ochrona wody

Zarz¹dzanie gospodarstwem

Ochronapowietrza

gospodarkask³adnikamimineralnymi

systemochronyro�lin

systemp³odozmienno-

uprawowy

Ochronapowietrza

Ochrona ziemi (gleby)

Powi¹zanie dzia³alno�ci rolniczej z ochron¹ zasobów �rodowiska



6. Rozplanowanie gruntów powinno byæ uwi-docznione w formie planu lub szkicu, spo-rz¹dzonego w okre�lonej skali, najlepiejl : 5000 (l cm na szkicu = 50 m w terenie).

3. Organizacja produkcjiro�linnej i zwierzêcej

7. Organizacja produkcji ro�linnej odbywasiê w ramach p³odozmianu, a produkcjizwierzêcej w ramach przemy�lanego i ra-cjonalnego obrotu stadem.

8. Liczbê i dobór gatunków zwierz¹t nale-¿y dostosowaæ do mo¿liwo�ci produkcjipasz w³asnych w gospodarstwie i racjo-nalnego wykorzystania wyprodukowane-go nawozu naturalnego. Obsada zwierz¹tnie powinna przekraczaæ 1,5 du¿ej jed-nostki przeliczeniowej zwierz¹t na l hau¿ytków rolnych.

9. Racjonalny p³odozmian powinien obejmo-waæ 3-4 gatunki ro�lin na glebach lekkich

i 4-5 gatunków ro�lin na glebach ciê¿-szych. Organizacja p³odozmianu musiuwzglêdniaæ wszystkie wcze�niej wymie-nione cele gospodarstwa, a cele te nie za-wsze s¹ ze sob¹ zgodne.

10. U³o¿enie p³odozmianu powinno byæ po-przedzone szeregiem analiz i bilansówszczegó³owych:✓ bilansem pasz w³asnych, uwzglêdnia-

j¹cym zapotrzebowanie zwierz¹t i mo-¿liwo�ci produkcji pasz na u¿ytkachzielonych i gruntach ornych. Jest toszczególnie istotne w przypadku by-dlêcego kierunku produkcji zwierzê-cej,

✓ analiz¹ warunków naturalnych gospo-darstwa i wynikaj¹cego z nich dobo-ru gatunków ro�lin. Dobór gatunkówro�lin towarowych powinien oczywi-�cie uwzglêdniaæ mo¿liwo�æ ich sprze-da¿y i wymagania konsumentów,

✓ bilansem substancji organicznej i sk³ad-ników mineralnych, ze szczególnymuwzglêdnieniem racjonalnego zagospo-darowania nawozów naturalnych,

✓ analiz¹ szczególnych wymagañ �rodo-wiskowych ca³ego gospodarstwa i po-szczególnych pól (zapobieganie erozji,strefy ochronne wód gruntowych i po-wierzchniowych, ochrona krajobrazu).

11. Organizacja p³odozmianu w aspekcie �ro-dowiskowym powinna byæ podporz¹dko-wana g³ównemu celowi, jakim jest utrzy-manie mo¿liwie du¿ej powierzchni grun-tów ornych pod okryw¹ ro�linn¹ w okre-sie ca³ego roku. Sprzyja to realizacjiwszystkich podstawowych celów ekolo-gicznych gospodarstwa, to znaczy ochro-nie wód, gleb, powietrza i zachowaniubioró¿norodno�ci.


Urz¹dzanie i zarz¹dzanie gospodarstwem rolnym w rolnictwie zrównowa¿onym B12. Organizacja p³odozmianu wi¹¿e siê �ci�le

z ca³okszta³tem agrotechniki, w tym z sys-temem zabiegów uprawowych. Sposóbuprawy roli nale¿y dostosowaæ do stanupola po sprzêcie ro�liny przedplonowej,wymagañ ro�liny nastêpczej i posiadane-go sprzêtu uprawowego.

13. Pozostaj¹ce poza p³odozmianem trwa³eu¿ytki zielone, powinny byæ w sposób pe³-ny i racjonalny wykorzystywane zarównow aspekcie produkcyjnym jak i ekologicz-nym. Najlepszym sposobem gospodarowa-nia na u¿ytkach zielonych jest przemien-ne, ko�no-pastwiskowe ich u¿ytkowanie.

14. W ¿adnym przypadku nie wolno dopu-�ciæ do niekontrolowanego od³ogowania,�zdziczenia� u¿ytków zielonych. U¿ytkizielone nie wykorzystywane produkcyj-nie powinny byæ traktowane jak �u¿ytekekologiczny�, na którym przynajmniej razw roku wykonywane jest koszenie, zapo-biegaj¹ce naturalnej sukcesji ro�linno�cikrzaczastej. Tam, gdzie to mo¿liwe, naj-lepiej u¿ytki takie traktowaæ jak eksten-sywne pastwiska.

4. Bilans sk³adników mineralnychoraz substancji organicznej

15. W bilansie azotu po stronie przychodówuwzglêdnia siê azot z nawozów (natural-nych, organicznych i mineralnych), azotz przyorywanych produktów ubocznychro�lin (s³oma, li�cie), azot wi¹zany biolo-gicznie przez ro�liny motylkowe i azotw opadzie atmosferycznym. Po stronierozchodów jedyn¹, mierzaln¹ pozycj¹ jestazot w zbieranych z pola plonach ro�lin(plon g³ówny i uboczny) (patrz rys. Ele-menty bilansu azotu w gospodarstwie).

16. Bilans azotu nie mo¿e byæ zrównowa¿o-ny, gdy¿ nale¿y siê liczyæ z pewnymi nie-uniknionymi stratami tego sk³adnika po-przez ulatnianie jego gazowych zwi¹zkówdo atmosfery lub wymywanie azotanówdo g³êbszych warstw gleby i do wódgruntowych. W uproszczeniu mo¿naprzyj¹æ, ¿e bezpieczne dla �rodowiska jestdodatnie saldo bilansu azotu, nie przekra-czaj¹ce 30 kg azotu (N) na l ha u¿ytkówrolnych.

ï

nawozymineralne

nawozynaturalne

i organiczne

wi¹zaniebiologiczne

opadz atmosfery

przyoraneplony

uboczne

Elementy bilansu azotu w gospodarstwie

ò ò ò ò ò

U¿ytki rolnesaldo

bilansu

ò òPobranie

z plonami ro�lintowarowych

Pobraniez plonami ro�lin

pastewnych



17. W bilansie fosforu i potasu po stronieprzychodów uwzglêdnia siê sk³adnikiw nawozach (mineralnych, naturalnychi organicznych), a po stronie rozchodówilo�æ fosforu i potasu w zbieranych z polaplonach ro�lin (plon g³ówny i uboczny).

18. Na glebach o �redniej zawarto�ci przy-swajalnego fosforu i potasu (kolor ¿ó³tyna mapach zasobno�ci) bilans tych sk³ad-ników mo¿e byæ zrównowa¿ony (przy-chód = rozchód). Na glebach o bardzoniskiej i niskiej zawarto�ci fosforu i pota-su zaleca siê stosowanie wiêkszych o oko-³o 50% od ich pobrania ilo�ci sk³adnikóww nawozach. Na glebach o zasobno�ciwysokiej, a zw³aszcza bardzo wysokiejzawarto�ci sk³adników, ich dawki w na-wozach mo¿na zmniejszyæ o oko³o 50%w stosunku do pobrania z plonami ro�-lin.

19. Podstaw¹ do ustalania zapotrzebowaniana nawozy wapniowe i wapniowomagne-zowe w gospodarstwie s¹ aktualne wyni-ki badañ odczynu i zawarto�ci przyswa-jalnego magnezu w glebach.

20. W gospodarstwie nale¿y sporz¹dzaæuproszczony bilans substancji organicz-nej pos³uguj¹c siê tak zwanymi wspó³-czynnikami reprodukcji i degradacji (za-³¹cznik 1). Wspó³czynniki te mówi¹o tym, ile substancji organicznej nagro-madzi³o siê lub uleg³o rozk³adowi w gle-bie na powierzchni l ha pod upraw¹ danejro�liny lub ile jej nagromadzi³o siê w wy-niku zastosowania l tony na ha nawozównaturalnych czy s³omy.

21. Nagromadzanie (reprodukcja) substancjiorganicznej nastêpuje pod wieloletnimiuprawami polowymi (ro�liny motylkowei ich mieszanki z trawami), a szczegól-

nie na trwa³ych u¿ytkach zielonych. Pro-cesy rozk³adu (degradacji) przewa¿aj¹pod ro�linami okopowymi, kukurydz¹,a w mniejszym stopniu pod ro�linami zbo-¿owymi. Po zmianie sposobu u¿ytkowa-nia gleby z trwa³ego u¿ytku zielonego nagrunt orny nastêpuje bardzo szybki roz-k³ad i ubytek zawarto�ci substancji orga-nicznej.

22. Przy ujemnym saldzie bilansu substancjiorganicznej nale¿y zmieniæ sposób gospo-darowania. Mo¿e to polegaæ na zwiêksze-niu udzia³u ro�lin wieloletnich w zmia-nowaniu, zwiêkszeniu ilo�ci nawozównaturalnych i masy poplonów i wprowa-dzeniu ochronnej uprawy gleby.

23. Ujemne saldo bilansu substancji organicz-nej, utrzymuj¹ce siê przez okres kilku czykilkunastu lat, mo¿e prowadziæ do degra-dacji gleby i utraty jej ¿yzno�ci i produk-cyjno�ci. Rozk³ad substancji organicznejjest ponadto zwi¹zany z uwalnianiem siêdu¿ej ilo�ci sk³adników mineralnych,a szczególnie azotu, co mo¿e prowadziædo zanieczyszczenia wód gruntowychi wód powierzchniowych.

5. Integrowana ochrona ro�lin

24. Integrowana ochrona ro�lin polega na ³¹-czeniu efektywnych, �rodowiskowo bez-piecznych i spo³ecznie akceptowanychmetod biologicznych, agrotechnicznychi chemicznych, które utrzymuj¹ populacjêagrofagów poni¿ej progów szkodliwo�ci.

25. Próg szkodliwo�ci ekonomicznej jest totaka liczebno�æ szkodnika, nasilenie cho-roby czy liczba chwastów, przy której war-to�æ spodziewanej utraty plonu przewy¿-sza koszt wykonania zabiegu ochronnego.


Urz¹dzanie i zarz¹dzanie gospodarstwem rolnym w rolnictwie zrównowa¿onym B

26. Biologiczne metody ochrony ro�lin pole-gaj¹ na wykorzystaniu chorobotwórczychmikroorganizmów, drapie¿nych i paso¿yt-niczych owadów, owado¿ernych ptakówi innych zwierz¹t do zwalczania szkodni-ków ro�lin, agrofagów i chwastów.

27. Podstawowe metody dzia³ania w ochro-nie biologicznej:✓ trwa³e lub okresowe wprowadzanie

wrogów naturalnych danego agrofa-ga na plantacjê, stosowane g³ówniew sadownictwie i szklarniach,

✓ stwarzanie optymalnych warunkówdla rozwoju i ochrona po¿ytecznychorganizmów, wystêpuj¹cych w natu-ralnym krajobrazie upraw polowych.Miejscem ich wystêpowania s¹ mie-dze, zadrzewienia i zakrzaczenia �ród-polne, uprawy ro�lin miodo- i nekta-rodajnych. Sprzymierzeñcem rolnikas¹ równie¿ ptaki i niektóre ssaki owa-do¿erne (nietoperze, je¿e, krety),

✓ wykorzystywanie biopreparatów opar-tych g³ównie na szczepie bakterii Bacil-lus thuringiensis, stosowanych do zwal-

czania larw, g¹sienic (np. stosowanyw rolnictwie ekologicznym Novodor),

28. Je¿eli zostan¹ stworzone warunki dlaprze¿ycia wrogów naturalnych, wówczasdalsze zabiegi ochrony albo nie bêd¹konieczne, albo bêdzie mo¿liwe zmniej-szenie ich liczby.

29. Metody agrotechniczne w ochronie ro�linpolegaj¹ na:✓ w³a�ciwej konstrukcji p³odozmianu,✓ doborze gatunków i odmian ro�lin od-

pornych na agrofagi,✓ stosowaniu normy wysiewu, terminu

i rozstawy rzêdów, uwzglêdniaj¹cychbiologiê agrofagów, w szczególno�cichwastów oraz sposób mechanicznejuprawy gleby i pielêgnacji ro�lin.

30. W p³odozmianie powinny wystêpowaæprzemiennie ro�liny jare i ozime, zbo¿owei niezbo¿owe, ro�liny uprawiane w sze-rokich rzêdach i zwartym ³anie. Unikaæbezpo�rednich nastêpstw ro�lin o podob-nej wra¿liwo�ci na te same agrofagi.

31. Ro�liny atakowane przez choroby prze-noszone za po�rednictwem gleby i resztekpo¿niwnych, mog¹ przychodziæ na to sa-mo pole w okre�lonych odstêpach czasu.

32. W miarê mo¿liwo�ci, we wszystkich og-niwach zmianowania: zbo¿a � ro�liny ja-re, powinny byæ uprawiane wsiewki i po-plony, ze wzglêdu na ich oddzia³ywaniefitosanitarne czy w³a�ciwo�ci allelopa-tyczne w stosunku do wystêpuj¹cychchwastów.

33. Pierwszeñstwo w uprawie nale¿y dawaæodmianom odpornym na okre�lone agro-fagi, zw³aszcza w regionach nasilonegoich wystêpowania.

34. Mieszanki miêdzygatunkowe i mieszani-ny odmian s¹ bardziej odporne na pora-

P³odozmian

Ro�linaZabiegimechaniczne

Ochronabiologiczna

Ochronachemiczna

ð ï

ñ

Integrowana ochrona ro�lin w gospodarstwiezrównowa¿onym



¿enie przez choroby i szkodniki od zasie-wów jednogatunkowych.

35. Podstawowa uprawa roli ogranicza kon-kurencjê chwastów w stosunku do ro�li-ny uprawnej, a poprawiaj¹c strukturê gle-by wp³ywa na jej aktywno�æ mikrobio-logiczn¹ i równowagê pomiêdzy agrofa-gami i ich drapie¿nikami ¿yj¹cymi w gle-bie.

36. Najbardziej efektywna w ograniczaniuzachwaszczenia jest po¿niwna oraz przed-siewna uprawa roli.

37. Skuteczno�æ mechanicznych zabiegówpielêgnacyjnych, wykonywanych przypomocy brony � chwastownika czy opie-laczy miêdzyrzêdowych, zale¿y od fazyrozwojowej chwastów.

38. Ka¿demu uproszczeniu uprawy roli musitowarzyszyæ zwiêkszone zu¿ycie chemicz-nych �rodków ochrony ro�lin, w szczegól-no�ci herbicydów.

39. Chemiczne �rodki do ochrony ro�lin, wy-wo³uj¹ce najwiêksze zmiany w �rodowi-sku, nale¿y stosowaæ jako uzupe³nieniemetod agrotechnicznych i biologicznych,kiedy wystêpowanie agrofaga (szkodni-ka, choroby, chwastów) przekracza prógszkodliwo�ci ekonomicznej.

40. Aby unikn¹æ niekorzystnych skutkówstosowania chemicznych �rodków ochro-ny ro�lin dla cz³owieka, zwierz¹t i �rodo-wiska, na wykonawcê zabiegów na³o¿o-ny jest obowi¹zek przestrzegania etykie-ty-instrukcji stosowania �rodka ochronyro�lin.

41. Przed planowanym terminem przeprowa-dzania zabiegu ochrony ro�lin nale¿y roz-wa¿yæ zagro¿enia w stosunku do przyro-dy oraz przedsiêwzi¹æ odpowiednie dzia-³ania zapobiegawcze/ochronne.

42. Dzia³ania zapobiegawcze polegaj¹ na:✓ pozostawieniu bez oprysku obrze¿y

pól, g³ównie granicz¹cych z ¿ywop³o-tami, zadrzewieniami, rowami, któres¹ wa¿nym siedliskiem dla po¿ytecz-nych owadów, bêd¹cych jednocze�-nie pokarmem dla wielu gatunków pta-ków � sprzymierzeñców rolnika w ogra-niczaniu wystêpowania wielu szkod-ników,

✓ dok³adnym zabezpieczaniu i siewie naodpowiedni¹ g³êboko�æ zaprawiane-go ziarna, gdy¿ stanowi ono zagro¿e-nie dla ptaków i drobnych ssaków,

✓ wcze�niejszym zawiadomieniu s¹sia-dów � posiadaczy pszczó³, o planowa-nym stosowaniu �rodka, którego dzia-³anie jest niebezpieczne dla pszczó³,

✓ nie wypuszczaniu zwierz¹t na pastwi-sko bezpo�rednio po stosowaniu her-bicydów.

43. Prawid³owy dobór �rodka, terminu stoso-wania i techniki przeprowadzania zabie-gu, pozwala na stosowanie ni¿szej z zale-canych przez producenta dawek.

44. Z asortymentu stosowanych �rodkówochrony ro�lin wykluczyæ nale¿y prepa-raty d³ugo utrzymuj¹ce siê w �rodowis-ku, ze wzglêdu na mo¿liwo�æ kumulacjiw glebie i wodach.

45. Zabiegi ochrony ro�lin nale¿y wyko-nywaæ podczas bezwietrznej pogodyi w miarê mo¿liwo�ci w godzinach wie-czornych uwzglêdniaj¹c zalecenia za-warte w etykiecie-instrukcji stosowa-nia.

46. Nigdy nie nale¿y stosowaæ zabiegówochrony ro�lin wed³ug z góry ustalonegoplanu, lecz na podstawie aktualnego na-silenia wystêpowania agrofagów.

COchrona wód

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej26

C Ochrona wód

1. Wstêp

W rozumieniu hydrologicznym rozró¿niasiê wody opadowe, wody powierzchniowei wody podziemne. Do powierzchniowych za-licza siê wody wszelkiego rodzaju zbiorni-ków od oczek wodnych, poprzez sadzawkii jeziora, a¿ do akwenów morskich oraz wodycieków od strumyków do du¿ych rzek. Wodypodziemne dzieli siê na wody gruntowe p³yt-kie oraz wg³êbne � artezyjskie. Studnie wier-cone siêgaj¹ do poziomu wód artezyjskich,natomiast studnie kopane zasilane s¹ p³ytki-mi wodami gruntowymi. Wymienione rodza-je wód pozostaj¹ ze sob¹ w �cis³ym zwi¹zkui mamy do czynienia ze sta³ym kr¹¿eniemwody w otaczaj¹cym nas �rodowisku. Spo³e-czeñstwo ma prawo do powszechnego dostê-pu do czystej wody traktowanej jako: wodado picia, woda do k¹pieli i rekreacji, wodajako element czystego �rodowiska naturalne-go. Wiêkszo�æ wód �ródl¹dowych w Polsce,z wyj¹tkiem obszarów Przymorza i terenówgórskich, nie spe³nia tych wymogów. Pitnewody wodoci¹gowe pozostaj¹ pod sta³¹ kon-trol¹ i musz¹ spe³niaæ normy jako�ciowe, jak-kolwiek niekiedy woda mo¿e byæ niesmacz-na. Natomiast pitne wody studzienne s¹ prak-tycznie poza kontrol¹ i z regu³y wykazuj¹odstêpstwa od norm jako�ciowych. Stan czy-sto�ci wód ocenia siê na podstawie szereguwska�ników fizycznych i chemicznych ozna-czanych laboratoryjnie. Jednym z podsta-wowych kryteriów oceny przydatno�ci wodydo picia jest zawarto�æ w niej azotanów. Za-warto�æ azotanów w wodzie pitnej nie mo¿eprzekraczaæ 10 mg azotu azotanowego (N-NO3) w l litrze wody. Jak wykaza³y badania,ponad 50% studni kopanych w gospodar-stwach wiejskich dostarcza wody, w której

zawarto�æ azotanów przekracza ustalony limit.�ród³a zanieczyszczenia wód dzielimy na po-zarolnicze i rolnicze. �ród³a rolnicze dziel¹ siêz kolei na punktowe i obszarowe. Do �róde³punktowych zalicza siê zagrodê wiejsk¹, a nie-kiedy ca³¹ wie� w tak zwanej zabudowiezwartej. Rolniczymi �ród³ami punktowymimog¹ byæ równie¿ wiejskie wysypiska �mie-ci, nieszczelne instalacje sanitarne, sk³adowi-ska sta³ych i p³ynnych odchodów zwierzêcych.Z uwagi na mnogo�æ tych �róde³ w Polsce(oko³o 2 miliony zagród wiejskich, ponad 40tysiêcy wsi) �ród³a punktowe okre�la siê czê-sto jako �punktowe � rozproszone�. Obszaro-we �ród³a zanieczyszczeñ to u¿ytki rolne,a szczególnie grunty orne i sady. G³ówne ro-dzaje i �ród³a zanieczyszczeñ pochodz¹cychz rolnictwa oraz ich skutki dla �rodowiskaprzedstawiono w formie syntetycznej tabeli.

Konwencja helsiñska, któr¹ Polska podpi-sa³a, zobowi¹zuje kraje le¿¹ce w zlewni Mo-rza Ba³tyckiego do ograniczenia o po³owê ilo-�ci zwi¹zków azotu i fosforu, przemieszczaj¹-cych siê z wodami rzek do morza. Jest toszczególnie zobowi¹zuj¹ce dla naszego rolnic-twa, gdy¿ 50-60% ogólnej ilo�ci azotu i 30--40% ogólnej ilo�ci fosforu odprowadzanychz terenu Polski do Ba³tyku pochodzi z rolni-czych zanieczyszczeñ punktowych i obszaro-wych. Azot w formie zwi¹zków amonowychi azotanowych jest wprowadzany lub dostajesiê do gleby z nawozami, opadem atmosferycz-nym i w wyniku wi¹zania przez bakterie sym-biotyczne i wolno ¿yj¹ce. Azot zwi¹zków amo-nowych ulega procesowi nitryfikacji i prze-kszta³ca siê w azot azotanowy. Nadmiar nie-pobranego przez ro�liny azotu azotanowegoulega czê�ciowo procesowi wymywania dop³ytkich wód gruntowych, a nastêpnie wódwg³êbnych, jedynie czê�ciowo jest denitryfi-


kowany i ulatnia siê do atmosfery w formiezwi¹zków gazowych. Wody powierzchniowes¹ zanieczyszczane azotanami w wyniku sp³y-wów powierzchniowych (erozji), odp³ywuz wodami drenarskimi lub przemieszczaniaz wodami wg³êbnymi. �ród³em zanieczyszcze-nia azotanami wód gruntowych w obrêbie za-grody wiejskiej s¹ �le przechowywane nawo-zy naturalne, a niekiedy nieszczelne zbiornikido gromadzenia nieczysto�ci (mo¿liwe stratyazotu patrz rysunek).

Zwi¹zki fosforu � fosforany s¹ wprowadza-ne do gleby w formie nawozów i w przeciwieñ-stwie do azotanów nie ulegaj¹ praktycznie stra-

tom ani w wyniku wymywania, ani ulatniania.Mog¹ siê one jednak dostawaæ do wód po-wierzchniowych ze sp³ywaj¹cymi cz¹steczka-mi gleby (erozja) i wraz z azotanami decyduj¹w du¿ej mierze o rozwoju planktonu, a wiêco tak zwanych zakwitach wód. Dlatego zanie-czyszczenie wód fosforanami jest niemniejgro�ne od zanieczyszczenia azotanami.

Wody mog¹ byæ równie¿ zanieczyszcza-ne pozosta³o�ciami chemicznych �rodkówochrony ro�lin oraz innymi substancjamitoksycznymi. �rodki ochrony ro�lin mog¹ siêdostawaæ do wód zarówno w obrêbie zagro-dy wiejskiej jak i z pól, na których s¹ stoso-

Rodzaj zanieczyszczeñ

Sk³adniki pokarmowe ro�lin, g³ównieazotany i fosforany

Substancje toksyczne � �rodki ochro-ny ro�lin, metale ciê¿kie

Drobne nieorganiczne i organicznecz¹stki gleby tworz¹ce zawiesinê

Skutki dla �rodowiska

Pogorszenie jako�ci wody pitnej, nad-mierny rozwój planktonu w wodach po-wierzchniowych, zakwity wód

Ska¿enie wód, zagro¿enie dla ¿yciabiologicznego w wodach, wy³¹czeniewód z rekreacji

Zagro¿enie dla ¿ycia biologicznegowy³¹czenie z rekreacji, trudny przesy³wody

�ród³a zanieczyszczeñ

Nawozy mineralne i naturalne stoso-wane w nadmiernych dawkach lubw niew³a�ciwy sposób

Chemiczna ochrona ro�lin, stosowa-nie osadów �ciekowych i kompostówprzemys³owych

Erozja wodna i wietrzna, stosowanienawozów naturalnych i organicznychw niew³a�ciwy sposób

ñ ñ ò ò

á

á

á

à

à

à

Obraz i straty azotu przemieszczanego do wód

Denitryfikacja Ulatnianieamoniaku

Wi¹zaniebiologiczne

i opadz atmosfery

Nawozymineralnei naturalne

Warstwa orna gleby

Podglebie

Woda gruntowa

sp³yw

przesi¹k

odp³yw

Wodypowierzchniowe

Rzeki

Jeziora

Morze


C Ochrona wód

wane. W obrêbie zagrody zagro¿enie wynikaz niew³a�ciwego ich przechowywania i przy-gotowywania do stosowania (nape³nianiei mycie opryskiwaczy), a w obrêbie pól z wy-mywania do wód gruntowych lub znoszeniaw czasie oprysku do wód powierzchniowych(patrz rysunek). �ród³em innych substancjitoksycznych, na przyk³ad metali ciê¿kich, s¹stosowane niekiedy w rolnictwie osady �cie-kowe i komposty przemys³owe.

