W NUMERZE 2 Od redaktora FARSA GONI FARS 3 Ewa Rogalska PRASA TCZEWSKA W LATACH PRL - cig dalszy 5 Jacek Kotlica CENA ODWAGI I CENA ROZWAGI Wspomnienie o Lechu Bdkowskim 6 Zofia Stawowy OCALI OD ZAPOMNIENIA WIAT MAYCH OJCZYZN 8 Jan Kulas EDMUND RADUSKI REDAKTOR, WYDAWCA I PIEWCA KOCIEWIA 10 Boena Ronowska IZBA REGIONALNA W SZKOLE PODSTAWOWEJ IM. DRA FLORIANA CEYNOWY W PRZYSIERSKU 11 KOMUNIKATY Nr4(47)padziernik'listopadgrudzie2004'PL ISSN 0860-1917 12 Zdzisaw Mrozek TOWARZYSTWO TOMASZA ZANA 13 Czesaw Glinkowski KSINICA TCZEWSKA O Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Aleksandra Skulteta 17 Roman Landowski GDY PIEWANO KIEDY NIE RZUCIM ZIEMI..." 19 Edmund Zieliski O MOJEJ KOCHANEJ KULTURZE LUDOWEJ 22 Roman Landowski PIASECKIM KOCIEWIAKOM MINO DWADZIECIA LAT 23 ROZPIEWANE RODZINY Z Ludwikiem Kiedrowskim, dyrektorem Midzynarodowego Festiwalu Muzyki Rodzinnej Familia Tczew, rozmawia Roman Landowski 26 Jan Kulas LADAMI ANNY AJMING 29 Andrzej Grzyb NASZE KULINARNE DZIEDZICTWO 30 Zenon Gurbada LALKI PANA STEFANA Z myl o najmodszych dzieciach 34 Hubert Pobocki WSPMNIYNIA DENTYSTY ZESNYGDEJSZYCH RUCHMYCH AMBULANSW DENTYSTYCZNYCH WEW BYGDOSZCZY 37 Hubek Zambodubek WEW PODZIANCE Gadka po naszamu 38 Maria Pajkowska-Kensik JESZCZE RAZ O NAZWACH WASNYCH W WYSZCZERKACH KOCIEWSKICH 39 Bogdan K. Bieliski HILLAROWIE Ziemiaskie familie z Pomorza Nadwilaskiego (dokoczenie) 42 POWSTANIE W CZERSKU DNIA 6 STYCZNIA 1919 R. Lektury naszych przodkw 43 Marta Chrzanowska LUBISZEWO W DZIEJACH POMORZA NADWILASKIEGO 46 O LECHU BDKOWSKIM NIEMAL WSZYSTKO 46 Lech Bdkowski CO SI STAO Z KOCIEWIEM? 47 Micha Romanowski W WIECIE POEZJI Z regionalnego regau 47 Andrzej Grzyb PRZEDWIONIE NIWA WIGILIA II (wiersze) 48 Boena Ronowska PRZEDWIONIE PO NIWACH I CZAS BOEGO NARODZENIA (wiersze)

WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA RADA PROGRAMOWA Kazimierz Ickiewicz - przewodniczcy oraz Irena Bracka, Czesaw Glinkowski, Jzef Golicki, Andrzej Grzyb, prof. Maria Pajkowska-Kensik, Jzef Zikowski. REDAKCJA Roman Landowski Wanda Koucka Magdalena Pawowska Halina Rudko redaktor naczelny sekretarz skad amanie

PRZEDSTAWICIELE TERENOWI Andrzej Solecki (Gniew), Marek liwa (Nowe) WYDAWCA Kociewski Kantor Edytorski Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie dyrektor Urszula Wierycho ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, tel. (058) 531 35 50 e-mail: kketczew@tlen.pl Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach. Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie. NAWIETLENIE, MONTA I DRUK Drukarnia W&P Waszkiewicz Edward, Elbieta Panter Spka jawna Malbork, ul. Akacjowa 29 Nakad: 1000 egz. Objto: 6 ark. druk. NA OKADCE Jezioro w okolicach Tlenia fot. Pawe Szczuka

Farsa goni fars

Tyle si ostatnio w tym naszym wszechdemokratycznym kraju darzy spraw miesz nych, tragikomicznych, przeraajcych i kompromitujcych, e trudno ju nady. Nie wiadomo, kto kogo, za co, o co i dlaczego. Podobno satyrycy i komedianci ogosz niebawem strajk, poniewa politycy i inne publiczne osobistoci bez pardo nu odbieraj im chleb. ycie na szczytach wadzy codziennie dostarcza ludowi no wych kabaretw, a z kadego mona si zarechota do ez. Mona mniema, e III RP jest ju krajem miodem i mlekiem pynca, a rzdzcy z nudw zabawiaj si pisanymi przez siebie komediami. Jakie wane komisje powoane do gromienia nieprawoci przedstawiaj zabawne farsida i bazenady, z ktrych mieje si wielka krajowa widownia. Pono biegli w prawie czonkowie tych komisji wzajemnie obrzucaj si botem i wyginaj brzu chate paragrafy w przeciwn stron. Rozwijaj falandyzacj, niegdy sawn, a dzi prawie zapomnian, zamiast przesucha winnych, sami si przesuchuj. Kada kolejna niby uzdrowiecza reforma sama zapada na mierteln chorob, bieda poszerza si jak epidemia, za to bogactwo ma si cakiem dobrze w swych zwartych zastpach. Kociewie ostatnio te ma si czym, a raczej kim, pochwali: krajanem rodem ze stolicy regionu, grajcym gwn rol w farsie o nowym zbawicielu wiata, gosz cym jadowite hasa z wasnego katechizmu. Dobrze, e ostatnio owe farsido przyci cho, to i wstydu oszczdzi. Nasta wic czas chleba i igrzysk. Ale niejeden przodek na Kociewiu by si zadu ma: Chyba ino krmyczka z tygo chlybka ostaa, za to szpasu mmy fl.

EWA ROGALSKA

Prasa tczewska w latach PRLcig dalszyTCZEWSKIE CZASOPISMO REGIONALNEDo starych tradycji tczewsko-starogardzkich (pierw sza w 1938 roku - dodatek Kociewie" do Goca Pomorskiego" i Dziennika Starogardzkiego"), na wizywa Kociewski Magazyn Regionalny", ktry by prze bogatym rdem wiedzy o miecie i regionie kociewskim. Od 1986 roku funkcjonowa na rynku prasowym obu miast, jako publikacja seryjna Towarzystwa Mionikw Zie mi Tczewskiej i Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej w Starogardzie, w nakadzie 2500 egzemplarzy. Po wstanie pisma byo moliwe dziki pomocy finansowej Rad Miejskich Starogardu Gdaskiego i Tczewa, ktre zobo wizay si wspiera przedsiwzicie rodkami z budeto wych nadwyek. Rol wydawcy powierzono Kociewskiemu Kantorowi Edytorskiemu, samodzielnej sekcji Tczewskiego Domu Kul tury, specjalnie do tego celu powoanej. Wydanie pierw szego zeszytu Magazynu" nie byo spraw prost, o czym wiadczy do dzisiaj zachowana dokumentacja w postaci pism urzdowych 1 . Zgod na rejestracj pu blikacji uzyskano dopiero z Departamentu Ksiki Mini sterstwa Kultury i Sztuki. Wczeniej Gwny Urzd Kon troli Prasy, Publikacji i Widowisk takiej zgody nie udzieli, w zwizku z czym nie posiadaa ona statusu wydawnictwa periodycznego. Redaktorem naczelnym zosta znany pisarz i publicy sta tczewski - Roman Landowski. Kolegium redakcyjne stanowio jedenacie osb, gwnie miejscowych dziaa czy spoeczno-kulturalnych z Tczewa, Starogardu i regio nu kociewskiego. Oprcz inicjatorw pisma w osobach: redaktora naczelnego oraz Jzefa Golickiego, Romualda Wentowskiego i Jzefa Zikowskiego, w skad kolegium redakcyjnego wchodzili: Edmund Falkowski, Andrzej Grzyb, Ireneusz Modzelewski i Ryszard Szwoch. Magazyn dopracowa si te staych autorw wrd pracownikw naukowych. Wsppracowali z nim m.in.: prof. Andrzej Bu kowski, prof. Edwin Rozenkranz, prof. Jzef Borzyszkowski, dr Maria Pajkowska czy dr Jzef Milewski - historyk, znany regionalista ze Starogardu, a jednoczenie przewod niczcy kolegium redakcyjnego. Profil czasopisma zosta okrelony ju w samym tytule. W notatce redakcyjnej Do czytelnikw" z zeszytu pierw szego (1986 r.) czytamy, e pismo ...wypeni dotychczaso w luk w rejestrowaniu tego, co dla regionu byo i jest 2 najistotniejsze . Suyo wic ono dobrze pojtej informa cji o: historii, obyczajach, folklorze, kulturze i wspcze snym yciu ziemi kociewskiej. Pismo zawierao szereg inte resujcych artykuw, wywiady, reportae, wspomnienia, recenzje, biografie i rne formy literackie. Kociewski Ma gazyn Regionalny" by bogato ilustrowany (fotografie, schematy, plany, szkice, portrety). Zamieszczano tam rwnie wzorniki haftu kociewskiego. O uniwersalnym charak terze pisma moe wiadczy bogactwo rnorodnych te matw podejmowanych przez zesp redaktorw. Najobszemiej prezentowany by nurt historyczny. Do tyczy on w szczeglnoci historii orodkw miejskich - Tczewa (np. cykl artykuw Ireneusza Modzelewskiego Dzieje Tczewa"3), Starogardu (np. Bogusaw Faltynowski Muzeum Kociewiakw"4) czy Pelplina (np. Jzef Milew ski W 55-lecie miasta Pelplina" 5 ) i innych. Oprcz tego w staym dziale Widowkwki" przedstawiono dzieje wsi kociewskich, np. Borzechowa, Lubiszewa, Zblewa. amy czasopisma wypeniay rwnie informacje dotyczce dzie jw kociow i parafii, jak w artykule Mirosawa Lorcha pt. Sanktuarium Maryjne"6, czy towarzystw i organizacji 7 -Jzef Milewski Plon kraziewiczowskiej myli" . Kociew ski Magazyn Regionalny" prowadzi wiele wtkw tema tycznych zwizanych z okresem zaborw, odzyskaniem niepodlegoci oraz z okresem midzywojennym, czego wyrazem by cykl artykuw pira Romana Landowskiego pt. Tczewski parnasik lat dwudziestych"8. Zawarto nu meru 7 z 1989 roku powicona zostaa wydarzeniom dru giej wojny wiatowej w zwizku z obchodzon wwczas 50. rocznic wybuchu wojny. Ireneusz Modzelewski w ar tykule Wojna zacza si w Tczewie" omwi tragiczny wrzesie 1939 roku9. Okres okupacji i masowej ekstermina cji ludnoci przedstawi Walenty Krzemiski i Kazimierz 10 Omernik w Gehennie" . O genezie powstania ruchu opo ru na Kociewiu opowiedzia Konrad Ciechanowski w arty kule Stranica. Nieznana karta tczewskiego ruchu opo 11 ru" . Problemem tworzenia si wadzy administracyjnej i politycznej zajmowa si natomiast Jzef Milewski w arty kule Wysiek pierwszych lat" 12 . W oparciu o bezporednie przeycia Kociewiakw po wsta szereg wspomnie i pamitnikw, ktre bogato pre zentowane byy przez Kociewski Magazyn Regionalny". Cz zamieszczonych materiaw bya wynikiem konkur su ogoszonego w 1985 roku przez Miejsk Bibliotek Pu bliczn w Tczewie i Towarzystwo Mionikw Ziemi Tczew skiej, np. Ze wspomnie tczewianki" Jadwigi witalskiej13. Opublikowane wspomnienia zwizane byy z rnymi okre sami w historii Kociewia - poczwszy od kampanii napole oskiej, ktrej fragmenty przedstawi w Pamitniku stare go onierza" Antoni Biakowski 1 4 , poprzez okres midzywojenny, chyba tutaj prezentowany najobficiej, a po okres okupacji i drugiej wojny wiatowej we wspomnie niach Michaa Misiornego i Alfonsa Sobeckiego 15 . Gros wspomnie byo efektem wywiadw, ktre przeprowadzili redaktorzy z wybranymi przez siebie postaciami. Relacj Bolesawa Chwalany o ucieczce znad grobu i uratowaniu 16 ycia, zamieci Andrzej Grzyb . O eksterminacji ludnoci w Tczewie rozmawia Jzef Zikowski z Pawem Ra skim (artyku W zadumie nad tymi, co odeszli") 17 .