Obok ochrony jako�ci obowi¹zuje ochro-na ilo�ci wody, a wiêc oszczêdne zu¿yciewody przez rolnictwo. Bezpo�rednie zu¿yciewody w rolnictwie polskim, na cele domo-we, pojenie zwierz¹t i nawadnianie ro�lin, jeststosunkowo niewielkie i nie przekracza 10%ogólnej ilo�ci wody zu¿ywanej przez wszyst-kie ga³êzie gospodarki. Wi¹¿e siê to ze sto-sunkowo niewielkim obszarem u¿ytków rol-nych wyposa¿onych w urz¹dzenia nawadnia-j¹ce (poni¿ej 1% u¿ytków rolnych) oraz nie-

prawid³ow¹ eksploatacj¹ systemów meliora-cyjnych. Nale¿y stale pamiêtaæ o tym, ¿ePolska nale¿y do krajów o bardzo ma³ychzasobach wody i jej oszczêdno�æ obowi¹zu-je wszystkich u¿ytkowników.

2. Ochrona wód przedzanieczyszczeniami punktowymi

1. Nawozy naturalne s¹ bardzo cennym �ró-d³em sk³adników pokarmowych ro�lin(za³¹cznik 3) i nale¿y d¹¿yæ do maksy-malnego ograniczenia strat tych sk³adni-ków w procesie ich gromadzenia i prze-chowywania. Z lu�no u³o¿onych pryzmobornika lub nie przykrytych pokrywamizbiorników gnojowicy i gnojówki powsta-j¹ bardzo du¿e straty azotu w postaci ga-zowego amoniaku.

2. Miejsca gromadzenia odchodów oraz od-padów gospodarskich stanowi¹ najwiêk-

▲ ▲

▲ ▲

▲

Ulatnianie UlatnianieAtmosfera

Stosowanie�rodków ochrony

ro�lin w polu

Przechowywaniei przygotowywanie�rodków ochronyw gospodarstwie

Wodypowierzchniowe

Rzeki

Jeziora

Morze

Opadsuchyi mokry

Odp³yw Sp³yw, przesi¹k

Zagro¿enia dla �rodowiska ze strony chemicznych �rodków ochrony ro�lin


Ochrona wód Csze, potencjalne �ród³o zanieczyszczeniawód gruntowych w obrêbie zagrody wiej-skiej. Dlatego o skuteczno�ci ochronywód przed zanieczyszczeniami punkto-wymi przes¹dza usytuowanie i wykona-nie pod³óg pomieszczeñ inwentarskichoraz zbiorników na sta³e i p³ynne odcho-dy i odpady gospodarskie.

3. Do odchodów i odpadów ciek³ych zali-cza siê nawozy naturalne, to znaczygnojowicê i gnojówkê oraz �cieki byto-we nie odprowadzone do kanalizacjizbiorczej. Do odchodów i odpadów sta-³ych zalicza siê nawozy naturalne � obor-nik, nawozy organiczne � komposty i od-pady bytowe � �mieci.

4. Cia³a pad³ych zwierz¹t pozostawionew obrêbie gospodarstwa mog¹ powodo-waæ zanieczyszczenie wód. Z wyj¹tkiempojedynczych sztuk drobiu i ma³ych zwie-rz¹t domowych, nie mog¹ byæ zakopywa-ne, a tym bardziej zagrzebywane w pry-zmach obornika czy kompostu. Pad³ezwierzêta nale¿y natychmiast dostarczyædo miejsc utylizacji, najlepiej transportemspecjalistycznym.

P³yty i zbiorniki do przechowywanianawozów naturalnych

5. Wszystkie produkowane w gospodar-stwie p³ynne i sta³e nawozy naturalne orazodpady powinny byæ przechowywanew specjalnych, szczelnych zbiornikach lubna p³ytach usytuowanych w odpowiedniejodleg³o�ci od zabudowañ i granic zagro-dy wiejskiej, zgodnie z wymaganiami pra-wa budowlanego, a przede wszystkim odstudni, stanowi¹cej �ród³o zaopatrzeniaw wodê dla ludzi i zwierz¹t.

6. Obornik mo¿e byæ gromadzony, fermen-towany i przechowywany w pomieszcze-niach inwentarskich lub na p³ytach gnojo-wych ze �cianami bocznymi. Pod³ogi po-mieszczeñ inwentarskich i p³yty gnojowepowinny byæ zabezpieczone przed prze-nikaniem wycieków do gruntu i zaopatrzo-ne w instalacje odprowadzaj¹ce wyciekido szczelnych zbiorników na gnojówkêi wodê gnojow¹.

7. Pojemno�æ p³yty gnojowej powinna za-pewniaæ mo¿liwo�æ gromadzenia i prze-chowywania obornika przez okres co naj-mniej 6 miesiêcy. Pojemno�æ p³yty za-le¿y od wysoko�ci pryzmy obornika.W praktyce powierzchnia p³yty gnojowej,przy wysoko�ci pryzmy obornika 2 mi wy³¹cznie alkierzowym systemie utrzy-mywania zwierz¹t, powinna wynosiæ oko-³o 3,5 m2 na l du¿¹ jednostkê przelicze-niow¹. Powierzchniê tê zmniejsza siêproporcjonalnie do czasu przebywaniazwierz¹t na pastwisku.

8. Dla u³atwienia dowozu i wywozu oborni-ka oraz utrzymania czysto�ci dojazd do po-mieszczeñ inwentarskich i teren otaczaj¹cyp³ytê gnojow¹ powinien byæ utwardzony.Optymalne jest nakrycie p³yty gnojowejdachem, co uniemo¿liwia zalewanie obor-nika przez wodê opadow¹ i jednocze�nie

Wysoko�æpryzmy

obornika (m)

1,01,52,0

Masa obornika(t/1 m2

powierzchni p³yty)

0,901,351,80


C Ochrona wód

chroni obornik przed nadmiernym prze-sychaniem.

9. Nie nale¿y przechowywaæ obornikaw pryzmach polowych, gdy¿ prowadzito do zanieczyszczenia wód gruntowychzwi¹zkami azotu i fosforu oraz przenawo-¿enia powierzchni pod pryzm¹.

10. Pojemno�æ zbiorników na gnojowicêi gnojówkê musi wystarczaæ na przecho-wywanie tych nawozów przez okres conajmniej 6 miesiêcy. W praktyce, na l du¿¹

jednostkê przeliczeniow¹ zwierz¹t (za-³¹cznik 2) w oborze rusztowej, nale¿yprzewidzieæ pojemno�æ zbiornika na gno-jowicê oko³o 10 m3, a na l du¿¹ jednostkêprzeliczeniow¹ w oborze p³ytkiej pojem-no�æ zbiornika na gnojówkê przynajmniej2,5 m3.

11. Zbiorniki na p³ynne odchody zwierzêceoraz bezodp³ywowe zbiorniki do groma-dzenia nieczysto�ci ciek³ych powinnymieæ nieprzepuszczalne dno i �ciany orazszczeln¹ pokrywê z otworem wej�ciowymi otworem wentylacyjnym. Zbiorniki nagnojowicê mog¹ byæ wyposa¿one w po-krywê p³ywaj¹c¹.

12. Nale¿y d¹¿yæ do zmniejszenia ilo�ci gno-jowicy produkowanej w gospodarstwiepoprzez ograniczenie do koniecznegominimum ilo�ci wody zu¿ywanej do my-cia pomieszczeñ inwentarskich i ograni-czenia wycieków z poide³.


Ochrona wód C

z l ha) znajduje siê do 14 kg azotu. Od-p³yw soku do wód powierzchniowychpowoduje ich zanieczyszczenie i pozbawiawodê tlenu. Soki zbierane w studzienkachnale¿y rozlewaæ na pola lub ³¹ki, z którychpochodzi³a masa ro�linna do zakiszania.

17. Nie zaleca siê sporz¹dzania pryzm ki-szonkowych bezpo�rednio na gruncie,gdy¿ soki kiszonkowe przenikaj¹ wtedydo wód gruntowych, a ponadto nastêpujezanieczyszczenie gleby pod pryzm¹. Za-lecanym sposobem konserwacji pasz jestsporz¹dzanie sianokiszonek, z których niema praktycznie wycieków soków. Belesianokiszonki mog¹ byæ przechowywane

Klasa Ilo�æ wody % suchejgnojowicy litrów/sztukê masy

Gêsta do 10 ponad 6

Rozrzedzona 10-30 3.0-6.0

Rzadka ponad 30 do 3

13. Do zbiornika na gnojowicê nie nale¿y od-prowadzaæ substancji pochodz¹cych z do-mowych urz¹dzeñ sanitarnych.

Inne rozwi¹zania zwi¹zanez ochron¹ wód

14. Wszystkie, produkowane w gospodar-stwie pasze soczyste, powinny byæ prze-chowywane w specjalnych zbiornikach(silosach) lub na p³ytach usytuowanychw odpowiedniej odleg³o�ci od zabudowañi granic zagrody wiejskiej. Odleg³o�æ tawynika z wymagañ prawa budowlanegoi podana jest w pozwoleniu na budowêodpowiednich urz¹dzeñ.

15. Przy kiszeniu �wie¿ej masy ro�linnejwycieka przeciêtnie oko³o 0,2 m3 sokuz l tony zakiszanej, zielonej masy. Sokikiszonkowe powinny byæ odprowadza-ne do studzienek zbiorczych, stanowi¹-cych integraln¹ czê�æ sk³adow¹ silosówp³askich i wie¿owych. Niezale¿nie odstudzienek zaleca siê stosowanie na dnosilosu p³askiego warstwy pociêtej s³omy,zatrzymuj¹cej soki kiszonkowe. Jednatona pociêtej s³omy mo¿e wch³on¹æ do2,5 m3 soku.

16. Soki kiszonkowe zawieraj¹ znaczne ilo-�ci sk³adników mineralnych, w tym zwi¹z-ków azotu. W soku odp³ywaj¹cym z 25 tonzakiszanej masy zielonej (�redni plon


C Ochrona wód

w dowolnym miejscu, nawet na otwartejprzestrzeni.

18. Gospodarstwa posiadaj¹ce indywidualneujêcie wody powinny posiadaæ szczelnyzbiornik do czasowego gromadzenia cie-k³ych nieczysto�ci. Zbiornik powinienbyæ wyposa¿ony w szczeln¹ pokrywêz zamykanym otworem do usuwanianieczysto�ci.

19. Gospodarstwa wyposa¿one w wodoci¹gzu¿ywaj¹ znacznie wiêcej wody, ni¿ go-spodarstwa korzystaj¹ce z ujêcia w³asne-go (studni), co powoduje zwiêkszenie ilo-�ci �cieków. Gospodarstwa te powinnybyæ przy³¹czone do zbiorczej sieci ka-nalizacyjnej lub posiadaæ przydomow¹oczyszczalniê �cieków.

20. Nie nale¿y odprowadzaæ �cieków bezpo-�rednio do wód powierzchniowych anirozlewaæ ich na pola.

21. Bezodp³ywowe zbiorniki powinny byæopró¿niane przy pomocy wozów aseniza-cyjnych, a zawarto�æ dostarczana do naj-bli¿szej oczyszczalni �cieków.

22. W gospodarstwie rolnym istniej¹ warunkido selektywnej zbiórki i zagospodarowa-nia odpadów domowych:✓ wszelkie odpady organiczne (zielona

masa, resztki po¿ywienia) powinny

byæ usuwane na pryzmy kompostowelub na pryzmy obornika,

✓ odpady papierowe mo¿na spalaæ w pie-cach, równie¿ w piecach c.o. i w pale-niskach kuchennych (spalanie �mieci naotwartej przestrzeni jest niewskazane),

✓ inne odpady � nieorganiczne, a szcze-gólnie tworzywa sztuczne (worki ponawozach mineralnych, folie po siano-kiszonkach) i metale, nale¿y gromadziæw specjalnych pojemnikach i przeka-zywaæ do punktów zbiórki odpadówlub na wiejskie wysypiska �mieci,

✓ puste opakowania po �rodkach ochro-ny ro�lin zobowi¹zany jest przyj¹æproducent lub dystrybutor �rodka.Opakowañ tych nie wolno wykorzy-stywaæ do innych celów, a tak¿e spa-laæ, wyrzucaæ na wysypiska odpadów,czy zakopywaæ.

23. Wywo¿enie i pozostawianie odpadóww miejscach przypadkowych, czêsto w le-sie, podlega karze administracyjnej i sta-nowi bardzo powa¿ne i dotkliwe dla in-nych osób, naruszenie norm wspó³¿yciaspo³ecznego.

24. Za szczególnie szkodliwe substancje uzna-je siê ró¿ne zwi¹zki organiczne (paliwo,smary, chemiczne �rodki ochrony ro�lin)oraz nawozy mineralne. Substancje te do-staj¹ siê do wody przy myciu ci¹gników,rozsiewaczy nawozów i opryskiwaczy.Zu¿yte oleje i smary z maszyn rolniczychnale¿y gromadziæ w osobnym zbiornikui przekazywaæ do stacji benzynowej lub in-nego punktu zbiorczego.

25. Myjnie maszyn i sprzêtu rolniczego po-winny byæ wykonane w sposób zabez-pieczaj¹cy przed przenikaniem szkodli-wych substancji do wód gruntowych.


Ochrona wód COptymalnym rozwi¹zaniem jest skonstru-owanie myjni na pod³o¿u biologicznymo mi¹¿szo�ci co najmniej 50 cm, sk³adaj¹-cym siê w 50% z pociêtej s³omy, 25%z torfu wysokiego i 25% gleby, pod�cielo-nym 10 cm warstw¹ drena¿u ¿wirowego.Powierzchnia pod³o¿a, na której u³o¿onajest stosowna konstrukcja (rampa) chroni¹-ca je przed zniszczeniem przez wje¿d¿a-j¹cy sprzêt, powinna byæ obsiana traw¹.

✓ dopuszcza siê sk³adowanie tych nawo-zów w pryzmach uformowanych nanieprzepuszczalnym pod³o¿u pod przy-kryciem z materia³u wodoszczelnego,

✓ pryzmy nie mog¹ byæ zak³adane na spa-dkach terenu oraz w strefach ochronypo�redniej i strefach wra¿liwych wód,

✓ nie dopuszcza siê sk³adowania w pry-zmach saletry amonowej i nawozówzawieraj¹cych azotan amonowy w ilo-�ci, która odpowiada zawarto�ci azo-tu ca³kowitego powy¿ej 28%.

29. Nawozy w postaci p³ynnej nale¿y przecho-wywaæ w oryginalnych opakowaniach lubw szczelnych, przystosowanych do tegocelu zbiornikach. Zbiornik nale¿y posado-wiæ na szczelnej tacy o pojemno�ci od-powiadaj¹cej pojemno�ci zbiornika.

26. W gospodarstwach nie posiadaj¹cych myj-ni lepiej jest myæ rozsiewacze i rozlewa-cze nawozów oraz opryskiwacze bezpo-�rednio w polu, zmieniaj¹c miejsce posto-ju i wypryskuj¹c wodê z mycia zbiornikaw trakcie przejazdu roboczego po polu.

27. Nawozy mineralne nale¿y przechowywaæw oryginalnych opakowaniach, w zamk-niêtych magazynach lub przynajmniej poddachem. Wysoko�æ stosu opakowañ na-wozów zawieraj¹cych saletrê amonow¹i nawozy saletrzane nie mo¿e przekraczaæ4 worków.

28. Nawozy dostarczane luzem powinny byæprzechowywane w magazynach lub podzadaszeniem:

30. Za³adunek i roz³adunek nawozów sta³ychi przetaczanie nawozów p³ynnych niemog¹ siê odbywaæ w sposób powoduj¹cyzanieczyszczenie gleby.

3. Ochrona wód przed zanieczyszcze-niami obszarowymi

31. Nawozy naturalne i mineralne powinnybyæ stosowane w taki sposób i w takich


C Ochrona wód

terminach, które ograniczaj¹ ryzyko prze-mieszczania siê zawartych w nich sk³ad-ników (szczególnie azotu i fosforu) dowód powierzchniowych i podziemnych.Stosowanie nawozów nie mo¿e równie¿powodowaæ zagro¿eñ dla zdrowia ludzii zwierz¹t.

32. Nie nale¿y stosowaæ:✓ wszelkich nawozów na glebach zala-

nych wod¹ oraz przykrytych �niegiemlub zamarzniêtych,

✓ nawozów naturalnych w postaci p³yn-nej i mineralnych azotowych na gle-bach bez okrywy ro�linnej, po³o¿o-nych na stokach o nachyleniu wiêk-szym ni¿ 10%,

✓ nawozów naturalnych w postaci p³yn-nej pog³ównie na ro�liny przeznaczo-ne do bezpo�redniego spo¿ycia przezludzi.

33. Nawozy nale¿y stosowaæ równomierniena ca³ej powierzchni pola w sposób wy-kluczaj¹cy nawo¿enie pól i upraw do tegonie przeznaczonych.

34. Nawozy mineralne w postaci sta³ej stosu-je siê przy u¿yciu rozsiewaczy i siewni-ków nawozowych lub rêcznie z tym, ¿ew bezpo�rednim s¹siedztwie stref ochron-nych �róde³ i ujêæ wody oraz zbiornikówi cieków wodnych mo¿na je stosowaæ tyl-ko rêcznie.

35. Nawozy mineralne w formie p³ynnej sto-suje siê przy u¿yciu specjalnych rozlewa-czy lub opryskiwaczy wyposa¿onychw belki polowe z koñcówkami lub wê¿a-mi rozlewowymi.

36. Prace us³ugowe w zakresie stosowania na-wozów mog¹ byæ wykonywane tylko przezabsolwentów szkó³ rolniczych lub przez

osoby posiadaj¹ce �wiadectwo ukoñcze-nia szkolenia w tym zakresie.

Dawki i terminy stosowanianawozów naturalnych i mineralnych

37. Nawozy naturalne nale¿y stosowaæ podro�liny o d³ugim okresie wegetacji, najle-piej wykorzystuj¹ce zawarte w nich sk³ad-niki pokarmowe, a szczególnie azot.

38. Dawki nawozów naturalnych nale¿y usta-laæ wed³ug zawarto�ci w nich tak zwane-go azotu dzia³aj¹cego. Azot dzia³aj¹cywykazuje takie samo dzia³anie nawozowejak azot nawozów mineralnych. Przy prze-liczaniu azotu ca³kowitego nawozów na-turalnych, podanego w za³¹czniku, na azotdzia³aj¹cy nale¿y pos³ugiwaæ siê wzorem:

Azot dzia³aj¹cy = azot ca³kowityx równowa¿nik nawozowy

Równowa¿nik dla terminustosowania nawozu

jesienny wiosenny

Obornik 0,30 0,30

Gnojowica 0,50 0,60

Gnojówka 0,50 0,80

Rodzajnawozu

39. Roczna dawka nawozu naturalnego niemo¿e przekraczaæ jego ilo�ci zawieraj¹-cej 170 kg azotu ca³kowitego na l ha u¿yt-ków rolnych. Je¿eli ilo�æ nawozów natu-ralnych, produkowanych w gospodar-stwie, przeliczonych na azot ca³kowity,przekracza 170 kg azotu na l ha, wskazu-


Ochrona wód Cje to na nadmiern¹ obsadê inwentarza.Rolnik powinien wówczas albo zmniej-szyæ obsadê inwentarza, albo zawrzeæumowê z s¹siadami na odbiór nadwy¿ko-wych ilo�ci nawozów naturalnych.

40. Nawozy naturalne oraz organiczne w po-staci sta³ej i p³ynnej powinny byæ stoso-wane, na pola w okresie od l marca do 30listopada.

41. Gnojowicê i gnojówkê powinno siê stoso-waæ na nie obsian¹ glebê, najlepiej w okre-sie wczesnej wiosny. Dopuszcza siê sto-sowanie tych nawozów naturalnych po-g³ównie na ro�liny, z wyj¹tkiem ro�linprzeznaczonych do bezpo�redniego spo-¿ycia przez ludzi lub na krótko przed ichskarmianiem przez zwierzêta. Rocznadawka gnojowicy nie powinna przekra-czaæ 45 m3 (170 kg N) na ha.

42. Optymalnym terminem stosowania obor-nika jest wczesna wiosna. Obornik mo¿ebyæ wywo¿ony równie¿ w okresie pó�-nej jesieni pod warunkiem, ¿e bêdzienatychmiast przyorany. Nale¿y unikaæwywo¿enia obornika w okresie pó�negolata lub wczesnej jesieni z uwagi na mo¿-liwe straty azotu zarówno w formie gazo-wej (amoniak) jak i w formie przesi¹kówdo wód gruntowych (azotany). Pog³ów-ne stosowanie nawozów naturalnych orazorganicznych w postaci sta³ej dopuszczal-ne jest tylko na u¿ytkach zielonych i wie-loletnich uprawach polowych. Rocznadawka obornika nie powinna przekraczaæ40 ton (l70 kg N) na hektar.

43. Nawozy naturalne oraz organiczne mu-sz¹ byæ przykryte lub wymieszane z gle-b¹ za pomoc¹ narzêdzi uprawowych niepó�niej ni¿ nastêpnego dnia po ich zasto-

sowaniu. Gnojowicê i gnojówkê najlepiejjest wprowadzaæ bezpo�rednio do glebyza pomoc¹ wê¿y rozlewowych po³¹czo-nych z zêbami kultywatora. Stosowaniepog³ówne tych nawozów odbywa siê przyu¿yciu wê¿y rozlewowych. Tylko na u¿yt-kach zielonych i trwa³ych uprawach po-lowych dopuszcza siê stosowanie p³ytekrozbryzgowych.

44. Nawozów naturalnych nie nale¿y stoso-waæ w odleg³o�ci mniejszej ni¿ 20 m odstref ochronnych �róde³ i ujêæ wody, brze-gu zbiorników oraz cieków wodnych,k¹pielisk zlokalizowanych na wodach po-wierzchniowych oraz obszarów morskie-go pasa nadbrze¿nego. Nawozy natural-ne w postaci p³ynnej mog¹ byæ stosowa-ne, gdy poziom wody podziemnej jestponi¿ej l ,2 m.

45. Nawozy mineralne azotowe stosuje siêw okresach bezpo�rednio poprzedzaj¹-cych maksymalne zapotrzebowanie ro�linna sk³adniki pokarmowe. Dawkê nawo-zów azotowych nale¿y podzieliæ na kilkaczê�ci, z których wiêkszo�æ stosuje siêpodczas wegetacji ro�lin (pog³ównie).

46. Nawozy mineralne, szczególnie azotowe,powinny byæ stosowane w dawkach od-powiadaj¹cych potrzebom nawozowymro�lin, zgodnie z zasadami doradztwa na-wozowego. Pod ro�liny, pod które zasto-sowane bêd¹ nawozy naturalne, dawkaazotu mineralnego stanowi ró¿nicê pomiê-dzy potrzebami nawozowymi ro�lin i ilo-�ci¹ azotu dzia³aj¹cego w nawozach natu-ralnych.

47. Stosowanie tak zwanych pó�nych dawekazotu, wi¹¿e siê zawsze z ryzykiem na-gromadzenia azotanów w glebie, a nastêp-


C Ochrona wód

nie ich wymywania do wód gruntowych.Nawo¿enie takie jest uzasadnione tylkow uprawie ro�lin, które ze wzglêdów tech-nologicznych powinny zawieraæ du¿obia³ka (np. pszenice jako�ciowe).

Stosowanie �ciekówi osadów �ciekowych

48. Do rolniczego wykorzystania nadaj¹ siê

�cieki bytowe oraz �cieki komunalne lub

przemys³owe i osady �ciekowe, które

spe³niaj¹ wymagania sanitarne a zawar-

to�æ metali ciê¿kich nie przekracza war-

to�ci okre�lonych w rozporz¹dzeniu Mi-

nistra �rodowiska. Odpowiedzialno�æ za

spe³nianie tych wymagañ ponosi jednost-

ka oferuj¹ca �cieki lub osady �ciekowe.

49. �cieki mog¹ byæ stosowane do nawad-

niania lub nawo¿enia u¿ytków rolnych

oraz stawów wykorzystywanych do cho-

wu lub hodowli ryb.

50. Zabrania siê rolniczego wykorzystania

�cieków:

✓ gdy grunt jest zamarzniêty do g³ê-

boko�ci 30 cm lub przykryty �niegiem

z wyj¹tkiem dna stawów,

✓ na gruntach wykorzystywanych do

uprawy ro�lin, przeznaczonych do

spo¿ycia w stanie surowym,

✓ na gruntach, w których zwierciad³o

wód podziemnych znajduje siê p³ycej

ni¿ 1,5 m od powierzchni ziemi lub od

dna rowu rozprowadzaj¹cego �cieki,

✓ na obszarach o spadku terenu wiêk-

szym ni¿ 10% dla gruntów ornych

i 20% dla ³¹k, pastwisk oraz plantacji

drzew le�nych.

51. Zakazuje siê stosowania komunalnychosadów �ciekowych:✓ na obszarach parków narodowych i re-

zerwatów przyrody,✓ w pasie gruntu o szeroko�ci 50 m bez-

po�rednio przylegaj¹cego do brzegówjezior i cieków,

✓ na terenach zalewowych, czasowopodtopionych i bagiennych,

✓ na terenach czasowo zamarzniêtychi pokrytych �niegiem,

✓ na gruntach o du¿ej przepuszczal-no�ci, stanowi¹cych w szczególno�cipiaski lu�ne i s³abogliniaste oraz pia-ski gliniaste lekkie,

✓ na gruntach rolnych o spadku przekra-czaj¹cym 10%,

✓ na terenach po³o¿onych w odleg³o�cimniejszej ni¿ 100 m od ujêcia wody,domu mieszkalnego lub zak³adu pro-dukcji ¿ywno�ci,

✓ na gruntach, na których rosn¹ ro�linyjagodowe i warzywa � w ci¹gu 18miesiêcy poprzedzaj¹cych zbioryi w czasie zbiorów,

✓ na gruntach wykorzystywanych na pa-stwiska i ³¹ki,

✓ na gruntach wykorzystywanych doupraw pod os³onami.