KMR

Kociewski Magazyn Regionalny", zgodnie ze swoim zaoeniem programowym, rejestrowa i utrwala wszystko to, co zwizane byo z kultur ludow Kociewia. Samo na tomiast pojcie - Kociewie - wyjania najpierw Jzef Golicki w cyklu pod takim wanie tytuem18. Poza tym mamy szereg informacji omawiajcych: folklor literacki i muzycz ny, sztuk ludow, zwyczaje, obyczaje, obrzdy, wierzenia i wiedz ludow. Dla modego odbiorcy niezwykle intere sujcy by kontakt z oryginaln gwar kociewsk, ktr prezentowa dzia stay Gadka po naszamu", np. Jak mnie uczyli prawda mwi" czy Wszystko bez ta koza" 19 . Du rol przywizywaa redakcja do popularyzacji wy dawnictw regionalnych, w zwizku z czym obszernie przed stawia si zawarto literacka Magazynu". Dotyczyo to w rwnym stopniu wydawnictw samoistnych, jak i niesamoistnych wydawniczo. Stay dzia promocji twrczoci poetyckiej Nasze Pro mocje" - umoliwia debiuty modym poetom. W ten sposb na amach drugiego numeru z 1987 roku zapre zentowali swoje wiersze: Krzysztof Madaliski i Ryszard Borzcki. Podobn rol odgrywa Rega regionalny", gdzie bardziej obszernie potraktowano biografi i twrczo pi sarzy zwizanych z Kociewiem, zamieszczajc niejednokrot nie fragmenty utworw i omwienia dzie. Dodatkowo zawarto zeszytw Kociewskiego Ma gazynu Regionalnego" wypeniay przegldy waniejszych opracowa lub artykuw zamieszczanych na amach ta kich czasopism jak: Jantarowe szlaki", Pomerania", Po morze", Kujawy", Wybrzee", a wzbogacajce wiedz o regionie kociewskim. Mamy te zestawienia pozycji b dcych dorobkiem wydawniczym innych orodkw lub to warzystw regionalnych. Cenniejsze materiay prasowe i pu blikacje archiwalne powicone sprawom Kociewia (w formie przedrukw), znalazy swoje stae miejsce w Lek turach naszych przodkw". Na szczegln uwag zasugiway felietony autorstwa Ryszarda Szwocha, podpisujcego si pseudonimem Wasz Kociewiak", ktre pozwalay przybliy problemy aktual nie omawiane w rodowisku. I tak o niewaciwie uywa nej nazwie miasta Starogard, wynikajcej z ignorancji i nie

wiedzy niektrych redaktorw mwi w felietonie Igno ranci i faszerze". Rozwaania na temat kultury przedstawi w innym pt. Wspiera czy umierca", a o kopotach w re spektowaniu zasad etycznych, pisa w kolejnym Niejed no imi korupcji"20. Do dyspozycji smakoszy pozostawiono dzia stay pi sma - W kuchni i przy stole", rejestrujcy wszystko co zwizane byo z kuchni, stoem i tajemnicami pitraszenia potraw rodem z Kociewia. Sylwetki wybitnych Kociewiakw, ich biografie, dzia alno lub twrczo przybliay czytelnikom Konter fekty" i Sylwetki twrcw ludowych" - j a k o dziay stae w pimie. Oprcz tematw wanych i powanych w Kociewskim Magazynie Regionalnym" publikowano take materiay o charakterze humorystycznym. Przykadem moe by tu taj dzia stay pt. Korzec osobliwoci". Czasopismo o tak bogatej zawartoci przeywao jed nak swj kryzys (dotychczas ukazywao si nieregular nie). Wedug badacza prasy pomorskiej prof. Wiktora Pepliskiego: Zmiany jakie zaszy po 1989 roku stay si z jednej strony nadziej na rozwj i stabilizacj pisma [...], ale te i realnym zagroeniem, biorc pod uwag narastajcy pragmatyzm w dysponowaniu funduszami przez samorzdy dotychczas finansujce Kociewski Magazyn Regionalny"21. Trudnoci i to gwnie finansowe spowodoway prze rw w wydawaniu Magazynu". Oczekiwanych efektw nie przyniosy take apele redakcji, kierowane do potencjalnych sponsorw. W rezultacie, w 1992 roku ukaza si dziesity zeszyt, po ktrym nastpia 2-letnia przerwa w wydawaniu pisma. Kolejny numer pojawi si dopiero w padzierniku 1995 roku, na krtko przed zakoczeniem I Kongresu Ko ciewskiego w Tczewie. Redakcja miaa nadziej, i ...zgroma dzenie wszystkich rodowisk z Kociewia uruchomi [nowy E. R.] mechanizm organizacyjno-finansowy..., ktry pozwoli kwartalnikowi spokojnie funkcjonowa na rynku praso wym22. Wydawc pisma by nadal Kociewski Kantor Edytor ski, ale wystpujcy ju jako sekcja wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie. M. Misiorny, Okolica mojej matki, KMR", 1987, z. 2, s. 5-12; A. Sobecki, Knibauerlager. Fragment wspomnie z at wojennych, tame, 1989, z. 6, s. 56-58. "' A. Grzyb, Uciek znad grobu, KMR", 1989, z. 7, s. 23-25. 17 J. M. Zikowski, W zadumie nad tymi co odeszli, KMR", 1987, z. 2, s. 21-23. 18 J. Golicki, Kociewie, Kociewski Ma gazyn Regionalny", 1986, z. 1, s. 3-8; 1987, z. 2, s. 2-4; 1987 z. 3, s. 2-6; 1988, z. 5, s. 6-8; 1989, z. 6, s. 6-8. 19 Kuba z Psiczyna, Jak mnie tuczyli prawda mwi, Kociewski Magazyn Regio nalny", 1987, z. 4, s. 82; B. Janowicz, Wszyst ko bez ta koza, Kociewski Magazyn Regio nalny", 1987, z. 2, s. 68-69. 20 Wasz Kociewiak [pseud. R. Szwocha], Ignoranci i faszerze, Kociewski Magazyn Regionalny", 1987, z. 2, s. 82; Wasz Ko ciewiak, Wspiera czy umierca, Ko ciewski Magazyn Regionalny", 1987, z. 3, s. 35; Wasz Kociewiak, Niejedno imi ko rupcji, tame, 1989, z. 6, s. 64. 21 W. Pepliski, Wpyw czasopimiennic twa pomorsko-kociewskiego na ksztatowa nie wiadomoci regionalnej, maszynopis w posiadaniu autorki. 22 Lepiej pno ni wcale, Kociewski Magazyn Regionalny", 1995, z. 1-2, s. 2.15

PrzypisyRozmowa przeprowadzona przez au tork z redaktorem naczelnym Kociew skiego Magazynu Regionalnego" Romanem Landowskim (z 13 IX 1995 r.). 2 Do czytelnikw, Kociewski Magazyn Regionalny", 1986, z. 1, s. 1. 3 I. Modzelewski, Warunki geograficzne i pocztki osadnictwa, Kociewski Magazyn Regionalny", 1987, z. 4, s. 37-40; tene, Ksztatowanie orodka miejskiego i jego dzie je do 1309 roku, Kociewski Magazyn Re gionalny", 1988, z. 5, s. 30-36; tene, Dzie je Tczewa. Lokacje miasta (3), Kociewski Magazyn Regionalny", 1989, z. 6, s. 8-13; tene, Ukad przestrzenny redniowiecznego miasta, Kociewski Magazyn Regionalny", 1989, z. 7, s. 60-65; tene, Miasto w okresie panowania krzyackiego, tame, 1990, z. 8, s. 61-66. 4 B. Faltynowski, Muzeum Kociewia kw, Kociewski Magazyn Regionalny", 1989, z. 6, s. 30-35. 5 J. Milewski, W 55-lecie Pelplina, Ko ciewski Magazyn Regionalny", 1986, z. 1, s. 83-85. 6 M. Lorch, Sanktuarium Maryjne w wieciu nad Wis, Kociewski Maga zyn Regionalny", 1991, z. 9, s. 51-55.1

J. Milewski, Plon kraziewiczowskiej myli, Kociewski Magazyn Regionalny", 1988, z. 5, s. 18-22. 8 R. Landowski, Odwiedziny Melpome ny, Kociewski Magazyn Regionalny", 1986, z. 1, s. 57-62; tene, Bel canto pod rami z muz w podwizkach, Kociewski Magazyn Regionalny", 1987, z. 2, s. 49-52; tene, Mioci wietlnych igrzysk, Kociew ski Magazyn Regionalny", 1987, z. 3, s. 80-83. 9 I. Modzelewski, Wojna zacza si w Tczewie, Kociewski Magazyn Regional ny", 1989, z. 7, s. 3-9. 10 W. Krzemiski, K. Omernik, Gehen na. Z martyrologii mieszkacw Niziny Walichnowskiej, Kociewski Magazyn Re gionalny", 1989, z. 7, s. 12-14. 11 K. Ciechanowski, Stranica". Niezna na karta tczewskiego ruchu oporu, Kociew ski Magazyn Regionalny", 1989, z. 7, s. 10-12. 12 J. Milewski, Wysiek pierwszych lat, Kociewski Magazyn Regionalny", 1986, z. 1, s. 24-27. 13 J. witalska, Ze wspomnie tczewianki, Kociewski Magazyn Regionalny", 1987, z. 4, s. 30-32. 14 A. Biakowski, Pamitnik starego o nierza, Kociewski Magazyn Regionalny", 1987, z. 2, s. 19-21.

7

W

opowiadaniu Dzielno" z ksiki Lecha Bdkowskiego Bitwa trwa", czytamy: Zapytano mnie, jaki by i czego dokona najodwaniej szy czowiek, jakiego spotkaem na wojnie. Nie miaem gotowej odpowiedzi. Musiaem si nad ni zastanowi, a przede wszystkim musiaem zastano wi si nad pytaniem, ktre naleao postawi sobie na wstpie: co jest odwag? To pytanie, postawione przez Lecha Bdkowskiego w 1969 roku, drczy mnie do dzi. A przed 35. laty (we wrzeniu 1969 r.) byo powodem konfliktu, ktry mg nas porni na lata. W tamtych czasach zajmowaem si czynnie krytyk literack, pisywaem recenzje i om wienia dokona gdaskich literatw dla miesicznika Litery" i Magazynu", dodatku do Gosu Wybrzea", redagowanego rozumnie przez Jerzego Modela, ktre go szanowaem za odwag drukowania tekstw nie za wsze ortodoksyjnych wobec wczesnej cenzury (mieli my takie austriackie porozumienie": satyry, ktre rozumie cenzor, s susznie zakazane). Nie wstydz si adnego tekstu, ktry opublikowaem w Magazynie" pod redakcj Jerzego Modela (bywao, e skrywaem si pod pseudonimem Piotr Matejko", ale to si nigdy nie wydao - odwaga redaktora, czy moje tchrzostwo?). Redaktor Model zamwi u mnie szkic o gdaskich pi sarzach podejmujcych temat wojny. By wrzesie, rocz nica napaci Niemiec na Polsk, tekst mia si mieci w kanonie. I taki kanoniczny" tekst powsta, zatytuo wany Pirem z ognia. Point tekstu byo zdanie z ksiki Lecha, e ostatni onierz Wrzenia, sta si pierwszym onierzem zwyciskiej koalicji. Pikne i mdre zdanie. I oto spotykamy si z Lechem 29 wrzenia 1969 roku z okazji Dekady Pisarzy Wybrzea - i Lech Bdkowski mwi mi: Tchrz... Nigdy bym si po tobie nie spodziewa, e zbraknie ci odwagi napisa prawd. Czytae moj naj nowsz ksik? - Czytaem. Chodzi o tom opowiada wojennych Bi twa trwa "? To wana ksika. - Jak moge, kolego, nie wspomnie o niej ani so wem? I Bdkowski podetkn mi pod nos egzemplarz Gosu Wybrzea- Magazyn" z moim szkicem na ca niemal kolum n, z graficznie wyeksponowanym tytuem. Czytam. O ksi ce Bdkowskiego ani sowa. Tekst urywa si na zdaniu, e temat Wrzenia sta si dla pisarzy patriotycznym wyzwa niem... Cenzor zrobi swoje. Mia zapis" na nazwisko Lech

Bdkowski". Susznie... Odwaga miaa bardzo wysok cen. Otwarty konflikt zaegnaa obecna przy rozmowie zna na dziennikarka, przyjacika Lecha, Izabella Trojanowska, wspautorka znakomitego Bedekera kaszubskiego". - Ani autor, ani redaktor nie maj nic do gadania, jeli jest zapis". Tekst pana Jacka bdziesz mg sobie w cao ci przeczyta w specjalnym biuletynie... Nasze gazety ukazuj si bez biaych plam", jak to byo przed wojn... Gorzka to bya lekcja dla wieo przyjtego czonka Zwizku Literatw Polskich. Okazao si, e suszny temat nie moe by tematem ksiek pisanych przez niesusznych" pisarzy. Na Lecha Bdkowskiego cenzura naoya embargo: pisarz mia znik n z amw prasy, skazany na cywiln mier za pogldy wyraane publicznie i pisemnie w czasach Marca 68. Po gldy miay by pod kontrol a kontrola miaa eliminowa ich gosicieli. Czy to mona poj w racjonalnym myle niu? Mona. Jeli tzw. wikszo da si otumani. Nie mu siaem zgadza si z pogldami Bdkowskiego, z jego oce n buntu modziey studenckiej w Polsce, w Europie - ale z zakazem goszenia pogldw? Nigdy. Naley z tym wal czy, bo to zamach na demokracj, zwaszcza ludow... atwo powiedzie. Z aktywnoci cenzury spotkaem si wwczas po raz pierwszy. Wydawao mi si, e status pisarza gwarantuje moliwo prezentowania nawet pole micznych sdw i ocen. Naiwno. Ale nauka nie idzie w las. Kiedy Lech Bdkowski zaini cjowa powoanie przy gdaskim oddziale ZLP niezalene go Dyskusyjnego Klubu Literackiego, trzeba byo stawi czoa wyzwaniu, cho ju ryzyko nie byo tak wielkie: Klub mia dziaa zgodnie z prawem, z Konstytucj PRL, ze sta tutem Zwizku Literatw Polskich. I dziaa. Utworzylimy trzyosobowy Zarzd: Lech Bdkowski (przewodniczcy), Joanna Konopacka (skarbnik), Jacek Kotlica (sekretarz). Pierwszym gociem Klubu, zaproszonym do dyskusji, by Stefan Kisielewski (Kisiel z Tygodnika Powszechnego", zatwardziay opozycjonista). Oto jego wpis do Ksigi Pa mitkowej (ktra cudem ocalaa): Dzikujc za wieczr naprawd dyskusyjny, co mi si ostatnio rzadko zdarza w yciu (dyskusja), cho yjemy niby w kraju dialektyki! Kisiel (Stefan Kisielewski). Gdask, 21 III 73. Lechowi Bdkowskiemu starczao odwagi i rozwagi. Za chca kolegw literatw, by take w terenie" zakadali podobne kluby, a nawet kantory wydawnicze (co si, na przykad, znakomicie powiodo w Tczewie, Gdyni czy Wej-

herowie. Leon Roppel, Jan Trepczyk, Andrzej Grzyb i Roman Landowski podjli zadanie. I sprostali. Mae oj czyzny, regionalne inicjatywy wpisay si w kalendarz ofi cjalnych imprez i przedsi wzi wydawniczych. A o to Bdkowskiemu chodzio najbardziej. Krajowo, dzia anie na wasnym terenie, to sama istota demokracji, wy niesiona jeszcze z Anglii. Wwczas to jednak pachnia o separatyzmem, rozbiciem dzielnicowym. Mao kto zna histori tak, jak on. Wielko Polski polegaa na szacun ku dla regionalnej, a nawet narodowej odrbnoci. Prze wiczmy histori. Nie za od wanie, ale i nie tchrzliwie - to bya j e g o dewiza. Sprawdzaa si ta sentencja gdaszczan w yciu. Kantor Tczewski (Kociewski Kantor Edytorski) to by ewenement. Wydawa literatur regional n na poziomie krajowym. I z tego mogli by pisarze dumni. Wsplna Europa bya w Tczewie, zanim ogo silimy referendum o akce sji. Na szczcie pisarze pa mitaj fakty. To obowizek. Casus Lech Bdkowski" by i jest dla mnie wy zwaniem. Napisaem o tym ksik (Lech Bdkowski - rzecznik Rzeczpospolitej). Dzieo tego pisarza i spoecz nika nie moe pj w zapo mnienie, bo to on mia od wag mwi nam o naszych zaletach i wadach. Take i o tym, e zbyt atwo przy chodzi nam chowa gowy w piasek, gdy w gr wcho dzi osobisty interes lub ry zyko. Ale te potrafimy by wielcy i solidarni. Wiele tez i postulatw Solidarnoci" to take jego dzieo. Praco wa nad nimi lata cae. Kto kiedy signie po znakomi t, lecz wci niedocenion powie polityczn Lecha Bdkowskiego, zatytuowa n Hutawka", dowie si o czym mowa.

ZOFIA STAWOWY

Ocali od zapomnienia wiat maych ojczyznBiblioteka jako centrum informacji regionalnej to nie przejciowa moda - to obowizek wzgldem spo ecznoci lokalnej i terytorium, na ktrym biblioteka dziaa. Dro ga do uczestnictwa w kulturze oglnoludzkiej prowadzi przez przeycie wasnej tosamoci - regionalnej. Zgromadzony przez Miejsk Bibliotek Publiczn im. ks. Ber narda Sychty w Starogardzie Gdaskim bogaty ksigozbir regionalny dostarcza wiedzy o regionie, zawiera publikacje dotyczce historii, tradycji i tosamoci regionu oraz jego poszczeglnych miejscowoci. Pozwala pozna genez i przebieg przeomowych momen tw, wybitne osoby, ktre najsilniej odcisny pitno na historii miasta i regionu, pomniki kultury i rnego rodzaju zabytki materialne. Wychowanie modego czowieka, w peni akceptujcego wasne rodowisko kulturalne, nie jest moliwe bez poznania dziedzictwa jego regionu. Zaley nam na wzmocnieniu poczucia tosamoci, przynalenoci kulturo wej, historycznej, etnicznej i w konsekwencji narodowej, zwaszcza wrd modziey. Miejska Biblioteka Publiczna w Starogardzie Gdaskim rozpocza kompletowanie zbiorw regionalnych w 1970 roku. Podstaw wiedzy o regionie stanowi prace dra Jze fa Milewskiego - regionalisty, historyka, piewcy urody ziemi kociewskiej. Jzef Milewski w jednym ze swoich wierszy pisze: O grudko ziemi kociewskiej, O relikwio wita. Jaka to czy nas razem Sil niepojta1 Jzef Milewski pisze wycznie o Kociewiu, o jego historii, wydarzeniach bardzo odlegych i tych cakiem niedawnych, ukazuje pikno tej ziemi. Pisze te o ludziach naszego regionu, o ich zasugach i bohaterskich czynach. Bogaty jest dorobek pisarski dra Jzefa Milewskiego, opublikowa m.in.: Joannici na Kociewiu", Kociewie w powstaniu stycznio wym", Szlakiem prawd i legend o witym Wojciechu na Kociewiu", Groby i cmentarze na Kociewiu", Zakony, orodki kulturotwrcze na Kociewiu", Ks. praat Bernard Sychta - twrca sownikw Kaszub i Kociewia". Wszystkie publikacje tego autora, a jest ich blisko sto, to prawdziwa skarbnica wiedzy o Starogardzie Gdaskim i regionie. Biblioteka posiada cenny zbir prac swojego patrona ks. Bernarda Sychty, w tym m.in. Wesele kociewskie" wydane w 1959 roku. ...Dzie psy tam charty, dzie ludzie tam arty. My mwim dobrze i oni dobrze mwi. Kntkowo u nas na Kociewiu gadaj tak, kntkowo sak. To jedna i ta sama polska mowa. Cho zamanwszy twarda i sankata, nie dajma ji sobie wyrwa! Za wanta na...2, ktre jest etnograficznym dokumentem kultury Kociewia oraz Sownictwo ko ciewskie na tle kultury ludowej" stanowice najwiksze osignicie twrcze ks. Bernarda Sychty pord dzie dotyczcych naszego regionu. Spord cennych publikacji regionalnych biblioteka posiada kopi (1959 r.) Wilkierza miasta Starogardu 1634 r.". Wilkierz Starogardu, czyli zbir uchwa wadz miejskich jest jednym z wilkierzy wydanych w XVII wieku w Prusach Krlewskich, zatwierdzony w 1634 roku przez Wadysawa IV. Tumaczenia na jzyk polski z oryginalnego tekstu

z jzyka aciskiego i jzyka niemieckiego wilkierza staro gardzkiego dokona archiwista Jzef Rumiski. ...Nikt nie powinien -pod kar 30 groszy wydziera wia mieszkania albo izby osobom, wyrobnikom, komor nikom, albo nieznanym kobietom, o ile osoby te nie zostay przyjte przez czcigodn rad i nie posiadaj wia dectwa uczciwego zachowania si...3. Biblioteka zgromadzia duy zbir prac kociewskich twrcw literackich, m.in. tomiki poezji Zygmunta Bukow skiego - wybitnego wspczesnego artysty ludowego, dla ktrego maa ojczyzna" jest najwiksz wartoci i pro wadzi do gbokiej wizi z domem rodzinnym.

...w Tucholskich Borach za jedna ley, ktrej ar soca w dzie nie wysuszy: ona zapisem do mnie naley i sama znaczy prawd mej duszy. Krokiem przemierzy czowiek nieznany kociewskie asy i cieki wspomnie, za si przyczai w wrzosach rumianych iskr spojrzenia pody ku mnie...5 W t ziemie wrosem Jak db gboko korzeniami I cho wichura zawistna Zetnie m koron One dadz mi si e odrosn w bkit nieba Jak ogowiona wierzba A moe tylko rozbysn i zgasn Jak malekie szkieko Socem w polu trafione...4. Obok poezji Zygmunta Bukowskiego w zbiorach znajdu j si tomiki poezji Mieczysawa Rachwaa, Ryszarda Rebelki, Andrzeja Grzyba, Pawa Wrzos-Wyczyskiego. Andrzej Grzyb w swoim dorobku pisarskim posiada m.in. tomiki po ezji: Zawsze" (1984), Stwory" (1988), Szare kamyki" (1998), banie i opowiadania: Banie z Kociewia (2000)", Prozy mae i mniejsze" (2002). Poeta Pawe Wrzos-Wyczyski ro dem z Zelgoszczy, mieszkajcy w Kanadzie jest czonkiem honorowym Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej. Mieszkajc na obczynie zawsze wyraa w swych wierszach tsknot duszy za tym co najblisze, najcenniejsze. Literatura Kociewia to nie tylko poezja, to rwnie pro za, czsto refleksyjna, osobista, pisana gwar kociewsk. Przykadem prac prozatorskich s posiadane przez nas utwory Romana Landowskiego i Bernarda Janowicza. Wanym elementem poszerzenia wiedzy o regionie s kompletowane czasopisma regionalne i lokalne. Gromadze niem staym objto Kociewski Magazyn Regionalny", Za piski Kociewskie", Gazet Kociewsk", Tygodnik Kociewiak", Kociewie" dodatek do Dziennika Batyckiego", Pielgrzym", Biuletyn parafii w. Mateusza", Nowiny Gniewskie", Goca", Akolad". Zgromadzony ksigozbir biblioteka stara si popu laryzowa przez lansowanie lokalnych twrcw, organizo wanie konkursw oraz wystaw o tematyce regionalnej. Te wszystkie dziaania maj jeden cel - poznanie i zachowanie dziedzictwa kulturowego regionu. Biblioteka jako jeden z opiekunw historycznego dziedzictwa Kociewia stara si take o utworzenie zbio ru zasobw cyfrowych (poprzez digitalizacj zbiorw), kt re wtedy bd dostpne dla wszystkich zainteresowanych t tematyk czytelnikw.

Reprodukcje okadek oraz dedykacji pochodz z ksiek Pawa Wrzos-Wyczyskiego pt. W sonecznej ciemni" oraz Mowa korzeni", ofiarowanych w 1991 roku Miejskiej Bibliotece Publicznej im. ks. Bernarda Sychty w Starogardzie Gdaskim.

Przypisy:Milewski Ksawery: W cieniu krzya, Starogard Gdaski, [b.], 1998. 2 Sychta Bernard: Wesele kociewskie, Gdynia, Wydawnictwo Morskie, 1959, s. 71.1

Wilkierz miasta Starogardu 1634, Starogard Gdaski, [b.w.], 1959, s. 7. 4 Bukowski Zygmunt: lad istnienia, Mierzeszyn-Lublin, 1993, s. 81. 5 Wrzos-Wyczyski Pawe: Mowa korzeni, Ottawa, 1991, s. 105.

3

O

d kilku miesicy aktywnie dziaa reaktywowany Oddzia Kociewski Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (ZK-P) w Tczewie. Dua w tym zasuga grupy modych dziaaczy kaszubsko-pomorskich na czele z prezesem Krzysztofem Kord. Dnia 29 padziernika 2004 roku. Oddzia Kociewski ZK-P zorganizowa w sali plenarnej Urzdu Miejskiego w Tczewie sesj popularnonaukow pt. LADAMI NIEZNANYCH DZIAACZY SPOECZNO-KULTURALNYCH KOCIEWIA". W ramach sesji wygoszono nastpujce referaty: 1. Seweryn Pauch: Franciszek Nierzwicki - Stary Franek z Wickw"; 2. Jan Kulas: Edmund Raduski - redaktor, wydawca i piewca Kociewia"; 3. Krzysztof Korda: Aleksander Kupczyski - ksidz, spoecznik, patron pomorskich towarzystw ludowych". Po wygoszonych referatach wywizaa si ciekawa i wielowtkowa dyskusja. Przede wszystkim warto odnotowa kilka gosw mieszkacw Tczewa i okolic, pamitajcych okres midzywojenny. Na przykad gosy Mieczysawa Polewicza i Jzefa Weltrowskiego miay wag wypowiedzi wiadkw historii. Zenon Drewa, przewodniczcy Rady Miejskiej w Tczewie, podzikowa prelegentom za przypomnienie bogatych i wartociowych tradycji miasta i regionu. W dalszej czci dyskusji postulowano pogbienie wiedzy nad dziejami miasta Tczewa i regionu, z wyeksponowaniem okresu II Rzeczypospolitej na Pomorzu (1920-1939). Wskazywano na potrzeb przyblienia wczesnych stosunkw polsko-niemieckich w Tczewie i w regionie pomorskim. Praktycznie wszyscy dyskutanci apelowali o upowszechnienie wygoszonych prelekcji i kontynuowanie poszukiwa ladw mniej znanych spoecznikw i osobistoci Kociewia, jak i caego Pomorza. Wrd postaci, ktre warto by spopularyzowa w nieodlegej przyszoci, wymieniano midzy innymi: Feliksa Bolta, Jana Brejskiego, Jzefa Czyewskiego, Antoniego Garnuszewskiego, Konstantego Dominika, Wiktora Jagalskiego, Franciszka Wooszyka, Mariusza Zaruskiego. Organizatorzy sesji popularnonaukowej ladami nieznanych dziaaczy spoeczno-kulturalnych Kociewia" zwrcili si do redakcji Kociewskiego Magazynu Regionalnego" z prob o opublikowanie wygoszonych referatw. W ich imieniu wyraam podzikowanie za uwzgldnienie tej proby, co niewtpliwie bdzie z poytkiem szczeglnie dla modszych czytelnikw.

JAN KULAS

redaktor, wydawca i piewca Kociewia

Edmund Raduski

P

rzey jedynie 50 lat. By wybitnym tczewianinem i patriot, wysokiej rangi dziaaczem samorzdowym, cenionym publicyst, autorem pierwszej polskiej monografii Grodu Sambora", prekursorem promocji Ko ciewia. Zosta zamordowany przez gestapo w Tczewie w padzierniku 1939 roku. Tak w najwikszym skrcie mona uj historyczne zna czenie Edmunda Raduskiego. W 1980 roku, z inicjatywy Towarzystwa Mionikw Ziemi Tczewskiej, na domu w kt rym mieszka w Tczewie, przy ul. Kociuszki 9, wmurowano pamitkow tablic o nastpujcej, jake wymownej treci: Tu mieszka w latach 1918-1939 zasuony dla miasta dziaacz EDMUND RADUSKI autor monografii Zarys dziejw Tczewa" zamordowany na terenie koszar jesieni 1939 roku. Edmund Raduski, syn Feliksa i Jzefy z domu Bukow skiej, urodzi si 115 lat temu na dawnym pograniczu kociewsko-kaszubskim, dokadnie 27 padziernika 1889 roku, w wielodzietnej rodzinie rolniczej w miejscowoci Jaroszewy. Warto zauway, e w swoim czasie spr dotyczy tego, czy Edmund Raduski urodzi si na Kaszubach, czy na Kociewiu. W wietle dostpnej metryki urodzenia, znajdujcej si w Wojewdzkim Archiwum Pastwowym w Gdasku, jedy nie miejscowo Jaroszewy (z niemieckiego Jarischan) nie budzi wtpliwoci. Jednake lokalizowano j czciej na Ka szubach ni na Kociewiu. Bowiem w okresie zaborw Jaro szewy naleay wanie do powiatu kocierskiego. Od 1990 roku Jaroszewy wchodz w skad gminy Skarszewy, od 1999 roku w granicach powiatu starogardzkiego. W przekonaniu

znanego dziaacza samorzdowego ze Skarszew (burmistrza w poprzedniej kadencji), Stefana Troki, Jaroszewy nie tylko pod wzgldem administracyjnym nale do Kociewia. Z au topsji stwierdza, e mieszkacy soectwa Jaroszewy, posu guj si gwar kociewsk. Nauk elementarn pobiera Edmund Raduski w miej scowej szkole ludowej. Nastpnie uczy si w gimnazjum w Chojnicach, z ktrego zosta relegowany za dziaalno patriotyczn w Kku Filaretw. Raduski przenis si do oazy wolnoci i polskoci, do Krakowa, gdzie na Uniwer sytecie Jagielloskim sucha wykadw z historii i prawa. Jednake z powodu trudnoci materialnych studiw nie ukoczy. W tym czasie rodzina Raduskich przeniosa si w poblie Tczewa, do gospodarstwa rolnego w miejsco woci Malenin. Po mierci ojca i sprzeday gospodarstwa, w 1918 roku Edmund osiedli si wraz z rodzin w Tczewie, w kupionym domu przy ul. Kociuszki 9. Odtd z Tcze wem, swoj prawdziwie ma ojczyzn", zwiza si do koca ycia. Szybko zaaklimatyzowa si w Tczewie. Okaza si czo wiekiem zaradnym i przedsibiorczym. Z dobrym skutkiem zajmowa si handlem i prac w Banku Ludowym, ktrego to banku zosta wkrtce dyrektorem. Bardzo szybko te zaangaowa si w dziaalno publiczn. Nalea do wsp organizatorw powitania wojska polskiego (Front Pomor ski) gen. Jzefa Hallera w Tczewie 30 stycznia 1920 roku. Od kwietnia tego roku wchodzi w skad tymczasowej Rady Miejskiej. Od 8 sierpnia 1922 roku by staym czonkiem magistratu tczewskiego, penic funkcj jego sekretarza. Od 1937 roku by take kierownikiem Wydziau Budeto-