Stosowanie chemicznych �rodkówochrony ro�lin

52. Decyzja o stosowaniu chemicznych �rod-

ków ochrony ro�lin i wybór najbardziej

w³a�ciwego powinny byæ podejmowane

bardzo rozwa¿nie po uprzednim rozpo-


Ochrona wód Cznaniu agrofaga, którego wystêpowanie

chcemy ograniczyæ oraz upewnieniu siê,

¿e nasilenie jego wystêpowania przekra-

cza próg szkodliwo�ci.

53. Ka¿dy, kto stosuje chemiczne �rodki

ochrony ro�lin, powinien:

✓ mieæ �wiadomo�æ potencjalnego za-

gro¿enia dla ludzi, zwierz¹t, po¿ytecz-

nych owadów i ogólnie �rodowiska,

✓ znaæ prawid³owy sposób przecho-

wywania, przemieszczania, miesza-

nia �rodków, przygotowywania okre-

�lonego stê¿enia roztworów,

✓ umieæ przygotowaæ opryskiwacz do

w³a�ciwego i bezpiecznego dla ludzi

oraz �rodowiska wykonania zabiegu

ochrony ro�lin.

54. Zanim zacznie stosowaæ siê wybrany �ro-

dek, nale¿y dok³adnie przeczytaæ i zro-

zumieæ etykietê � instrukcjê stosowania,

która zawiera wszystkie informacje doty-

cz¹ce bezpiecznego stosowania chemicz-

nego �rodka ochrony ro�lin. Nigdy nie

nale¿y u¿ywaæ �rodka nie posiadaj¹cego

oryginalnej etykiety � instrukcji stosowa-

nia.

55. Wody powierzchniowe s¹ nara¿one na

po�rednie i bezpo�rednie zanieczy-

szczenie �rodkami ochrony ro�lin, co

mo¿e mieæ powa¿ne konsekwencje dla

�rodowiska.

56. Opryskiwanie �rodkami chemicznymi

strefy przybrze¿nej wód stanowi zagro-

¿enie dla ro�lin wodnych, bêd¹cych wa¿-

nym sk³adnikiem ekosystemu wodnego.

57. Podstawow¹ zasad¹ w czasie przepro-

wadzania oprysków w pobli¿u ciekówwodnych jest przeje¿d¿anie opryski-waczem w kierunku przeciwnym do kie-runku p³yn¹cej wody, gdy¿ zmniejsza toryzyko jej zanieczyszczenia.

58. Chemiczne �rodki ochrony ro�lin mog¹byæ stosowane przy pomocy aparatury(opryskiwaczy), która spe³nia wszystkiewarunki bezpiecznego wykonania zabie-gu, czyli sprawnej technicznie. Zabiegochrony ro�lin mo¿e byæ wykonywanyprzez osoby przeszkolone.

59. Chemiczne �rodki ochrony ro�lin nie po-winny byæ stosowane z mniejsz¹ objêto-�ci¹ wody ni¿ zalecana na etykiecie � in-strukcji stosowania. Stosowanie mniejszejobjêto�ci wody powoduje zmniejszeniewielko�ci kropel, co zwiêksza prawdopo-dobieñstwo znoszenia cieczy opryskowej.

60. W celu ograniczenia znoszenia przed roz-poczêciem zabiegu nale¿y:

✓ zapoznaæ siê z prognoz¹ pogody,a w szczególno�ci z si³¹ i kierunkiemwiatru,

✓ sprawdziæ czy sprzêt u¿ywany dooprysku jest sprawny technicznie (wy-posa¿ony w rozpylacze zapobiegaj¹ce

znoszeniu),


C Ochrona wód

✓ ustawiæ belkê opryskiwacza na odpo-

wiedniej wysoko�ci,

✓ utrzymywaæ szybko�æ przejazdu opry-skiwacza oraz ci�nienie, które zapewnidawkê i objêto�æ przewidzian¹ dla sto-sowanego preparatu.

61. Chemiczne �rodki ochrony ro�lin po-winny byæ stosowane tylko na okre�lon¹powierzchniê i ro�linê uprawn¹, na któ-rej zabieg mia³ byæ wykonany, a ilo�ænaniesionego �rodka zapewni wysok¹skuteczno�æ zabiegu.

62. Chemiczne �rodki ochrony ro�lin mo¿nastosowaæ sprzêtem naziemnym, na polachoddalonych co najmniej 5 m od dróg pu-blicznych i co najmniej 20 m od zabudo-wañ, ogrodów dzia³kowych, pasiek, plan-tacji ro�lin zielarskich, rezerwatów i par-ków przyrody, linii brzegowej wód po-wierzchniowych oraz od granic strefyochronnej ujêæ wody pitnej.

63. Zabrania siê zak³adania, w odleg³o�cimniejszej ni¿ 20 m od obiektów, o któ-rych mowa w pkt. 62, upraw wymagaj¹-cych intensywnego stosowania �rodkówochrony ro�lin.

64. Po zakoñczeniu pracy opryskiwacz nale-¿y umyæ. Wodê z mycia zbiornika nale¿ywypryskaæ na chronionym polu.

65. Niedopuszczalne jest mycie opryski-wacza i wylewanie wody do cieków wod-nych, gdy¿ stanowi to bezpo�rednie za-gro¿enie dla jako�ci wody.

Agrotechniczne metodyzapobiegania zanieczyszczeniu wód

66. Prawid³owo u³o¿one zmianowanie ro�linogranicza ilo�æ azotu mineralnego wymy-

wanego z gleby w okresie jesienno-zimo-wym (za³¹cznik 4).

67. Zwiêkszenie w zmianowaniu udzia³u takzwanych pól zielonych to znaczy ro�lin

ozimych, ro�lin wieloletnich i wszelkie-go rodzaju poplonów i miêdzyplonówpowoduje zmniejszenie ilo�ci mineral-nych form azotu w glebie i jego prze-mieszczania do wód gruntowych. Na te-renach równinnych oko³o 60% po-wierzchni gruntów ornych, a na terenachzagro¿onych erozj¹ przynajmniej 75%powierzchni gruntów ornych powinnopozostawaæ przez ca³y rok pod okryw¹ro�linn¹.

68. W ogniwie zmianowania: ro�liny ozime� ro�liny jare, bardzo du¿¹ rolê w ogra-niczaniu wymywania azotanów maj¹ miê-dzyplony okre�lane jako ro�liny okrywo-we. Pe³ne dzia³anie ochronne miêdzyplo-nów ujawnia siê przy wiosennym termi-nie ich przyorywania.

69. Stratom azotu mineralnego z gleby zapo-biega równie¿ przyorywanie rozdrobnionejs³omy zbó¿, rzepaku i kukurydzy. Ka¿datona przyoranej s³omy mo¿e w wyniku


Ochrona wód Ctak zwanego procesu immobilizacji, zwi¹-zaæ oko³o 10 kg azotu mineralnego. S³o-ma ro�lin str¹czkowych jest znacznie za-sobniejsza w azot i nie przyczynia siê doimmobilizacji jego mineralnych formw glebie.

70. Dzia³anie ochronne s³omy jest mniejszeod dzia³ania zielonego pola, ale oko³o20% powierzchni gruntów, które powinnypozostawaæ w okresie zimy pod okryw¹ro�linn¹ mo¿na zast¹piæ przyoraniem s³o-my wed³ug zale¿no�ci:

nia runi oraz od liczby dni wypasu nakwaterze:

71. Resztki wieloletnich ro�lin motylkowychi ich mieszanek z trawami nale¿y przy-orywaæ w okresie pó�nej jesieni. Stano-wisko to najlepiej jest przeznaczyæ poduprawê ro�lin jarych o du¿ych wyma-ganiach nawozowych w stosunku do azo-tu jak ziemniak, burak, kukurydza. W ta-kim ogniwie zmianowania nie stosuje siêju¿ oczywi�cie nawozów naturalnych czynawozów organicznych.

72. Na pastwiskach mo¿e dochodziæ doznacznych strat azotu z punktowo pozo-stawianych odchodów zwierz¹t. Mniejszepotencjalne zagro¿enie nadmiarem azotustwarzaj¹ racjonalnie u¿ytkowane ³¹ki.W praktyce zaleca siê przemienny, pastwi-skowo-ko�ny sposób gospodarowania nau¿ytkach zielonych.

73. W okresie u¿ytkowania pastwiskowegonale¿y stosowaæ wypas rotacyjny, syste-mem kwaterowym lub dawkowanym.Liczba kwater zale¿y od okresu odrasta-

1.6 ha z przyoran¹ s³om¹= l ha zielonego pola

74. Nie nale¿y wypasaæ zwierz¹t w okresachgdy gleba jest nadmiernie uwilgotnionaoraz po po³owie pa�dziernika, gdy¿ sk³ad-niki nawozowe z odchodów mog¹ siêwówczas przemieszczaæ do wód grunto-wych.

75. W okresie przebywania na pastwiskuzwierzêta musz¹ mieæ sta³y dostêp dowody, najlepiej z poide³ zainstalowanychprzy beczkowozach. Poid³a powinny byæczêsto przemieszczane, aby unikn¹æ punk-towej koncentracji odchodów zwierz¹ti niszczenia darni w miejscach pojenia.Jako wodopój nie mog¹ s³u¿yæ naturalnezbiorniki i cieki wodne.

76. W wypasie owiec nale¿y stosowaæ kosza-rzenie lu�ne, przeznaczaj¹c 2-3 m2 po-wierzchni na l sztukê na dobê. Nie po-winno siê wypasaæ owiec na terenach �ró-dliskowych i le¿¹cych przy ciekach wod-nych oraz na stromych stokach.

Liczba kwater =(okres odrastania runi w dniach /

liczba dni wypasu na kwaterze) + l


C Ochrona wód

77. Trwa³e u¿ytki zielone o zdegradowanejruni powinny byæ odnawiane. Podsta-wowym sposobem odnawiania u¿ytku jestpodsiew, ewentualnie z czê�ciowymzniszczeniem starej darni oraz poprawalub zmiana sposobu u¿ytkowania i nawo-¿enia.

78. Tylko wyj¹tkowo stosuje siê przeoraniedarni i ponowny obsiew u¿ytku zielonego.Przy takim postêpowaniu uwalniaj¹ siêbardzo du¿e ilo�ci azotu, który mo¿e po-wodowaæ zanieczyszczenie wód grunto-wych, zw³aszcza przy p³ytkim ich zale-ganiu. Po przeoraniu darni zaleca siê przezokres jednego roku uprawiaæ ro�liny pa-stewne o du¿ych potrzebach nawozowychw stosunku do azotu, na przyk³ad ¿yto nazielono i potem kukurydzê w plonie wtór-

nym tak jednak aby ponownie zasiaæ tra-wê w optymalnym terminie.

79. Zamianê u¿ytku zielonego na grunt ornynale¿y traktowaæ jako ostateczno�æ. W³¹-czaj¹c u¿ytek zielony w system zmiano-wania polowego nale¿y w pe³ni uwzglêd-niæ nieuniknion¹ mineralizacjê bardzodu¿ych ilo�ci azotu ze wszystkimi ujem-nymi skutkami �rodowiskowymi.

80. U¿ytków zielonych, po³o¿onych w pobli¿uzabudowañ inwentarskich, nie mo¿na trak-towaæ jako sta³ych wybiegów dla zwierz¹t.Du¿a koncentracja zwierz¹t wi¹¿e siê z nie-uniknionymi stratami azotu w formie gazo-wej (amoniak) i w formie azotanów zanie-czyszczaj¹cych wody gruntowe, a darñ ule-ga ca³kowitemu zanieczyszczeniu. Wybie-gi, tam gdzie s¹ konieczne, powinny byænale¿ycie wybudowane i traktowane jakoprzed³u¿enie budynków inwentarskich.

81. Trwa³e u¿ytki zielone, po³o¿one w bez-po�rednim s¹siedztwie wód powierzch-niowych, obok funkcji produkcyjnychmusz¹ spe³niaæ funkcje ochronne w sto-sunku do tych wód, stanowi¹c strefy bu-forowe pomiêdzy gruntami ornymi i wo-dami. Szczególnej troski wymagaj¹ u¿yt-ki zielone na glebach murszowych i gle-bach organicznych, które ³atwo mog¹ ule-gaæ degradacji.

DOchrona

gruntów rolnych


D Ochrona gruntów rolnych

1. Wstêp

Gleba jest wytworem z³o¿onego procesu,zwanego procesem glebotwórczym, na którysk³adaj¹ siê oddzia³ywania klimatu, ska³y ma-cierzystej, po³o¿enia w rze�bie terenu i przedewszystkim organizmów ro�linnych i zwierzê-cych. Proces ten jest powolny i przebiegaz szybko�ci¹ l cm wytworzonej gleby na 100--400 lat. Z tego wzglêdu glebê uwa¿a siê zazasób w praktyce nieodnawialny i powinnaona podlegaæ szczególnej ochronie. Gleby,obok przebiegaj¹cego bardzo powoli ale sta-le procesu tworzenia, podlegaj¹ równocze�nieprocesom degradacji, które niekiedy mog¹przebiegaæ bardzo szybko. Wyró¿nia siêprocesy degradacji fizycznej, chemiczneji biologicznej gleb. Procesy te s¹ ze sob¹ �ci-�le po³¹czone i mog¹ byæ wywo³ywane tymisamymi przyczynami. Degradacja gleb po-woduje równie¿ okre�lone skutki �rodowisko-

we, wykraczaj¹ce poza samo �rodowisko gle-bowe (patrz rysunek).

Degradacja fizyczna polega na stracie okre-�lonej masy gleby w wyniku procesów erozjiwodnej i wietrznej oraz na pogorszeniu w³a�ci-wo�ci powietrzno-wodnych gleby (zaskorupia-nie, zbito�æ, rozp³ywanie siê gleby). Szczegól-nie gro�na, bo nieodwracalna jest strata masygleby, czê�ciowo tylko wyrównywana proce-sem jej tworzenia. Uwa¿a siê, ¿e strata masygleby w ilo�ci l tony z ha na rok, w wynikuprocesów erozyjnych, mo¿e w okresie 50-100lat doprowadziæ do ca³kowitej jej degradacji.Degradacja chemiczna polega na stratachsk³adników pokarmowych ro�lin, nagromadza-niu siê substancji szkodliwych oraz na zakwa-szaniu i zasalaniu gleby. Procesy te prowadz¹do zmniejszania siê ¿yzno�ci gleby, czyli jejzdolno�ci do wydawania du¿ych i o dobrej ja-ko�ci plonów ro�lin. W warunkach glebowo-klimatycznych Polski szczególnie nasilony

Proces degradacji gleb i ich wp³yw na �rodowisko

▲▲

▲ ▲

▲

▲

→

→

→

Degradacja fizyczna

ErozjaZagêszczenie glebyRozp³ywanie gleby

Procesy degradacji glebw obrêbie gospodarstwa

Degradacjachemiczna

Wymywaniesk³adników

Metale ciê¿kieZakwaszanie

Degradacjabiologiczna

Spadek zawarto�cisubst. organicznej

Sk³admikroorganizmów

Wp³yw naatmosferê

Wp³ywna wodê

Wp³yw nabioró¿norodno�æ


Ochrona gruntów rolnych Di gro�ny jest proces zakwaszania gleb, nato-miast proces ich zasalania nie odgrywa wiêk-szej roli. Degradacja biologiczna obejmujeprocesy zmniejszania siê zawarto�ci substan-cji organicznej (wêgla organicznego) oraz nie-korzystne zmiany w sk³adzie mikroflory i mi-krofauny glebowej. W sk³adzie mikrofloryi mikrofauny zaczynaj¹ przewa¿aæ mikroor-ganizmy szkodliwe dla ro�lin nad mikroorga-nizmami po¿ytecznymi (np. bakteriami wi¹-¿¹cymi azot z powietrza).

Wszystkie opisane procesy degradacji pro-wadz¹ do zmniejszania siê ¿yzno�ci gleby, toznaczy jej zdolno�ci do wydawania du¿ychi o po¿¹danych cechach jako�ciowych plonówro�lin. Zmniejsza siê równie¿ wówczas �rodowi-skowa rola gleby, polegaj¹ca na magazynowa-niu wody i sk³adników mineralnych oraz nazapobieganiu ujemnym skutkom nagromadza-nia substancji szkodliwych dla ro�lin, zwierz¹ti ludzi. Ochrona gleby jest szczególnym obo-wi¹zkiem rolnika, dla którego stanowi onawarsztat pracy i podstawê utrzymania.

2. Ochrona gleb przed erozj¹i degradacj¹ fizyczn¹

Erozja1. Szkodliwo�æ erozji wodnej polega na

niszczeniu wierzchniej a czêsto i g³êb-szych warstw gleby oraz na przemiesz-czaniu cz¹stek glebowych i sk³adnikówmineralnych, zawartych w glebie, do wódpowierzchniowych. Szczególne zagro¿e-nie dla jako�ci wód stanowi¹ sk³adnikibiogenne � azot i fosfor. Ochrona glebprzed erozj¹ wodn¹ stanowi zatem rów-nocze�nie ochronê wód.

2. Stopieñ zagro¿enia gleb przez erozjêwodn¹ zale¿y od nastêpuj¹cych czynni-

ków: intensywno�ci opadów, rodzajuutworu glebowego, po³o¿enia pola w rze�-bie terenu, rodzaju okrywy ro�linnej i spo-sobu uprawy gleby.

3. Na gruntach podatnych na erozjê nale¿yprowadziæ okre�lony sposób gospodaro-wania i stosowaæ specjalne zabiegi prze-ciwerozyjne:

✓ grunty na stokach o nachyleniu powy-¿ej 20% (12°) powinny byæ trwalezadarnione lub zalesione,

✓ na gruntach o nachyleniu 10-20% (6°--12°) mo¿na prowadziæ gospodarkê

Stopieñ podatno�ci Rodzaj utworugleb na erozjê wodn¹ glebowego

Bardzo podatne gleby py³owe, szcze-gólnie lessy

Silnie podatne piaski lu�ne i rêdzinykredowe

�rednio podatne ¿wiry i piaski gliniaste

S³abo podatne gliny lekkie i gliny�rednie

Odporne gliny ciê¿kie, i³y i glebyszkieletowe



polow¹, ale przy regularnym stosowa-niu zabiegów przeciwerozyjnych,

✓ grunty po³o¿one na stokach o nachyle-niu do 10% (do 6°), zw³aszcza na d³u-gich sk³onach, s¹ s³abiej zagro¿oneprzez erozjê wodn¹, ale wskazany jesttutaj specjalny sposób uprawy roli,

✓ drogi sp³ywu wód opadowych nale¿yzadarniæ, a ruñ trawiast¹ kosiæ przynaj-mniej dwukrotnie w okresie wegetacji.

¿ynierskimi (zasypywanie, utwardzaniedna, kanalizowanie itp.) i wykracza pozamo¿liwo�ci jednego gospodarstwa.

5. Erozjê mo¿na w znacznym stopniu ogra-niczyæ stosuj¹c p³odozmiany przeciwero-zyjne, w sk³ad których powinny wchodziæro�liny motylkowe i ich mieszanki z tra-wami oraz ro�liny ozime tzw. �zielonepola�. W grupie ro�lin ozimych szcze-gólnie polecane s¹ rzepak, ¿yto i pszen-¿yto, które tworz¹ zwart¹ okrywê ju¿w okresie jesiennym.

6. Po wcze�nie zebranym przedplonie, poktórym nastêpuje ro�lina jara, nale¿y prze-widzieæ uprawê poplonów �ciernisko-wych lub ozimych, które bêd¹ os³ania³yglebê. Ro�liny poplonowe najlepiejpozostawiæ nie przyorane na okres zimy,w formie mulczu.

7. Nie obsiane powierzchnie gleb ornych za-leca siê przykrywaæ na okres jesienno-zi-mowy wszystkimi dostêpnymi w gospo-darstwie materia³ami jak s³oma, ³êty, li�cie.Materia³y te spe³niaj¹ równie¿ funkcjemulczu i chroni¹ glebê przed niszczeniemprzez krople deszczu, zatrzymuj¹ �niegi ograniczaj¹ zmywy wiosenne gleby.

8. Na gruntach ornych, po³o¿onych na sto-kach, wszystkie zabiegi uprawowe powin-ny byæ dokonywane w kierunku poprzecz-nym do nachylenia stoku. Orkê najlepiejwykonaæ p³ugiem obracalnym lub uchyl-nym odk³adaj¹c skiby w górê stoku.

9. Przy uprawie gleby po³o¿onej na zbo-czach korzystne jest zast¹pienie uprawyp³u¿nej przez uprawê bezorkow¹. Douprawy gleby stosuje siê wówczas kulty-wator z szerokimi ³apami (gruber), a douprawy przedsiewnej bierne zestawyuprawowe, sk³adaj¹ce siê z brony lub kul-

4. Wystêpuj¹ce na gruntach ornych w¹wo-zy powinny byæ zagospodarowane, abyzapobiec procesom dalszego ich rozwo-ju. Zagospodarowanie w¹wozów wi¹¿esiê na ogó³ z kosztownymi zabiegami in-


Ochrona gruntów rolnych D

tywatora i wa³u strunowego lub pier�cie-niowego.

10. Na glebach zagro¿onych erozj¹ w stop-niu silnym, jako dodatkowy zabieg prze-ciwerozyjny, poleca siê g³êboszowanie.Zabieg ten polega na dokonywaniu g³ê-bokich naciêæ w glebie i spulchnianiupodglebia, co zwiêksza pojemno�æ wod-n¹ gleby i u³atwia wsi¹kanie wody dog³êbszych jej warstw. G³êboszowaniewykonuje siê specjalnym narzêdziem �g³êboszem, wymagaj¹cym du¿ej si³y uci¹-gu. Zabieg ten jest kosztowny, ale wystar-czy go wykonywaæ w odstêpach 3-4 let-nich.

Erozja wietrzna

11. Szkodliwo�æ erozji wietrznej polega nazwiewaniu wierzchniej warstwy gleby,mechanicznym niszczeniu ro�lin i ods³a-nianiu ich systemu korzeniowego orazzanieczyszczaniu cz¹stkami gleby wód ipowietrza. Cz¹stki gleby nios¹ ze sob¹sk³adniki mineralne i organiczne, a tak¿epozosta³o�ci �rodków ochrony ro�lin.Ochrona gleb przed erozj¹ wietrzn¹ sta-nowi zatem równocze�nie ochronê powie-trza i wód.

12. Stopieñ zagro¿enia gleb przez erozjêwietrzn¹ zale¿y od nastêpuj¹cych czyn-ników: ukszta³towania powierzchni gle-by, rodzaju utworu glebowego, wilgotno-�ci gleby, kierunku i szybko�ci wiatru orazod obecno�ci i rodzaju okrywy ro�linnej.Najbardziej podatne na erozjê wietrzn¹ s¹gleby py³owe i piaskowe.

13. Do najskuteczniejszych zabiegów prze-ciw erozji wietrznej zalicza siê:✓ zak³adanie i pielêgnowanie �ródpol-

nych pasów zadrzewieñ i zakrzaczeñ,✓ sta³e utrzymywanie gleby pod okry-

w¹ ro�linn¹ (ro�liny wieloletnie, �zie-lone pola�),

✓ przykrywanie na okres wczesnej wio-sny materia³ami mulczuj¹cymi po-wierzchnie gleb przeznaczone podro�liny pó�nego siewu lub sadzenia(ziemniak, kukurydza).

14. Wystêpuj¹ce na terenie gospodarstwa wy-dmy powinny byæ zalesiane lub zakrza-czane, aby zapobiec powiêkszaniu ich ob-szaru.

15. Na glebach i terenach szczególnie zagro-¿onych przez erozjê wietrzn¹ zaleca siêstosowaæ uprawê bezorkow¹ (bez odwra-



cania gleby), a tam gdzie pozwala na towyposa¿enie techniczne gospodarstwa �równie¿ siewy bezpo�rednie. Nale¿y na-tomiast unikaæ stosowania narzêdzi ak-tywnych, np. glebogryzarki.

16. Wiêkszo�æ zabiegów agrotechnicznych,chroni¹cych glebê przed erozj¹ wodn¹,zapobiega równie¿ erozji wietrznej.

Stosunki powietrzno-wodne gleb nagruntach ornych

17. Na stosunki powietrzno-wodne glebywp³ywa jej sk³ad granulometryczny orazstruktura. Struktura gleby jest wynikiemjej naturalnych w³a�ciwo�ci oraz sposo-bu u¿ytkowania przez rolnika.

19. Dobra struktura gleby wytwarza siêw wyniku �wiadomych postêpowañ rol-nika polegaj¹cych na:✓ w³a�ciwym doborze i kolejno�ci ro�lin

w zmianowaniu,✓ prawid³owym wykonywaniu zabie-

gów uprawowych, zapewniaj¹cychdobre spulchnienie roli i wyrównaniejej powierzchni,

✓ utrzymaniu optymalnego odczynu gle-by i zawarto�ci w niej substancji orga-nicznej,

✓ zapewnieniu sprawnego dzia³ania sys-temu melioracyjnego, odwadniaj¹ce-go i nawadniaj¹cego glebê.

20. Na gruntach ornych, nie nara¿onych naerozjê, podstawowym zabiegiem uprawo-wym jest orka, wykonywana na g³êboko�æwarstwy ornej (20-25 cm). Zalecanymnarzêdziem jest p³ug obracalny lub wa-had³owy, umo¿liwiaj¹cy odk³adanie ski-by w jednym kierunku i eliminuj¹cy po-wstawanie bruzd i nierówno�ci na polu.

21. Orka powinna byæ wykonywana przyoptymalnym uwilgotnieniu gleby i w ko-

18. Gleba posiadaj¹ca dobr¹ strukturê zapew-nia ro�linom i organizmom glebowym w³a-�ciwe stosunki powietrznowodne i wyka-zuje z regu³y optymalny stan zwiêz³o�ci.Gleba taka jest równie¿ odporna na proce-sy, powoduj¹ce zaskorupianie roli.


Ochrona gruntów rolnych Dlejnych latach na nieco inn¹ g³êboko�æ.Wykonywanie orki gleby nadmiernieuwilgotnionej i stale na tê sam¹ g³êbo-ko�æ prowadzi do wytworzenia podeszwyp³u¿nej, utrudniaj¹cej przesi¹k wodyi przenikanie powietrza oraz rozrost ko-rzeni ro�lin w g³êbszych warstwach gle-by.

22. Pog³êbianie orki powinno byæ dokonywa-ne stopniowo (do l cm rocznie) i tylko naglebach, których warstwa orna wykazujeoptymalny odczyn i w³a�ciw¹ zawarto�æsubstancji organicznej. Pog³êbiania orkinie zaleca siê na glebach bardzo lekkichi lekkich, o ma³ej z regu³y zawarto�ci sub-stancji organicznej.

23. W przypadku wytworzenia podeszwyp³u¿nej, lub na glebach o wadliwej budo-wie profilu (zawieraj¹cych warstwy nie-przepuszczalne) zaleca siê stosowanie g³ê-boszy. G³êboszowanie takich gleb nale¿ypowtarzaæ w odstêpach kilkuletnich.

24. Celem innych, poza ork¹, zabiegów upra-wowych jest utrzymanie w³a�ciwego sta-nu roli (wierzchniej warstwy gleby), za-pewnienie szybkich wschodów i prawi-

d³owego wzrostu ro�lin oraz niszczeniechwastów. Podstawowym narzêdziemdo uprawy po¿niwnej jest kultywatoro sztywnych ³apach (gruber) po³¹czonyz wa³em strunowym lub pier�cieniowym.

25. Zabiegów uprawowych powinno siê wy-konywaæ tak du¿o jak to jest konieczne,a zarazem tak ma³o jak jest to mo¿liwe.

26. Na glebach o du¿ej zawarto�ci cz¹stek py-³owych podstawowym problemem jestpowstawanie zaskorupiania roli, praktycz-nie po ka¿dym wiêkszym opadzie desz-czu. Zaskorupienie roli jest szczególniegro�ne dla wschodz¹cych i m³odych ro-�lin w fazie kie³ka lub li�cieni. Dlategotermin uprawowego zabiegu przedsiew-nego i siewu nale¿y dostosowaæ do prze-widywanego przebiegu pogody. Lepiejjest siew nieco opó�niæ, ni¿ dokonywaægo w nadmiernie wilgotn¹ glebê lub przedprzewidywanym deszczem.

Stosunki powietrzno-wodne glebu¿ytków zielonych

27. Regulacja stosunków powietrzno-wod-nych ma bardzo du¿e znaczenie na trwa-³ych u¿ytkach zielonych, gdy¿ zale¿y odnich rozwój po¿¹danych gatunków ro�lin-no�ci ³¹kowej (traw, ro�lin motylkowychi zió³).

28. Do regulacji tych stosunków na u¿ytkachzielonych s³u¿y w pierwszym rzêdzie w³a-�ciwy system melioracji odwadniaj¹co--nawadniaj¹cych. Rolnicy, bêd¹cy u¿yt-kownikami gruntów zmeliorowanych,maj¹ obowi¹zek konserwacji i pielêgna-cji sieci rowów na tych terenach.

29. Konserwacja i eksploatacja urz¹dzeñ me-lioracyjnych, jak równie¿ odwadnianie



i nawadnianie obiektu, powinno byæ wy-konywane przez spó³kê wodn¹, zgodniez instrukcj¹ techniczno-rolniczej eksploata-cji obiektu. Termin rozpoczêcia odwadnia-nia lub nawadniania ustala siê w zale¿no-�ci od g³êboko�ci zwierciad³a wody grun-

towej w studzience obserwacyjnej orazpoziomu wody w rowach. Rolnicy, bêd¹-cy u¿ytkownikami terenów zmeliorowa-nych, maj¹ obowi¹zek �wiadczeñ na rzeczspó³ki wodnej w formie robocizny lubsk³adek pieniê¿nych.

30. Wiêkszo�æ systemów melioracyjnychz otwartymi rowami melioracyjnymiokaza³a siê w praktyce skuteczna tylkow dzia³aniach odwadniaj¹cych. Eksplo-atacja tych systemów powinna polegaæ naregulacji odp³ywu wód i mo¿liwie d³ugimutrzymywaniu zapasów wody w profiluglebowym na górnym dopuszczalnympoziomie.

31. Utrzymywanie optymalnego uwilgotnie-nia gleb u¿ytków zielonych zapobiegamineralizacji substancji organicznej,zwiêksza plony zielonej masy i siana orazogranicza przesi¹k i odp³yw sk³adnikówmineralnych do wód gruntowych i wódpowierzchniowych.

32. Koszenie ³¹k i wypas byd³a musi siê od-bywaæ przy takiej wilgotno�ci gleby, ¿ebyko³a ci¹gników i racice zwierz¹t nie po-zostawia³y �ladów na powierzchni u¿yt-ku zielonego i nie powodowa³y uszkodzeñruni ³¹kowej oraz nie zmienia³y w nieko-rzystnym kierunku stosunków powietrz-no-wodnych w glebie.

3. Ochrona gleb przed degradacj¹chemiczn¹

33. Jako zdegradowane trzeba w praktycetraktowaæ gleby silnie zakwaszone i o bar-dzo niskiej zawarto�ci przyswajanychsk³adników pokarmowych. Gleby takiewymagaj¹ kosztownych zabiegów rekul-tywacyjnych.


Ochrona gruntów rolnych D34. Nie nale¿y nigdy dopuszczaæ do silnego

zakwaszenia gleb lub bardzo znacznegoich wyczerpania z rezerw przyswajalnychform sk³adników pokarmowych. Gle-by takie wykazuj¹ ma³¹ produkcyjno�æi z trudem ulegaj¹ wzbogaceniu w sk³ad-niki, nawet po zastosowaniu du¿ych da-wek nawozów.

35. Typowa degradacja chemiczna gleb mamiejsce w przypadku ich zanieczyszcze-nia szkodliwymi substancjami chemicz-nymi. Do substancji tych nale¿¹ metaleciê¿kie, wêglowodory wielopier�cienio-we i pozosta³o�ci doglebowo stosowanychchemicznych �rodków ochrony ro�lin. Za-nieczyszczenie gleb mo¿e nast¹piæ w wy-niku oddzia³ywania przemys³u i ruchu sa-mochodowego oraz przy niew³a�ciwymstosowaniu osadów �ciekowych do na-wo¿enia gleb.

36. Wyró¿nia siê sze�æ klas stanu czysto�cigleb, pod wzglêdem zawarto�ci metaliciê¿kich:✓ 0 � zawarto�æ naturalna✓ I � zawarto�æ podwy¿szona✓ II do V � gleby zanieczyszczone.

37. Na glebach o naturalnej (klasa 0) i pod-wy¿szonej (klasa I) zawarto�ci metaliciê¿kich mo¿na uprawiaæ bez ograniczeñwszystkie ro�liny przeznaczone do spo-¿ycia przez ludzi lub na paszê dla zwie-rz¹t gospodarskich. Gleby takie zajmuj¹w Polsce ponad 98% powierzchni u¿yt-ków rolnych.

38. Na glebach wykazuj¹cych podwy¿szon¹zawarto�æ metali ciê¿kich (oznaczonychjako I), nie wolno stosowaæ osadów �cie-kowych.

39. Gleby zanieczyszczone (klasa II do V)wymagaj¹ specjalnego traktowania, zgod-

nie z zaleceniami Stacji Chemiczno-Rol-niczej. Gleby takie wystêpuj¹ w Polscetylko w rejonach silnie uprzemys³owio-nych i zajmuj¹ niespe³na 2% powierzch-ni u¿ytków rolnych.

40. Stosuj¹c chemiczne �rodki ochrony ro-�lin nale¿y unikaæ wolno rozk³adaj¹cychsiê, o ma³ej selektywno�ci oraz takich,które musz¹ byæ stosowane w du¿ychdawkach.

41. Aby ograniczyæ ujemny wp³yw herbicy-dów na glebê, w ro�linach uprawianychw szerokie rzêdy, stosowaæ je w sposóbpasowy, co zmniejsza ilo�æ �rodka wpro-wadzanego do gleby.

Odczyn gleb

42. Odczyn, którego miarê stanowi warto�æpH, jest podstawowym i naj³atwiej mie-rzalnym wska�nikiem ¿yzno�ci gleby.Gleby u¿ytków rolnych powinny wyka-zywaæ warto�æ pH w graniach 5,0 do 7,0.Warto�æ pH poni¿ej 4,5 sygnalizujeniebezpieczeñstwo degradacji gleby,a warto�æ powy¿ej 7,0 �wiadczy o jej al-kalizacji, która mo¿e wykazywaæ ujem-ne skutki dla gleby i ro�lin.

43. Odczyn wywiera wp³yw bezpo�rednii po�redni na wzrost, rozwój i plonowa-nie ro�lin. Wp³yw po�redni polega nazmianie przyswajalno�ci sk³adnikówpokarmowych, zmianie toksyczno�cisk³adników szkodliwych, a tak¿e na zmia-nach sk³adu i aktywno�ci mikroorgani-zmów glebowych.

44. Badania odczynu gleby nale¿y zlecaæw regularnych odstêpach czasu, nie rza-dziej jednak ni¿ co 4-6 lat Stacji Chemicz-no-Rolniczej. Wyniki badañ przekazywa-



ne s¹ rolnikowi w postaci mapek odczy-nu i potrzeb wapnowania gleb.

45. Optymalny odczyn gleby jest ró¿ny dlaposzczególnych gatunków ro�lin. Ro�li-ny uprawiane na glebach lekkich plonuj¹zadowalaj¹co przy odczynie lekko kwa-�nym, a nawet kwa�nym. Ro�liny upra-wiane na glebach lepszych wymagaj¹

odczynu przynajmniej lekko kwa�nego,a nawet obojêtnego.

46. Dawki nawozów wapniowych ustala siêna podstawie potrzeb wapnowania orazkategorii agronomicznej gleby (gleby bar-dzo lekkie, lekkie, �rednie i ciê¿kie). Przytakich samych potrzebach wapnowaniawiêksze dawki nawozów zalecane s¹ nagleby ciê¿sze, ni¿ na gleby l¿ejsze.

47. Kwa�nemu odczynowi gleby towarzysz¹zwykle niedobory magnezu. Je¿eli brakmagnezu potwierdzony jest analiz¹ gle-by nale¿y zastosowaæ nawozy wapniowo--magnezowe.

48. Gleby u¿ytków zielonych, wykazuj¹cekwa�ny odczyn, powinny byæ wapnowa-ne na równi z glebami gruntów ornych.Nie wymagaj¹ wapnowania gleby orga-niczne (torfy i mursze) o pH powy¿ej 5,0.

49. Nie nale¿y stosowaæ nawozów wapnio-wych na gleby nie u¿ytkowane rolniczo(od³ogi, u¿ytki ekologiczne), zw³aszczapo³o¿one w strefach ochronnych i strefachwra¿liwych wód.

50. Do odkwaszania gleb i wzbogacania ichw magnez mo¿na stosowaæ tylko nawozywapniowe i wapniowo-magnezowe do-puszczone do obrotu i stosowania w rol-nictwie. Nawozy takie s¹ bezpieczne dla�rodowiska glebowego i uprawianych ro-�lin.

51. Nale¿y ¿¹daæ atestu od sprzedawcy na ka¿-d¹ dostarczon¹ partiê nawozu wapniowe-go i wapniowo-magnezowego. W ate�ciepodana jest miêdzy innymi zawarto�æsk³adników u¿ytecznych, wapnia i magne-zu, która s³u¿y do ustalania dawki nawo-zów na hektar.

52. Nawozy wapniowe powinny byæ rozsie-wane, najlepiej po ¿niwach i wymieszane

Odczyn gleby Potrzeby wapnowania

Bardzo kwa�ny,pH do 4,5 konieczne

Kwa�ny,pH 4,6-5,5 potrzebne

Lekko kwa�ny, wskazane / ograniczonepH 5,6-6,8 (gleby lekkie)

Obojêtny, ograniczone / zbêdnepH 6,8-7,2 (gleby lekkie)

Zasadowy, pH od 7,2 zbêdne


Ochrona gruntów rolnych Dz gleb¹ za pomoc¹ p³uga, kultywatora lubnarzêdzi aktywnych. Dopuszcza siê stoso-wanie nawozów wapniowych na przed-wio�niu, na glebê powierzchniowo za-marzniêt¹, nie podtopion¹. Na trwa³ychu¿ytkach zielonych wapnowanie nale¿yprzeprowadzaæ w okresie jesieni.

53. Nawozy wapniowe nie mog¹ siê znale�æw bezpo�rednim kontakcie z nawozaminaturalnymi. W wyniku reakcji chemicz-nych zachodz¹ wówczas straty amonia-ku, który zanieczyszcza atmosferê, a podostaniu siê na powierzchniê gleby, po-woduje jej zakwaszenie.

54. Do rozsiewu nawozów wapniowych nale-¿y stosowaæ specjalne, dobrze wyregulo-wane rozsiewacze. Zapewnia to równo-mierne rozmieszczenie nawozów na ca-³ej powierzchni pola. U¿ycie do tych ce-lów rozrzutników obornika nie jest wska-zane. Nierównomierny rozsiew nawozówwapniowych mo¿e powodowaæ lokalnienadmierny wzrost pH gleby z ujemnymitego skutkami.

Zawarto�æ przyswajalnych formsk³adników pokarmowych

55. Dla uzyskania du¿ych i o dobrej jako�ciplonów ro�lin konieczne jest optymalneich zaopatrzenie w podstawowe sk³adni-ki pokarmowe, azot, fosfor, potas i ma-gnez oraz w mikroelementy, bor, cynk,mangan, mied�, molibden. Nale¿y jedno-cze�nie unikaæ nadmiaru tych sk³adnikóww glebie, gdy¿ mo¿e wówczas wyst¹piæ ichwymywanie, powoduj¹ce zanieczyszczeniewód gruntowych i nastêpnie wód po-wierzchniowych.

56. Rolnik powinien zlecaæ Stacji Chemicz-no-Rolniczej badania:✓ zawarto�ci przyswajalnych form

fosforu, potasu i magnezu w glebie,w odstêpach 4-6 letnich,

✓ zawarto�ci azotu mineralnego, corocz-nie w okresie wczesnej wiosny (z uwa-gi na koszty praktykuje to tylko nie-wielu rolników),

✓ badanie gleb na zawarto�æ mikroele-mentów, ale tylko w przypadku podej-rzeñ wystêpowania ich nadmiarów lubniedoborów.

Zawarto�æ Barwask³adników na mapie

pokarmowych zasobno�ci

Bardzo niska br¹zowa

Niska czerwona

�rednia ¿ó³ta

Wysoka niebieska

Bardzo wysoka zielona



57. Za optymaln¹, ze wzglêdów produkcyj-nych, ekonomicznych i ekologicznych,uznaje siê �redni¹ zawarto�æ sk³adnikóww glebie oznaczan¹ przez Stacjê Chemicz-no-Rolnicz¹ barw¹ ¿ó³t¹ na mapie zasob-no�ci i odczynu gleb. Na takich glebachnale¿y stosowaæ dawki nawozów (natural-nych i mineralnych), odpowiadaj¹ce po-trzebom pokarmowym ro�lin.

58. Na glebach o bardzo niskiej i niskiej za-warto�ci sk³adników, oznaczanych przezStacjê barw¹ brunatn¹ i czerwon¹, ko-nieczne jest stosowanie naddatkówfosforu, potasu i magnezu ponad potrze-by pokarmowe ro�lin, w celu doprowa-dzenia gleby do stanu zawarto�ci �red-niej.

59. Na glebach o wysokiej i bardzo wysokiejzawarto�ci fosforu, potasu i magnezu, ichdawki w nawozach mog¹ byæ mniejsze odpotrzeb pokarmowych ro�lin. Nadmiernedawki fosforu, zw³aszcza na glebach na-ra¿onych na erozjê wodn¹, mog¹ prowa-dziæ do zmywów sk³adnika do wód po-wierzchniowych, a nadmierne dawki po-tasu powoduj¹ niepo¿¹dane nagromadza-nie sk³adnika w plonie wegetatywnych(zielona masa) i zapasowych (bulwy, ko-rzenie) czê�ciach ro�lin.

60. Podstawowym �ród³em magnezu s¹ na-wozy wapniowo-magnezowe i regulacjizasobno�ci gleby w magnez nale¿ydokonywaæ ³¹cznie z regulacj¹ odczynugleby. Zagadnienie to, w warunkach na-szego kraju, ma bardzo du¿e znaczeniewobec ma³ych zasobów magnezu w gle-bach (zw³aszcza w glebach kwa�nych).

61. Dawki nawozów azotowych powinny od-powiadaæ potrzebom pokarmowym ro�lin,z uwzglêdnieniem ilo�ci azotu dzia³aj¹-

cego, pochodz¹cego z nawozów natural-nych, opadu atmosferycznego i wi¹zane-go biologicznie. Nadmierne dawki azotuprowadz¹ do strat sk³adnika w formie ga-zowej (do atmosfery) i w formie azota-


Ochrona gruntów rolnych Dnów (do wód gruntowych i powierzchnio-wych), co stanowi stratê finansow¹ i stwa-rza zagro¿enie ekologiczne.

62. Potrzeby pokarmowe ro�lin odpowiada-j¹, w przybli¿eniu, ilo�ci sk³adnika zawar-tej w plonie koñcowym. Mo¿na je wyli-czyæ, mno¿¹c wielko�æ oczekiwanegoplonu ro�lin przez pobranie sk³adnika najednostkê plonu (za³¹cznik 5).

63. Do wyliczeñ uproszczonych mo¿na prze-liczyæ plony ro�lin na jednostki zbo¿owe(za³¹cznik 6) i pomno¿yæ przez �red-nie pobranie sk³adników na jednostkêzbo¿ow¹ plonu. Pobranie to wynosi oko-³o: 2,4 kg azotu (N), 1,1 kg fosforu (P

2O

5)

i 2,6 kg potasu (K2O) na jednostkê zbo-

¿ow¹ plonu.64. ¯ywienie ro�lin musi byæ zrównowa¿o-

ne, to znaczy ka¿dy sk³adnik powinienbyæ dostarczony w optymalnej ilo�ci,a wszystkie sk³adniki musz¹ do siebie po-zostawaæ w optymalnym stosunku. Nie-dobór lub nadmiar jednego czy kilkusk³adników powoduje ograniczenie wiel-ko�ci i jako�ci plonu ro�lin oraz nieko-rzystnie oddzia³uje na �rodowisko przy-rodnicze.

4. Ochrona gleb przed degradacj¹biologiczn¹

Glebowa substancja organiczna

65. Substancja organiczna wp³ywa korzyst-nie na cechy biologiczne, chemicznei fizyczne gleby. W miarê wzrostu ilo�cisubstancji organicznej poprawia siê struk-tura i ³atwo�æ uprawy gleby, zwiêksza jejpojemno�æ wodna i zawarto�æ sk³adnikówpokarmowych oraz polepsza odporno�æ

gleby na erozjê i degradacjê fizyczn¹i chemiczn¹.

66. Naturalna zawarto�æ substancji organicz-nej zale¿y od sk³adu granulometryczne-go gleby. Gleby zwiê�lejsze zawieraj¹wiêcej substancji organicznej ni¿ glebylekkie i wykazuj¹ z regu³y wiêksz¹ mi¹¿-szo�æ poziomu orno-próchnicznego.

67. Aktualna zawarto�æ substancji organicz-nej jest wynikiem równowagi procesówprowadz¹cych do jej nagromadzania (re-produkcji) i rozk³adu (degradacji). Oby-dwa rodzaje procesów maj¹ charakter mi-krobiologiczny, ale rolnik ma na nie du¿ywp³yw poprzez sposób gospodarowania.

68. Nagromadzaniu substancji organicznejsprzyja stosowanie obornika i nawozóworganicznych, a tak¿e przyorywanie s³o-my (z dodatkiem azotu). Tak zwanaochronna uprawa gleby i regularne wap-nowanie sprzyjaj¹ natomiast utrwalaniuzawarto�ci substancji organicznej. Ochron-na uprawa polega na stosowaniu zasady�tak du¿o zabiegów uprawowych jak to jestkonieczne, tak ma³o jak jest to mo¿liwe�.

69. Rozk³ad substancji organicznej jest pro-cesem naturalnym i mo¿na tylko ograni-czyæ jego szybko�æ i rozk³ad w czasie.Zbyt szybkie tempo tego procesu w krót-kim okresie czasu prowadzi do uwalnia-nia du¿ych ilo�ci mineralnych zwi¹zkówazotu i fosforu, które mog¹ siê przedosta-waæ do wód gruntowych i powierzchnio-wych, powoduj¹c ich zanieczyszczenie,a nawet ska¿enie.

Aktywno�æ biologiczna gleby

70. ¯yzne gleby odznaczaj¹ siê wysok¹aktywno�ci¹ biologiczn¹. Glebê tak¹ za-



mieszkuj¹ bardzo ró¿norodne i liczne orga-nizmy (bakterie, grzyby, drobne zwierzêta),spe³niaj¹ce w³a�ciw¹ dla ka¿dego gatunkurolê w utrzymaniu ¿yzno�ci gleby.

71. Do zwierz¹t widocznych go³ym okiemnale¿¹ d¿d¿ownice, których obecno�æ�wiadczy o ¿yzno�ci, jak równie¿ o bra-ku szkodliwych zanieczyszczeñ gleby, naktóre s¹ one bardzo wra¿liwe. Obecno�æd¿d¿ownic, wyczuwalna elastyczno�æ gle-by pod stop¹ i charakterystyczny, przy-jemny jej zapach s¹ znanymi rolnikomcechami ¿yznej gleby.

72. Stosowanie dobrze roz³o¿onego obornikai kompostów, przyorywanie znacznych ilo-�ci resztek po¿niwnych i uprawa ro�lin wie-loletnich zwiêkszaj¹ liczebno�æ d¿d¿ownici aktywno�æ biologiczn¹ gleby. Do czynni-ków oddzia³uj¹cych ujemnie nale¿y nato-miast stosowanie nadmiernych dawek na-wozów mineralnych i gnojowicy, w którychazot wystêpuje w formie amonowej.

73. Liczebno�æ d¿d¿ownic wzrasta w glebachp³ytko uprawianych i przy ograniczonejuprawie mechanicznej. Orka, przy wszyst-kich jej zaletach, niszczy jednak systemkanalików glebowych po d¿d¿ownicach,powoduj¹c pogorszenie naturalnych sto-sunków powietrzno-wodnych gleby.

74. ¯yzna gleba odznacza siê przewag¹ orga-nizmów po¿ytecznych dla ro�lin upraw-nych nad organizmami szkodliwymi.W³a�ciwy stosunek obydwu grup organi-zmów mo¿na regulowaæ przez w³a�ciwezmianowanie.

75. W zmianowaniu nale¿y unikaæ zbyt czê-stej uprawy po sobie ro�lin powoduj¹cychtzw. zmêczenie gleby (koniczyna, burak,³ubin). Do zmianowañ wysyconych zbo-¿ami powinno siê wprowadzaæ ro�liny sa-nitarne (owies, rzepak, ro�liny str¹czko-we), zapobiegaj¹ce nagromadzaniu orga-nizmów szkodliwych.

EOchrona powietrza


E Ochrona powietrza

1. Wstêp

Powietrze uchodzi za dobro niewyczerpal-ne i w pe³ni odnawialne. Konieczno�æ ochro-ny powietrza na obszarach wiejskich, jestznacznie mniej zauwa¿alna w porównaniuz potrzeb¹ ochrony wód. Powszechnie uwa-¿a siê, ¿e na wsi mamy �czyste� powietrze.W rzeczywisto�ci powietrze, zarówno w dol-nych, jak i górnych warstwach atmosfery, jestczêsto zanieczyszczone py³ami, mikroorga-nizmami i py³kami ro�lin, a tak¿e lotnymisubstancjami o charakterze nieorganicznymi organicznym. G³ównymi substancjami za-nieczyszczaj¹cymi powietrze, mog¹cymi po-chodziæ z rolnictwa, s¹ py³y (cz¹stki gleby)i dymy oraz ró¿ne zwi¹zki gazowe, w tymzwi¹zki o przykrym zapachu, zwane w skró-cie substancjami odorowymi.

Wiêkszo�æ wytwarzanych w rolnictwie ga-zów zaliczana jest do tzw. gazów cieplarnia-nych (dwutlenek wêgla, metan i tlenki azotu)powoduj¹cych ocieplanie klimatu.