wego Urzdu Miejskiego. Jednym sowem by samorz dowcem z krwi i koci". Raduski pomylnie uoy swoje ycie rodzinne. W wieku 31 lat (16 listopada 1920 r.) zawar lub z pann Helen, z domu Derrow, w tczewskiej parafii witego J zefa. lub cywilny odby si, jak wynika z dokumentw, w Urzdzie Stanu Cywilnego w Skarszewach. Niebawem zosta szczliwym ojcem crki Haliny (1921) i syna Mie czysawa (1923). Niewtpliwie rodzina dostarczaa mu wie le radoci i satysfakcji. Jak wspomniano, E. Raduski gboko angaowa si w sprawy Tczewa. U progu niepodlegoci wczy si do krajowej debaty nad przyszoci portu morskiego II Rze czypospolitej. Gdask bowiem pozosta Wolnym Miastem poza granicami Polski. W latach 1920-1921 poszukiwano docelowego portu morskiego dla modego pastwa. Natu ralnie Raduski dziaa na rzecz portu rzeczno-morskiego w Tczewie. Ostatecznie zdecydowanie zwyciya Gdy nia. Jednake w 1926 roku minister Eugeniusz Kwiat kowski dokona uroczystego otwarcia portu rzecznomorskiego w Tczewie. Byo to apogeum znaczenia Grodu Sambora" w skali Pomorza i Polski. Z t inwe stycj wie si wysoka aktywno naszego bohatera w Towarzystwie eglugi Wisa-Batyk". Jak wikszo ludzi na Pomorzu E. Raduski mia prawicowo-narodowe zapatrywania, zblione do endecji. Nic wic dziwnego, e podczas zamachu majowego w 1926 roku, opowiedzia si po stronie legalnej wadzy na czele z prezy dentem RP, Stanisawem Wojciechowskim. Szczliwie nie miao to wikszego wpywu na jego dalsze ycie. W 1927 roku Edmund Raduski opublikowa swj Za rys dziejw miasta Tczewa". Bya to pierwsza wydana w j zyku polskim historyczna monografia Grodu Sambora". Pozytywn recenzj tej monografii zamieszczono w Zapi skach Towarzystwa Naukowego" w Toruniu. Nie przypad kiem te E. Raduski by doywotnim czonkiem Towarzy stwa Naukowego. Przez 70 lat Zarys dziejw miasta Tczewa" by jedyn solidn monografi historii Tczewa. O jej znaczeniu moe porednio wiadczy fakt, i w mono grafii pt. Historia Tczewa" z 1998 roku, pod red. Wiesawa Dugokckiego, prac E. Raduskiego zacytowano a 24 razy. Warto doda, e nasz bohater do koca ycia by zapalonym mionikiem popularyzacji dziejw Tczewa. Gro madzi te wszelkie pamitki, druki i dokumenty dotyczce regionu i przede wszystkim Tczewa. E. Raduski zdumiewa wspczesnego czytelnika wszechstronnoci swoich zainteresowa. O jego dorob ku publicystycznym bdzie okazja jeszcze wspomnie. Sympati i podziw budzi skala i zasig jego spoecznikostwa. Ju w 1919 roku zosta prezesem Towarzystwa pie waczego Lutnia". Pniej by prezesem PCK i Polskiego Biaego Krzya. Regularnie udziela si w Towarzystwie Czytelni Ludowych. Dostrzega potrzeby uboszej czci spoecznoci lokalnej Tczewa. Bra czynny udzia w pra cach ochotniczej stray poarnej. W 1937 roku otrzyma nawet wyrnienie Honorowy czonek OSP Tczew-miasto" za zasugi dla rozwoju motoryzacji". By rwnie aktywnym publicyst. Na co dzie pisa do rnych gazet i czasopism, najczciej jednak do Dzien nika Tczewskiego", pniej Goca Pomorskiego" i do pelpliskiego Pielgrzyma". U schyku II Rzeczypospolitej nasz bohater odnalaz jakby now pasj w sobie, a mia nowicie misj promocji regionalizmu kociewskiego. By inicjatorem i redaktorem regionalnego dodatku do Go ca Pomorskiego" pt. KOCIEWIE". W sumie od lipca

Edmund Raduski Fot. ze zbiorw Zdzisawa Frydryszewskiego, znajdujcych si w Sekcji Historii Miasta MBP w Tczewie 1938 do lipca 1939 roku wyda 12 numerw miesiczni ka KOCIEWIE"! Na amach tego pisma zamieszcza ma teriay nie tylko historyczne ale i etnograficzne oraz z lite ratury i gwary regionalnej. Mwic dzisiejszym jzykiem promowa kociewskie przysowia, ludowe podania, ycio rysy zbieraczy folkloru itp. Prowadzi te sta kronik kul turaln. E. Raduski zapocztkowa interesujc debat w sprawie utworzenia Muzeum Kociewskiego, jego miej sca i znaczenia w regionie. Nie kwestionowa roli Starogar du jako stolicy Kociewia", ale w KOCIEWIU" z marca 1939 roku, pisa: sdz, e miasto Tczew najwiksze mia sto regionu, wykazujce w ostatnim czasie liczne aspi racje kulturalne, musi podj si tej pracy. Jednocze nie zachca, aby cae Kociewie stano do szlachetnej rywalizacji z innymi regionami Pomorza. Niestety wy buch wojny przerwa ten niezwykle twrczy i interesu jcy okres promocji Kociewia. Po agresji hitlerowskiej na Polsk Edmund Raduski zosta aresztowany przez gestapo, uwiziony w koszarach tczewskich i tam 13 padziernika 1939 roku zamordowany. Nastpnie jego zwoki ekshumowano i przetransportowa no do grobu na cmentarzu staromiejskim w Tczewie. Edmund Raduski nalea do najwybitniejszych dzia aczy i patriotw pomorskich. By stosunkowo szeroko znany na Kociewiu i Pomorzu. Miasto Tczew zawdzi cza mu wyjtkowo wiele. Jego biografi wyekspono wano w Sowniku Biograficznym Pomorza Nadwila skiego" i w Nowym bedekerze kociewskim". Biografi Raduskiego umieszczono nawet w Polskim Sowniku Biograficznym (PSB). O naszym bohaterze pisali tak wybitni znawcy przedmiotu jak Andrzej Bukowski, Ro man Landowski, Jzef Milewski. Z kolei znany i cenio ny profesor Uniwersytetu Gdaskiego, Jerzy Samp, okreli Edmunda Raduskiego jako du indywidual no, godn dalszych bada i promocji".

KMR

9

N

iemal wszyscy syszeli ju o Szkole Podstawowej w Przysiersku. To szkoa godna podziwu i nala dowania. Cae grono pedagogiczne, na czele z dy rektor, Stanisaw Kuffel, jest bardzo zaangaowane w swo j prac na rzecz regionu. To tutaj powsta program autorski pt. Edukacja Regionalna". Zamiowanie do re gionu wpyno rwnie na wystrj caej szkoy. Od progu czu ducha Kociewia", ktry zagniedzi si tutaj na dobre. W 1997 roku utworzono w tej placwce szkoln izb regionaln. Jej pomysodawczyni jest Stanisawa Kuffel. Jednak wszyscy, nauczyciele, pracownicy szkoy, rodzice i dzieci zgodnie i z ogromnym powiceniem pracowali nad utworzeniem tego szczeglnego miejsca. Ich wsppraca i ofiarno dzi procentuj przepiknym pomieszczeniem penym reliktw przeszoci, ktre znalazy tu swoje odpo wiednie miejsce. Gdy pierwszy raz odwiedziam szko, u progu powita y mnie rozkwite na cianach maki, modraki i kkole. Idc wzdu szkolnych korytarzy chonam cisz oraz pikno wystroju wntrz. Musz przyzna, e w tym wszystkim

Zadbano tu o nie, s konserwowane i posiadaj wasne metryki. Spotka te mona wiele elementw wspcze snych, czsto wykonanych przez uczniw szkoy i nie tyl ko. Dzi wszystkich eksponatw jest kilkaset, z trudem mieszcz si w jednym pomieszczeniu. Do tych ju boga tych zbiorw wci dochodz nowe. Izb regionaln w SP w Przysiersku tworzono z myl o tym, by suya uczniom i szkole. Rzeczywicie tak jest, bowiem odbywaj si w niej lekcje wychowania regional nego, tutaj dzieci poznaj przeszo i tworz przyszo swojego regionu, ucz si mioci do tego kawaka ziemi", na ktrym yli i pracowali ich przodkowie. - Takie zetknicie z tradycj okazuje si bardzo owoc ne. W naturalny sposb pozwala ksztatowa odpowied nie postawy spoeczne, patriotyczne, ktre w przyszoci bd si wyraa w silnych wiziach z najbliszym rodo wiskiem: miejscem zamieszkania, gmin, powiatem, regio nem - powiedziaa H. Czarnecka-Kobus, opiekun Izby. - Ucze odpowiednio przygotowany bdzie identyfiko wa si z regionem, w ktrym mieszka i dziki temu by

BOENA RONOWSKA

w Szkole Podstawowej im. dra Floriana Ceynowy

Izba regionalna w Przysiersku

dobrze wida serce, jakie tu woono. Jednak prawdziwe oczarowanie przeyam wchodzc do izby regionalnej. Do skonaym pomysem byo wyposaenie jej wntrza w stare meble, ktre zalegay na szkolnym strychu. Dzi odnowio ne i odpowiednio stylizowane, nadaj temu miejscu swo icie dawny wygld. Piknym wykoczeniem caoci s rcznie wyszywane zasonki i serwety. Obejrze tu mona wiele przedmiotw codziennego uytku. Znaczna cz tych staroci" pochodzi z przeomu XIX i XX wieku.

moe stanie si aktywnym uczestnikiem ycia wasnej spo ecznoci lokalnej. To mae szkolne muzeum" wnioso tak wiele w mury tej szkoy, bowiem czsto jest odwiedzane przez goci z ze wntrz. Jest to wspaniay relikt przeszoci, stworzony z ogrom nym sercem i oddaniem. Chlubi si histori naszej ziemi i naszych przodkw. Opowiada dawne dzieje ustami swo ich twrcw i opiekunw.

zapraszaj do udziau w IX Midzygminnym Konkursie Recytatorskim, Plastycznym i Fotograficznym Kociewskie tradycje i obyczaje1. Celem konkursu jest szerzenie wiedzy o re gionie, propagowanie polskich tradycji i obrzdw jako wartoci ponadnarodowych, ich rola w yciu wsp czesnego Polaka oraz aktywizacja mionikw Kociewia poprzez honorowanie ich dokona. 2. Konkurs bdzie przebiega w II etapach. Obej muje cz recytatorsk (obowizuje zaczony re gulamin), plastyczn i fotograficzn. 3. Tematyka prac plastycznych i fotograficznych moe obejmowa: zwyczaje zwizane z porami roku, witami religijnymi, prac na roli, rocznicami naro dowymi i lokalnymi, wrbami, porzekadami, trady cjami rodzinnymi. 4. Prace plastyczne mona wykona rnymi technikami i w dowolnym formacie. Powinny one by podpisane na odwrocie danymi o autorze i opiekunie plastycznym. 5. Prace fotograficzne (w iloci 2-3 fotografii) po winny posiada wielko 15/21 cm i zawiera ich tytu. 6. Termin skadania prac plastycznych i fotogra ficznych mija z dniem 16 marca 2005 roku. Prosimy o przysyanie prac na adres: Szkoa Podstawowa 86-160 Warlubie, ul. Szkolna 20 A, tel. (52) 332 26 161. 7. Uczestnicy: w konkursie mog bra udzia wszy scy mionicy regionu. Przewiduje si nastpujce kategorie: klasy 0-I, II-III, IV-VI, gimnazja i doroli. 8. Uroczyste podsumowanie IX edycji konkursu nastpi podczas KOCIEWSKIEJ GALI, ktra od bdzie si w dniu 14 kwietnia 2005 roku o godzi nie 1200 w SP w Warlubiu. 9. Organizatorzy nie zwracaj nadesanych prac. Organizatorzy konkursu Maria Czajka i Maria Wygocka

Rada Gminy i Szkoa Podstawowa im. B. Malinowskiego w Warlubiu

REGULAMINIX MIDZYGMINNEGO KONKURSU RECYTATORSKIEGO PROZY I POEZJI KOCIEWSKIEJ

Kociewskie tradycje i obyczajeCelem konkursu jest szerzenie wiedzy o regionie, troska o regionalizm i jego dziedzictwo kulturowe, pro pagowanie polskich tradycji i obrzdw jako warto ci ponadnarodowych, ich rola w yciu wspczesnego Polaka oraz aktywizacja mionikw Kociewia po przez honorowanie ich dokona.

I. Zasady uczestnictwa: 1. Uczestnicy przygotowuj dwa utwory: - proz i wiersz, - proz i piosenk (do prezentacji piosenki na ley przygotowa wasny ukad muzyczny - kaseta lub instrument). 2. Uczestnikw obowizuje pamiciowe opano wanie tekstw gwar kociewsk. 3. czny czas prezentacji nie moe przekracza 8 minut. 4. Uczestnik nie moe prezentowa utworw, kt re wygasza w poprzednich konkursach. 5. W konkursie bior udzia laureaci szkolnego konkursu recytatorskiego - po 3 uczniw z kadej kategorii wiekowej. II. Uczestnicy oceniani bd w nastpujcych ka tegoriach: uczniowie klas 0-1, uczniowie klas II-III, uczniowie klas IV-VI, uczniowie gimnazjum. III. Komisja dokona oceny uwzgldniajc nastpujce kryteria: dobr repertuaru, interpretacj utworu, kultur sowa, wyrazisto, umiejtnoci wokalno-muzyczne, oglny wyraz artystyczny prezentacji. IV. Uczestnikw konkursu recytatorskiego na ley zgosi pisemnie na kartach zgosze do dnia 8 marca 2005 roku. Zgoszenie kierowa na adres szkoy z dopiskiem Maria Czajka. V. Termin i miejsce przesucha: 16 marca 2005 roku o godzinie 1000 w Domu Straaka w Warlu biu, ul. Bkowska.