Najwiêkszym producentem metanu, któryjest wydzielany w procesie trawienia s¹ zwie-rzêta prze¿uwaj¹ce. Metan i tlenki azotu wy-dzielane s¹ w czasie spalania resztek po¿niw-nych, jak równie¿ z miejsc sk³adowania od-chodów zwierzêcych. Emisja tlenków azotuma równie¿ miejsce z gleby, w czasie stoso-wania nawozów organicznych i mineralnych,jak równie¿ podczas biologicznego wi¹zaniaazotu. W ogólnej puli emitowanych gazówcieplarnianych w Polsce oko³o 25% metanui 60% tlenków azotu pochodzi z rolnictwa.Udzia³ rolnictwa w ogólnej ilo�ci emitowa-nego dwutlenku wêgla podczas spalania ole-jów napêdowych jest bardzo niewielki i wy-nosi poni¿ej 0,5%. Polska jest zobowi¹zanaporozumieniami miêdzynarodowymi dozmniejszenia emisji gazów cieplarnianychz terenu naszego kraju. Wobec wysokiegoudzia³u rolnictwa w emisji metanu i tlenkuazotu rolnicy powinni podejmowaæ dzia³aniaograniczaj¹ce ilo�æ tych gazów, powstaj¹cychna terenie gospodarstwa (patrz rysunek). Poza

�ród³a gazów cieplarnianych z rolnictwa

▲ ▲

▲▲

▲

▲ ▲ ▲ ▲ ▲ ▲

▲

Atmosfera

Ro�liny Zwierzêta Paliwarolnicze

Nawozy naturalne

Gleba Nawozy mineralne

Tlenki azotu

Dwutlenekwêgla

Dwutlenek wêglaMetan

Dwutlenek wêgla, Tlenki azotu, Metan


Ochrona powietrza Easpektem ochrony atmosfery pozwala to naobni¿enie kosztów produkcji rolnej.

Dwutlenek wêgla jest nie tylko wydziela-ny, ale przede wszystkim pobierany przezro�liny w procesie fotosyntezy (gruba strza³-ka na rysunku).

2. Zapylenie i zadymienie powietrza

1. Zapylenie powietrza powstaje w wynikuerozji wietrznej, ruchu maszyn i narzê-dzi rolniczych po powierzchni suchej gle-by, transportu i stosowania niektórychnawozów, szczególnie wapna nawozowe-go i superfosfatu pylistego oraz prac¿niwnych. D³ugotrwa³e zapylenie i zady-mienie powietrza jest uci¹¿liwe dla oto-czenia, a w skrajnych przypadkach stwa-rza zagro¿enie dla zdrowia ludzi i zwie-rz¹t.

2. Aby unikaæ zapylenia powietrza nale¿y:✓ wszystkie zabiegi agrotechniczne,

a szczególnie uprawowe, wykonywaæprzy optymalnej wilgotno�ci gleby,

✓ nawozy sta³e, przewo¿one luzem, za-bezpieczaæ przed rozsypaniem orazpyleniem,

✓ nawozy produkowane w formie pyli-stej rozsiewaæ w okresach bezwietrz-nej pogody i stosunkowo du¿ej wilgot-no�ci wzglêdnej powietrza, najlepiejw godzinach wieczornych,

✓ utrzymywaæ powierzchniê gleby podokryw¹ ro�linn¹ przez maksymalnied³ugi okres w ci¹gu roku.

3. Mimo przestrzegania tych zaleceñ nie dasiê zupe³nie wyeliminowaæ zapylania po-wietrza w procesie produkcji rolnej, np.w okresie prac ¿niwnych czy wewnêtrz-nego transportu.

4. Zadymienie stanowi znacznie wiêksz¹uci¹¿liwo�æ dla otoczenia ni¿ zapyleniepowietrza. Problem ten narasta ze wzglê-du na coraz wiêksz¹ ilo�æ odpadów po-wstaj¹cych w gospodarstwach rolnych,które likwiduje siê poprzez spalanie.W czasie spalania wydzielaj¹ siê czêstosubstancje toksyczne oraz zawieszonew powietrzu niedopalone czê�ci substancjiorganicznych w postaci ciemnego dymu.

5. W celu ograniczenia zadymienia nale¿y:✓ spalaæ tylko tê czê�æ odpadów, których

nie mo¿na zagospodarowaæ w ¿adeninny sposób, a w czasie spalania niebêdzie powstawa³ dym zawieraj¹cytoksyczne substancje,

✓ proces spalania powinien odbywaæ siêpod sta³ym, odpowiedzialnym nadzo-rem,

✓ �mieci i odpady, które mog¹ byæ pod-dane kompostowaniu, powinny byæwprowadzane do wtórnego obiegusubstancji na miejscu w ka¿dymgospodarstwie,

✓ nabywaæ artyku³y w opakowaniachoraz folie, które ulegaj¹ procesowibiodegradacji w sposób bezpiecznydla �rodowiska (np. folie do sianoki-szonek),

✓ wyroby z tworzyw sztucznych, którenie podlegaj¹ ponownemu wykorzysta-niu powinny byæ dostarczane do odpo-wiednich sk³adowisk lub spalarni.

6. Je�li spalanie na otwartej przestrzeni jestjedynym sposobem pozbycia siê materia-³ów i przedmiotów zbêdnych, nale¿y po-stêpowaæ w taki sposób, aby ograniczyæemisjê dymu i uci¹¿liwo�æ dla otoczeniaoraz przestrzegaæ zasad bezpieczeñstwaprzeciwpo¿arowego:


E Ochrona powietrza

✓ nie spalaæ wyrobów plastikowych, gu-mowych, opon oraz innych materia-³ów wydzielaj¹cych toksyczny dym,

✓ materia³y spalane powinny byæ suche.Nie nale¿y spalaæ zielonych czê�ci ro-�lin oraz materia³ów nie podlegaj¹-cych pe³nemu spaleniu lub spalaj¹-cych siê bardzo powoli,

✓ ognisko rozpalaæ w bezpiecznej odle-g³o�ci od budynków, drzew, pryzms³omy, dojrza³ych ³anów zbó¿, �cier-niska itp.,

✓ ogniska nie mo¿na rozpalaæ w pobli-¿u dróg publicznych, aby zadymienienie powodowa³o zagro¿enia dla ichu¿ytkowników,

✓ nie nale¿y rozpalaæ ogniska w czasieprzed³u¿aj¹cej siê suszy i wietrznejpogody,

✓ spalanie na otwartej przestrzeni musiodbywaæ siê pod nadzorem odpowie-dzialnej osoby, a¿ do momentu ca³ko-witego zlikwidowania zarzewia ognia.

7. Odpady niebezpieczne (np. opony i innegumowe produkty) powinny byæ spalanewy³¹cznie w miejscu do tego wyznaczo-nym, w odpowiednich urz¹dzeniach tech-nicznych w sk³adowiskach odpadów.

8. Opakowania, które nie mog¹ byæ powtór-nie wykorzystywane, np. po �rodkachochrony ro�lin, powinny byæ odbieraneprzez producenta lub dystrybutora.

9. Zabronione jest wypalanie ro�linno�ci na³¹kach i pastwiskach, nieu¿ytkach orazrowach i na pasach przydro¿nych, jakrównie¿ wypalanie �cierni i s³omy oraz³êtów ziemniaczanych.

10. W niektórych gospodarstwach s³omamo¿e byæ wykorzystana jako tanie �ró-d³o energii do ogrzewania pomieszczeñdomowych i gospodarskich. Aby unikn¹ænadmiernego zadymiania, do spalania s³o-my wymagane s¹ odpowiedniej konstruk-cji piece instalowane w profesjonalny spo-sób.

3. Substancje odorowe

11. Najbardziej uci¹¿liwe s¹ substancje odo-rowe, pochodz¹ce z budynków inwentar-skich, obornika i zbiorników na gnojowi-cê. Uci¹¿liwo�æ ta zale¿y od:

✓ odleg³o�ci od s¹siadów i topografii te-renu,

✓ liczby i rodzaju zwierz¹t (najbardziejuci¹¿liwe s¹ chlewnie),

✓ przewa¿aj¹cego kierunku wiatruw stosunku do domów,

✓ typu i wielko�ci zbiorników na gnojo-wicê i p³yt obornikowych,

✓ sposobu ¿ywienia zwierz¹t.12. Nale¿y maksymalnie ograniczaæ ilo�æ

uwalnianych, przykrych zapachów, któres¹ uci¹¿liwe dla otoczenia. Nie jest nie-stety mo¿liwe ca³kowite wyeliminowanieprzykrych zapachów w trakcie produkcjirolniczej, a w szczególno�ci z pomiesz-


Ochrona powietrza Eczeñ dla zwierz¹t oraz miejsc przeznaczo-nych na kiszonki.

13. Podstaw¹ w ograniczaniu rozprzestrze-niania siê przykrych zapachów jest utrzy-mywanie na wysokim poziomie higienyw pomieszczeniach inwentarskich i czy-sto�ci w ich otoczeniu. Koniecznym wy-posa¿eniem tych pomieszczeñ s¹ spraw-ne urz¹dzenia wentylacyjne, które bêd¹utrzymywa³y temperaturê i wilgotno�æpowietrza oraz koncentracjê gazów napoziomie zapewniaj¹cym dobre samopo-czucie i zdrowie zwierz¹t.

14. W szczególno�ci nale¿y przestrzegaæ na-stêpuj¹cych praktyk:✓ je�li istnieje taka mo¿liwo�æ, wskaza-

ne jest codzienne usuwanie gnojowi-cy/obornika z budynków inwentar-skich na miejsce ich sk³adowania,

✓ wszystkie utwardzone powierzchniewewn¹trz i na zewn¹trz budynkuutrzymywaæ w czysto�ci,

✓ utrzymywaæ w stanie sprawno�ci po-id³a automatyczne,

✓ w oborach �ció³kowych stosowaædostateczn¹ ilo�æ suchej s³omy, gdy¿zwierzêta zabrudzone odchodami s¹dodatkowym �ród³em substancji odo-rowych,

✓ budynki inwentarskie powinny byæczyszczone i poddawane okresowejdezynfekcji,

✓ szczególnie dok³adnie i czêsto powin-ny byæ myte pomieszczenia, w którychprzechowywana jest aparatura do do-jenia oraz mleko.

15. �ród³em nieprzyjemnych zapachóww gospodarstwie mog¹ byæ niew³a�ciwieprzechowywane pasze, zarówno koncen-traty jak i kiszonki. Pasze pó³p³ynne (wy-

war, melasa), wydzielaj¹ce silny zapach,powinny byæ przechowywane w szczel-nych pojemnikach lub silosach.

16. Wycieki soków kiszonkowych, ze wzglê-du na zapach, nie powinny byæ wywo¿o-ne na pola s¹siaduj¹ce z terenem zabudo-wanym ani na pola przylegaj¹ce do wódpowierzchniowych ze wzglêdu na mo¿li-wo�æ ich zanieczyszczenia.

17. Nie wolno mieszaæ soków kiszonkowychz gnojowic¹, z uwagi na wydzielanie siêtoksycznych gazów.

18. System wentylacyjny w budynkachinwentarskich oraz miejsce wyprowa-dzenia ich wylotu (im wy¿ej tym lepiej)z budynku wp³ywa na stopieñ rozpro-szenia nieprzyjemnych zapachów wy-dostaj¹cych siê z pomieszczeñ inwen-tarskich.

19. Najwiêksza emisja substancji odorowychnastêpuje w chwili rozprowadzaniaodchodów zwierzêcych (obornika/gnojo-wicy) na polu i zapach ten mo¿e byæ wy-czuwalny na du¿¹ odleg³o�æ, w zale¿no-�ci od rodzaju odchodów, warunków po-gody i u¿ywanego sprzêtu.

20. Aby ograniczyæ wydzielanie substancjiodorowych w czasie mieszania gnojowi-cy w otwartych zbiornikach naziemnychnale¿y mieszaæ j¹ bezpo�rednio przedopró¿nianiem zbiornika. Warunkiem jestposiadanie bardzo efektywnego / wydaj-nego mieszad³a, które bêdzie w stanie roz-drobniæ warstwê osadu powsta³¹ na dniezbiornika. Czynno�æ tê najlepiej jest wy-konywaæ przy pochmurnej pogodzie, abyjak najmniej substancji odorowych prze-dostawa³o siê do atmosfery. Dobrze jestzwróciæ uwagê na kierunek wiatru w sto-sunku do s¹siaduj¹cych domów.


E Ochrona powietrza

21. Najwiêksza ilo�æ lotnych substancji odo-rowych uwalnia siê z gnojowicy rozlewa-nej z beczkowozów wyposa¿onych w p³yt-ki rozbryzgowe, które powoduj¹ rozdrab-nianie strumienia na ma³e krople. Takisystem rozlewania gnojowicy powinienbyæ stosowany na polach odleg³ych odterenów zamieszka³ych.

23. Nie nale¿y dopuszczaæ do prze³adowaniaroztrz¹saczy obornika lub przepe³nieniabeczkowozów, aby nie nastêpowa³o zanie-czyszczenie dróg w czasie transportu namiejsce przeznaczenia.

4. Amoniak

24. Produkcja zwierzêca jest g³ównym �ró-d³em emisji amoniaku do atmosfery.Amoniak ulatnia siê z budynków inwen-tarskich, miejsc sk³adowania odchodóworaz w czasie ich rozprowadzania na polu.Straty azotu w formie amoniaku z nawo-zów organicznych obni¿aj¹ ich warto�ænawozow¹.

25. Amoniak w formie gazowej lub soli amo-nowych opada wraz z deszczem na po-wierzchniê wód powierzchniowych, po-woduj¹c ich zanieczyszczenie, a jonyamonowe ulegaj¹c procesowi nitryfikacjiprzyczyniaj¹ siê do zakwaszenia gleby.

26. Ze wzglêdów �rodowiskowych i ekono-micznych straty azotu, w tym przedewszystkim amoniaku z produkcji zwierzê-cej, powinny byæ minimalizowane.

27. Podstawowym sposobem zmniejszeniastrat amoniaku z odchodów zwierz¹t (ka³,mocz, pomiot kurzy) jest przestrzeganiezasad higieny w pomieszczeniach inwen-tarskich. W p³ytkich oborach i chlewniachsta³e odchody nale¿y regularnie usuwaæ nap³ytê gnojow¹, a nadmiar moczu powinienszybko odp³ywaæ do zbiornika na gnojów-kê. W oborach i chlewniach bez�ció³ko-wych odchody powinny, mo¿liwie szyb-ko, dostawaæ siê przez ruszta i pod³ogiszczelinowe do kana³ów odp³ywowych.

28. Rozmiar strat amoniaku z odchodów zwie-rz¹t jest proporcjonalny do powierzchni,

22. Gnojowicê i obornik najlepiej wywoziæna pole w czasie pochmurnej pogody, u¿y-waj¹c roztrz¹saczy i beczkowozów.Gnojowicê i gnojówkê powinno siê wpro-wadzaæ pod powierzchniê nieobsianej gle-by lub w miêdzyrzêdzia ro�lin uprawnychza pomoc¹ wê¿y rozlewowych, wyposa-¿onych w odpowiednie koñcówki.


Ochrona powietrza Ena której odchody te zalegaj¹ i straty terosn¹ wraz z wysychaniem odchodów.

29. Najwiêksze straty amoniaku z nawozóworganicznych do atmosfery zachodz¹w czasie wywo¿enia ich na pole i w okre-sie nastêpnych 24 godzin. Nawozy orga-niczne powinny byæ wymieszane z gleb¹(przyorane) najlepiej w ci¹gu kilku go-dzin i nie pó�niej ni¿ w okresie l doby powywiezieniu na pole.

30. Straty amoniaku mog¹ byæ ograniczanepoprzez zwiêkszenie efektywno�ci wyko-rzystywania bia³ka podawanego zwierzê-tom w paszy.

31. Dopasowanie diety, w ¿ywieniu �wiñszczególnie, do zapotrzebowania w ró¿-nych fazach wzrostu (¿ywienie fazowe),mo¿e redukowaæ ilo�æ wydzielanego azo-tu. Stosowanie paszy o stosunkowo ni-skiej zawarto�ci bia³ka mo¿e zmniejszaæilo�æ azotu wydzielanego w odchodach,przy zachowaniu produkcji na odpowied-nim poziomie.

32. Zwiêkszenie efektywno�ci wykorzystaniabia³ka zawartego w paszach przez prze¿u-wacze jest znacznie trudniejsze. Koniecz-ne jest przede wszystkim zapewnienieodpowiedniej proporcji pasz bia³kowychi wêglowodanowych w ¿ywieniu tej gru-py zwierz¹t.

33. Straty amoniaku mog¹ nastêpowaæ rów-nie¿ z nawozu mineralnego jakim jestmocznik stosowany przedsiewnie, dlate-go po zastosowaniu nawóz ten wymaganatychmiastowego wymieszania z gleb¹.Nie nale¿y stosowaæ mocznika na glebacho odczynie obojêtnym i alkalicznym orazw roku, w którym przeprowadzono zabiegwapnowania, gdy¿ dochodzi wówczas doznacznych strat amoniaku.

34. Pog³ównie mo¿na stosowaæ mocznikw okresie wczesnej wiosny, gdy gleba jestwilgotna, a �rednie temperatury dziennenie przekraczaj¹ 10°C. W praktyce ogra-nicza to stosowanie pog³ówne mocznikado zbó¿ ozimych, rzepaku i pierwszejdawki azotu na u¿ytkach zielonych.

5. Gazy cieplarniane

35. Gazy te nagromadzaj¹ siê w górnych war-stwach atmosfery i powoduj¹ stopnioweocieplanie siê klimatu kuli ziemskiej.Gazami cieplarnianymi, pochodz¹cymiw du¿ej mierze z rolnictwa s¹ metan, tlen-ki azotu i dwutlenek wêgla.

36. Metan � bezwonny i bezbarwny, a wiêc�niewidoczny�, ale palny gaz, jest wydzie-lany, podobnie jak amoniak i tlenki azotu,w wydalinach gazowych zwierz¹t gospo-darskich � szczególnie prze¿uwaczy. Nie-wielkie ilo�ci metanu s¹ uwalniane przezbakterie z gnojowicy i obornika. Emisjametanu jest najwiêksza od krów mlecz-nych, ze wzglêdu na ich wysokie wyma-gania energetyczne. Mo¿liwo�ci ograni-czania wydzielania metanu przez zmianêdiety dla prze¿uwaczy s¹ niewielkie.

37. Kontrolowana fermentacja beztlenowanawozów organicznych w szczelnychzbiornikach, mo¿e s³u¿yæ do produkcjimetanu jako �ród³a energii w gospodar-stwie rolnym. Urz¹dzenia takie, zwanebiogazowniami, spotyka siê niestety bar-dzo rzadko.

38. Rolnictwo ma wiêksze mo¿liwo�ci ogra-niczania emisji tlenków azotu ni¿ metanudo atmosfery. Bardzo istotn¹ spraw¹ dlarolnictwa jest ograniczenie emisji tlenkówazotu z nawozów naturalnych i z gleby.


E Ochrona powietrza

Jedynym w praktyce sposobem ogranicze-nia strat azotu z gleby w formie gazowej,jest stosowanie nawozów azotowych (mi-neralnych i organicznych) w sposób do-stosowany do aktualnego zapotrzebowa-nia ro�lin, wówczas straty azotu s¹ mini-malne.

39. Uwalnianie tlenków azotu z gleby, którezachodzi na glebach nadmiernie uwilgot-nionych, mo¿na regulowaæ poprzez po-prawê stosunków powietrzno-wodnych,czyli melioracje.

40. Na terenach u¿ytkowanych rolniczo,w czasie ró¿norodnych prac i transportu,uwalniany jest do atmosfery dwutlenekwêgla, powstaj¹cy podczas spalania ma-

teria³ów pêdnych oraz wypalania zbêdnejro�linno�ci. Ograniczanie emisji dwutlen-ku wêgla z terenów u¿ytkowanych rolni-czo jest mo¿liwe poprzez:✓ zakaz wypalania ro�linno�ci,✓ zmniejszenie zu¿ycia paliw (traktory

o ni¿szej mocy oraz ograniczanie pu-stych przejazdów i zabiegów uprawo-wych), systematyczn¹ wymianê filtrówpowietrza i wtryskiwaczy paliwa,

✓ wykorzystywanie niekonwencjonal-nych �róde³ energii do ogrzewania(biogaz, energia s³oneczna, si³a wia-tru i wody),

✓ redukcjê strat ciep³a z budynków po-przez w³a�ciwy system wentylacji.

FOchrona krajobrazu

i zachowaniebioró¿norodno�ci


F Ochrona krajobrazu i zachowanie bioró¿norodno�ci

1. Wstêp

Pod pojêciem krajobrazu rozumiemy ze-wnêtrzny wygl¹d czê�ci powierzchni ziemiw danym miejscu. Krajobraz ma okre�lon¹strukturê, spe³nia pewne funkcje i posiadaspecyficzne warto�ci. W ujêciu wielkoobsza-rowym wyró¿nia siê krajobrazy naturalne,wykszta³cone pod wp³ywem �rodowiska (na-tury) i krajobrazy kulturalne, wytworzone podwp³ywem oddzia³ywañ cz³owieka. Podzia³ten nie jest ostry, gdy¿ �czyste� krajobrazynaturalne praktycznie ju¿ w Polsce nie wy-stêpuj¹, a krajobrazy kulturalne obok oddzia-³ywañ cz³owieka s¹ oczywi�cie kszta³towa-ne przede wszystkim pod wp³ywem �rodo-wiska.

Najmniejsz¹ jednostk¹ strukturalno-funk-cjonaln¹ krajobrazu jest ekosystem. W upro-szczeniu wyró¿nia siê cztery podstawowerodzaje ekosystemów: naturalne, pó³natural-ne, rolnicze i sztuczne. Podzia³ ten, tak jakw przypadku krajobrazów, nie jest ostry, gdy¿

poszczególne ekosystemy mog¹ na siebie�zachodziæ�. Warto zauwa¿yæ, ¿e ekosyste-my naturalne mog¹ wystêpowaæ zarównow krajobrazie naturalnym jak i w krajobraziewiejskim, a nawet zupe³nie wyj¹tkowo w kra-jobrazie przemys³owo-miejskim.

Bioró¿norodno�æ jest jedn¹ z cech krajobra-zu i polega na jego strukturalnym zró¿nicowa-niu. Dla zachowania bioró¿norodno�ci najcen-niejsze ekosystemy i krajobrazy s¹ objêteprawnymi formami ochrony przyrody:

✓ ochrona obszarowa, któr¹ objête s¹parki narodowe, rezerwaty przyrody,parki krajobrazowe, obszary chronio-nego krajobrazu,

✓ ochrona gatunkowa ro�lin i zwierz¹t,✓ ochrona indywidualna, obejmuj¹ca:

pomniki przyrody, u¿ytki ekologiczne,zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe.

Parki narodowe i rezerwaty przyrody, wrazz ich otulinami, wyró¿niaj¹ siê szczególny-mi warto�ciami naukowymi i kulturowymi,s¹ objête szczegó³owym planem ochrony.

Podzia³ krajobrazów i ekosystemów

▲

▲

▲

Krajobrazy

Naturalne Kulturalne

Rolnicze Przemys³owo-miejskie

Eko-systemynaturalne

Eko-systemynaturalne

Eko-systemypó³naturalne

Eko-systemyrolnicze

Eko-systemysztuczne

▲ ▲ ▲▲

▲ ▲


Ochrona krajobrazu i zachowanie bioró¿norodno�ci FNatomiast w parkach krajobrazowych i na

obszarach chronionego krajobrazu g³ównymcelem jest uchronienie przed zniszczeniemi degradacj¹ warto�ci przyrodniczo-krajobra-zowych, aby mog³y spe³niaæ funkcje tury-styczne i rekreacyjne. Sposób gospodarowa-nia rolniczego na tych obszarach powinienzapewniaæ stan równowagi ekologicznej ró¿-nych ekosystemów na danym obszarze.

Gospodarstwo stanowi wyodrêbnion¹ jed-nostkê okre�lonego ekosystemu ale jest z tymekosystemem �ci�le zwi¹zane. Strukturai funkcje gospodarstwa powinny byæ dosto-sowane do rodzaju ekosystemu, w którym go-spodarstwo jest po³o¿one. Zawsze jednaknale¿y pamiêtaæ o trzech podstawowych ce-lach gospodarstwa: produkcyjno-ekonomicz-nym, ekologicznym i spo³ecznym. W ramachcelu ekologicznego gospodarstwo musi chro-niæ wodê, glebê, powietrze i bioró¿norodno�æoraz inne walory krajobrazu.

2. Zagroda wiejska w krajobrazie

1. Gospodarstwo rolne niezale¿nie od obsza-ru, na którym jest zlokalizowane, pozaspe³nianiem funkcji produkcyjnych powin-no wspó³tworzyæ krajobraz. Lokalizacjagospodarstwa i jego infrastruktura orazdzia³alno�æ zwi¹zana z produkcj¹ roln¹ po-woduj¹ zewnêtrzne skutki dla innych eko-systemów i krajobrazu jako ca³o�ci.

2. Gospodarstwo powinno byæ tak zlokali-zowane i urz¹dzone, aby nie narusza³oestetyki krajobrazu, a dzia³alno�æ pro-dukcyjna nie by³a uci¹¿liwa dla otocze-nia i �rodowiska.

3. Usytuowanie budowli rolniczych oraz urz¹-dzenie zagrody powinno byæ zgodne z de-cyzj¹ o warunkach zabudowy i zagospoda-

rowania terenu oraz z programem sanitacjiwsi, opracowanym przez samorz¹d gmin-ny w zakresie polityki ekologicznej.

4. Obej�cie gospodarskie swoim wygl¹dempowinno harmonizowaæ z otoczeniem,a rolnik czuæ siê odpowiedzialnym zapiêkno �rodowiska, które jest w zasiêgujego bezpo�redniego oddzia³ywania.

5. W szczególno�ci rolnik � w³a�ciciel musidbaæ o pomniki przyrody (stare drzewa,g³azy) i zabytki historyczne, w tym sakral-ne, znajduj¹ce siê zarówno na terenie za-grody wiejskiej jak i w obrêbie gruntównale¿¹cych do gospodarstwa.

6. Zagospodarowanie przestrzenne zagrodywiejskiej powinno byæ podporz¹dkowa-ne wymaganiom ochrony �rodowiska orazzdrowia i bezpieczeñstwa ludzi i zwierz¹t¿yj¹cych w gospodarstwie.

7. Budynki gospodarskie musz¹ spe³niaæwarunki u¿ytkowe zgodnie z ich prze-znaczeniem oraz posiadaæ wyposa¿eniei urz¹dzenia chroni¹ce przed zanieczysz-czaniem wody, gleby i powietrza orazprzeciwpo¿arowe.

8. Usytuowanie budynków i urz¹dzenie ca-³ego gospodarstwa powinno stwarzaæ bez-



pieczne warunki ¿ycia dla rodziny rolni-ka, osób w nim zatrudnionych oraz s¹sia-dów.

9. Urz¹dzanie zagrody nale¿y rozpocz¹æ odwydzielenia czê�ci gospodarczej podwó-rza od czê�ci mieszkalnej. Lokalizacja bu-dynku mieszkalnego w stosunku doobiektów gospodarczych powinna byæzgodna z warunkami zabudowy i za-gospodarowania terenu, wynikaj¹cymiz przepisów prawnych.

10. Budynki gospodarcze, uci¹¿liwe dla oto-czenia ze wzglêdu na ulatniaj¹ce siê z nichsubstancje odorowe, powinny byæ usytu-owane po stronie zawietrznej wzglêdembudynku mieszkalnego, a ponadto wska-zane jest odizolowanie ich pasem zieleni(drzew, krzewów).

11. Odleg³o�ci otwartych zbiorników nap³ynne odchody zwierzêce o pojemno�cido 200 m3 oraz p³yt gnojowych powinnywynosiæ co najmniej:

✓ od otworów okiennych i drzwi budyn-ków mieszkalnych na s¹siednichdzia³kach � 30 m,

✓ od budynków przetwórstwa rolno-spo¿ywczego � 50 m,

✓ od magazynów pasz i ziarna � 10 m,

✓ od granicy dzia³ki s¹siedniej � 4 m,

✓ od silosów na zbo¿e i pasze � 5 m,

✓ od silosów na kiszonki � l0 m.12. W czê�ci gospodarczej podwórza mog¹

znajdowaæ siê wybiegi dla zwierz¹t, u-twardzony plac pod maszyny i narzêdziaoraz odrêbne pojemniki na �mieci, odpa-dy organiczne i nieorganiczne (popió³,¿u¿el, itp.).

13. W miarê mo¿liwo�ci powierzchnia podwó-rza w obrêbie zagrody powinna byæ utwar-

dzona, a wody opadowe odprowadzanelokaln¹ kanalizacj¹ deszczow¹, b¹d� wy-korzystuj¹c naturalny spadek terenu dootwartych rowów.

14. Na obszarach bez wodoci¹gu podstawo-w¹ spraw¹ jest lokalizacja studni w obrê-bie zagrody. Studnia powinna byæ zloka-lizowana w miejscu, w którym nie zacho-dzi obawa zanieczyszczenia wody sustan-cjami pochodz¹cymi z w³asnego gospo-darstwa.

15. Odleg³o�æ studni, dostarczaj¹cych wodêdo picia i na potrzeby gospodarcze, po-winna wynosiæ � licz¹c od osi studni � conajmniej:

✓ do granicy dzia³ki � 5 m,

✓ do osi rowu przydro¿nego � 7,5 m,

✓ do budynków inwentarskich, zbior-ników do gromadzenia nieczysto�ci,silosów � 15 m,

✓ do najbli¿szego przewodu rozs¹czaj¹-cego kanalizacji indywidualnej, bezurz¹dzeñ biologicznego oczyszczania �70 m.

Dopuszcza siê sytuowanie studni wspól-nych na granicy dwóch dzia³ek.

16. Przep³yw wód podziemnych musi byæw kierunku od studni do miejsc bêd¹cychpotencjalnym �ród³em zanieczyszczeñ(budynków inwentarskich, miejsc przecho-wywania odchodów zwierzêcych, szam-ba), nigdy odwrotnie.

17. Rodzaj i g³êboko�æ studni zale¿¹ od wiel-ko�ci zapotrzebowania na wodê, sezono-wych wahañ lustra wody oraz kierunkuprzep³ywu wód gruntowych.

18. Zgodnie z obowi¹zuj¹cym prawem geo-logicznym projekt budowy nowej studni


Ochrona krajobrazu i zachowanie bioró¿norodno�ci F

powinien byæ wykonany przez uprawnio-nego hydrogeologa.

19. Studnia wy³¹czona z u¿ytkowania powin-na byæ zasypana, najlepiej gliniast¹ gle-b¹. Niedopuszczalne jest jej przeznacze-nie na przydomowy �mietnik.

3. Bioró¿norodno�æ w gospodarstwie

20. Naturalnym siedliskiem unikatowych za-sobów genowych s¹ obszary, do którychzalicza siê: naturalne zbiorniki wodne,�ródpolne i �ródle�ne oczka wodne, kêpydrzew i krzewów, bagna, torfowiska, wy-dmy, miedze, trwa³e zadarnienia wzd³u¿cieków wodnych, ¿ywop³oty, skarpy, sta-rorzecza itp. Ochrona, utrzymanie i racjo-nalne u¿ytkowanie naturalnych zbiorowiskro�linnych i zwierzêcych, wystêpuj¹cychna tych obszarach, ma na celu zapewnie-nie trwa³o�ci i optymalnej liczebno�ci gi-n¹cych gatunków ro�lin i zwierz¹t.

21. Nale¿y przywróciæ do naturalnego stanuwszelkiego rodzaju mokrad³a (bagna, tor-fowiska, strefy przybrze¿ne rzek orazzbiorników wodnych), aby mog³y spe³-niaæ w³a�ciwe funkcje ekologiczne, doktórych zalicza siê:✓ poprawê i regulacjê retencji wodnej,✓ przechwytywanie sk³adników mineral-

nych sp³ywaj¹cych z pól do wód po-wierzchniowych,

✓ stwarzanie �rodowiska ¿yciowego dlaró¿norodnej flory i fauny.

22. Mokrad³a powinny byæ wykorzystywa-ne jako naturalne, ekstensywnie u¿yt-



kowane ³¹ki lub ca³kowicie wy³¹czonez u¿ytkowania rolniczego. Obszarów ba-giennych nie nale¿y odwadniaæ, gdy¿ ichprzydatno�æ rolnicza pozostanie i tak nie-wielka w porównaniu z ich funkcj¹ eko-logiczn¹ i warto�ci¹ przyrodnicz¹.

23. U¿ytki ekologiczne, pomniki przyrody,zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe nale-¿y uwzglêdniæ w planie zagospodarowa-nia przestrzennego i wykazywaæ w ewi-dencji gruntów w gospodarstwie. Obiek-ty te powinny byæ objête ochron¹ indy-widualn¹.

24. Poza u¿ytkami ekologicznymi wysokimiwalorami przyrodniczymi i krajobrazowy-mi wyró¿niaj¹ siê trwa³e u¿ytki zielone,na których zachowa³y siê cenne pó³natu-ralne zbiorowiska.

25. W celu zachowania ró¿norodno�ci biolo-gicznej na tych obszarach zaleca siê eks-tensywne ich u¿ytkowanie polegaj¹ce na:✓ przywróceniu/utrzymywaniu wypasu

zwierz¹t,✓ dostosowaniu obsady zwierz¹t na jed-

nostkê powierzchni (byd³a, koni, kóz,owiec do okre�lonego typu siedliskaoraz sk³adu gatunkowego porostu,

✓ opó�nianiu terminów koszenia i wypa-sów w celu ochrony ro�lin i zwierz¹t(osypanie nasion, ochrona lêgów),

✓ niedopuszczaniu do inwazji ro�linno-�ci drzewiastej lub trzciny w siedli-skach bagiennych.

26. Zabrania siê wypalania ro�linno�ci na ³¹-kach, pastwiskach, nieu¿ytkach, rowach,

pasach przydro¿nych oraz wzd³u¿ szla-ków kolejowych.

27. Obszary cenne przyrodniczo bêd¹ skutecz-nie chronione pod warunkiem utrzymywa-nia na nich ekstensywnych form dzia³al-no�ci rolniczej.

28. Gospodarstwa po³o¿one na obszarachprzyrodniczo cennych lub w strefachochronnych, mog¹ uczestniczyæ w tzw.programach rolno�rodowiskowych, któ-re s¹ instrumentem finansowym w poli-tyce rozwoju obszarów wiejskich.

29. Podstawowymi metodami zwiêkszeniaró¿norodno�ci biologicznej na gruntachornych s¹:✓ wielogatunkowy p³odozmian,✓ zak³adanie i pielêgnowanie �ródpol-

nych pasów zadrzewieñ,✓ utrzymywanie w nale¿ytym stanie grun-

tów ugorowanych i od³ogowanych.

GInfrastruktura

obszarów wiejskich


G Infrastruktura obszarów wiejskich

Obszary wiejskie zajmuj¹ 92% powierzch-ni kraju i charakteryzuj¹ siê zró¿nicowany-mi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi.Rozk³ad przestrzenny zasobów �rodowiskaprzyrodniczego determinuje ich przydatno�æekologiczn¹ i gospodarcz¹, dlatego 60% po-wierzchni kraju stanowi¹ u¿ytki rolne, 29%lasy i zadrzewienia, 2,7% wody, a pozosta³e8,3% to tereny osiedlowe, komunikacyjne,nieu¿ytki i inne. W ostatnich piêciu latach dy-namicznie wzrasta³a powierzchnia ugorówi od³ogów, które w 2000 r. zajmowa³y prawie12% gruntów ornych.

Poza sposobem u¿ytkowania ziemi istot-na jest liczba gospodarstw rolnych oraz ichwewnêtrzna infrastruktura, która decydujeo stopniu oddzia³ywania ka¿dego siedliskaludzkiego na otaczaj¹ce ekosystemy. W 2000 r.³¹czna liczba gospodarstw o powierzchnipowy¿ej l ha u¿ytków rolnych wynosi³a1880,9 tys., przy �redniej wielko�ci 8,1 ha.Struktura obszarowa gospodarstw jest bardzozró¿nicowana, 80% stanowi¹ gospodarstwao powierzchni od l do 10 ha u¿ytków rolnych,nastêpne 10% stanowi¹ gospodarstwa 10-15hektarowe, 9% � 15-50 ha i tylko 1% gospo-darstw ma powierzchniê wiêksz¹ od 50 ha.

Oprócz rozdrobnienia gospodarstw, du¿ymmankamentem organizacyjnym jest posiada-nie gruntów w kilku dzia³kach. Szacuje siê,¿e dotyczy to oko³o 5 mln ha, czyli ponad1/4 ca³kowitej powierzchni u¿ytków rolnych.Przeciêtne gospodarstwo rodzinne w Polscesk³ada siê z 6-7 dzia³ek, ka¿da o �redniej po-wierzchni 0,6-1,0 ha. Rozdrobniony roz³óggospodarstwa, z³o¿ony z kilku czy nawet kil-kunastu dzia³ek, czêsto po³o¿ony w du¿ymoddaleniu od zabudowañ, utrudnia w³a�ciwezagospodarowanie nawozów naturalnych, copowoduje stosowanie ich w nadmiernej ilo-

�ci na polach po³o¿onych w pobli¿u zabudo-wañ, zwiêkszaj¹c niebezpieczeñstwo zanie-czyszczenia wód azotanami.

Realizowanym dotychczas w Polsce pra-com scaleniowo-wymiennym, zgodnie z obo-wi¹zuj¹c¹ ustaw¹ o scalaniu i wymianie grun-tów, nie towarzysz¹ wcale lub uwzglêdniaj¹w niewielkim zakresie inne prace urz¹dzenio-wo-rolne, zwi¹zane z rozwojem obszarówwiejskich. Dotyczy to lokalizacji i budowydostatecznej sieci dróg, kompleksowej ochro-ny gruntów przed erozj¹, przeprowadzaniamelioracji (remelioracji) wodnych czy mo-dernizacji sieci elektroenergetycznej.

Ponad 40% ogó³u gospodarstw prowadziprodukcjê wielokierunkow¹, w grupie gospo-darstw powy¿ej 50 ha oko³o 83% z nich po-siada tylko produkcjê ro�linn¹. Specjalizacjaw produkcji zwierzêcej wystêpuje w gospodar-stwach 10-15 hektarowych i wiêkszych, do 50ha u¿ytków rolnych, po³o¿onych g³ównie naobszarach o du¿ym udziale trwa³ych u¿ytkówzielonych. Ka¿de gospodarstwo specjalistycz-ne, niezale¿nie od kierunku, stanowi potencjal-nie wiêksze zagro¿enie dla u¿ytkowanych za-sobów przyrody (gleby, wody, powietrza),w porównaniu z gospodarstwem prowadz¹cymprodukcjê ro�linn¹ i zwierzêc¹.

Stan pog³owia zwierz¹t gospodarskichw 2000 r. osi¹gn¹³ 8,3 mln DJP, co w przelicze-niu na hektar u¿ytków rolnych �rednio w krajuwynosi 0,45 DJP. W Polsce 80% zwierz¹t jestutrzymywane w budynkach inwentarskich,w których wytwarzany jest obornik i gnojów-ka, a oko³o 20% w pomieszczeniach, w którychodchody zwierzêce s¹ w postaci gnojowicy.

Na obszarach wiejskich u¿ytkowanych nietylko w celach produkcyjnych, ale równie¿osadniczych zamieszkuje (w 42 tys. wsi i kil-kunastu tysi¹cach mniejszych osiedli) 14 737


Infrastruktura obszarów wiejskich Gtys. osób, tj. 38% ludno�ci kraju, przy �red-nim zagêszczeniu 50,6 osób/km2. Z ogólnejliczby ludno�ci zamieszka³ej na obszarachwiejskich jedynie 66% jest posiadaczem go-spodarstwa rolnego, a dla pozosta³ych 34%jest to tylko miejsce zamieszkania. Rozdrob-nienie gospodarstw, jak i ilo�æ osób zamiesz-ka³ych na obszarach wiejskich powoduje, ¿eskala potencjalnego zanieczyszczenia wódazotanami, zarówno ze �róde³ obszarowychjak i punktowych rozproszonych, jest du¿a.

Stopieñ oddzia³ywania punktowych �róde³rozproszonych na jako�æ wód gruntowychwg³êbnych zale¿y od:

✓ stanu infrastruktury technicznej na ob-szarach wiejskich,

✓ koncentracji produkcji zwierzêceji sposobu sk³adowania/przechowywa-nia odchodów zwierzêcych,

✓ ilo�ci ludno�ci i liczby gospodarstwdomowych oraz stanu ich wyposa¿e-nia w urz¹dzenia sanitarne.

Aktualne wyposa¿enie gospodarstw w p³y-ty/zbiorniki do przechowywania nawozównaturalnych jest daleko niewystarczaj¹ce, acz-kolwiek ulega stopniowej poprawie. Oceniasiê, ¿e w Polsce jedynie 5% pog³owia zwie-rz¹t jest utrzymywanych w gospodarstwach,w których istniej¹ w³a�ciwe urz¹dzenia dosk³adowania i przechowywania odchodówzwierzêcych.

Wg danych powszechnego spisu rolnegoz 1996 r. z publicznych wodoci¹gów siecio-wych dostarczaj¹cych wodê dobrej jako�cikorzysta³o 48% gospodarstw rolnych. Ponad50% gospodarstw korzysta³o z przydomo-wych studni, które s¹ zasilane wodami grun-towymi i tylko 35% z nich posiada³o wodê

dobrej jako�ci, co �wiadczy o z³ej lokalizacjiwiêkszo�ci studni w obrêbie zagrody wiej-skiej. Wodoci¹gowanie obszarów wiejskichpostêpuje jednak w szybkim tempie i prze-widuje siê zakoñczenie tych dzia³añ w naj-bli¿szych latach.

W 1999 r. niespe³na 10%, z 14 737 tys. miesz-kañców obszarów wiejskich korzysta³o z siecikanalizacyjnej, a 8,5% by³o obs³ugiwane przezoczyszczalnie �cieków. Na obszarach wiejskichfunkcjonowa³y 1704 zbiorcze oczyszczalnie�cieków, 18 054 oczyszczalnie przyzagrodoweoraz 1119 wysypisk odpadów.

Rozproszona sieæ osadnicza i wynikaj¹cez tego wysokie koszty budowy infrastruktu-ry na obszarach wiejskich s¹ przyczyn¹ du-¿ych zaniedbañ w tym zakresie.

Wszelkie sprawy publiczne o znaczeniu lo-kalnym, dotycz¹ce miêdzy innymi:

✓ ³adu przestrzennego, gospodarki tere-nami oraz ochrony �rodowiska,

✓ wodoci¹gów i zaopatrzenia w wodê,kanalizacji, usuwania i oczyszczania�cieków komunalnych, utrzymaniaczysto�ci oraz urz¹dzeñ sanitarnych,wysypisk i utylizacji odpadów komu-nalnych

nale¿¹ do zadañ samorz¹du terytorialnegoczyli gminy.

Wiêkszo�æ dzia³añ zwi¹zanych z infra-struktur¹ techniczn¹ na obszarach wiejskichwymaga du¿ych �rodków finansowych, za-biegów organizacyjnych oraz wspó³dzia³aniaw³adz samorz¹dowych z organizacjami spo-³eczno-zawodowymi rolników, poszczegól-nymi rolnikami, jak równie¿ s³u¿bami dorad-czymi i jednostkami naukowymi.


G Infrastruktura obszarów wiejskich

1. Ulokowanie koncepcji zrównowa¿onegorozwoju obszarów wiejskich na szczeblusamorz¹du lokalnego/gminy, zobowi¹zujew³adze lokalne do konsultacji i poszu-kiwania kompromisu z mieszkañcamiw sprawie utrzymywania ³adu przestrzen-nego i ustalania strategii dzia³ania zapo-biegaj¹cego degradacji �rodowiska.

2. Rolnicy powinni aktywnie uczestniczyæwe wszystkich dzia³aniach urz¹dzeniowo-rolnych realizowanych na terenie ich wsi/gminy, pozwalaj¹cych poprawiæ efektyw-no�æ gospodarowania oraz chroniæ �rodo-wisko, do których zalicza siê:✓ scalanie gruntów, które zapewnia ko-

rzystniejsz¹ strukturê obszarow¹ go-spodarstwa oraz racjonalne ukszta³to-wanie roz³ogu,

✓ dostosowanie docelowego sposobuu¿ytkowania gruntów rolnych do wa-runków naturalnych,

✓ utrzymywanie w stanie sprawno�citechnicznej urz¹dzeñ melioracyjnychi przeciwerozyjnych,

✓ rekultywacje gruntów zdewastowa-nych lub zdegradowanych w wynikunp. klêsk ¿ywio³owych,

✓ wy³¹czenia okre�lonych gruntówz produkcji rolnej na infrastrukturêtechniczn¹ np. na drogi dojazdowe,budowê zbiorników wodnych w ce-lach ochrony przeciwpowodziowej,przeciwpo¿arowej czy gromadzeniawody dla celów produkcyjnych, bu-dowê oczyszczalni �cieków, wysypisk�mieci itp.,

✓ likwidacjê dzikich wysypisk, zw³asz-cza w lasach oraz strefach ochronywód.

3. Zaopatrzenie w wodê i kanalizacjê ka¿de-go gospodarstwa wiejskiego/siedliska jestpodstawow¹ zasad¹ ochrony �rodowiskana obszarach wiejskich.

4. Systemy unieszkodliwiania �cieków po-winny byæ dostosowane do wielko�ci sku-pisk ludzkich oraz potencjalnych �róde³zanieczyszczeñ punktowych.

5. Najbardziej optymalnym rozwi¹zaniem,w zakresie gospodarki wodno-�ciekowejna obszarach wiejskich, jest pod³¹czeniezagród wiejskich, ma³ych zak³adów pro-dukcyjnych i budynków mieszkalnych dozbiorczych wodoci¹gów i kanalizacji za-koñczonej oczyszczalni¹ �cieków. Roz-wi¹zanie to dotyczy ma³ych miasteczek,osad, du¿ych wsi o zwartej zabudowieoraz funkcjonuj¹cych na tym terenie ma-³ych zak³adów us³ugowych, przetwór-czych itp.

6. W przypadku rozproszonej zabudowy ra-cjonalnym rozwi¹zaniem s¹ lokalne wo-doci¹gi i przydomowe oczyszczalnie �cie-ków dla kilku zagród/gospodarstw domo-wych po³o¿onych blisko siebie.

7. Przy braku mo¿liwo�ci pod³¹czeniagospodarstwa/zagrody do gminnej lublokalnej sieci wodoci¹gowej powinno onoposiadaæ indywidualne ujêcie wody wy-konane zgodnie z wymaganiami przepi-sów prawa budowlanego.

8. Przy braku mo¿liwo�ci pod³¹czenia gospo-darstwa/zagrody do gminnej lub lokalnejsieci kanalizacji powinno byæ ono wypo-sa¿one w przydomow¹ oczyszczalniê�cieków lub szczelny zbiornik do czaso-wego gromadzenia nieczysto�ci ciek³ych,je¿eli ich ilo�æ odprowadzana do tegozbiornika nie przekracza 10 m3/dobê.


Infrastruktura obszarów wiejskich G

9. Gospodarka odpadami komunalnymiw gminie powinna byæ prowadzonaw sposób umo¿liwiaj¹cy:✓ segregacjê i selektywn¹ zbiórkê odpa-

dów,✓ zmniejszanie ilo�ci odpadów nie nadaj¹-

cych siê do powtórnego wykorzystania,✓ eliminowanie odpadów toksycznych

i specjalnych (oleje, farby, rozpuszczal-niki),

✓ gospodarcze wykorzystanie odpadów,✓ sk³adowanie odpadów nie powoduj¹-

cych ska¿enia �rodowiska.10. Ze wzglêdu na koszty zwi¹zane z budo-

w¹ i eksploatacj¹ oraz z zabezpieczeniem�rodowiska przed negatywnymi wp³ywa-mi wysypisk, dobr¹ praktyk¹ jest budo-wa miêdzygminnego wysypiska lubkompostowni odpadów.

Gminny system zagospodarowania odpadów

▲

▲▲

▲

Selektywna zbiórka odpadóww gospodarstwie

Gminny punkt gromadzenia i segregacji odpadów

Osady�ciekowe

Sk³adowiskoodpadów

Odzysksurowcówwtórnych

Kompostownia

Surowcewtórne

Nawozyorganiczne

HSkrócony zbiór zasad

dobrej praktyki rolniczejdla potrzeb wdra¿aniaDyrektywy Azotanowej


H Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej (...)

Wstêp

W 1991 roku Rada Wspólnot Europejskichwyda³a Dyrektywê nr 91/676/EEC, zwan¹ po-tocznie Dyrektyw¹ Azotanow¹. Celem tejDyrektywy jest ograniczenie zanieczyszcze-nia wód azotanami, pochodz¹cymi bezpo-�rednio lub po�rednio ze �róde³ rolniczych.Nadmierne stê¿enia azotanów w wodzie pit-nej stanowi¹ bezpo�rednie zagro¿enie dlazdrowia cz³owieka i zwierz¹t, a w wodachpowierzchniowych równie¿ dla równowagi¿ycia biologicznego, powoduj¹c tak zwanyproces eutrofizacji wód. Zanieczyszczenieazotanami idzie ponadto z regu³y w parzez zanieczyszczeniem wód innymi substancja-mi szkodliwymi, a wiêc stanowi sygna³ za-gro¿enia podstawowego zasobu przyrody,jakim jest woda.

Zgodnie z za³o¿eniami Dyrektywy Azo-tanowej, podstawow¹ metod¹ ograniczaniazanieczyszczenia wód azotanami z rolnictwajest przestrzeganie przez rolników zasad do-brej praktyki rolniczej. W zwi¹zku z tymDyrektywa zaleca krajom cz³onkowskim UEopracowanie i wdro¿enie kodeksu. Kodeksjest zbiorem zasad, porad i zaleceñ, którepowinny byæ przyswojone przez ka¿dego rol-nika i uznane jako obowi¹zuj¹ce normy etycz-nego postêpowania wzglêdem �rodowiska.Przestrzeganie zasad kodeksu jest dobrowol-ne, ale trzeba mieæ �wiadomo�æ, ¿e zosta³ onopracowany zgodnie z wymaganiami Dyrek-tywy Azotanowej, która jest jednym z pod-stawowych aktów prawnych w Unii Europej-skiej w dziedzinie ochrony �rodowiskaw odniesieniu do rolnictwa. Przy opracowy-waniu kodeksu uwzglêdniono równie¿ aktu-alny stan prawa w zakresie ochrony �rodo-wiska, a szczególnie ochrony wód w Polsce.

Stosuj¹c siê do zasad sprecyzowanych w ko-deksie, rolnik niejako automatycznie po-zostaje w zgodzie z prawem, nieznanym muna ogó³ w szczegó³ach, a które w przypadkujego nieprzestrzegania powoduje okre�lonekonsekwencje. Jest to dodatkowa korzy�æ,wynikaj¹ca z pos³ugiwania siê kodeksem,gdy¿ jak wiadomo nieznajomo�æ prawa niet³umaczy i nie usprawiedliwia jego narusza-nia. W³a�ciwej ochrony �rodowiska nie za-pewni¹ jednak nawet najdoskonalsze przepi-sy, je�li nie bêdzie im towarzyszy³a �wiado-mo�æ ekologiczna i prawna spo³eczeñstwawspierana odpowiedni¹ polityk¹ pañstwa.