KMR

11

ZDZISAW MROZEK

Towarzystwo Tomasza ZanaDo popularnoci Zana wrd polskiej modziey szkolnej przyczynia si aura jego poezji. Wprawdzie by on pozbawiony wybitniejszych zdolnoci pisarskich, ale obdarzony atwo ci rymowania, gwnie utworw okolicznociowych (jamby imieninowe, triolety, sielanki, elegie, ballady). Wspzaoyciel Towarzystwa Filomatw - odegra on znaczn rol wpajajc modziey ideay patriotyczne i wartoci duchowe, kultywowane rwnie wrd gimnazjalistw pomorskich, uczestniczcych w tajnych kkach samoksztaceniowych.

O

konspiracyjnych organizacjach modziey polskiej w gimnazjach na Pomorzu w latach 1837-1919 pi sali m.in. Jerzy Szews 1 , Andrzej Bukowski 2 , Jan Karnowski 3 . Filomaci pomorscy wielokrotnie stawali przed pruskimi sdami, skazywani na wizienia i usuwani ze szk. Rwnie w wieckim gimnazjum, zaoonym w 1876 roku dziaao konspiracyjne koo pn. Towarzystwo Tomasza Zana, upowszechniajce ideay filomackie. Inicjatywa wy sza z Chemna, gdzie istniao najsilniejsze rodowisko filo mackie na Pomorzu. Byy przewodni czcy chemiskiego koa Szczepan Gracz oraz jego aktualny przewodni czcy Wadysaw Cieszyski polecili chemiskiemu filomacie Jzefowi Ku berskiemu, ktry w 1911 roku przenis si do wiecia, powoa w tamtejszym gimnazjum koo pn. Towarzystwo To masza Zana. Kuberski, pniejszy oficer zawo dowy Wojska Polskiego w stopniu ma jora, by czonkiem Zwizku Filomatw Pomorskich, stowarzyszenia, ktre skupiao byych czonkw organizacji filomackich. Przy wydatnej pomocy Cieszyskiego zaoy on w 1912 roku TTZ, ktre dziaao w wieciu do 1914 roku (ponowny okres aktywnoci koa zaistnia w latach 1916-1919). Ju wczeniej, przed powstaniem TTZ, gimnazjalici w tym miecie uczyli si jzyka i litera tury polskiej oraz historii ojczystej. Lekcji udziela im Ludwik Stindtmann, wczeniej przeniesiony ze szkolnic twa na emerytur z powodu swej patriotycznej postawy. Uczniowie poznawali arcydziea polskiego pimiennictwa: Mickiewicza, Sowackiego, Sienkiewicza i innych autorw. Czonkw koa czya solidarno, koleestwo, przyja. Uczestniczyli oni w imprezach towarzyskich, organizowanych przez polskie rodziny Witkowskich i Ryckich w wieciu oraz Kamrowskich w Rannie. Poczwszy od 1912 roku Kuberski i czonek TTZ Kazi mierz Korzeniewski (w 1921 r. podporucznik WP, pniej lekarz medycyny) postanowili ruchowi filomackiemu w wieciu nada reguy organizacyjne. Powoano zarzd, skarbnika (zosta nim Alfons Guziski), opracowano sta tut i zasady przyjmowania nowych czonkw do TTZ. Przy jcia odbyway si w mieszkaniu Kuberskiego w Przechowie. Kandydat powtarza za przewodniczcym sowa przyrzeczenia: Wstpujc z rozmysem do Towarzystwa To masza Zana, przysigam w obecnoci tu zgromadzonych

czonkw, e tajemnicy o istnieniu i dziaalnoci tego To warzystwa nikomu nie wyjawi i e w duchu jego ustaw, zasad i intencji zawsze gorliwie pracowa bd. Przede wszystkim przysigam, e wyt wszystkie siy dla oswo bodzenia uciemionej Ojczyzny. Jeli bym mia kiedykol wiek przysig t zama, niech spotka mnie zasuona kara, przeznaczona dla ludzi bez czci i wiary. - I oto przysigam na Ojczyzn, przysze odrodzenie mego narodu, na imi Polaka, e wszystkiego com w obecnej chwili i w obecno ci zgromadzonych czonkw za przysig, wiernie i cile dotrzyma pragn. Tak mi. dopom Bg. Na tajnych lekcjach uczniowie poznawali polsk skadni, stylisty k i poetyk wedug podrcznika Adama Kryskiego, a take literatu r ojczyst wedug Historii literatu ry polskiej" Ignacego Chrzanowskie go. Przewodniczcy TTZ gromadzi i przechowywa ksigozbir, czonko wie koa mieli do dyspozycji pismo Brzask - Miesicznik Modziey Pol skiej". Podczas wsplnych wycieczek piewali pieni patriotyczne, czerpa ne ze piewnika Jeszcze Polska nie zgina" Franciszka Baraskiego. Rok pracy samoksztaceniowej koczy si egzaminem, skadanym w kole TTZ w Chemnie przed komi sj w osobach: studenta Szczepana Gracza i przewodnicz cego koa Stanisawa Zawackiego. Wybuch wojny 1914 roku przerwa owocne wysiki TTZ w wieckim gimnazjum, jednake wznowione dwa lata pniej. Towarzystwo Tomasza Zana w wieciu, podobnie jak na caym Pomorzu, byo szko patriotycznego wychowa nia. Wielu filomatw brao ochotniczy udzia w powstaniu wielkopolskim, w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazu rach, a take w wojnie bolszewickiej 1920 roku. TTZ byo organizacj utrwalajc wiadomo narodow w walce ywiou polskiego z prusk germanizacj.

1 J. Szews, Towarzystwo Tomasza Zana i skauting w wieciu n. Wis w latach 1912-1914. (W:) Zeszyty Naukowe Wydziau Humanistycznego. Prace historycznoliterackie 12-13". Cz. II. Uni wersytet Gdaski. Gdask 1987. 2 A. Bukowski, Kult Adama Mickiewicza na Pomorzu, Gdask 1959. 3 J. Karnowski, Filomaci pomorscy, Toru 1926.

Przypisy

P

rzystpujc do prezentacji wczoraj i dzi tczewskich placwek upowszechniania kultury wkraczam w okre lone rodowisko spoeczne twrcw kultury, ale take biernych uczestnikw upowszechniania kultury. Do czego zmierzam? Pokazujc efekty pracy Miejskiej Biblio teki Publicznej im. Aleksandra Skulteta i Tczewskiego Cen trum Kultury zamierzam zwrci uwag czytelnikom, e dobrze czy le wypeniona misja tych placwek wskazuje jak nasi mieszkacy (twrcy i bierni odbiorcy) uczestnicz w yciu miasta. Brak frekwencji na imprezach, brak twr cw czy czytelnikw wiadczy, e nie aprobuj takiego za rzdzania kultur w miecie. A wielo imprez przy duej frekwencji, k zainteresowa, wystaw rodzimych twrcw, zespow amatorskich i duy wskanik czytelnictwa wiad cz o aprobacie kierunkw rozwoju kultury. Roman Landowski w artykule Wok rozumienia kul tury" na amach Kociewskiego Magazynu Regionalnego (1/28/2000 r.) proponuje rozwaania o upowszechnianiu kultury rozpocz od ksiki, ktra jest podstawowym in strumentem przekazu myli ludzkiej, gwnym i najskutecz niejszym, sprawdzonym nonikiem wartoci kultury.

roku dokonaa oceny kultury w miecie. Generalnie stwier dzono, e ostatnie lata przed przemianami byy pozytyw ne, a dorobek kultury by znaczcy. Jak na tym tle mona oceni, na podstawie stanu zastanego w 1990 roku, tczew skie bibliotekarstwo. Nowe wadze samorzdowe i admini stracja miejska otrzymay Raport o stanie miasta", w nim stan materialny biblioteki. Biblioteka Gwna, mieszczca si przy ul. Dbrowskiego 6 i Kociuszki 1, w ramach jej wewntrznej organizacji dysponowaa wypoyczalni gwn dla dorosych i modziey oraz dla dzieci, czytelni popularnonaukow i czytelni muzyczn, sekcj historii miasta, gabinetem lingwistycznym, ktry jednak nie zosta uruchomiony, a take punktem ksiki mwionej. Byo te pi filii bibliotecznych, obsugujcych mieszkacw osiedli mieszkaniowych. Stan ksigozbioru na dzie 31.12.1989 roku wynis 179.111 woluminw, z ktrych korzystao 11.333 czytelni kw. Jedynym rdem finansowania by Fundusz Rozwo ju Kultury. W czasie oddawania do uytku gmachu gwnego bi blioteki w budynku po sdzie stwierdzono, e ksinica

CZESAW GLINKOWSKI

Ksinica tczewskaO Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Aleksandra SkultetaW marcu 1921 roku Towarzystwo Czytelni Ludowych zorganizowao oglnodostpn bibliotek i wypoyczal ni przy ul. Kociuszki, z ksigozbiorem w 1927 roku 2.048 woluminw, z ktrego korzystao 550 czytelnikw. Po wojnie w 1946 roku powstaje Miejska Biblioteka Publiczna dysponujca ksigozbiorem 1.237 woluminw dla 312 czytelnikw, ale ju w 1948 roku byo ponad 5.000 egzemplarzy ksiek, a w powojennym 40-leciu biblioteki dysponowano ponad 150.000 egzemplarzami, z ktrych korzystao ponad 9.000 czytelnikw. W pierwszych latach dziaalnoci biblioteka nie wykra czaa poza gromadzenie i wypoyczanie ksigozbioru. Pozytywne efekty pracy w pierwszych 40 latach powo jennych s zasug m.in. Haliny Czarneckiej, ktra w biblio tece przepracowaa 35 lat, w tym 16 lat penia obowizki kierownika, a take Teresy Lewandowskiej, Janiny Thomas, Krystyny Barczykowskiej, Ludwiki Pomierskiej, Danuty Win ter, Renaty Szwarc, Barbary Soszyskiej i Brygidy Kozak. Odnotowa trzeba, e od 1979 roku Miejska Biblioteka Pu bliczna nosi imi Aleksandra Skulteta, urodzonego w Tcze wie, doktora praw, myliciela, filozofa, zwolennika Renesan su, historyka i geografa, sowem wybitnego humanisty. Bibliotek kierowali: Bronisawa Boroska (1945-1954), Halina Czarnecka (1954-1969), Ewa Biekowska (1970-1972), Jerzy Ksi (1972-1978), Grayna Szczepaska (1979-1981), Roman Landowski (1981-1985), Grayna eko (1985-1996), Urszula Wierycho (1996 do chwili obecnej). W latach 1972 i 1979 czasowo obowizki dyrektora penia Krystyna Barczykowska. Nowo wybrana' (po przemianach spoeczno-ekonomicznych) w 1990 roku Rada Miejska ju w listopadzie tego przypomina instytucj z wizerunkiem XX wieku, bo propo nowaa nowe formy usug, o ktrych ju pisaem. Wtedy to Micha Romanowski napisa na amach 1 numeru Ko ciewskiego Magazynu Regionalnego, e oddajc na 40-lecie gmach gwny - w sumie mona orzec, i przy tema cie bibliotekarstwa w Tczewie mona postawi du fajk", nie dlatego, e problem zosta odfajkowany, ale rozstrzygni to go w sposb optymalnie najsuszniejszy, gwarantujcy prawidowe warunki pracy do koca stulecia. Jaki jest wic stan naszego bibliotekarstwa na przeomie wiekw? Lata 1990-2004, to czas cigych eksperymentw zmie rzajcych do uzyskania moliwie najlepszych rozwiza w funkcjonowaniu kultury, w tym take tczewskiej biblio teki. Midzy innymi nastpia zmiana finansowania z Fun duszu Rozwoju Kultury (ktry uleg likwidacji) na finanso wanie z budetu miasta. Wystpi brak rodkw, ktry zmusi kierownictwo biblioteki do zwolnie pracownikw, a tym samym czciowe pogorszenie obsugi czytelnika. Zmienia si status prawny, ktry dopiero od stycznia 2002 roku jest zgodny z obowizujcym prawem, uznajcym bi bliotek jako instytucj kultury. W 2000 roku biblioteka zatrudniaa 44 pracownikw, w tym 26 pracownikw mery torycznych. Od 1990 roku nic si nie zmienio w lokalach Biblioteki Gwnej, zmiany nastpiy w lokalizacji filii. W 1990 roku byo tych filii pi, w tym dwie filie z tego roku pracuj w niezmienionych lokalach - ul. Konarskiego 15 i ul. Wy zwolenia 1, pozostae cztery otrzymay nowe lokale przy ulicach: Jagiey 8, Pionierw 7, Wyzwolenia 1, a na osiedlu Witosa przy ul. Broniewskiego 7 filia zostaa zorganizowa na od podstaw. Pozostaych sze filii zabezpiecza w peni

potrzeby mieszkacw wszystkich osiedli, a mieszkacy Starego Miasta mog korzysta przy ul. Kociuszki z Wy poyczalni Gwnej dla Dorosych i Oddziau dla Dzieci i Modziey. W budynku gwnym przy ul. Dbrowskiego 6 mieci si obecnie Czytelnia Popularnonaukowa, Czytelnia Inter netowa i Multimedialna, Sekcja Owiatowa i Zbiorw Spe cjalnych z Czytelni Muzyczn, Punkt Ksiki Mwionej, Sekcja Historii Miasta, Kociewski Kantor Edytorski i Punkt Informacji Turystycznej. W 1993 roku przeprowadzano remonty wewntrz bu dynku. Trwaj prace remontowe take w 2004 roku. Budy nek przy ul. J. Dbrowskiego 6 otrzyma kotowni gazow, pooono dach, remontowi poddano wszystkie pomiesz czenia. Wyremontowano wszystkie filie. Oficjalny stan czytelnictwa ilustruj cyfry. Przypomnijmy wic, e w 2003 roku wypoyczajcym oferowano ksigozbir zoony ze 161.567 woluminw. Skorzystao z niego 16.125 czytelnikw. Ponadto we wszyst kich formach udostpnie na miejscu w czytelniach dys ponowano 35.959 woluminami, a wic czny stan ksigo zbioru ksinicy tczewskiej osign 197.526 pozycji. W czytelniach odnotowano 12.556 odwiedzin. W Czytelni Internetowej i Multimedialnej z 8 stanowisk skorzystao 3.552 czytelnikw. Ksigozbir ogem 197.526 i odwie dzajcych 32.233. Ksigozbir jest uzupeniany wg potrzeb czytelnikw sukcesywnie przez cay rok u wydawcw, w hurtowniach, z darw i wypoycze. Wrd kupowanych ksiek domi nuje literatura pikna i ksiki popularnonaukowe. Poza zadaniami podstawowymi, tzn. udostpnianiem ksigozbioru, do programowej dziaalnoci owiatowej za liczy naley umoliwianie osobom niewidomym korzysta nia z punktu ksiki mwionej, a take dostarczanie ksiek za porednictwem opiekunw do osb w podeszym wie ku i niepenosprawnych. Funkcjonuj take zamwienia telefoniczne. W celu zaoferowania nowych jakociowo usug infor matycznych dla czytelnikw, w tym dostp do wasnych baz danych a take zapisanych na pytach CD-rom oraz do krajowych i wiatowych zasobw informacji zakupiono osiem zestaww komputerowych.

Czytelnia Internetowa zostaa otwarta dla czytelnikw w 2000 roku, a w 2002 odwiedzio j 3.615 czytelnikw, a w 2003 - 3.552. Byy take wypoyczenia multimediw. Sekcja Historii Miasta staa si lokalnym orodkiem informacji o miecie, gromadzi materiay i dokumentuje hi stori miasta. Kadego roku s liczne odwiedziny i wypo yczenia, midzy innymi w 2002 roku byo ich 3.062, a w 2003 roku 2.264. W Dziale Owiatowym i Zbiorw Specjalnych oferuje si bogaty program usug, gabinet zbiorw fonograficz nych z pytotek, podrczn czytelni podstawowych pu blikacji ksikowych i wydawnictw muzycznych. Gabinet owiatowy z czytelni i zapleczem pozwala realizowa r ne formy dziaalnoci owiatowej. W Bibliotece Gwnej stworzono warunki do odbywa nia spotka z czytelnikami, sesji popularnonaukowych czy konferencji. Po adaptacji strychu uzyskano sal ekspozy cyjn. Jak te moliwoci s wykorzystywane? W sali ekspo zycyjnej odnotowaem z okazji Dni Witten wystaw Stary Tczew", autorstwa J. T. Dirschau i wspczesnego malar stwa zawodowych plastykw. Grafik komputerowy P. Jeske z Hamburga zaprezentowa t technik plastyczn wzbogacon o fotografie. Tczewscy twrcy, Witold Podgrski i Adam Murawski - malarstwo oraz Joanna Leczkowska - tkanina artystyczna i Franciszek Wojtakowski - rzeba - zaprezentowali tu swoj twrczo. Ryszar da Domaros zaprezentowaa wystaw Kwiaty i haft", a tak e Adwent i Boe Narodzenie w kompozycjach witecznych". W 2000 roku w zwizku z 20-leciem po wstania NSZZ Solidarno" zorganizowano wystaw do kumentw, materiaw fotograficznych i pamitek. W roku 2003 odnotowaem wystaw prac malarskich Jzefa Paw owskiego oraz prac wykonanych przez czonkw Stowa rzyszenia Osb Niepenosprawnych Ruchowo. Wystawom czsto towarzyszyy koncerty i recytacje. W pomieszczeniach biblioteki przedstawiano sylwetk Tadeusza Kociuszki, jako wodza klski i nadziei, 50. rocz nic Powstania Warszawskiego, a take twrczo Adama Mickiewicza, Wisawy Szymborskiej i Stanisawy Fleszerowej-Muskat. Tu take organizowano promocje ksiek tczewskich autorw.

Czytelnia Popularnonaukowa w budynku gwnym MBP przy ul. J. Dbrowskiego 6 w Tczewie Fot. ze zbiorw Sekcji Historii Miasta MBP w Tczewie

Najwaniejszym wydarzeniem w historii biblioteki byy obchody w 1996 roku jej 50-lecia, na ktre zoyy si: sesja popularnonaukowa Ksinica tczewska w 50-lecie", wy stawa 50 lat dla czytelnikw" oraz konkursy Ksika, do ktrej wracam", Biblioteka moich marze". Swoje 10-lecie w tym samym roku obchodzi Kociewski Kantor Edytorski. Kilka zda dodatkowych o KKE pozwol sobie napi sa, poniewa byem jednym ze sprawcw powstania pierw szego powojennego wydawnictwa na Kociewiu. Ju od wczesnych lat 80. dziaacze kociewscy, a take wadze ad ministracyjne Tczewa i Starogardu Gdaskiego zabiegay w Urzdzie Kontroli Prasy i Widowisk o zezwolenie na wy danie pisma regionalnego, bo takie zezwolenie byo ww czas niezbdne. Na podstawie jego Ministerstwo Kultury i Sztuki wyrazio zgod na prowadzenie dziaalnoci wy dawniczej. Po trzech latach naszych intensywnych zabiegw urzdnicze decyzje zapady i wydano w 1986 roku pierwsze ksiki. Dwa tomiki poetyckie oraz publikacja okoliczno ciowa Ksinica tczewska 1946-1986" i grudniowy pierw szy numer Kociewskiego Magazynu Regionalnego po twierdziy, e Kociewski Kantor Edytorski zacz suy regionowi kociewskiemu. O wspczesnej subie KKE, twrczoci literackiej i sze roko rozumianej kulturze niech powie jego twrca, od 18 lat jego naczelny redaktor, Roman Landowski. Kociewski Kantor Edytorski to bodaje jedyny w kra ju przykad oficyny wydawniczej dziaajcej w strukturze organizacyjnej biblioteki, a sucej caemu regionowi. W pocztkowym okresie, ze wzgldu na uwarunkowania formalno-prawne, funkcjonowaa jako autonomiczna sek cja wydawnicza Tczewskiego Domu Kultury. Po wejciu w ycie nowej ustawy bibliotecznej zostaa w 1994 roku przeniesiona do Miejskiej Biblioteki Publicznej. Tam za pewniono KKE waciwe warunki pracy, odpowiadaj ce nowym wymaganiom redakcji technicznej. Potem, po adaptacji pomieszcze poddasza w Bibliotece Gwnej MBP, znacznie poprawiono warunki lokalowe. Wszystko to odbyo si dziki troskliwoci dyrekcji biblioteki oraz yczliwoci miejskich wadz samorzdowych. Gwnym zadaniem Kociewskiego Kantoru Edytor skiego jest redagowanie i wydawanie Kociewskiego Magazynu Regionalnego ", kwartalnika spoleczno-kulturalnego, cenionego dzisiaj nie tylko na Kociewiu. Dla tych celw oficyna powstaa, ale wydaje take publika cje zwarte czyli ksiki. Wrd prawie 80 pozycji dotd wydanych ksiek sporo z nich tematycznie dotyczy Tcze wa i regionu kociewskiego. Te o innej tematyce byy zleceniami z zewntrz, realizowanymi ze rodkw wasnych autorw lub pokrywanymi przez sponsorw. Ta dziaal no pozostaje w zgodzie z regulaminem KKE, bowiem w ten sposb promuje miasto na polskim rynku czytelni czym. Niech w kraju ludzie wiedz, e Kociewski Kantor Edytorski dziaa w Tczewie. Kociewski Magazyn Regionalny" naley do najwy ej ocenianych czasopism tego rodzaju w Polsce. Wyr nia go nie tylko wszechstronno poruszanej tematyki kociewskiej, niekiedy te oglnopomorskiej, ale rwnie dua dbao o szat edytorsk pisma. Jest to w duej mierze zasug pracujcego w redakcji zespou, nielicz nego wprawdzie, ale zdolnego i ambitnego, stale podno szcego swoje umiejtnoci i potraficego wykorzysta najnowsze osignicia techniki komputerowej w zakre sie programowania edytorskiego. Przy tej okazji spraw-

dza si powszechna prawda - komputer jest mdrym na rzdziem, lecz eby z niego uczyni maksymalny uytek, musi go obsugiwa mdrzejszy od automatu czowiek. Mwi to z ca odpowiedzialnoci. W Kociewskim Kantorze Edytorskim jestem od jego pocztku, przeyem wszystkie kolegia programowe i zespoy redakcyjne, wszystkie rodzaje procesw redakcyjnych i poligraficz nych - od rcznego makietowania po elektroniczne ska danie zawsze byo dobrze i optymistycznie, ale z aktu alnym zespoem i w tych warunkach opieki dyrekcji MBP pracuje si najlepiej. Gdybymy byli nieco zasobniejsi i dysponowali troch wikszymi rodkami finansowymi, jeszcze nie raz moglibymy zadziwi czytelnikw i znaw cw sztuki edytorskiej, niejedn zdoby pochwa czy nagrod w konkursach i na targach ksiki. Wydalimy ju mdre ksiki, pikne albumy, sta nas na duo wi cej. Z tym zespoem mona osign wyyny. Wielkie sowa uznania nale si take tym, ktrzy w 1986 roku powoali Kociewski Kantor Edytorski do ycia, rwnie tym, ktrzy nadal go utrzymuj. W ten spo sb dali i daj wyrazy wielkiego dowodu zrozumienia potrzeby istnienia takiego instrumentu nonika wiedzy, jakim s publikacje o miecie i regionie. Przecie wiado mo nie od dzi, e drukowane sowo jest podstawowym rodkiem przekazu myli ludzkiej i intelektualnej komu nikacji, a ponadto wspieraniem wiedzy o ojczynie wiel kiej. Wszystko dlatego, by si odnale i zaj waci we miejsce w tej globalnej wiosce, jak bdzie przysza Europa. A oto publikacje tczewskich oraz innych autorw piszcych o Tczewie wydanych przez Kociewski Kantor Edytorski w latach 1990-2002: - Kazimierz Ickiewicz - Zarys dziejw Banku Sp dzielczego w Skrczu 1866-1991, - Roman Landowski - Muzyka na wierzby i powiej ce niwy (wiersze), - praca zbiorowa pod red. Romana Landowskiego - Kultura ludowa Kociewia, - Gertruda Pierzynowska i Zbigniew Gabryszak - Sownik krzywkowicza (dwa wydania), - Wacaw Krakowski - Chopak z Krlowej Jadwigi (wiersze), - Powrt do Polski. Publikacja okolicznociowa na 75-lecie przyczenia Tczewa do Macierzy, - Adam Galewski - RPA pieko czy raj, - Wsplny fragment biografii. 50 lat Zespou Szkl Ekonomicznych w Tczewie, - Alma Mater Mariniensis. Publikacja okolicznocio wa z okazji 75. rocznicy utworzenia Szkoy Morskiej w Tczewie, - Wojna zacza si w Tczewie. Publikacja okoliczno ciowa w 57. rocznic wybuchu drugiej wojny wiatowej, - Ilona Brzozowska - Szatan i anio (wiersze), - Hod Ci skadam moja szkoo. Siedemdziesit lat Zespou Szk Zawodowych Nr 1 w Tczewie, - Jzef Zikowski - Drogi do sukcesu, - Witold Bielecki - Przemijaj lata pozostaj lady, - Jzef Golicki - Tczew w starej fotografii, - Z lilijk na piciolinii. Publikacja okolicznocio wa w 50. rocznic powstania Harcerskiej Orkiestry Dtej w Tczewie, - W subie owiaty i kolejnictwa. 20-lecie Zespou Szk Kolejowych, - Nasz wsplny dom, - Wacaw Krakowski - ycie za ycie (wiersze),

KMR

15

- Bronisaw Drewa - Z boisk i ringw, - Tczew. Wizerunek wspczesny (album), - W kuchni i przy stole - praca zbiorowa, - Jzef Zikowski - Kocioy Kociewia Tczewskie go (album), - Czesaw Glinkowski - ycie Tczewem pisane, - Grayna Kruycka-Giedon - Naprzeciw mioci (wiersze), - Jzef M. Zikowski - Szkice kociewskie. Na uwag zasuguje przeprowadzona w 2002 roku przez Kociewski Kantor Edytorski akcja promocyjna Kociewskiego Magazynu Regionalnego ze rodkw uzyskanych z Fundacji im. Stefana Batorego w Warszawie. Akcj pn. Czytaj a poznasz swj region" objto wszystkie szko y na Kociewiu i biblioteki publiczne. Przedmiotem pro mocji by bogaty zestaw drukw propagujcych wspo mniany kwartalnik spoeczno-kulturalny (afisze, ulotki, zakadki, itp.) W Kociewskim Kantorze Edytorskim przygotowywa na jest redakcja techniczna Panoramy Miasta", ktrej wy dawc jest Urzd Miejski. Ten Bezpatny Biuletyn Informa cyjny Samorzdu Miasta Tczewa ukazuje si nieprzerwanie ju od jedenastu lat. Pierwszy numer trafi do rk czytelnikw 3 sierpnia 1993 roku. Blisza charakterystyka tego pisma om wiona jest w innym rozdziale mojej ksiki. Prezentacja wydawnictw Kociewskiego Kantoru Edy torskiego bya jednoczesn promocj Tczewa, bo miaa miejsce na sesjach popularnonaukowych, biesiadach lite rackich, ale take na II Oglnopolskich Targach Wydaw nictw Regionalnych w Staszowie, gdzie nasze wydawnic two wyrniono II miejscem, a na I Kocierskich Targach Ksiki Kaszubskiej i Pomorskiej oraz Wydawnictw Pro mocyjnych Costerina 2000" zajo III miejsce i wyrnie nie specjalne za wszechstronno prezentacji dorobku. Aby skierowa uwag modego czytelnika na najcen niejsze pozycje ksikowe organizuje si przy czynnym udziale dzieci i modziey wieczornice powicone twr czoci pisarzy i poetw. Modzie z Koa Teatralnego Ze spou Szk Zawodowych i Orodka Szkolno-Wychowaw czego przygotowaa wieczornic powicon Wisawie Szymborskiej. Dzieci uczestniczyy w konkursie plastycznym Moi ulubiecy z bani Andersena" oraz Julian Tuwim i jego wiersze dla dzieci". W filiach bibliotecznych odbywaj si lekcje biblio teczne, szczeglnie dla klas I-III i dla przedszkolakw. Atrakcyjn form zainteresowania dzieci i modziey ksi k byy i s zawsze konkursy czytelnicze. W konkursach tych nagrod s oczywicie ksiki, ale take wrczane z okazji Dni Ksiki odznaki Mody Przyjaciel Miejskiej Bi blioteki Publicznej w Tczewie. Warto nie tylko wspomnie, ale jednoczenie podzi kowa pracownikom biblioteki, e czynnie wczaj si w za gospodarowanie dzieciom i modziey czasu wolnego w czasie ferii, stwarzajc warunki do wykazania umiejtno ci plastycznych i manualnych, znajomoci literatury, a tak e wzbudzenia w modym czowieku zamiowania do obco wania z ksik. Temu suy wernisa akwarel, grafik i malarstwa. Na konkurs ogoszony na przeomie wiekw pod hasem Moja biblioteka XXI wieku" wpyno 68 prac plastycz nych i pisemnych. Biblioteka jest organizatorem rnego rodzaju oddzia ywa na dorosych mieszkacw miasta, o kilku ju pisa em, ale kilka zda trzeba powici udziaowi biblioteki

w I Kongresie Kociewskim, ktry mia miejsce w Tcze wie, Starogardzie Gd. od kwietnia do padziernika 1995 roku pod hasem idei maych ojczyzn lokalnych. Kon gres by okazj do popularyzacji ksiki i biblioteka wczya si do organizacji. Ogoszono konkurs na cykl wierszy o Tczewie, a take konkurs fotograficzny i fil mowy. Biblioteka wczaa si do programw Dni Tcze wa i Dni Ziemi Tczewskiej. Kadego roku wydarzeniem promujcym ksik s Dni Ksiki, na ktrych wyrnia si najlepszych czytelnikw (o modym pokoleniu ju pisaem) dyplomem uznania Za szczeglne osignicia czytelnicze i spoeczn trosk o ksik". Biblioteka Gwna i dziaajce w poszczeglnych osie dlach filie biblioteczne peni w naszym miecie istotn rol w zaspokajaniu potrzeb czytelniczych, ale take in nych potrzeb kulturalnych, s mieszkacom potrzebne. Biblioteka dobrze wywizuje si, stwierdzaj radni, z za da dotyczcych udostpniania zbiorw bibliotecznych, organizowania czytelnictwa i udostpniania materiaw bibliotecznych ludziom niepenosprawnym, prowadzenia dziaalnoci informacyjno-bibliograficznej oraz populary zacji ksiek i czytelnictwa. Odzwierciedleniem tego jest wzrost zarejestrowanych czytelnikw oraz wzrost liczby osb odwiedzajcych bibliotek. Rwnie prowadzenie dziaalnoci wydawniczej oraz wspdziaanie z biblioteka mi innych sieci, instytucjami upowszechniania kultury, or ganizacjami i towarzystwami w rozwijaniu i zaspokajaniu potrzeb owiatowych ocenia si pozytywnie. Wszystko co napisaem we fragmencie ksiki o biblio tece oparte zostao o analiz materiaw sprawozdawczych Rady Miejskiej, Zarzdu Miasta i Prezydenta Tczewa za lata 1990-2004, czyli za okres trzech kadencji oraz poowy aktualnej kadencji. Wyniki tej analizy wykazuj, e wy mienione organy samorzdowe s zaangaowane w sta y rozwj tej formy upowszechniania kultury, a wiad czy o tym stay wzrost rodkw na utrzymanie placwek i zakup ksigozbioru. Do zada biblioteki naley w szczeglnoci gromadze nie i opracowywanie materiaw bibliotecznych, ze szcze glnym uwzgldnieniem materiaw dotyczcych wasne go regionu. Realizacj tego zadania zajmuj si poszczeglne filie, jak i Sekcja Historii Miasta i Kociewski Kantor Edytorski, ktre bior rwnie udzia w edukacji regionalnej. W roku ubiegym zbiory biblioteki wzbogaciy si o zbir pocztwek archiwalnych z widokami Tczewa z przeomu XIX i XX wieku, stanowicych zbir Tomasza Spionka. MBP dobrze wywizuje si rwnie z zada doty czcych udostpniania zbiorw bibliotecznych, organizo wania czytelnictwa i udostpniania materiaw bibliotecz nych ludziom niepenosprawnym, prowadzenia dziaalnoci informacyjno-bibliograficznej oraz popularyzacji ksiek i czy telnictwa. Odzwierciedleniem tego jest stay wzrost liczby zarejestrowanych czytelnikw w wypoyczalniach oraz wzrost liczby osb odwiedzajcych biblioteki w Tczewie. Rwnie prowadzenie dziaalnoci wydawniczej oraz wspdziaanie z bibliotekami innych sieci, instytucjami upowszechniania kultury, organizacjami i towarzystwami w rozwijaniu i zaspokajaniu potrzeb owiatowych naley oceni pozytywnie. Wida dbao Dyrektora MBP o stan ksigozbioru oraz o substancj materialn. W roku ubiegym udostp niono mieszkacom Tczewa pikn sal ekspozycyjn. Wykonano rwnie remont I pitra budynku gwnego biblioteki przy ul. J. Dbrowskiego 6.

KMR

Gdy piewano kiedy Nie rzucim ziemi..."Najkrcej mona odpowiedzie, e Rot" piewano przy okazji kadej patriotycznej uroczystoci na caym Pomorzu po 1910 roku, a wic rwnie na Kociewiu. W tej czci pomorskiej dzielnicy wczeniej znano Mazurek Dbrowskiego", przyniesiony tutaj w 1807 roku przez polskie legiony, dla ktrych bya to codzienna pie onierska. Wydarzenia poprzedzajce wybuch powstania styczniowego 1863 roku spopularyzoway tutaj hymn-modlitw Boe, co Polsk", na ziemiach zaboru rosyjskiego znan ju przed powstaniem listopadowym.

ROMAN LANDOWSKI

Autork tekstu hymnu-przysigi Nie rzucim ziemi" jest - jak powszechnie wiadomo - Maria Konopnicka. Poetka napisaa go w 1908 roku, w odpowiedzi na represje pruskiego zaborcy wobec Mi chaa Drzymay i dzieci wielkopolskich uczestniczcych w strajkach szkolnych. Przy tej okazji naley przypomnie, e podobne strajki miay miejsce te na ziemi kociewskiej, wybuchajce na przestrzeni lat 1905-1908 z rnym nate niem i w rnych terminach. Do historii Polski przeszy wydarzenia z 1901-1902 roku w wielkopolskiej Wrzeni. Potem gone stay si take protesty polskich dzieci i ro dzicw z szedziesiciu miejscowoci kociewskich. Naj wczeniej strajki wybuchy tutaj jesieni 1905 roku-w Gra bowie, Karszanku, Guchem, Paubinku, Klonwce, Czarnymlesie. Najbardziej dramatyczny przebieg strajku od notowano w Kasparusie. Najczciej wymienian ofiar represji Pruskiej Komisji Osadniczej jest Micha Drzymaa z Podgrodzia koo Wolsz tyna. To on wjecha swoim wozem-domem do historii. Ale Kociewie te miao swoich Drzymaw. W tym samym 1904 roku i w nastpnym w swych domach na koach zamiesz kali Jan Pepliski i Pawe Gackowski z powiatu wieckiego. Znacznie wczeniej w wozach cygaskich mieszkali Mi cha Urbaniak z Paubina i Jzef Stopa z Pinczyna. Wszy scy oni jeszcze czekaj na suszne upamitnienie w dzie jach Pomorza. Zdarzeniom wok Michaa Drzymay nadano wwczas wikszy rozgos, natomiast o kociewskich cho pach mniej mwiono i pisano. Wierzy naley, e o wydarzeniach z Pomorza, jak i o tych z Wielkopolski, Konopnicka wiedziaa. Piszc swoje Nie rzucim ziemi skd nasz rd" mylaa take o kociew skich Drzymaach, pamitajc te o strajkujcych tutaj dzie ciach, krelc protestacyjne Nie bdzie Niemiec plu nam w twarz i dzieci nam germanii". Bya to jakby poetycka odezwa, w ktrej poetka jednoznacznie si ustosunkowaa do wszelkich germanizacyjnych zakusw praskiego zabor cy. Take do ycze i koncepcji niemieckiego filozofa-nacjonalisty, Edwarda Hartmanna, ktry w kocu XIX wieku radzi pruskiemu rzdowi, by Polakw zamieszkaych w Wielkopolsce i na Pomorzu wyzu z wszelkiego mienia, zrujnowa i na kocu resztki, ktre nie wymr z godu,

wywie do Afryki Zachodniej. Tam Niemcy miay swoje kolonie, korzystajc z taniej siy roboczej. Pamitajmy, e wanie u schyku XIX stulecia pojawio si pruskie Ausrotten" czyli wytpienie, wyplenienie, wykorzenienie do tyczce ludnoci polskiej. Praktycznym efektem tej idei byo utworzenie w 1894 roku w Poznaniu nacjonalistycznej or ganizacji Deutscher Ostmarkenverein, zaoonej przez trzech polakoercw: Hanemanna, Kennemanna i Tiedemanna. Inicjay tych nazwisk posuyy potocznej nazwie hakata. W poznaskim teatrze Apollo" 90-letni starzec Kennemann, na swoim jubileuszu w 1904 roku nadal twier dzi, e My, Niemcy, siedzimy tu prawem zdobyczy. Ziemia ta bya ongi polska, ale mymy j podbili, wic jest na sza. Nasza na dzi i na zawsze. Prawo miecza rozstrzy gno, w ziemi wsika krew niemiecka. Biada temu, kto by chcia wskrzesza polsko tutaj, gdzie ona nigdy ju do gosu nie przyjdzie, bo przyj nie moe. Na tej jubile uszowej imprezie ku czci czoowego hakatysty recytowa no wiersz o biaym orle, ktry daremnie siga pazurami po niemieckie, take rymowanki o Gott mit uns", z modlitw Boe, cae Niemcy, prosz Ci, daj nam ten kraj!". Mowa oczywicie o podbitych terenach zaborczych. Przy okazji w tych wierszykach znalazy si koniecznie sowa o Pola kach: Precz, wrogu bezczelny, cofnij si, zniknij (...), bo kresy musz by nasze. Std wypywa prosty wniosek, e wszystko co wydarzyo si pniej - z hitlerowsk polity k wyniszczenia i nienawici wcznie - korzystao z moc nego podoa pruskich nacjonalistw. Ale zacieky hakatysta nie doy do 1920 roku, by si przekona, jak bardzo si myli. Nie dane mu byo, mimo arliwych modlitw, by wiadkiem obchodw 500-lecia zwycistwa pod Grunwaldem, uroczycie witowanych w 1910 roku w Krakowie. Z tej okazji na Placu Matejki sta n pomnik Wadysawa Jagiey wedug projektu Anto niego Wiwulskiego. Pomysodawc pomnika i Roku Grun waldzkiego by, znany ju w caej Europie i Ameryce, pianista i kompozytor, Ignacy Jan Paderewski, ktry na ten cel przeznaczy 300 tysicy frankw. 15 lipca 1910 roku na 23-metrowym granitowym cokole ukaza si krl Polski, pogromca Krzyakw. Aktowi od sonicia pomnika towarzyszy 600-osobowy chr polskich

Feliks Nowowiejski piewakw pochodzcych ze wszystkich trzech zaborw, ktry po raz pierwszy odpiewa Rot", zwan wwczas Hymnem Grunwaldzkim". Potnym chrem dyrygowa kompozytor tego utworu, Feliks Nowowiejski. Nie rzucim ziemi" odezwao si w obecnoci 150 tysicy zgroma dzonych na placu ludzi. Odtd Rota" wieczy swoje trium fy. Staa si powszechna jako pie, sam wiersz Konopnickiej zapewne poszedby z czasem w zapomnie nie. Po caej Polsce hymn rozpowszechniy w pierwszym rzdzie chry uczestniczce w krakowskim prawykonaniu. Pie rozesza si po Maopolsce i lsku, Wielkopolsce i Pomorzu, potem po Warmii i Mazurach. Staa si hymnem polskiego skautingu i sokow". W zaborze pruskim, cho cia wykonywanie Roty" zostao surowo zabronione, pie znana bya ju w kocu 1910 roku. Na Pomorze trafia z Wielkopolski, gwnie drog konspiracyjnego kolporta u za porednictwem bibliotek Towarzystwa Czytelni Lu dowych, a te byy aktywne w tym czasie szczeglnie w po wiecie wieckim. Informacje i notki prasowe, zamieszczane w pelpliskim Pielgrzymie" od 1911 roku, wyranie wskazuj na upo wszechnienie Roty" na Pomorzu Gdaskim. Wiele patrio tycznych uroczystoci, zebra polskich organizacji rze mielniczych, kupieckich czy owiatowych rozpoczynano lub koczono odpiewaniem Nie rzucim ziemi...". Podob nie rzecz si miaa podczas imprez rocznicowych, uroczy stych spotka cechowych, amatorskich przedstawie te atralnych. Patriotyczny ten utwr do swoich repertuarw staray si wprowadzi polskie chry na Kociewiu, a tych w 1913 roku zarejestrowanych w IV - Nowsko-Starogardzkim - Okrgu Zwizku K piewaczych na Prusy Krlew skie i Warmi byo dziesi - w Nowem, wieciu, Skrczu, Pelplinie, Starogardzie, Gniewie, Lubichowie, Komrsku, Osiu i Subkowach. Do innych okrgw - zgodnie z przyj tym wwczas podziaem terytorialnym - naleay m.in. ch ry z Czerska, liwic, Zblewa, Nowej Cerkwi, Starej Kiszewy, Skarszew. piewano najczciej potajemnie, bowiem roz powszechnianie Hymnu Grunwaldzkiego" czyli Roty" byo na ziemiach zaboru pruskiego zakazane i zagroone kar grzywny bd aresztu. Pewnym jest, e Rot" piewano w kocowym okre sie I wojny wiatowej, gdy masowo na Kociewiu powsta-

Maria Konopnicka way Rady Ludowe. Pie ta rozbrzmiewaa na polskich wiecach patriotycznych, organizowanych dla poparcia da przyczenia Pomorza do Macierzy. W wieciu do wystpie takich doszo w grudniu 1918 roku i w kwietniu roku nastpnego. Manifestacja i tumny wiec w Gniewie odby si w listopadzie 1918 roku. W rejonie tczewskim polskie wiece miay miejsce wiosn 1919 roku. Poza Tcze wem zgromadzenia patriotyczne przeprowadzono w Pelpli nie, Subkowach, Godziszewie. W roku 1920 Rota" na Pomorzu zabrzmiaa penym gosem. piewana bya podczas uroczystoci wkraczania Bkitnej Armii" do poszczeglnych miejscowoci powra cajcych znowu do Polski. Tam, gdzie pieni tej dobrze jeszcze nie znano, razem z ludem piewao wojsko, bo to hallerczycy na Pomorze wkraczali z Rot". Zachowa si felieton Edwarda Soskiego: Dwa mosty na Wile", dru kowany w ilustrowanym tygodniku wiat" (nr 8, R.1920), mwicy o wkroczeniu polskiego wojska do Tczewa. Byy tam wwczas w Tczewie dwa wspaniae mosty na Wile - czytamy. - Po jednym biegy tory kolejowe, za drugim zaczynaa si szosa. Wisa pyna do morza, kolejowe tory prowadziy do morza i nawet szosa tam biega. Ale tu za mostami stay nasze ostatnie posterunki, bo tu ko czya si nasza Najjaniejsza Rzeczpospolita... Nie pj dziemy ju dalej, a w kadym razie nie teraz (...). Bo tu, za tymi mostami - wbrew wszelkiej logice -jest koniec Rze czypospolitej Polskiej. Tam, na ten wczesny kraniec Polski przyby genera Haller ze swoim sztabem. Prze szed przez pierwszy most i zatrzyma si. Kompania ma rynarzy polskich staa tu nad granic. Genera Haller przeszed przed frontem marynarzy w Tczewie, zajrza w oczy onierzom i podnisszy rk do gry, powiedzia twardym gosem: lubuj, e tej ziemi nie oddamy ni gdy!". Po czym zawoa: Nie rzucim ziemi, skd nasz rd". Rzekszy to, czeka i nasuchiwa, jak tam, za Wis, przy ostatnim naszym posterunku za drugim mostem, za brzmiaa pie... Wszyscy wiedzieli na pewno, e istotnie nie rzuc tej ziemi, ktra jest drog do morza i oddechem wolnej Polski. Teraz o innym ladzie w literaturze publicystycznej tam tych lat. 10 lipca 1920 roku w Starogardzie odby si wiec protestacyjny przeciwko sfaszowaniu wynikw plebiscy-

tu na Powilu. Zgromadzony na Rynku tum piewa ww czas Rot", ktr do miasta przynieli hallerczycy. W kra kowskim dzienniku informacyjno-politycznym Czas" (nr 172, R.1920) napisa o tym Zygmunt Nowakowski, kie rownik artystyczny Teatru Polskiego, w korespondencji Teatr Krakowski na Pomorzu". By to pierwszy zawodo wy teatr polski objedajcy Kociewie. Sowa Roty wyma wiane s twardo - pisa Nowakowski - ale z gorcym przewiadczeniem i odczuciem chwili. Ju w latach midzywojennych polscy ludowcy upodo bali sobie Rot" jako pie ruchu chopskiego. Z tej racji piewana bya podczas wielu zjazdw i zlotw Polskiego Stronnictwa Ludowego. Tak byo zarwno w Tczewie, Sta rogardzie czy w wieciu z okazji zebra PSL-Pomorze. Rota" towarzyszya te wszystkim kolejnym rocznicom powrotu do Macierzy, obchodzonym w miejscowociach kociewskich w latach midzywojennych. W roku 1928 przez Pomorze przetoczya si wielka fala protestu przeciw niemieckim daniom zakazu piewania Roty" na lsku, bowiem pie godzia w uczucia naro dowe Niemcw. Sprawa nabraa rozgosu nawet midzyna rodowego, ale im bardziej strona niemiecka zgaszaa swo je pretensje, tym goniej i czciej Rot" piewano. Niemieckie niezadowolenie spowodowao, e Hymn Grun waldzki" przey swj drugi renesans.

EDMUND ZIELISKI

O mojej kochanej kulturze ludowejRok temu obchodzilimy XXV-lecie naszego Oddziau Stowarzyszenia Twrcw Ludowych. Osobicie wkraczam ju w 44-letni okres mej dziaalnoci twrczej. Chciabym na podstawie mego dugoletniego obcowania z kultur i sztu k ludow, zanurzy si w jej nurt - ten ktry odpyn i ten otaczajcy dzisiejsz rzeczywisto. w kadym moim publicznym wystpieniu na temat naszej sztuki ludowej, wracam do lat, gdy przy ulicy Korzennej 33/35 w Gdasku mieci si Woje wdzki Dom Twrczoci Ludowej, kierowany przez pani Leokadi Grewicz. Tam wanie pod koniec lat 50. uczestni czyem w kursie dla scenografw teatrzykw wiejskich. Istniay po wsiach teatry, ktrych aktorami byli i chop od puga i gospodyni domowa, fryzjer, ksigowy czy szewc. Tak byo w Zblewie, Borzechowie, Pinczynie, Starej Kisze wie, wsiach, ktre z racji mego zamieszkania, byy mi naj blisze. W pierwszych latach po wojnie, pamitam to do brze, byem z rodzicami na przedstawieniu w hali byego tartaku, ktrego wacicielem przed wojn by Max Rosenkranz, gdzie zblewscy artyci dawali przedstawienie Lilie" Adama Mickiewicza. Sala bya pena. Narratorem widowi ska bya pani Wanda Gamalska, a z aktorw pamitam Igna cego Birn, miejscowego fryzjera, ktry wstawszy z grobu zabiera na tamten wiat swoj zabj czyni i zwanionych braci. A po latach mj zesp teatralny wystawi t ballad w sali kinowej w domu pastwa Jasiskich. Ja graem rol pustelnika, mj brat Rajmund i kolega Roman Gilla byli rycerzami, mobjczyni zagraa Helka Pitek, jej ma za Janek Rumiski. Narratorem bya Ra Gamalska - crka Wandy. To by rok 1962. Wwczas to wspomniany wyej WDTL peni wybitn rol mecenasa kultury i sztuki ludo wej Pomorza. Tam pracowali fachowcy z odpowiednim wyksztaceniem zawodowym, sprawujcy opiek nad ruchem teatralnym, zespoami folklorystycznymi i twrca mi ludowymi. Ta cenna i ze wszech miar potrzebna dziaalno trwaa i wtedy, gdy zmieniono nazw tej instytucji na Wojewdz ki Dom Kultury i Wojewdzki Orodek Kultury, a dyrekto rami byli panowie: Wojewdzki, Cybulski, Obszaski, Kiedrowski, Kietrys i Bedyski. To z tej instytucji wyjedali w teren konsultanci do wszystkich parajcych si amatorJak

MARIA KONOPNICKA

RotaNie rzucim ziemi, skd nasz rd, Nie damy pogrze mowy! Polski my nard, polski lud, Krlewski szczep Piastowy. Nie damy, by nas zniemczy wrg. Tak nam dopom Bg! Do krwi ostatniej kropli z y Broni bdziemy Ducha, A si rozpadnie w proch i w py Krzyacka zawierucha. Twierdz nam bdzie kady prg. Tak nam dopom Bg! Nie bdzie Niemiec plu nam w twarz I dzieci nam germanii! Orny sercem hufiec nasz Duch bdzie nam hetmani. Pjdziem, gdy zabrzmi Zoty Rg. Tak nam dopom Bg! Nie damy miana Polski zgnie, Nie pjdziem ywo w trumn. W Ojczyzny imi i w jej cze Podnosim czoa dumne. Odzyska ziemi dziadw wnuk. Tak nam dopom Bg!Oryginalny tekst autorki, napisany w 1908 roku. Z niewiadomych powodw czwarta zwrotka opublikowana zostaa dopiero w 1914 roku.

KMR

19

skim ruchem teatralnym, muzycznym, folklorystycznym i twrczoci ludow. Dbano o to, by folklor i sztuka ludo wa opieray si na tradycji. By nie byo przypadkowoci w doborze strojw dla zespow wietlicowych, by hafciarki opieray swe prace na tradycyjnych motywach, a rzebiarze nie wydziwiali w swych pracach. Zreszt tych ostatnich byo niewielu, a twrczo ich nie wy magaa uwag. Bo czy mona byo zgani Stawowego, Giedona, Rekowskiego, Lic czy Rzep? Oni wiedzieli co robi i robili to dobrze. aden z nich ju nie yje, a ich prace zaliczane s do unikatw rzeby ludowej. miao mog powiedzie, e to byli prawdziwi twrcy, a nie producenci. Przez cae lata dochodzili do poziomu artystycznego, jakiego wielu wspczesnym brakuje. Mimo, e ich nie ma wrd ywych, cofam czas za po moc tamy filmowej i magnetofonowej, by jeszcze raz ich posucha i popatrze jak tworz swe dziea, jakby to byo dzi. Byem pilnym obserwatorem ich twrczoci, od wiedzaem ich i podziwiaem. Moja sztuka rozwijaa sie w ich cieniu. Kady z nich by inny w swej twrczoci. Byli sob. Ja te takim zostaem i ogromnie si z tego ciesz. Czas sprawi, e dzi jestem rzebiarzem o najduszym stau na Pomorzu. Ale o sobie innym razem. Wielce zasuon dla twrczoci ludowej instytucj bya Krajowa Spdzielnia Rkodziea Ludowego i Artystycz nego Cepelia". Miaem to szczcie wsppracowa z ni od pocztku mej drogi twrczej do ubiegego roku. Cepe lia" zapisaa si chlubn kart przez dziesitki lat swej dzia alnoci. To w tej instytucji istnia Fundusz Rozwoju Twr czoci Ludowej wspomagajcy uzdolnionych twrcw ludowych. To Cepelia" bya fundatorem licznych nagrd w rnego rodzaju konkursach. To Cepelia" promowaa nas i nasz twrczo na zagranicznych wystawach i im prezach folklorystycznych. I wcale nie byo atwo sprze da swe prace na cepeliowski rynek. Musiay by przed niej marki, nad czym czuwaa Komisja Ocen Etnograficznych i Artystycznych, skupiajca w swym gronie wybitnych etnografw i plastykw. Kada praca z kadej dostawy prze chodzia przez ich rce. Wypadki odrzucania prac nie zgod nych z wymogami nie naleay wcale do rzadkoci, co spra wiao, e rzeba, haft czy plecionka znajdujce si w sklepach Cepelii" byy dobrej jakoci pod kadym wzgldem. Cepelia" zatrudniaa te tysice rkodziel nikw, ktrzy z chwil jej likwidacji zostali na przyso wiowym bruku. Z wielkiej spdzielni pozostaa Fundacja Cepelia", w ramach ktrej dziaa Krajowa Komisja Arty styczna i Etnograficzna wydajca atesty na wyroby rko dziea ludowego i artystycznego. Kolejn instytucj o bezspornych zasugach dla kultu ry i sztuki ludowej Pomorza jest Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieycy. To w tej, przyjaznej nam twrcom lu dowym, placwce, propaguje i utrwala si wszelkie moli we wartoci naszej ludowej kultury. Tu odbyo si ju dwa dziecia jeden plenerw dla twrcw ludowych Kaszub, Kociewia i Borw Tucholskich, dziki ktrym zgromadzo no w KUL-u ponad tysic eksponatw w postaci haftw, rzeb, plecionki, tkactwa, malarstwa na szkle i sztalugowe go. Tutaj odbywaj si warsztaty z obrzdowoci dorocz nej dla nauczycieli, gdzie nauczycielami s twrcy lu

dowi. To oni ucz wykonywa rekwizyty obrzdowe, tka na krosnach, malowa na szkle, lepi garnki, wy plata kosze i wianki itp. Ta wiedza przekazana nauczy cielom owocuje w szkoach na zajciach z regionalizmu i sprawi, e wiedza o naszej kulturze i sztuce ludowej prze trwa o nastpne pokolenie. To rwnie dziki KUL-owi nasza twrczo znana jest poza granicami kraju. Tutaj zrodzi si pomys, by stworzy co w rodzaju orodka folkloru i sztu ki ludowej Pomorza, ktry wzorem WDTL i WOK koor dynowa by poczynania w rodowisku folkloru i sztuki ludowej. Tego ciaa" bardzo brakuje. Nastpio wielkie rozlunienie w pielgnowaniu naszej tradycji i obyczajw. Przyjmujemy wszystko co obce, za pominajc o naszej regionalnej tradycji. Pewnie tego nie unikniemy, ale niech obce nam kulturowo obrzdy przeci skaj si przez ciasne piwniczne okienko, a nie na ocie otwarte drzwi. Tak dzieje si w wielu dziedzinach zwiza nych z rokiem obrzdowym, czy to na Kociewiu czy na Kaszubach. Bardzo krytycznie spogldam na zjawisko witowania Walentynek" czy wita duchw". Zupe nie obce nam zwyczaje umacniaj swoj pozycj szczegl nie wrd ludzi modych. Jak si z tej okazji przebiera dzie ciaki w przedszkolach, trudno im bdzie kiedy zrozumie, e to nie byo nasze. W ich umysach pozostanie prze wiadczenie, e to co" byo od zawsze. W moich mo dych latach to wity Waek nie kad pod ld balek" i ty le. A dla zakochanych przeznaczony by nie dzie, ale cay miesic maj. Jeszcze kilkadziesit lat temu w Niedziel Palmow no silimy do kocioa wierzbowe gazki z rozkwitymi bazia mi. Dzi palma kurpiowska czy wileska jest czym zupe nie naturalnym. Ba, w kociele w Starej Kiszewie ogasza si konkurs na najwysz palm. Jak tak dalej pjdzie, to wie yse na Kurpiach utraci swj prym w tej dziedzinie obrzdowoci. Pewnym usprawiedliwieniem tej sytuacji jest fakt zamieszkania na Kociewiu i na Kaszubach wielu miesz kacw z innych regionw Polski. S tu rwnie mieszka cy byych naszych wschodnich ziem. Oni zostawili tam wszystko oprcz swej ludowej kultury, ktr wraz z tsk not do swych stron, przywieli na nasz teren. Po latach izolacji moemy dzi podziwia te piknie plecione palmy, je skacza czy pi kwas chlebowy. I to te jest cz naszego dziedzictwa kulturowego. Tylko wszystko naley nazywa po imieniu: To, kochane dzieci, jest palma wile ska, kurpiowska, a na Kociewiu byy bazie, a w drugi dzie wit wielkanocnych u nas szmagano dziewczta rzgami brzozowymi po goych nogach, z