W skróconym zbiorze zasad dobrej pra-ktyki rolniczej uporz¹dkowano odno�ne za-pisy, znajduj¹ce siê w zasadniczym Ko-deksie, w kolejno�ci zagadnieñ wymienio-nych w Za³¹czniku II Dyrektywy Azotano-wej czê�æ A i B. W czê�ci wstêpnej zdefinio-wano podstawowe pojêcia w zakresie ochro-ny wód i nawozów stosowane w Kodeksie:l W rozumieniu hydrologicznym rozró¿nia

siê wody opadowe, wody powierzchnio-we i wody podziemne. Do powierzchnio-wych zalicza siê wody wszelkiego rodza-ju zbiorników od oczek wodnych, poprzezsadzawki i jeziora, a¿ do akwenów mor-skich oraz wody cieków od strumyków dodu¿ych rzek. Wody podziemne dzieli siêna wody gruntowe p³ytkie oraz wg³êbne �artezyjskie. Studnie wiercone siêgaj¹ dopoziomu wód artezyjskich, natomiast stud-nie kopane zasilane s¹ p³ytkimi wodamigruntowymi. Wymienione rodzaje wódpozostaj¹ ze sob¹ w �cis³ym zwi¹zku i ma-my do czynienia ze sta³ym kr¹¿eniemwody w otaczaj¹cym nas �rodowisku.

l Stan czysto�ci wód ocenia siê na podsta-wie szeregu wska�ników fizycznych


Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej (...) Hi chemicznych oznaczanych laboratoryjnie.Jednym z podstawowych kryteriów oce-ny przydatno�ci wody do picia jest zawar-to�æ w niej azotanów. Zawarto�æ azota-nów w wodzie pitnej nie mo¿e przekra-czaæ 10 mg azotu azotanowego (N-NO

3)

w l litrze wody. Jak wykaza³y badaniaponad 50% studni kopanych w gospodar-stwach wiejskich dostarcza wody, w któ-rej zawarto�æ azotanów przekracza usta-lony limit.

l �ród³a zanieczyszczenia wód dzielimy napozarolnicze i rolnicze. �ród³a rolniczedziel¹ siê z kolei na punktowe i obszaro-we. Do �róde³ punktowych zalicza siê za-grodê wiejsk¹, a niekiedy ca³¹ wie� w takzwanej zabudowie zwartej. Z uwagi namnogo�æ tych �róde³ w Polsce (oko³o2 miliony zagród wiejskich, ponad 40 ty-siêcy wsi), �ród³a punktowe okre�la siêczêsto jako �punktowe � rozproszone�.Obszarowe �ród³a zanieczyszczeñ tou¿ytki rolne, a szczególnie grunty ornei sady.

l Jednym z podstawowych rodzajów zanie-czyszczeñ wód s¹ sk³adniki pokarmowero�lin, a przede wszystkim azotany i fos-forany. Sk³adniki te powoduj¹ pogorsze-nie jako�ci wody pitnej, nadmierny roz-wój planktonu w wodach powierzchnio-wych i tak zwane zakwity wód. �ród³emsk³adników mineralnych s¹ na ogó³ nawo-zy stosowane w nadmiernych dawkachlub w niew³a�ciwy sposób.

l Nawozy s¹ to produkty przeznaczone dodostarczania ro�linom sk³adników pokar-mowych i zwiêkszania ¿yzno�ci gleb.Wyró¿niamy cztery grupy nawozów: mi-neralne, naturalne, organiczne i organicz-no-mineralne. Nawozy naturalne (gospo-

darskie) s¹ to odchody zwierz¹t, obornik,gnojówka i gnojowica przeznaczone dorolniczego wykorzystania.

Nawozy organiczne s¹ to natomiast ró¿nesubstancje organiczne i ich mieszaniny, w tymkomposty zawieraj¹ce sk³adniki pokarmowero�lin. Nawozy te mog¹ byæ produkowanew gospodarstwie lub poza gospodarstwemjako tzw. komposty przemys³owe. �ciekii osady �ciekowe nie s¹ zaliczane do nawo-zów, chocia¿ po spe³nieniu okre�lonych wa-runków mog¹ byæ stosowane w rolnictwie.

Okresy, w których stosowanienawozów nie jest wskazane

1. Nawozy nie powinny byæ stosowanew okresach i w warunkach, gdy zawartew nich sk³adniki mineralne, szczególniezwi¹zki azotu, nara¿one s¹ na wymywa-nie do wód gruntowych lub zmywaniedo wód powierzchniowych. Dotyczy toprzede wszystkim okresu zimowego, alestraty sk³adników mog¹ zachodziæi w innych okresach zale¿nie od rodzajugleby, natê¿enia opadów i okrywy gle-bowej.

2. Okres zimowy, zale¿nie od opadów i tem-peratury, mo¿e siê charakteryzowaæ bar-dzo ró¿nym przebiegiem pogody od wil-gotnej i ciep³ej do suchej i mro�nej. Prze-bieg pogody mo¿e byæ bardzo zmiennyi dlatego nie mo¿na stosowaæ nawozów,gdy gleba jest zamarzniêta i pokryta �nie-giem � nawet je¿eli nast¹pi okresoweocieplenie.

3. Bez wzglêdu na przebieg pogody i stangleby w okresie zimowym, od pocz¹tkugrudnia do koñca lutego nie dopuszcza siêstosowania nawozów naturalnych w for-



mie sta³ej i p³ynnej oraz nawozów orga-nicznych, w tym kompostów.

4. W pozosta³ych okresach nie powinno siêstosowaæ nawozów, gdy gleba jest nie ob-siana lub ro�liny s¹ ma³o zaawansowanewe wzro�cie, a przewidywane jest wy-st¹pienie wiêkszych opadów. Dotyczy tow pierwszym rzêdzie gleb bardzo lekkichi lekkich o du¿ej przepuszczalno�ci,zw³aszcza je¿eli s¹ wówczas silnie uwil-gotnione.

5. W ca³ym okresie wegetacji ro�lin, prze-znaczonych do bezpo�redniego spo¿y-cia przez ludzi, nie dopuszcza siê sto-sowania nawozów naturalnych w for-mie p³ynnej (gnojowica, gnojówka).Nale¿y unikaæ stosowania nawozówazotowych w pó�nym okresie wzrostui rozwoju ro�lin, gdy¿ ich nadmiar po-zostaj¹cy w glebie jest nara¿ony na wy-mywanie do wód gruntowych. Tak zwa-ne pó�ne dawki nawozów azotowych s¹uzasadnione tylko w uprawie ro�lino specjalnych wymaganiach techno-logicznych.

6. Najmniej ograniczeñ w terminach sto-sowania nawozów (z wyj¹tkiem punktów2 i 3) wystêpuje na trwa³ych u¿ytkach zie-lonych oraz w uprawach ro�lin wielolet-nich na gruntach ornych. W uprawie ro-�lin pod os³onami nawozy mo¿na stoso-waæ w dowolnych terminach, wynikaj¹-cych ze specyfiki uprawy.

Nawo¿enie pól na zboczach

7. Stosowanie nawozów na polach po³o¿o-nych na zboczach, szczególnie o nachyle-niu wiêkszym ni¿ 10% (6°), wymagaszczególnej uwagi, gdy¿ sk³adniki mine-

ralne z nawozów (zw³aszcza zwi¹zki fos-foru) nara¿one s¹ na zmywy powierzch-niowe. Sk³adniki te, wraz ze sp³ywaj¹c¹wod¹ i cz¹stkami gleby, mog¹ siê dosta-waæ do wód powierzchniowych powodu-j¹c ich zanieczyszczenie.

8. Rozmiar sp³ywów powierzchniowych za-le¿y od nachylenia terenu, sk³adu granu-lometrycznego gleby i sposobu jej upra-wy, natê¿enia opadów i rodzaju okrywyro�linnej. Wszystkie te czynniki, a zw³asz-cza rodzaj okrywy ro�linnej, musz¹ byæbrane pod uwagê przy ustalaniu terminówi sposobów stosowania nawozów w tere-nach nara¿onych na erozjê wodn¹.

9. Nawozy naturalne w formie p³ynnej orazmineralne nawozy azotowe nie mog¹ byæstosowane na polach o nachyleniu wiêk-szym ni¿ 10% (6°), je¿eli pola te nie znaj-duj¹ siê pod okryw¹ ro�linn¹.

10. Gleby po³o¿one na zboczach powinnybyæ utrzymywane w dobrej strukturze,a przede wszystkim nale¿y zapobiegaæ ichzagêszczeniu i zaskorupieniu. Gleby nad-miernie zagêszczone, w tym z podeszw¹p³u¿n¹ lub powierzchniowo zaskorupio-ne, wykazuj¹ znacznie mniejsz¹ przepusz-czalno�æ i pojemno�æ wodn¹, a procesyerozyjne s¹ tutaj szczególnie nasilone.Sp³ywy powierzchniowe wody s¹ zawszezwi¹zane ze stratami sk³adników mineral-nych i ich przedostawaniem do wódpowierzchniowych.

11. Du¿y wp³yw na rozmiar sp³ywów po-wierzchniowych wody i sk³adników mi-neralnych, przede wszystkim zwi¹zkówazotu, ma sposób i kierunek uprawy gle-by. Na gruntach ornych po³o¿onych nastokach, wszystkie zabiegi uprawowepowinny byæ dokonywane w kierunku


Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej (...) Hpoprzecznym do nachylenia stoku. Orkênajlepiej wykonaæ p³ugiem obracalnymlub uchylnym, odk³adaj¹c skiby w górêstoku.

12. Przy uprawie gleby po³o¿onej na zbo-czach korzystne jest zast¹pienie uprawyp³u¿nej przez uprawê bezorkow¹. Douprawy gleby stosuje siê wówczas kulty-wator z szerokimi ³apami (gruber), a douprawy przedsiewnej bierne zestawyuprawowe, sk³adaj¹ce siê z brony lub kul-tywatora i wa³u strunowego lub pier�cie-niowego.

13. Na glebach zagro¿onych erozj¹ w stop-niu silnym, jako dodatkowy zabieg prze-ciwerozyjny, poleca siê g³êboszowanie.Zabieg ten polega na dokonywaniu g³ê-bokich naciêæ w glebie i spulchnianiupodglebia, co zwiêksza pojemno�æ wod-n¹ gleby i u³atwia wsi¹kanie wody i sk³ad-ników mineralnych do g³êbszych jejwarstw. G³êboszowanie wykonuje siê spe-cjalnym narzêdziem � g³êboszem, wyma-gaj¹cym ci¹gnika o du¿ej sile uci¹gu.

14. Drogi sp³ywu wód opadowych nale¿y za-darniæ, a ruñ trawiast¹ kosiæ przynajmniejjeden raz w okresie wegetacji. Wskazanejest utrzymywanie zadarnionych skarp orazpasów ochronnych o charakterze zakrza-czeñ lub zadrzewieñ, które przechwytuj¹i akumuluj¹ sk³adniki mineralne zmywanez erodowanych zboczy.

15. Na gruntach ornych po³o¿onych na zbo-czach nawozy naturalne w formie p³yn-nej powinny byæ w miarê mo¿liwo�ciwprowadzane pod powierzchniê gleby,a nawozy w formie sta³ej wymieszane z gle-b¹ zaraz po ich rozrzuceniu. Na trwa³ychu¿ytkach zielonych nawozy naturalnenale¿y rozrzucaæ (rozlewaæ) na ca³ej po-

wierzchni przeznaczonej do nawo¿enia,bez pozostawiania ich w kupkach lub pry-zmach.

16. Równomierne rozmieszczenie nawozów,na ca³ej przeznaczonej pod nie powierzch-ni, zapewnia stosowanie dobrze wyregu-lowanych rozsiewaczy i rozrzutników na-wozów. Na terenach nara¿onych na ero-zjê nale¿y unikaæ stosowania nawozów³¹cznie ze �rodkami ochrony ro�lin, na-wet je¿eli pozwalaj¹ na to instrukcjestosowania tych �rodków.

17. U podnó¿a zboczy nastêpuje z regu³y aku-mulacja sk³adników mineralnych w gle-bie, co nale¿y wzi¹æ pod uwagê przyplanowaniu nawo¿enia w tych miejscach.

Stosowanie nawozów na glebachpodmok³ych, zalanych, zamarzniêtychi pokrytych �niegiem

18. Niedopuszczalne jest stosowanie wszel-kich nawozów na glebach zalanych wod¹,przykrytych �niegiem lub zamarzniêtych.Na takich glebach sk³adniki mineralnez nawozów ulegaj¹ du¿ym i nie kontrolo-wanym stratom.

19. Na glebach powierzchniowo zamarzniê-tych, w okresach odwil¿y, mo¿na ewentu-alnie stosowaæ nawozy, je¿eli uzasadniaj¹to wzglêdy organizacyjne lub agrotech-niczne. Dotyczy to w szczególno�ci pierw-szej, wiosennej dawki nawozów azoto-wych na uprawach ro�lin ozimych.

20. Na glebach o wysokim poziomie wodygruntowej (powy¿ej 1,2 m) stosowanienawozów wymaga szczególnej staranno-�ci i umiejêtno�ci. Nie zaleca siê tutajstosowaæ nawozów naturalnych w formiep³ynnej, a nawozy azotowe powinny byæ



stosowane w okresach maksymalnegozapotrzebowania ro�lin na ten sk³adnik.

21. Gleby o wysokim poziomie wody grun-towej wystêpuj¹ z regu³y pod trwa³ymiu¿ytkami zielonymi (³¹ki i pastwiska).Nawozy mineralne, a szczególnie azoto-we i potasowe, nale¿y tu stosowaæ w spo-sób dawkowany, po ka¿dym pokosie(przepasieniu). Zmniejsza to zarównoniebezpieczeñstwo strat tych sk³adnikówdo wody gruntowej, jak i ich nadmiernejakumulacji w materiale ro�linnym.

22. Przy ustalaniu dawek nawozów na past-wiska nale¿y braæ pod uwagê ilo�æ sk³ad-ników pozostawianych przez zwierzêtaw formie odchodów. Na pastwiskachtrzeba zapobiegaæ lub likwidowaæ skutkinadmiernego nagromadzenia odchodóww okre�lonych miejscach (przesuwaniewodopojów i miejsc doju, rozrzucanie ³aj-niaków, czas wypasu itp.).

23. Grunty, na których woda gruntowa wy-stêpuje p³ycej ni¿ 1,5 m, wy³¹czone s¹z nawo¿enia �ciekami. Natomiast na gle-bach o du¿ej przepuszczalno�ci, tzn. pias-ki lu�ne i s³abogliniaste oraz piaski gli-niaste lekkie, zakazane jest stosowaniekomunalnych osadów �ciekowych.

Nawo¿enie pól w pobli¿u ciekówwodnych i stref ochrony wód

24. Na obszarach po³o¿onych w bezpo�redniejblisko�ci wód powierzchniowych (zbiorni-ki i cieki wodne) oraz �róde³ wody pitnej(strefy ochronne wód) obowi¹zuj¹ szczegól-ne zasady stosowania nawozów. Dotyczyto dawek, rodzaju i postaci nawozu, sprzêtudo nawo¿enia, a nawet przebiegu pogodyw czasie rozsiewu lub rozlewu nawozów.

25. W odleg³o�ci do 20 m od wód powierzch-niowych, stref ochrony wód i obszarówmorskiego pasa nadbrze¿nego nie mo¿nastosowaæ nawozów naturalnych, a nawo-zy mineralne powinny byæ rozsiewanerêcznie.

26. Sprzêt do stosowania nawozów na takichobszarach powinien byæ w dobrym stanietechnicznym i starannie wyregulowany.Zabieg nawo¿enia nale¿y dokonywaæprzy sprzyjaj¹cym kierunku wiatru, zapo-biegaj¹cym znoszeniu cz¹stek lub kroplinawozu na powierzchniê wody czy ob-szaru chronionego.

27. Mycie rozsiewaczy nawozów i opryski-waczy nie mo¿e siê odbywaæ w pobli¿uwód powierzchniowych czy stref ochro-ny wód. Wodê z mycia sprzêtu nale¿yrównomiernie rozlaæ po powierzchniprzeznaczonej do nawo¿enia, oddalonejo co najmniej 20 m od brzegów zbiorni-ków i cieków wodnych.

28. Pastwiska znajduj¹ce siê w bezpo�rednims¹siedztwie linii brzegowej wód powierzch-niowych nie powinny byæ przeci¹¿ane zbytdu¿¹ stawk¹ zwierz¹t. Nie nale¿y lokalizo-waæ wodopojów bezpo�rednio na zbiornikulub cieku wodnym.

Pojemno�æ zbiorników / p³yt dosk³adowania i przechowywanianawozów naturalnych oraz paszsoczystych

29. Wszystkie produkowane w gospodar-stwie p³ynne i sta³e odchody zwierzêcei odpady powinny byæ przechowywanew specjalnych, szczelnych zbiornikachlub na p³ytach usytuowanych w od-powiedniej odleg³o�ci od zabudowañ


Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej (...) Hi granic zagrody wiejskiej, zgodnie z wy-maganiami prawa budowlanego, a przedewszystkim od studni, stanowi¹cej �ród-³o zaopatrzenia w wodê dla ludzi i zwie-rz¹t.

30. Obornik mo¿e byæ gromadzony, fermen-towany i przechowywany w pomieszcze-niach inwentarskich (obory g³êbokie) lubna p³ytach gnojowych. Pod³ogi pomiesz-czeñ inwentarskich i p³yty gnojowepowinny byæ zabezpieczone przed prze-nikaniem wycieków do gruntu i zaopa-trzone w instalacje odprowadzaj¹ce wy-cieki do szczelnych zbiorników na gno-jówkê i wodê gnojow¹.

31. Pojemno�æ p³yty gnojowej powinna za-pewniaæ mo¿liwo�æ gromadzenia i prze-chowywania obornika przez okres conajmniej 6 miesiêcy. Pojemno�æ p³ytyzale¿y od wysoko�ci pryzmy obornika.W praktyce powierzchnia p³yty gnojo-wej, przy wysoko�ci pryzmy obornika2 m i wy³¹cznie alkierzowym systemieutrzymywania zwierz¹t, powinna wyno-siæ oko³o 3,5 m2 na l sztukê du¿¹. Po-wierzchniê tê zmniejsza siê proporcjo-nalnie do czasu przebywania zwierz¹t napastwisku.

32. Nie nale¿y przechowywaæ obornikaw pryzmach polowych, gdy¿ prowadzi todo zanieczyszczenia wód gruntowychzwi¹zkami azotu i fosforu oraz przenawo-¿enia powierzchni pod pryzm¹.

33. Pojemno�æ zbiorników na gnojowicêi gnojówkê musi wystarczaæ na prze-chowywanie tych nawozów naturalnychprzez okres co najmniej 6 miesiêcy.W praktyce, na l du¿¹ jednostkê przeli-czeniow¹ zwierz¹t w oborze rusztowej,nale¿y przewidzieæ pojemno�æ zbiornika

na gnojowicê oko³o 10 m3, a na l du¿¹jednostkê przeliczeniow¹ w oborze p³yt-kiej pojemno�æ zbiornika na gnojówkêprzynajmniej 2,5 m3.

34. Zbiorniki na p³ynne odchody zwierzêceoraz bezodp³ywowe zbiorniki do gro-madzenia nieczysto�ci ciek³ych powinnymieæ nieprzepuszczalne dno i �ciany orazszczeln¹ pokrywê z otworem wej�ciowymi otworem wentylacyjnym. Zbiorniki nagnojowicê mog¹ byæ wyposa¿one w po-krywê p³ywaj¹c¹.

35. Do zbiornika na gnojowicê nie nale¿y od-prowadzaæ substancji pochodz¹cych z do-mowych instalacji sanitarnych.

36. Wszystkie, produkowane w gospodarstwiepasze soczyste, powinny byæ przecho-wywane w specjalnych zbiornikach (silo-sach) lub na p³ytach usytuowanych w od-powiedniej odleg³o�ci od zabudowañi granic zagrody wiejskiej. Odleg³o�æ tawynika z wymagañ prawa budowlanegoi podana jest w pozwoleniu na budowêodpowiednich urz¹dzeñ.

37. Przy kiszeniu �wie¿ej masy ro�linnejwycieka przeciêtnie oko³o 0,2 m3 sokuz l tony zakiszanej, zielonej masy. Sokikiszonkowe powinny byæ odprowadzanedo studzienek zbiorczych, stanowi¹cychintegraln¹ czê�æ sk³adow¹ silosów p³a-skich lub wie¿owych. Niezale¿nie od stu-dzienek zaleca siê stosowanie na dno si-losu p³askiego warstwy pociêtej s³omy,zatrzymuj¹cej soki kiszonkowe. Jednatona pociêtej s³omy mo¿e wch³on¹æ do2,5 m3 soku.

38. Soki kiszonkowe zawieraj¹ znaczne ilo-�ci sk³adników mineralnych, w tymzwi¹zków azotu. W soku odp³ywaj¹cymz 25 ton zakiszanej masy zielonej (�redni



plon z l ha) znajduje siê do 14 kg azotu.Odp³yw soku do wód powierzchniowychpowoduje ich zanieczyszczenie i pozba-wia wodê tlenu. Soki zbierane w studzien-kach nale¿y rozlewaæ na pola lub ³¹ki,z których pochodzi³a masa ro�linna do za-kiszania.

39. Nie zaleca siê sporz¹dzania pryzm ki-szonkowych bezpo�rednio na gruncie,gdy¿ soki kiszonkowe przenikaj¹ wtedydo wód gruntowych, a ponadto nastêpujezanieczyszczenie gleby pod pryzm¹. Za-lecanym sposobem konserwacji pasz jestsporz¹dzanie sianokiszonek, z których niema praktycznie wycieków soków. Belesianokiszonki mog¹ byæ przechowywanew dowolnym miejscu, nawet na otwartejprzestrzeni.

Dawki i sposoby nawo¿enia

40. Dawki sk³adników mineralnych nale¿yustalaæ na podstawie potrzeb nawozo-wych ro�lin, na które sk³adaj¹ siê ilo�æsk³adników pobranych z okre�lonym plo-nem ro�liny oraz ich ilo�æ jaka mo¿e byæpobrana z gleby bez szkody dla jej ¿y-zno�ci. Dotyczy to w szczególno�ci azo-tu, którego dawka powinna byæ mo¿liwieprecyzyjnie dobrana.

41. Roczna dawka nawozu naturalnego niemo¿e przekraczaæ ilo�ci zawieraj¹cej 170kg azotu ca³kowitego na l ha u¿ytków rol-nych. Je¿eli ilo�æ nawozów naturalnych,produkowanych w gospodarstwie, przeli-czonych na azot ca³kowity przekracza 170kg azotu na l ha, wskazuje to na nadmier-n¹ obsadê inwentarza. Rolnik powinienwówczas albo zmniejszyæ obsadê zwie-rz¹t, albo zawrzeæ umowê z s¹siadami na

odbiór nadwy¿kowych ilo�ci nawozównaturalnych.

42. Dawki nawozów naturalnych nale¿y usta-laæ wed³ug zawarto�ci w nich tak zwane-go azotu dzia³aj¹cego. Azot dzia³aj¹cywykazuje takie samo dzia³anie nawozo-we jak azot nawozów mineralnych. Przyprzeliczaniu ilo�ci azotu ca³kowitego na-wozów naturalnych, na azot dzia³aj¹cynale¿y pos³ugiwaæ siê odpowiednim wzo-rem (patrz str. 34).

43. Przy ustalaniu dawek azotu dla ro�linuprawianych po przedplonach motylko-wych, nale¿y uwzglêdniæ ilo�æ azotuw resztkach po¿niwnych tych ro�lin zwi¹-zanego biologicznie. Ilo�æ ta wzrasta wrazz d³ugo�ci¹ okresu u¿ytkowania i wiel-ko�ci¹ plonu ro�liny motylkowej.

44. Znajomo�æ zawarto�ci azotu mineral-nego N

min w glebie pozwala na bardziej

precyzyjne zaplanowanie nawo¿eniatym sk³adnikiem. W tym celu trzebajednak wykonaæ analizê gleby na za-warto�æ N

min w próbie gleby pobranej

przed zastosowaniem pierwszej dawkinawozów.

45. Gnojowicê i gnojówkê powinno siê stoso-waæ na nie obsian¹ glebê, najlepiej w okre-sie wczesnej wiosny. Dopuszcza siê sto-sowanie tych nawozów naturalnych po-g³ównie na ro�liny, z wyj¹tkiem ro�linprzeznaczonych do bezpo�redniego spo-¿ycia przez ludzi lub na krótko przed ichskarmianiem przez zwierzêta. Rocznadawka gnojowicy nie powinna przekra-czaæ 45 m3 (l70 kg N) na ha.

46. Optymalnym terminem stosowania o-bornika jest wczesna wiosna. Obornikmo¿e byæ wywo¿ony równie¿ w okresiepó�nej jesieni pod warunkiem, ¿e bêdzie


Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej (...) Hnatychmiast przyorany. Nale¿y unikaæwywo¿enia obornika w okresie pó�ne-go lata lub wczesnej jesieni z uwagi namo¿liwe straty azotu zarówno w formiegazowej (amoniak) jak i w formie prze-si¹ków do wód gruntowych (azotany).Pog³ówne stosowanie obornika i kom-postu dopuszczalne jest tylko na u¿yt-kach zielonych i wieloletnich uprawachpolowych. Roczna dawka obornika niepowinna przekraczaæ 40 ton (170 kg N)na hektar.

47. Nawozy naturalne oraz organiczne mu-sz¹ byæ przykryte lub wymieszane z gle-b¹ za pomoc¹ narzêdzi uprawowych niepó�niej ni¿ nastêpnego dnia po ich zasto-sowaniu. Gnojowica i gnojówka powin-ny byæ wprowadzane bezpo�rednio dogleby za pomoc¹ wê¿y rozlewowych po-³¹czonych z zêbami kultywatora. Stoso-wanie pog³ówne tych nawozów odbywasiê przy u¿yciu wê¿y rozlewowych. Tyl-ko na u¿ytkach zielonych i trwa³ych upra-wach polowych dopuszcza siê stosowa-nie p³ytek rozbryzgowych.

48. Azotowe nawozy mineralne nale¿y stoso-waæ w okresach bezpo�rednio poprze-dzaj¹cych maksymalne zapotrzebowaniero�lin. Wskazany jest podzia³ ca³kowitejdawki nawozów azotowych na kilka czê-�ci i zastosowanie ich w fazie wzrostuwegetatywnego ro�lin, z uwzglêdnieniemstanu i wygl¹du ³anu.

49. Nawozy powinny byæ równomiernie roz-mieszczone na ca³ej powierzchni pola lubu¿ytku zielonego, na które s¹ przeznaczo-ne. Wymaga to u¿ycia w³a�ciwego sprzê-tu i starannej regulacji (sprawdzanejw trakcie zabiegu) rozsiewaczy i rozle-waczy nawozów.

U¿ytkowanie gruntów i organizacjaprodukcji na u¿ytkach rolnych

50. U¿ytkowanie gruntów powinno byædostosowane do warunków naturalnych,w których zlokalizowane jest gospodar-stwo. Podstaw¹ rozplanowania roz³ogugruntów jest poziom wody gruntowej lubspadek terenu.

51. Na gruntach o poziomie wody 40-60 cmpowinny byæ zlokalizowane ³¹ki, a przypoziomie wody 60-80 cm mo¿na prowa-dziæ u¿ytkowanie przemienne, pastwi-skowo-ko�ne. Na gruntach ornych po-ziom wody gruntowej nie powinien byæwy¿szy ni¿ 100 cm. Grunty po³o¿one nastokach o nachyleniu powy¿ej 20% (12°)powinny byæ trwale zadarnione lub za-lesione.

52. Czê�æ gruntów w gospodarstwie mo¿ebyæ, z ró¿nych przyczyn, okresowo wy-³¹czona z u¿ytkowania rolniczego to zna-czy ugorowana lub od³ogowana. Ugoryi od³ogi powinny byæ jednak stale utrzy-mywane pod okryw¹ ro�linn¹, najlepiejtrawiast¹. Okrywa ta musi byæ pielêgno-wana, to znaczy przynajmniej raz do rokukoszona, z pozostawianiem skoszonej bio-masy w formie mulczu. Koszenie niemo¿e siê odbywaæ w okresach lêgowychptactwa.

53. Roz³óg gruntów ornych dzieli siê na pola,w miarê mo¿liwo�ci, o podobnej po-wierzchni i przydatno�ci rolniczej. Licz-ba pól powinna byæ dostosowana do za-planowanego p³odozmianu. Roz³óg u¿yt-ków zielonych nale¿y podzieliæ na kwate-ry o wielko�ci dostosowanej do zaplano-wanego systemu u¿ytkowania, najlepiejpastwiskowo-ko�nego.



54. Organizacja produkcji ro�linnej odbywasiê w ramach p³odozmianu. Racjonalnyp³odozmian powinien obejmowaæ 3-4 ga-tunki ro�lin na glebach lekkich i 4-5 ga-tunków na glebach ciê¿szych.

55. Konstrukcja p³odozmianu, w aspekcie�rodowiskowym, powinna byæ podpo-rz¹dkowana g³ównemu celowi, jakim jestograniczenie ilo�ci azotu mineralnegowymywanego z gleby w okresie jesien-no-zimowym.

56. Resztki wieloletnich ro�lin motylkowychi ich mieszanek z trawami nale¿y przy-orywaæ w okresie pó�nej jesieni. Stano-wisko to najlepiej jest przeznaczyæ poduprawê ro�lin jarych o du¿ych wymaga-niach nawozowych w stosunku do azotujak ziemniak, burak, kukurydza. W takimogniwie zmianowania nie stosuje siê ju¿oczywi�cie nawozów naturalnych czynawozów organicznych.

57. Na gruntach podatnych na erozjê wodn¹nale¿y stosowaæ p³odozmiany przeciw-erozyjne, w których sk³ad powinny wcho-dziæ ro�liny motylkowe i ich mieszankiz trawami oraz ro�liny ozime tzw. �zielo-ne pola�. W grupie ro�lin ozimych szcze-gólnie polecane s¹ rzepak, ¿yto i pszen-¿yto, które tworz¹ zwart¹ okrywê ju¿w okresie jesiennym.

58. Nie obsiane powierzchnie gleb ornych za-leca siê przykrywaæ na okres jesienno-zi-mowy wszystkimi dostêpnymi w gospo-darstwie materia³ami jak s³oma, ³êty, li�cie.Materia³y te spe³niaj¹ równie¿ funkcjemulczu i chroni¹ glebê przed niszczeniemprzez krople deszczu, zatrzymuj¹ �niegi ograniczaj¹ zmywy wiosenne gleby.

59. Na gruntach ornych, po³o¿onych na sto-kach, wszystkie zabiegi uprawowe powin-

ny byæ dokonywane w kierunku poprzecz-nym do nachylenia stoku. Orkê najlepiejwykonaæ p³ugiem obracalnym lub uchyl-nym odk³adaj¹c skiby w górê stoku.

60. Do najskuteczniejszych zabiegów prze-ciw erozji wietrznej zalicza siê zak³ada-nie i pielêgnowanie �ródpolnych pasówzadrzewieñ i zakrzaczeñ, utrzymywaniestref zadarnionych.

61. Najlepszym sposobem gospodarowaniana trwa³ych u¿ytkach zielonych jest ko-�no-pastwiskowe ich u¿ytkowanie.

62. Na pastwiskach mo¿e dochodziæ do znacz-nych strat azotu z punktowo pozostawia-nych odchodów zwierz¹t. Mniejsze poten-cjalne zagro¿enie nadmiarem azotu stwa-rzaj¹ racjonalnie u¿ytkowane ³¹ki.

63. Nie nale¿y wypasaæ zwierz¹t w okresachgdy gleba jest nadmiernie uwilgotnionaoraz po po³owie pa�dziernika, gdy¿ sk³ad-niki nawozowe z odchodów mog¹ siêwówczas przemieszczaæ do wód grunto-wych.

64. W okresie u¿ytkowania pastwiskowegonale¿y stosowaæ wypas rotacyjny, syste-mem kwaterowym lub dawkowanym.Liczba kwater zale¿y od okresu odrasta-nia runi oraz od liczby dni wypasu nakwaterze:

65. Trwa³e u¿ytki zielone o zdegradowanejruni powinny byæ odnawiane. Podstawo-wym sposobem odnawiania u¿ytku jestpodsiew, ewentualnie z czê�ciowym znisz-czeniem starej darni oraz poprawa lubzmiana sposobu u¿ytkowania i nawo¿enia.

Liczba kwater= okres odrastania runi w dniach

/ liczba dni wypasu na kwaterze + l


Skrócony zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej (...) H66. Tylko wyj¹tkowo stosuje siê przeoranie

darni i ponowny obsiew u¿ytku zielone-go. Przy takim postêpowaniu uwalniaj¹siê bardzo du¿e ilo�ci azotu, który mo¿epowodowaæ zanieczyszczenie wódgruntowych, zw³aszcza przy p³ytkim ichzaleganiu. Po przeoraniu darni zaleca siêprzez okres jednego roku uprawiaæ ro-�liny pastewne o du¿ych potrzebach na-wozowych w stosunku do azotu, na przy-k³ad ¿yto na zielono i potem kukurydzêw plonie wtórym tak jednak aby ponow-nie zasiaæ trawê w optymalnym termi-nie.

67. Zamianê u¿ytku zielonego na grunt ornynale¿y traktowaæ jako ostateczno�æ. W³¹-czaj¹c u¿ytek zielony w system zmiano-wania polowego nale¿y w pe³ni uwzglêd-niæ nieuniknion¹ mineralizacjê bardzodu¿ych ilo�ci azotu ze wszystkimi ujem-nymi skutkami �rodowiskowymi.

68. U¿ytków zielonych, po³o¿onych w pobli-¿u zabudowañ inwentarskich, nie mo¿natraktowaæ jako sta³ych wybiegów dlazwierz¹t. Du¿a koncentracja zwierz¹t wi¹-¿e siê z nieuniknionymi stratami azotu wformie gazowej (amoniak) i w formie azo-tanów zanieczyszczaj¹cych wody grunto-we, a darñ ulega ca³kowitemu znisz-czeniu.

Minimalna powierzchnia�zielonych pól�

69. Zwiêkszenie w zmianowaniu udzia³u takzwanych pól zielonych, to znaczy ro�linozimych, ro�lin wieloletnich i wszelkie-go rodzaju poplonów i miêdzyplonówpowoduje zmniejszenie ilo�ci mineral-nych form azotu w glebie i jego prze-

mieszczania do wód gruntowych. Na tere-nach równinnych oko³o 60% powierzch-ni gruntów ornych, a na terenach zagro-¿onych erozj¹ przynajmniej 75% po-wierzchni gruntów ornych powinno po-zostawaæ przez ca³y rok (równie¿ w okre-sie zimowym) pod okryw¹ ro�linn¹.

70. W ogniwie zmianowania: ro�liny ozime/ jare-ro�liny jare, bardzo du¿¹ rolêw ograniczaniu wymywania azotanówmaj¹ miêdzyplony okre�lane jako ro�linyokrywowe. Pe³ne dzia³anie ochronnemiêdzyplonów ujawnia siê przy wiosen-nym terminie ich przyorywania.

71. Stratom azotu mineralnego z gleby zapo-biega równie¿ przyorywanie rozdrobnio-nej s³omy zbó¿, rzepaku i kukurydzy.Ka¿da tona przyoranej s³omy mo¿ew wyniku tak zwanego procesu immobi-lizacji, zwi¹zaæ oko³o 10 kg azotu mine-ralnego. S³oma ro�lin str¹czkowych jestznacznie zasobniejsza w azot i nie przy-czynia siê do immobilizacji jego mineral-nych form w glebie.

72. Dzia³anie ochronne s³omy jest mniejszeod dzia³ania zielonego pola, ale oko³o20% powierzchni gruntów, które powin-ny pozostawaæ w okresie zimy pod okry-w¹ ro�linn¹ mo¿na zast¹piæ przyoraniems³omy wed³ug zale¿no�ci:

1,6 ha z przyoran¹ s³om¹= l ha zielonego pola



Plan nawo¿enia

73. Gospodarka sk³adnikami mineralnymipowinna opieraæ siê na ich bilansach.W bilansach uwzglêdnia siê przychodysk³adników ze wszystkich �róde³ oraz ichrozchód z plonami ro�lin zbieranymiz pola.

74. W bilansie azotu po stronie przychodówuwzglêdnia siê azot z nawozów (natural-nych, organicznych, organicznomineral-nych i mineralnych), azot z przyorywa-nych produktów ubocznych ro�lin (s³oma,li�cie), azot wi¹zany biologicznie przezro�liny motylkowe i azot w opadzie at-mosferycznym. Po stronie rozchodów je-dyn¹, mierzaln¹ pozycj¹ jest azot w zbie-ranych z pola plonach ro�lin (plon g³ów-ny i uboczny).

75. Bilans azotu nie mo¿e byæ zrównowa¿o-ny, gdy¿ nale¿y siê liczyæ z pewnymi nie-uniknionymi stratami tego sk³adnika po-przez ulatnianie jego gazowych zwi¹zkówdo atmosfery lub wymywanie azotanówdo g³êbszych warstw gleby i do wódgruntowych. W uproszczeniu mo¿naprzyj¹æ, ¿e bezpieczne dla �rodowiska jestdodatnie saldo bilansu azotu, nie przekra-czaj¹ce 30 kg azotu (N) na l ha u¿ytkówrolnych.

76. Na glebach o �redniej zawarto�ci przyswa-jalnego fosforu i potasu (kolor ¿ó³ty na

mapach zasobno�ci) bilans tych sk³adni-ków mo¿e byæ zrównowa¿ony (przychód= rozchód). Na glebach o bardzo niskieji niskiej zawarto�ci fosforu i potasu zalecasiê stosowanie wiêkszych o oko³o 50% odich pobrania ilo�ci sk³adników w na-wozach. Na glebach o zasobno�ci wyso-kiej, a zw³aszcza bardzo wysokiej zawar-to�ci sk³adników, ich dawki w nawozachmo¿na zmniejszyæ o oko³o 50% w stosun-ku do pobrania z plonami ro�lin.

77. W bilansie fosforu i potasu po stronieprzychodów uwzglêdnia siê sk³adnikiw nawozach (mineralnych, naturalnych,organiczno-mineralnych i organicznych),a po stronie rozchodów ilo�æ fosforu i po-tasu w zbieranych z pola plonach ro�lin(plon g³ówny i uboczny).

78. Po sporz¹dzeniu bilansu sk³adników na-le¿y opracowaæ plan nawozowy, który po-lega na prawid³owym rozdziale nawozóworganicznych, organiczno-mineralnychi mineralnych pod poszczególne ro�linyp³odozmianu, uwzglêdniaj¹c ich zapotrze-bowanie na podstawowe makrosk³adniki(N, P, K), oraz zasobno�æ gleb w przyswa-jalne sk³adniki pokarmowe.

79. W opracowaniu planu nawozowego po-mocne jest prowadzenie kart dokumenta-cyjnych poszczególnych pól, na którychrejestrowane s¹ wszystkie zabiegi agrotech-niczne oraz uzyskiwane plony i zbiory.

IZa³¹czniki


I Za³¹czniki

Za³¹cznik 1

Wspó³czynniki reprodukcji i degradacji glebowej substancji organicznej

Przyk³ad (rozdzia³ B, punkt 20):Zmianowanie na glebie lekkiej: ziemniak l ha (25 ton obornika/ha) � kukurydza l ha � owiesl ha � ¿yto l ha

Bilans substancji organicznej = 1 ha* (-l,26) + 25ton* (0,07) + 1 ha* (-l,12) + l ha* (-0,49) ++ 1 ha* (-0,49) = -1,61

Ostrze¿enie! Bilans substancji organicznej jest ujemny, trzeba zmodyfikowaæ zmianowanielub wprowadziæ nowe �ród³o tej substancji (poplony, przyorana s³oma).

Ro�lina lub nawóz Wspó³czynniki reprodukcji (+) lub degradacji (-) dla gleborganiczny Jednostka

lekkie �rednie ciê¿kie czarne ziemie

Okopowe 1 ha -1,26 -1,40 -1,54 -1,02

Kukurydza 1 ha -1,12 -1,15 -1,22 -0,91

Zbo¿a, oleiste 1 ha -0,49 -0,53 -0,56 -0,38

Str¹czkowe 1 ha +0,32 +0,35 +0,38 +0,38

Trawy w polu 1 ha +0,95 +1,05 +1,16 +1,16

Motylkowe, mieszanki 1 ha +1,89 +1,96 +2,10 +2,10

Obornik 10 t +0,70

Gnojowica 10 t +0,28

S³oma 10 t +1,80


Za³¹czniki IZa³¹cznik 2

Wspó³czynniki przeliczeniowe sztuk zwierz¹t gospodarskich na du¿e jednostkiprzeliczeniowe (DJP) Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 24 wrze�nia 2002 r.

Dz.U. Nr 179, poz. 1490, z dnia 29 pa�dziernika 2002 r.

Rodzaj Wiek 1zwierz¹t lub waga sztuka

= DPJ

Konie doros³e wagaponad 500 kg 1,20

Konie m³ode powy¿ej 2 lat, 1,001-2 lat, 0,800,5-1 roku, 0,50do 0,5 roku 0,30

Buchaje powy¿ej 600 kg 1,40

Krowy i ja³ówki powy¿ej 2 lat,cielne waga ok. 500 kg 1,00

Ja³ówki powy¿ej 1 roku, 0,80i byczki 0,5-1 roku 0,30

Cielêta do 0,5 roku 0,15

Knury i maciory macioraz prosiêtami 0,30

Tuczniki 0,25

Bekony 0,20

Warchlaki 2-4 miesiêczne(do 30 kg) 0,10

Prosiêta do 2 miesiêcy 0,02

Tryki powy¿ej 1,5 roku 0,12

Rodzaj Wiek 1zwierz¹t lub waga sztuka

= DPJ

Maciorki kotnei karmi¹ce powy¿ej 1,5 roku 0,10

Jarlaki maciorki, 0,10tryczki 0,08

Jagniêta do 3,5 miesi¹ca 0,05

Lisy, jenoty 0,04

Norki, 0,025

tchórze

Kury, kaczki 0,004

Gêsi 0,008

Indyki 0,024

Go³êbie 0,002

Psy 0,05

Króliki 0,007

Inne zwierzêta,

z wy³¹czeniem o ³¹cznej masieryb 500 kg 1

Przyk³ad (rozdzia³ C, punkt 10):Gospodarstwo o powierzchni 15 ha utrzymuje byd³o i trzodê. Struktura stada byd³a (cyklzamkniêty): 10 krów, 5 ciel¹t do 0,5 roku, 5 ja³ówek i byczków 0,5 � l roku, 5 ja³óweki byczków l�2 lat. Struktura stada trzody (prosiêta z zakupu): 20 warchlaków do 30 kg,20 tuczników bekonowych.Obsada zwierz¹t w DJP: = 10 krów*l,00 + 5 ciel¹t*0,15 + 5 m³odzie¿y 0,5 � l roku*0,30 + 5m³odzie¿y l�2 lat*0,80 + 20 warchlaków*0,10 + 20 tuczników bekonowych*0,20 = 20,25DJP / 15 ha = l,5 DJP / l ha (zaokr¹glone).Uwaga:Obsada zwierz¹t osi¹ga górn¹, zalecan¹ ze wzglêdów �rodowiskowych, granicê l,5 DJP nal ha. Dalsza intensyfikacja produkcji zwierzêcej w gospodarstwie jest niewskazana.


I Za³¹czniki

Za³¹cznik 3

Ilo�æ nawozów naturalnych i sk³adników w nawozach od l sztuki zwierz¹t na rok

* przy ca³orocznym utrzymywaniu zwierz¹t w oborze

Przyk³ad (rozdzia³ C, punkty 1; 7):Gospodarstwo z za³¹cznika 2, wszystkie zwierzêta utrzymywane w systemie obornikowym,ca³y rok w oborze.

Ilo�æ obornika = 10 krów*(12,0) + 5 ciel¹t*(2,6) + 5 m³odzie¿y*(2,9) + 10 m³odzie¿y*(4,8)+ 20 warchlaków*(0,6) + 40 tuczników*(l,2) = 155 ton obornika = 155*1,1 = 170 m3 oborni-ka w roku.

Uwaga: Przy sk³adowaniu obornika przez okres 6 miesiêcy (wywo¿enie 2 razy w roku)w pryzmach o wysoko�ci 2 m, powierzchnia p³yty gnojowej powinna wynosiæ oko³o 40 m2.

masa azot fosfor potas masa azot fosfor potaston kg kg kg ton, m3 kg kg kg

Byd³o

Cielêta 0-6 2,6 20,8 5,2 15,6 � � � �

Ja³ówki, byczki 6-12 2,9 15,4 8,1 19,1 7,0 23,1 7,7 29,4

Ja³ówki, byczki 12-24 4,8 25,0 15,4 31,2 12,1 42,3 15,7 58,1

Krowy � 4000 l mleka 12,0 66,0 38,3 64,8 23,2 97,4 39,4 107,0

Trzoda

Maciora z prosiêtami 4,0 20,0 24,4 18,8 8,3 25,4 26,6 20,7

Warchlaki do 30 kg 0,6 3,6 3,4 2,7 1,2 5,4 3,8 3,1

Tuczniki 30-110 kg 1,2 7,2 6,9 5,4 2,4 10,8 7,5 6,3

Owce 1,5 1,1 0,6 1,8 � � � �

Konie 2,8 23,8 12,9 33,9 � � � �

Grupa i rodzajzwierz¹t

Obornik* Gnojowica*



Przeciêtna zawarto�æ azotu azotanowego (N-NO3) w glebach ornych*

Za³. Nr 5 do Rozporz¹dzenia Ministra �rodowiska z dnia 23 grudnia 2002 r.Dz.U. Nr 241, poz. 2093, z dnia 31 grudnia 2002 r.

* - stwierdzona w glebach gruntów ornych po zbiorach ro�lin w okresie jesieni (z monitoringu gleb w latach 1997 - 2001)

Przyk³ad (rozdzia³ C, punkt 65):Gospodarstwo po³o¿one jest na glebie lekkiej o pojemno�ci wodnej 70+70+70 = 210 mmw warstwie 0-90 cm, w rejonie gdzie suma opadu zimowego osi¹ga 140 mm.

Opad ten w okresie zimy przemie�ci siê do g³êboko�ci 60 cm (70+70 mm) i azotany z warstwgleby 60-90 cm oraz 30-60 cm bêd¹ wymywane do wody gruntowej. Z ogólnej ilo�ci 13,7+19,4= 33,1 kg wymywanego azotu po³owa ulegnie stratom gazowym (denitryfikacja), a po³owaznajdzie siê w wodzie gruntowej. Do wody gruntowej, wraz z opadem 140 mm (1 400 000litrów, albo kg na ha) dostanie siê zatem 16,55 kg N-NO

3 na ha, co stanowi 16 550 000 mg/

1 400 000 kg =11,82 mg N-NO3 w l litrze.

Ostrze¿enie:Jest przekroczona graniczna zawarto�æ azotu azotanowego w wodzie pitnej. Istnieje niebez-pieczeñstwo zanieczyszczenia wody azotanami i gospodarstwo powinno stosowaæ �rodkizapobiegawcze, np. uprawiaæ ro�liny okrywowe lub ozime (zielone pola).

gleba bardzo lekka gleba lekka gleba �rednia gleba ciê¿ka

0-30 30,1 36,0 39,4 38,6

30-60 15,9 19,4 22,6 22,7

60-90 11,8 13,7 16,0 16,1

0-90 57,8 69,1 78,0 77,3

Warstwagleby(cm)

Zawarto�æ azotu azotanowego (kg N / ha) w glebach


I Za³¹czniki

Zbo¿a i inne na ziarno (nasiona)

Pszenica ozima 2,37 0,98 1,51 0,52 0,18 1,20

¯yto 2,16 1,00 2,16 0,55 0,21 1,42

Pszen¿yto 2,41 1,07 2,11 0,59 0,23 1,45

Jêczmieñ jary 2,10 0,96 1,64 0,55 0,29 1,44

Owies 2,22 1,08 2,19 0,59 0,27 1,88

Rzepak 5,18 1,97 4,00 1,45 0,30 2,04

Groch 4,86* 1,35 3,24 1,68 0,41 2,11

Okopowe i pastewne

Ziemniak 0,39 0,14 0,66 0,26 0,07 0,41

Burak cukrowy 0,40 0,16 0,65 0,36 0,09 0,66

Kukurydza 0,37 0,14 0,46 � � �

Koniczyna 0,51* 0,11 0,53 � � �

Lucerna 0,61* 0,14 0,56 � � �

Mieszanki z trawami 0,50 0,14 0,58 � � �

Trawy w polu 0,51 0,14 0,59 � � �

U¿ytki zielone 0,40 0,11 0,49 � � �

Za³¹cznik 5

Pobranie sk³adników na jednostkê plonu niektórych ro�lin

azot fosfor potas azot fosfor potas

Grupa ro�linlub ro�lina

Kg na 100 kg (1 dt) plonu g³ównego+ plon uboczny Kg na 100 kg (1 dt) plonu ubocznego

* - za³o¿ono, ze 50-70% N ro�liny motylkowate pobieraj¹ przez Rhizobium

Przyk³ad (rozdzia³ D, punkt 62):Gospodarstwo uprawia ziemniak (2,5 ha, plon 250 dt), ¿yto (3,0 ha, plon 40 dt), owies (2,5 ha,plon 30 dt) i kukurydzê na silos (3,0 ha, plon 350 dt). Pobranie azotu = (2,5*250*0,39) ++ (3,0*40*2,16) + (2,5*30*2,22) + (3,0*350*0,37) = 1058 kg azotu/11 ha = 96 kg azotu z ha.Pobranie fosforu = (2,5*250*0,14) + (3,0*40* l ,00) + (2,5*30*l,08) + (3,0*350*0,14) == 435 kg fosforu/11 ha = 39 kg fosforu z ha. Pobranie potasu = (2,5*250*0,66) + (3,0*40*2,16) ++ (2,5*30*2,19) + (3,0*350*0,46) = 1318 kg potasu/11 ha = 120 kg potasu z ha.



Wspó³czynniki do przeliczania plonu na jednostki zbo¿owe

Przyk³ad (rozdzia³ D, punkt 63):Gospodarstwo jak z przyk³adu 5.Jednostek zbo¿owych z ha = 250 dt ziemniak*0,25 + 40 dt ¿yto*l,0 + 30 dt owies*l,0 + 350 dtkukurydza*0,12 = 43,6 jednostek zbo¿owych z ha.Pobranie azotu: 43,6*2,4 = 105 kg azotu z ha.Pobranie fosforu: 43,6* l,l = 48 kg fosforu z ha.Pobranie potasu: 43,6*2,6 = 114 kg potasu z ha.

Uwaga: Wyliczone pobranie sk³adników ró¿ni siê nieco od wyliczonego w za³¹czniku 5 (dlatego samego gospodarstwa), ale ró¿nice s¹ bardzo niewielkie.

Zbo¿a, gryka 100 kg ziarna 1,00

Rzepak 100 kg nasion 2,00

Str¹czkowe 100 kg nasion 1,20

Ziemniak, burak cukrowy 100 kg bulw, korzeni 0,25

Kukurydza na silos 100 kg zielona masa 0,12

Lucerna, koniczyna, mieszanki 100 kg zielona masa 0,14

Trawy w polu, pastwisko 100 kg zielona masa 0,13

£¹ki trwa³e 100 kg siano 0,40

Ro�linalub grupa ro�lin

Jednostkaplonu

Odpowiadajednostkom zbo¿owym


J Notatki


Notatki J


J Notatki

Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

Documents

Transcript of Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej