Micha Ostoja-Lniski: Wiejska kobieta fragment rzeby figuralnejfot. . Janusz I ,andowski, 2000 r.

cv.

W NUMERZE 2 Z redakcyjnego biurka DREPTANIE POD KONTROL 3 Alicja Syszewska, Kazimierz Ickiewicz PAMITAJC O SPUCINIE Wok dziedzictwa kulturowego tczewskiego Kociewia 5 Anna W. Brzeziska WICONA WODA W YCIU CODZIENNYM KOCIEWIAKW 7 Wacaw Krakowski ROCZNICA 7 ZBRODNIA KATYSKA (uzupenienie) 8 Zdzisaw Mrozek POCHODZENIE NAZWY PELPLIN 9 Adam Samulewicz Tczew w latach midzywojennych YCIE SPOECZNO-POLITYCZNE

Kwartalnik

spoleczno-kulturalny

Nr 2 (33) lato 2001 PL ISSN 0860-1917WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA RADA PROGRAMOWA Kazimierz Ickiewicz - przewodniczcy oraz Irena Brucka, Andrzej Grzyb, prof. MariaPajkowska-Kensik. Roman Szulc, Dariusz Zimny, Jzef Zikowski. REDAGUJ Roman Landowski Wanda Kotucka Magdalena Pawowska Halina Rudko

14 Krzysztof Korda GDY MIASTO UPADO Zdobycie Tczewa przez Krzyakw w 1308 roku 16 Natalia Jarecka MAY GORZDZIEJ OCALONY OD ZAPOMNIENIA 17 Magorzata Glinka LIGNOWSKI ZNACZY NAJWIKSZY 20 Adam Bloch PIECAMI SYNCY ASKI PIEC 22 Lektury naszych przodkw SMY ZJAZD DELEGATW TOWARZYSTW PRZEMYSOWYCH W CZERSKU 24 DZIE REDNIOWIECZNY NA ZAMKU W GNIEWIE w obiektywie Krzysztofa Kucy 26 Maria Liczynek KOCIEWSKI LAD IZYDORA GULGOWSKIEGO O izbie pamici w Iwicznie 28 PODR PO KOCIEWIU TCZEWSKIM recenzja albumu 30 Witold Wiesaw Banacki LATA KTRE PRZEMINY wspomnienia 34 Bogdan Bieliski ORNASSOWIE Z RAJKW 38 Maria Wygocka RODZINA JEST JAK DRZEWO V edycja konkursu 39 Mirela Jaroszyska KIERMASZ KOCIEWSKI 40 Nowoci z regionu Z DZIEJW KOCIOA KOLEJNY Z WIELU ALBUMW 41 Zygmunt Bukowski GDY ECY RUSZYLI DO NIWA Z moich lat chopicych 43 Magdalena Molesztak JONKA 44 Nasze promocje ILONA ROSZAK 45 Andrzej Grzyb BALANGA NA LENYM PARKINGU, WYEJ MIESZKAJ SMOKI (bajki) i dwa wiersze: MANEKIN, TOMASZ 46 Maria Roszak KOWALJIK Z cyklu bajek gwar Ptaszki" 47 Roman Landowski miniatury literackie MIEJSCE PORONITE TRAW LITANIA DO LASU 48 Retroskarby PIEC W DAWNYM BANKU

redaktor naczelny sekretarz skad amanie

PRZEDSTAWICIELE TERENOWI Andrzej Solecki (Gniew), Marek liwa (Nowe) WYDAWCA Kociewski Kantor Edytorski Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewiedyrektor Urszula Wierycho

ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, tel. (058) 531 35 50Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach.

Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie. MONTA I DRUK Drukarnia Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum" Pelplin, ul. Biskupa K. Dominika 11 Nakad: 1000 egz. Objto: 6 ark. druk. NA OKADCE Rozlewiska kanau w Lubikach lecych w granicach miasta Czarna Woda fot. Janusz Landowski

Z redakcyjnego biurka

Dreptanie pod kontrolZ perspektywy maych regionw, tudzie rwnie Kociewia, stan polskiego pastwa jawi si jako tako - dzie po dniu jako si toczy. Jednak to, o czym dowiadujemy si z tzw. mediw i publikatorw przedstawia obraz kraju raczej w ciemnych barwach, w ktrych zagin cakowicie kolorowy horyzont demonstrowany na starcie przez rzdzcych. W kocu ich sytuacja nie jest do pozazdroszczenia, bowiem odpady ju wszelkie ustrojowe argumenty. Nie sposb ju dzisiaj wasnej nieudolnoci zwala nadal na grzechy komuny" i rzdy moskiewskich pachokw". Niemal codziennie spoeczestwo dowiaduje si o nowych przyka dach korupcji i jawnego zodziejstwa, o tym jak to ktry z wysokich dostojnikw rzdowych wicej wyda na wasne luksusy ni zarobi, a parlament ustanowi symboliczne dodatki ro dzinne - bez wzgldu na stan majtkowy. Tak wic owe 115 zotych otrzyma take latorol owego defraudanta, bo wszystkie dzieci s rwne. Ale jednak nie pod kadym wzgldem. Dzieci dygnita rzy nie maj wszawicy ani wierzbu. Przy okazji: stan sanitarny niektrych regionw Polski po rwnywany jest do krajw Trzeciego wiata. Z komunikatw Biblioteki Narodowej i innych orodkw bada spoecznych wynika, e 80% Polakw nie czyta ksiek. W tej grupie przewaaj ci bogaci, ktrzy czytaj tylko wasne ksigi kasowe, tudzie ksieczki czekowe i informatory z gied. Ten smutny przejaw ostatnich czasw nie powinien rzdzcych martwi, poniewa spoeczestwem intelektualnie mniej rozwinitym tatwiej rzdzi. Wystarczy kilka programw typu Big Brother" i Amazonki" i od czasu do ozasu wypowied - koniecznie umiechnitego - pierwszego urzdnika RP o tym, e wszystko jest w porzdku, nic si nie dzieje, bo znajduje si pod kontrol. Rzeczywisto jest jednak inna. Zamiast wielkiego skoku w przyszo (na miar tygrysa Euro py) mamy cige do czynienia z dreptaniem w miejscu, gdzie zdarzaj si te due kroki w ty, o ktrych si jednak spoeczestwa nie informuje. Wystarczy wspomnie cigle rosnce bezrobo cie, skutki nieudanych reform spoecznych, coraz czstsze dowody na umacnianie si zorganizo wanej przestpczoci, jawn korupcj... W tej sytuacji coraz wicej osb zaczyna rozumie, dlaczego w tej kolejce do Europy spadlimy na ostatnie miejsce. Ale to nic strasznego, wszystko jest kontrolowane.

Redaktoro KITIR

Pamitajc o spucinieWok dziedzictwa kulturowego tczewskiego Kociewiabogactwie dziedzictwa kulturowego kadego re gionu wiadcz pozostawione przez czas i pami ci otoczone kocioy. Na Kociewiu zachowao si ich sporo z okresu redniowiecza. Gotyckie witynie, budowane z ce gy i kamienia polnego, s jednonawowe i trjnawowe. Dominuje w nich ukad halowy, typowy dlatego okresu bu downictwa redniowiecznego, rzadziej bazylikalny. Spo tyka si kocioy zarwno ze stropami drewnianymi jak i sklepione. Interesujce s konstrukcje uwzgldniajce ukad mieszany, gdzie nawy gwne pozostawiono z drew nianymi stropami, a nawy boczne wraz z prezbiterium pokryto sklepieniem. Nieliczne tylko witynie maj sklepienia we wszystkich nawach i prezbiterium. W nielicznych miejscowociach stoj kocioy baroko we, wznoszone najczciej w miejscu starych, drewnianych wity z czasw redniowiecza albo zbudowane na nowym fundamencie po wyznaczeniu samodzielnych parafii. Bogaty wystrj wntrz budowli sakralnych pochodzi z okresu baroku i wie si to z powszechn mod tego cza su, chocia niezwyke kurdybany na antepediach otarzy (stro na czoowa ich dolnej czci) znajduj si tylko w Pelplinie i Tymawie. Z okresu redniowiecza zachoway si np. stalle w katedrze pelpliskiej oraz polichromowane Madonny m.in. w Piasecznie i Lignowach. Renesansowe pyty nagrobne i na grobki spotykamy na wewntrznych lub zewntrznych cia nach kociow w Pelplinie, Gniewie, Pienikowie. Ze wzgldu na wag duchowego posannictwa Kocioa nie mona pomin istniejcych na pnocy Kociewia sank tuariw. Wadczyni Kociewia i Krlowej Pomorza w Pia secznie, Matki Pocieszenia w Lubiszewie oraz w. Wojcie cha w Gorzdzieju. Te miejsca s szczeglnym powodem dumy caej spoecznoci kociewskiej. Nieocenione zbiory wyposaenia obiektw sakralnych znalazy swoje stae miejsce w Muzeum Diecezjalnym w Pel plinie. To tu zobaczy mona dwie z szeciu istniejcych na wiecie Madonn szafkowych, pochodzcych z XV wieku z Klonwki i Lubiszewa, Psaterz szkoy czeskiej z przeo mu XV/XVI stulecia, jedyny w Polsce egzemplarz Biblii Gutenberga, XVII-wieczne tabulatury pelpliskie, obra zy Hermana Hana, cenne naczynia liturgiczne i wiele innych eksponatw. Te i inne niezwykoci opisuje kustosz i dyrek tor Muzeum Diecezjalnego, ks. Roman Ciecholewski w ksice Skarby Pelplina (1997) oraz ks. Janusz St. Pasierb w piknie wydanym albumie Pelplin i jego zabytki. Obie publikacje s dzieem pelpliskiego wydawnictwa. Nie mniej ubogacajc funkcj speniaj mae formy sakralnejakimi s przydrone krzye i kapliczki, niemi wiad kowie dziejw osadzeni wrd pl, na rozstajach drg i obrze ach wsi kociewskich. Ich przegldu dokonaa w ksice Kapliczki i krzye przydrone Kociewia Gertruda Pierzynowska. Zawsze stanowiy symbol wiary mieszkacw tej zie mi, jak rwnie votum wdzicznoci za opiek Bo. Wsp czesnymi dowodami o ludzkiej pamici wobec kultu Boego s usytuowane w nowych miejscach przydrone kapliczki, np. w Maym Garcu i Wamierzu. rodowisko przyrodniczo-geograficzne, historia i zabyt ki, ale przede wszystkim ludzie, tworz wspczesne oblicze naszej maej ojczyzny". Dziedzictwo kulturowe staje si coraz wiksz wartoci dla zaakcentowania tosamoci lo kalnej. Przemiany spoeczno-gospodarcze i administracyjne ostatniego dziesiciolecia wzbogaciy umiejtno waciwe go postrzegania i okrelania roli dziedzictwa kulturowego. Uwarunkowania historyczno-kulturowe i spoeczne, sfera obyczajowoci i pomorskiej mentalnoci stanowi bowiem nieocenione rdo budowania potencjau twrczego miesz kacw regionu. W cigu ostatniego dziesiciolecia zrobio no sporo, cho jeszcze wiele problemw czeka na rozwiza nie, rwnie w dziedzinie kultury. Z materialnym dorobkiem nierozerwalnie zwizana jest sztuka i kultura ludowa. Istotne miejsce zajmujw tej dziedzi nie: tradycyjne budownictwo drewniane, owe charakterystyczne dla naszego regionu chaty dwuspadowe kryte som lub trzci n, skadajce si z jednej lub dwch izb, z podcieniami oraz dekoracyjnymi nadproami, okiennicami i ocienicami. Tak zrekonstruowan chat kociewsk mona oglda w czci et nograficznej Muzeum Historii Ruchu Ludowego w Piasecz nie. W krajobraz wsi wpisane byy kunie, a zwizane z tym rzemioso kowalskie odradza si aktualnie w uytkowych formach zdobnictwa metalowego. Przykadem tego s np. prace kowala-artysty A. Stakowiaka z Tczewa. Innymi dziedzinami ludowego rzemiosa byo zupenie zanike dzi garncarstwo oraz plecionkarstwo i wikliniarstwo dobrze prosperujce wspczenie w okolicach Opalenia, Widlic i Wiosa. Dawna rzeba ludowa bya zazwyczaj dzieem twr cw bezimiennych; dzisiaj s nam znane na tczewskim Kociewiu prace Zbigniewa Wespy z Tczewa, Zdzisawa Dembskiego z Gniewa oraz twrczo rzebiarska Jana Makowskiego z Subkw. Kociewskie krajobrazy uwiecz nia na ptnie Grzegorz Walkowski, malujcy rwnie na szkle. W tej ostatniej dziedzinie twrczoci regionalnej wyrnia si szczeglnie Wojciech Lesiski z Tczewa, wielokrotnie nagradzany na przernych wystawach i konkursach o charakterze nawet oglnopolskim. Inn dziedzin sztuki ludowej jest haft, ktrego rekonstrukcjzajmowaa si Maria Wespowa z Morzeszczyna. Jej lada mi poda Jolanta Bednarczyk, nauczycielka techniki w Szko le Podstawowej Nr 12 w Tczewie, ktra upowszechnia wrd dzieci t pikn umiejtno artystycznego wyszywania. Jednym z elementw dziedzictwa kulturowego jest re gionalny strj ludowy, ktrego oryginalne przykady nie zachoway si do czasw wspczesnych. Zrekonstruowany zosta na podstawie przekazw najstarszych mieszkacw Kociewia, gwnie przez Boen Stelmachowsk i Jzefa Gajka. Dziaania tych etnografw w latach midzywojennych i tu po 1945 roku umoliwiy odtworzenie ludowego ubio ru kociewskiego dla potrzeb zespow folklorystycznych. Obok materialnych wytworw sztuki ludowej wan cz dziedzictwa kulturowego tworzy folklor literacki i mu-

ALICJA SYSZEWSKA KAZIMIERZ ICKIEWICZ

zyczny. W przeszoci peni on w powizaniu z tacem jak by funkcj usugow wobec obrzdowoci. Folklor peni rnorakie znaczenie kulturowe i spoecz ne: estetyczne (walory artystyczne), etyczne (przekazywanie prawd moralnych), dydaktyczne (wskazywanie wzorcw po staw i cech pozytywnych), magiczne (nadprzyrodzony wy miar sprawiedliwoci) i ludyczne (zabawowe). Znajduje to swj wyraz w formie bajek, legend, pieni obrzdowych i o nierskich, piewanek, wyliczanek i anegdot. Sztandarow pozycj stanowi tu Wesele koiewskie ks. Bernarda Sychty, czy Pieni z Kociewia Wadysawa Kirsteina. Wspczesnym nawizaniem do tematyki folklorystycznej jest zbir legend Jasna i Dersaw Romana Landowskiego, jego anegdoty za warte w formie fraszek Gar miechu i pieprzu szczypta (wsplnie ze Stefanem Flemingiem) oraz cykl gawd Daw nych obyczajw rok cay, jak te zbir wierszy Nasze Kociewie Emilii Ruliskiej z Gniewa. Odziedziczony po llkach i rozwijajcy si w drobnych formach folklor literacko-muzyczny stanowi osnow dzia a zespow regionalnych istniejcych na terenie powiatu tczewskiego - Piaseckie Kociewiaki" z Piaseczna, Burczybas" z Gniewa, Modraki" z Pelplina, Subkowiaki" z Subkw i Samborowe Dzieci" z Tczewa. Na specjaln uwag zasuguj Piaseckie Kociewiaki", ktre dziaaj od 10 lat pod kierownictwem Jana Ejankowskiego - nauczyciela, dziaacza spoecznego, zao yciela Muzeum Historii Ruchu Ludowego w Piasecznie. Jest on pomysodawc i gwnym organizatorem Przegl dw Zespow Folklorystycznych ku czci Wadczyni Ko ciewia. - Piasecka przygoda z folklorem -jak t imprez okreli Jan Ejankowski - zacza si w roku 1994. - Odtd corocznie, na zakoczenie wrzeniowego odpustu Matki Boskiej Krlowej Pomorza, przypadajcego w ssiedztwie Matki Boej Siewnej (8 wrzenia), odbywaj si przegldy zespow folklorystycznych. Tego dnia uczestnicy bior udzia w kociewskiej mszy witej w Sanktuarium. W 2000 roku odby si ju drugi Przegld Zespow Po morskich, w ktrym bray udzia zespoy regionalne Kaszub, Powila i Kociewia. W Piasecznie organizowane s te liczne sesje popular nonaukowe, ktrych tematem jest gwnie historia naszej maej ojczyzny", np. dziaalno rad ludowych i rocznica powstania republiki gniewskiej", 80. rocznica powrotu Po morza do Polski, dziaalno Towarzystw Ludowych na prze omie XIX i XX wieku. Istotnym czynnikiem kulturotwrczym regionu jest pra sa i pimiennictwo, ktrego tradycja na Kociewiu siga ju

130 lat. Rocznica ta wie si z powstaniem w 1869 roku Pielgrzyma" w Pelplinie. Oprcz oddziaywania na ro dowiska lokalne, Pielgrzym" skupia wok siebie przed stawicieli elit intelektualnych Pomorza (ks. Stanisaw Kujot, Wadysaw ga i Alfons Makowski, Romuald Frydrychowicz). Wraz z Pielgrzymem" ukazyway si dodatki i kalendarze, np. Podarek dla dobrych dzieci, Krzy, Rolnik, ilustrowany wiat w obrazach oraz Pelpliski Kalendarz Mariaski. Pielgrzym" ukazywa si w latach 1869-1939. Wznowiony zosta po pidziesi ciu latach jako diecezjalny dwutygodnik katolicki. Re daktorem naczelnym jest Stanisaw Tomasz Pestka. W latach midzywojennych w Tczewie ukazywa si Dziennik Tczewski", od 1926 roku przeksztacony w Go niec Pomorski". Jego mutacj by wydawany od 1929 roku Dziennik Gniewski". Wychodzi te Ilustrowany Dzien nik Tczewski". Od 1865 roku dziaaa w Pelplinie ksigarnia, a trzy lata pniej powstaa drukarnia, ktrej nakadem ukazay si set ki samodzielnych drukw: modlitewniki, statuty towarzystw wieckich, piewniki, ywoty witych, a take dziea nauko we z zakresu historii Pomorza oraz utwory literackie pomor skich pisarzy. Spadkobierc tej czci pelpliskiej tradycji jest dzisiejsza dziaalno edytorska Wydawnictwa Diecezji Pelpliskiej Bernardinum". Druga wojna wiatowa przerwaa egzystencj prasy lokal nej na Pomorzu, a zmianyjakie zaszy w Polsce po 1945 roku uniemoliwiy jej odtworzenie w przedwojennej postaci. W 1985 roku powsta Kociewski Kantor Edytorski. W latach 1985-1994 dziaa on w strukturach organiza cyjnych Tczewskiego Domu Kultury, a od 1 lutego 1994 roku jest Sekcj Wydawnicz Miejskiej Biblioteki Pu blicznej w Tczewie. Przygotowuje publikacje zwarte i wasny kwartalnik spoeczno-kulturalny Kociewski Ma gazyn Regionalny. Ksiki wydaje gwnie na zlecenie autorw i sponsorw, w niewielkim zakresie s to tytuy wydawane z wasnej inicjatywy. Poniewa nie dysponuje swoimi rodkami finansowymi, nie realizuje samodziel nych planw wydawniczych. Z tego powodu nie moe prowadzi wasnej polityki edytorskiej. W cigu 15 lat istnienia Kociewski Kantor Edytorski wyda 60 ksiek. S wrd nich zbiory i tomiki poezji, publikacje o charakterze monografii historycznych, zbiory opowiada, sownik-poradnik, albumy, publikacje oko licznociowe, wspomnienia itp. A wszystkie dobrze wiadcz o moliwociach edytorskich tego tczewskiego wydawnictwa.

Tczew w rysunku Reginy Jeszke-Golickiej wedug sztychu z XVIII wieku

w yciu codziennym Kociewiakw

wicona wodaANNA W. BRZEZISKA

edug wierze wicona woda miaa moc ochrania jc i uzdrawiajc co potwierdzaj wypowiedzi informatorw, co do jej waciwoci: wicona woda chroni przed wszelkimi zakusami za, nieszczciami"; chroni przed piorunami"; przed zym duchem"; przed burz, eby zo odpdzi, bo zo nie lubi wiconej wody"; chroni od kataklizmw"; chroni od diaba, od byskawic i grzmotw"; kiedy kropiono wicon wod jak wierzono, e w domu s jakie duchy, siy nieczyste"; chroni przed szatanem". O wierze w uzdrawiajc moc wiconej wody wiadczy wy powied mieszkanki Godziszewa: Ja wierz, e woda wi cona pomaga, uzdrawia. Jak mnie gdzie boli to wicon wod si smaruj. Przywiozam sobie nawet z Lichenia trzy litry wody wiconej, bo za mao mi jej byo. Na Zmartwych wstanie Paskie to wody nabieram codziennie, a na wie czr twarz sobie wod wicon wytr. Woda chroni przed samymi chorobami. Dawniej w prawie kadym mieszkaniu znajdowaa si, najczciej przy drzwiach, kropielniczka. Dzisiaj w niewie lu domach s one w powszechnym uyciu. Jednak tam, gdzie mieszkacy jeszcze z nich korzystaj otaczane s one szczegl n dbaoci. O to, aby zawsze w nich znajdowaa si powico na woda dbaj gospodynie. Mieszkanka Piaseczna wspomina, e kiedy jak si wychodzio z domu [za m - przyp. aut.], to si dostao od matki gromnic, kropielnic i krzy. Ta sama informatorka wspomina rwnie o niezwykym poszanowaniu z ja kim si korzystao z kropielniczki. Kiedy woda z niej zostaaju wykorzystana, to babcia informatorki papierkiem przecieraa kro pielnic przed jej ponownym napenieniem, a papierek by palo ny w piecu, aby ani jedna kropla wiconej wody si nie zmar nowaa. Mieszkaniec Piaseczna pamita, e jako dziecko, przed snem umacza rk w wodzie wiconej i odmawia modlitw, ktrej uczya go babcia: Przez to wite pokropienie, Boe odpu me zgrzeszenie. Na dotknienie tej wody witej. Niech odstpi duch przeklty.

Ludzie egnali si wicon wod, kiedy szli spa, kiedy si budzili, gdy wychodzili z domu. Od niebezpieczestw woda wicona miaa take ochrania tych, ktrzy szli na wojn: Kie dy synowie wychodzili z domu na wojn, ojciec z matk syna egnali (...) oraz kropili go wicon wod. Wod kropiono nie tylko ludzi. Powszechn praktykjest wicenie nowo wybudo wanego domu, aby ochroni go przed nieszczciami i zem. 25 lipca, w dzie witego Krzysztofa - patrona kierowcw, wici si samochody, aby kierowcw i podrujcych samo chodem ochroni przed wypadkami i niebezpieczestwami. W tym dniu odbywaj si w kocioach specjalne naboestwa, po ktrych ksidz wici samochody. Wod wici si w kociele w Wielk Sobot. W czasie wie czornego naboestwa powica si nie tylko wod, ale take ogie i oleje. Woda wicona podczas takiego naboestwa ma szerokie zastosowanie, nie tylko w obrzdowoci liturgicznej. Ludzie przynoszj do domw, najczciej w butelkach i kropi ni domy i wszystkie budynki gospodarcze, aby je ochroni. Reszt wody przechowuje si, co wedug wierze miao stano wi ochron przed susz3. W Niedziel Palmow ludzie iddo kocioa wici palmy. Zwykle s to gazki wierzbowe, zwane bakami", niekiedy przybrane trzcin i tatarakiem. Nowym elementem jest wi cenie palm, robionych z suszonych i papierowych kwiatw, ktre mona kupi w sklepie, albo na targu. Powicona palma nabieraa szczeglnej mocy. Puki" z palm dawano dzie ciom do poknicia w celach profilaktycznych, aby nie choro way na gardo, o czym wspomina mieszkaniec Piaseczna: a mnie dali ykn tak wicon palm, e nie bd niby chorowa na gardo. O zwyczaju poykania pukw" wspomina rwnie au torka artykuu dotyczcego obrzdowoci i zwyczajw kociewskich, Nelli Kin. Po przyjciu z kocioa kady z domownikw mia pokn jednego kotka", aby ochroni si przed chorob garda, ale te przed blem gowy i opuchlizn. Aby nie mie kataru, naleao takiego wierzbowego kotka" woy sobie do nosa4. Mieszkaniec Piaseczna wspomina o zwyczaju zwizanym ze wiconymi palmami: ludzie te palmy wicone kadli za ob-

raz, albo za krzy, a przed Popielcem dodawano je do jedzenia, eby wszystkie te zarazki z garda wyszy. Wadysaw ga w swo jej pracy opisuje take inne praktyki zabezpieczajce zwizane z wykorzystaniem wiconych palm: stawiano je w rogu izby i stodoy jako ochron przed piorunami; palono gazki, a po pi rozsypywano na polu dla urodzaju; zatykano palm w polu przeciw gradobiciu; w czasie burzy kropiono obejcie i dom, aby piorun nie strzeli 5 . Powszechnie praktykowanym zwyczajem jest te wicenie potraw na Wielkanoc. Koszyczek z potrawami przygotowywaa przewanie matka dla dzieci, a w nim znajdoway si wszystkie wielkanocne potrawy i baranek upieczony z ciasta, albo zrobio ny z masa. Czasami byo take ziarno. Koszyczek by przybra ny palemkami, albo papierowymi kwiatami. W Niedziel Wiel kanocn wsplnie zjadano powicone potrawy, co miao by gwarantem zdrowia". Wczesn wiosn gdy rozpoczynano prace polowe, wico no wod pug, oracza, a take zboe przeznaczone do wysiewu.

Wspomina o tym zwyczaju mieszkaniec Piaseczna: Zanim wu jek poszed sie zboe, to podchodzi do babci nie mia siewnika, tylko tak pacht - to ona odmawiaa modlitw i kropia wod to zboe przed siewem. Praktyka ta miaa zapewni dobre plony w nadchodzcym roku. W Oktaw Boego Ciaa wije si zioa w wianek- rozchodnik, macierzank, mit, grzmotek, razem dwanacie zi, i si wici. Potem przechowuje si ten wianek i on chroni od grzmo tw. Zi tych uywano take kiedy jako leku. Jako rodek ochronny przed burz su te bukiety kwia tw, jakie robi si na 15 sierpnia, na Matk Bosk Zieln a na stpnie wici si w kociele. Mieszkanka Gniewa pamita, j a k kiedy tu przed maj cymi si rozpocz niwami, byo uroczyste obchodzenie pl i wicenie ich. Jecha cay orszak - na wozie z przodu je cha ksidz, ktry kropi ziemi wicon wod, a za nim szli niwiarze. Praktyka ta mia zapewni dobr pogod pod czas niw i dobry plon.

Przypisy'J. Klimaszewska, Doroczne obrzdy ludowe, [w:] M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka, Etymografia Polski. Przemiany kultury ludowej, tom II, Wrocaw 1981, s. 127. 2 Op. cit. ' N. Kin, Zwyczaje i obrzdy ludowe na Kociewiu, Roczniki Gda skie, tom 44, z. 2, Gdask 1984, s. 181. 4 N. Kin, Zwyczaje /..., s. 181. 5 W. ga, Okolice wiecia. Materiay etnograficzne, Gdask 1960, s. 104.

BibliografiaBartmiski J., Mackiewicz J., Majer-Baranowska U., Masowska E., Niebrzegowska S. (1999). Woda, wody. W: Bartmiski J. (red.),Sownik stereotypw i symboli ludowych, (tom I, s. 153-426). Lublin: Wyd. UMC-S. Bruckner A. (1980). Mitologia sowiaska i polska. Warszawa: PWN. Chlebowski B. (red.) (1892). Sownik geograficzny Krlestwa pol skiego i innych krajw sowiaskich (tom XII, s. 450-451). Warszawa: Wiek". Chlebowski B. (red.) (1893). Sownik geograficzny Krlestwa pol skiego i innych krajw sowiaskich (tom XIII, s. 419-420). Warszawa: Wiek". Chlebowski B., Walewski W. (red.) (1887). Sownik geograficzny Krlestwa polskiego i innych krajw sowiaskich (tom VIII, s. 47-48). Warszawa: Wyd. W. Walewski. Chlebowski B., Walewski W., Sulimierski F. (red.) (1884). Sownik geograficzny Krlestwa polskiego i innych krajw sowiaskich (tom V, s. 417-419). Warszawa: Wyd. W. Walewski. Ellwart J. (1997). Kociewie i Bory Tucholskie. Przewodnik tury styczny. Gdynia: Region". Gobek, S. (1984). Kociewie. Przewodnik po szlakach turystycz nych. Warszawa: Wyd. PTTK Kraj". Kin N. (1984). Zwyczaje i obrzdy ludowe na Kociewiu. W: Rocz niki Gdaskie, tom 44, z. 2, (s. 167-197). Kirsten W. (1970). Pieni z Kociewia. Gdask: Wydzia Kultury Prezydium WRN i WDK. Klimaszewska J. (1981). Doroczne obrzdy ludowe. W: M. Bier nacka, M. Frankowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Prze miany kultury ludowej, (tom II, s. 71-88). Wrocaw: Ossolineum. Kociewie II. (1987). Seria popularnonaukowa Pomorze Gdaskie" nr 17. Wrocaw: Ossolineum. Kolberg O. (1965). Pomorze. Wrocaw: WPM. Krzyanowski J. (red.). (1965). Sownik folkloru polskiego. War szawa: Wiedza Powszechna.

Kwaniewicz K. (1981). Zwyczaje i obrzdy rodzinne. W: M. Biernacka M. Frankowska W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, (tom II, s. 89-126). Wrocaw: Ossoli neum. Landowski R. (1998). Jasna i Dersaw. Banie, podania i legendy z Kociewia. Tczew: Gazeta Reklamowa". Landowski R. (red.). (1995). Kultura ludowa Kociewia. Tczew: Kociewski Kantor Edytorski. ga W. (1960). Okolice wiecia. Materiay etnograficzne. Gdask: Gdaskie Towarzystwo Naukowe. ysiak W. (1993). W krgu wielkopolskich demonw i przekona niedemonicznych. Midzychd: Eco". Malicki L. (1973). Kociewska sztuka ludowa. Gdask: Wyd. Mu zeum Narodowe. Milewski .1. (1984). Pojezierze kociewskie i okolice. Gdask: Wyd. Morskie. Moszyski K. (1934). Kultura ludowa Sowian. Cz II: Kultura duchowa, Zeszyt 1. Warszawa: Polska Akademia Umiejtnoci. Myszkowski K. (1997). Sanktuarium Maryjne w Piasecznie. Pel plin: Wydawnictwo Diecezjalne. Odyniec W. (1970). Na wsi kociewskiej w XVII i XVIII wieku. W: Seria popularnonaukowa Pomorze Gdaskie" nr 6 (s. 103-122). Wro caw: Ossolineum. Odyniec W. (1985). Kaszubskie obrzdy i obyczaje. Gdask: Wyd. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddzia Miejski w Gdasku. PajkowskaM. (1997). Sownictwo kociewskie, a kultura ludowa. Bydgoszcz: Wyd. WSP. Rzetelska-Feleszko E. (1970). Dialekt kociewski - problematyka, granice, sownictwo. W: Seria popularnonaukowa Pomorze Gdaskie" nr 6 (s. 5-32). Wrocaw: Ossolineum. Seweryn T. (1958). Kapliczki i krzye przydrone w Polsce. War szawa: Instytut Wydawniczy PAX. Stelmachowska K. (1933). Rok obrzdowy na Pomorzu. Toru: Wydawnictwo Instytutu Batyckiego. Sulimierski R, Chlebowski B., Walewski W. (1883). Sownikgeograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich (tom IV, s. 228-230). Warszawa: Wadysaw Walewski Sychta B. (1980). Sownictwo kociewskie na tle kultury ludowej. Wrocaw: Ossolineum. Tomiccy J. i R. (1975). Drzewo ycia. Warszawa: LSW. Tomicki R. (1981). Religijno ludowa. W: M. Biernacka, M. Fran kowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, (tom II, s. 29-70). Wrocaw: Ossolineum. Tylkowa D. (1981). Wiedza ludowa. W: M. Biernacka, M. Fran kowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury lu dowej, (tom II, s. 72-88). Wrocaw: Ossolineum. Wrblewski T. (1967). Pojcia o wiecie. W: J. Burszta (red.), Kul tura ludowa Wielkopolski (tom III, s. 505-541). Pozna: Wydawnictwo Poznaskie.

WACAW KRAKOWSKI

Zbrodnia katyskauzupenienie

W

tym roku mijaj 62 lata od hitlerowskiej napaci na Polsk. To o wiele za mao, by rocznica najazdu spowszedniaa, co daje si zauway, szczeglnie wrd modszej generacji Polakw, znajcych tamte, tragiczne wy darzenia tylko z lekcji historii. A przecie utrata tosamoci pastwowej bya szokiem. Take dla mnie, szesnastoletniego wwczas chopca, ktry 1 wrzenia z samego rana ucieka z Tczewa przed Niemcami. Do miasta wrciem 6 wrzenia. I co w nim zastaem? Pozamykane sklepy, puste ulice przyozdobione hitlerow skimi flagami, a na rynku niemiecki kucharz zachca Pola kw do podchodzenia po ych grochwki prosto z polowej kuchni. Trudno nie wspomnie fotoreportera, ktry to upa mitnia godnych Polakw", o czym zapewne wspomnia w swoim komentarzu do zdj w niemieckiej gazecie. Obraz godny potpienia. Mimo, e to co widziaem byo dla mnie gbokim prze yciem, nie podzielaem strachu moich wspziomkw. Moe tylko dlatego, e byem zbyt mody, by tak do koca zdawa sobie spraw z powagi sytuacji. Szybciej od strachu narasta we mnie modzieczy bunt i nadzieja. Pewnie dlatego, e z zasyszanym na rynku powiedzeniem na ustach aby do wio sny" - przeniosem si stamtd na ulic Hallera, pod szko. Normalnie o tej porze byem na lekcjach. Ale wtedy gimna zjum byo zamknite. Poza mn nie byo tam ywej duszy, a ja poczuem si wrcz okradzionym. Zabrano mi mj wiat", moje marzenia. Pozosta mi granatowy mundurek z niebieskimi wypustkami, jak si ju przekonaem, niemile widziany przez Niemcw. Pozostao wspomnienie i nie da jcy si okreli smutek. Dzi trudno przekona modych Polakw, e maj swj wiat", ktry to wtedy mi odebrano, e s bogatsi ode mnie, tego z 1939 roku. Bybym jednak rad, gdybym mg przeko na choby modych tczewiakw, ktrych ojcowie lub dziad kowie dzielili mj los w pierwszych dniach wrzenia w zaj tym przez Niemcw Tczewie. Bybym bardzo rad.

W

wyniku dalszej lektury dotyczcej zbrodni katyskiej publikujemy czte ry nastpne nazwiska oficerw polskich zamordowanych przez NKWD, a zwizanych z re gionem kociewskim. Zostay one zamieszczone na Pomorskiej licie katyskiej, opracowanej w 1989 roku przez nieyjcego ju kmdra dra Konrada Ciechanowskiego, drukowanej w nr 10 Pome ranii" z tego samego roku. Oficerowie ci wczeniej wizieni byli w obo zie w Kozielsku. Stanisaw Donaj, ur. 06.04.1905 r. w Buku w Wiel kopolsce. By administratorem Miejskiego Gospodarstwa Rolnego w Starogardzie. Jako ppor. piechoty wcielony zo sta do Batalionu Obrony Narodowej Starogard" na stano wisko dowdcy 2 plutonu kompanii ckm. Dionizy Dreszler, ur. 05.10.1891 r. By lekarzem wete rynarii, zmobilizowany w stopniu kpt. rezerwy. Dosta si do niewoli radzieckiej i podzieli los pozostaych ofiar Katynia. Stanisaw Grabowski, ur. 02.01.1890 r. By mjrem intendentury 2 baonu strzelcw w Tczewie. W kocu sierpnia 1939 r. prawdopodobnie zosta skierowany do innej jednostki. Jan Schwabe, ur. 03.12.1888 r. By lekarzem internist w Starogardzie. Zosta zmobilizowany do suby medycznej i peni obowizki lekarza w jednym z wojennych szpitali na zapleczu frontu.

Propagandowe zdjcie wykonane po wkroczeniu wojsk niemieckich do Tczewa, pochodzce z publikacji Der grose deutsche feldzug gegen Polen (Wielka niemiecka kampania przeciwko Polsce). rdo: J. Golicki, Album tczewski lata 1900-1945. Tczew i jego mieszkacy w czasie I i II wojny wiatowej. Tczew 2001.

rzegldajc publikacje, w ktrych prbuje si ustali nazw tej miejscowoci, mona zauway rozbieno ci w jej interpretacji etymologicznej. Ks. dr Romuald Frydrychowicz w swym dziele Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin (Dusseldorf 1905) poda wiele rde, doty czcych genezy tej nazwy, lecz jednoczenie nie zdefiniowa jej pochodzenia, ani te jej waciwego znaczenia. W dokumencie lokacyjnym Mestwina II z 1274 roku pelpliski konwent cystersw zyska nowe nadania i wwczas pojawia si nazwa Polplin. Ale nie by to jedyny zapis me trykalny. W pomorskich dokumentach archiwalnych widnie j inne okrelenia, mianowicie Polplyn (1298), Poplin (1301), a w 1306 roku pojawi si zapis Polpelin (Pommerellische Urkundenbuch von Perlbach, Gdask 1882). Ro muald Frydrychowicz cytuje badacza klasztorw cysterskich w pnocnych Niemczech P. Wintera, ktry wymienia na zwy Popelein i Populein (s. 5). Najczciej pisano i mwiono Poplin, ale w aktach urz dowych zanotowano te Poplienen, Poplow, Poppelan, wreszcie Pap lin. Dugi czas uwaano, e nazwa Paplin wywodzi si z nie mieckiego Pappel (topola). Do takiej interpretacji przychy-

P

stersw z nagwkiem Peplinii. A zatem Pe-, a nie Pel-, ja wio si w pierwszej sylabie. Wojciech Ktrzyski wniosko wa, e napis Pelplin jest pochodzenia niemieckiego, a Peplin polskiego (Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego 1888-1902). Podobnie sdzi S. Rospond dodajc, e w ko deksie dyplomatycznym Pomorza podawano zapisy: Pelplin, Poplin, Poelplinum. Reguy zapisu nazwy tej miejscowoci wykazuj znaczne rozchwianie jzykowe i transkrypcyjne. Zasu guje na uwag wzmianka, e rzeka Mtawa pod Nowem nazywana bya Pepla. Zatem owe Pe-" nie jest pierwot ne, jest w nim Po-" jako przedrostek w terminach topomastycznych. Prba wyjanienia nazwy Pelplin od sowa papli" (Pappel) jest zatem chybiona i naleyj, zdaniem Rosponda, odrzuci. Najprawdopodobniej przed przybyciem do Pelplina cystersw, mieszkacy tej okolicy uywali staropolskiego Poplno, ktre zostao najpierw zniemczone na Poplin, po tem Peplin, Polplin, wreszcie Pelplin. Dostawki rnych spgosek w zapisach germanizacyjnych trafiay si nierzad ko, np. Id- zamiast 1- (Baldegore = Biaogra). Wymiana o" na oe", e" (po- na pe-) przed nastpujc sylab mikk

Pochodzenie nazwy Pelplin ZDZISAW MROZEKla si Frydrychowicz. Ale rnorodno zapisw tego so wa stwarzaa wtpliwoci co do jego istoty i pochodzenia etymologicznego. Przypuszczano, i jest to pojcie patronimiczne, pochodzce od imienia wasnego. Jeszcze w kocu XIX wieku miejscowa ludno wywodzia nazw Peplin od rodziny Pepowskich (Pepa). Do takiej opinii skania si ks. dr Stanisaw Kujot (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R. 9, 1902). Lecz na pocztku XX wieku teorii tej zaprzeczono. Inny badacz - dr P. Westphal - sdzi, e nazwa Polplin wywodzi si od dawnego rzeczownika po" i oznacza miej scowo, pooonna botnistym terenie (niem. Sumpf). Std wywodz si formy plo, pli, pelek, pelko. Wyrazy te okrela y staw, mae jezioro (Frydrychowicz, s. 5). Inaczej problem widzi prof. Stanisaw Rospond. W swym Sowniku etymologicznym miast i gmin (Ossolineum, 1984) napisa, i ludno kaszubska nazywaa do schyku XIX wieku Pelplin mianem Peplin, Pepleno = Peplino. Biskup kujaw ski, Hieronim Rozraewski, wysya listy do tutejszych cyjest normalnym zjawiskiem przegosowym fonetyki niemiec kiej. Podstawa pi" znana jest w wyrazie po" (mokrado). Istnieje zatem prawdopodobiestwo, e etymologicznie Peplin wywodzi si od wyrazu po" Qw.), zatem przypusz czenie Westphala jest bardziej przekonywajce, anieli tych badaczy, ktrzy sdz, i nazwa tej miejscowoci pochodzi od sowa papla". Przypomnijmy, e cystersi na og osiedlali si na tere nach podmokych (by je osuszy), malarycznych. Tak byo w Meklemburgii, w okolicy Pogdek (wie Malary), Pelpli nie i na innych obszarach. Pogld ten utwierdzi Rospond piszc: Pelplin ley na Pojezierzu Starogardzkim w niecce nadwilaskiej, o podmokym gruncie, gdzie byo dawne bagnisko, a po wyschnitym i bezlenym terenie powstaa urodzajna gleba (s. 284). Cystersi poszukiwali takich wa nie obszarw pod upraw roln, ktr trudnili si w swych rozlegych wociach. Sdzi naley, i interpretacje Rospon da i Westphala odnonie nazwy tego miasta s najbardziej przekonywajce.

ycie spoeczno-polityczneokresie midzywojennym Tczew by tere nem ywej dziaalnoci rnego rodzaju partii i ugrupowa politycznych. Moemy wyodrbni nastpujce gwne obozy polityczne: endecja (Zwi zek Ludowo-Narodowy, Stronnictwo Narodowe), sana cja (Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem), lewica (Polska Partia Socjalistyczna), mniejszoci narodo we (Niemcy). Przyblionym obrazem wpyww poszczeglnych obozw politycznych na terenie Tczewa s wyniki wybo rw sejmowych oraz samorzdowych. Tabela nr 2 prezen tuje silne wpywy endecji oraz do duy procent gosw oddawanych na listy niemieckie. Znaczn popularnoci cieszya si Narodowa Partia Robotnicza (NPR). Wa nym rdem dla okrelenia wpyww poszczeglnych partii s wyniki wyborw do Rady Miejskiej. Na pod stawie tabeli nr 1 mona potwierdzi spostrzeenia do tyczce wynikw wyborw do sejmu. Przewag sanacji w Radzie Miejskiej z 1933 roku mona tumaczy zde cydowanie antyendeck dziaalnoci prowadzon przez starost Jana Stachowskiego. Tab. 1 Przynaleno partyjna czonkw Rady Miejskiej w Tczewie w latach 1927-1939 Endecja 8 15 PPS 3 2 3 NPR 10 6 Sanacja 5 13 6 Chadecja 9* 11* Niemcy 8 6 3 tczewskiego przez Jana Stachowskiego w styczniu 1929 roku. Tczewski organ SN Goniec Pomorski" zamieszcza artyku y, ktre w sposb ostry krytykoway wadze sanacyjne oraz osobicie starost Stachowskiego. Zarzucano mu midzy in nymi sprzyjanie organizacjom niemieckim dziaajcym w po 3 wiecie . Powodowao to liczne interwencje wadz cenzor skich, co byo widoczne w postaci biaych plam na amach gazety. W padzierniku 1932 roku nowym starost zosta mianowany Zyg munt Muchniewski. W swoich dziaaniach antyendeckich znacz nie przecign swego poprzednika. Po zamordowaniu Ministra Spraw Wewntrznych Bronisawa Pierackiego w 1934 roku powiat tczewski spord powiatw pomorskich, dostarczy najwikszy kontyngent kandydatw do umieszczenia w Miejscu Odosobnie nia w Berezie Kartuskiej (11 dziaaczy narodowych)4. Posunicia Muchniewskiego przynosiy efekty, udzia czonkw SN w dzia alnoci instytucji publicznych spada.

ADAM SAMULEWICZ

ruga poowa lat trzydziestych w dziaaniach Stron nictwa Narodowego charakteryzowaa si znacznie szerszym podjciem hase antykomunistycznych i antyydow skich. Widoczne jest to zwaszcza na amach Goca Pomor skiego". Aktywici SN organizowali bojkoty sklepw ydow skich. Organizowano akcje propagandowe tzw .Tygodnie bez ydw, kiedy to propagowano w postaci plakatw, umiesz czenie ydw w gettach5. Tab 2 Wyniki wyborw do sejmu RP na terenie Tczewa w latach 1920-1930 (gosy uzyskane przez poszczeglne partie podano w procentach) Inne 10 -Narodowo Chrzecijaskie Str. Robotnicze (Chadecja) 1 - Centrum Mieszczaskie 54 - Chjena 1 - Polski Blok Katolicki 3 - Monarchist. Organizacja Wszechstan. 2 - Narodowo Pastwowy Blok Pracy 8 - Kat. Unia Ziem Zach.

Rok 1927 1930 1933 1939

* Mandaty te naleay do Koa Katolicko-Narodowego, do ktrego wchodzili sympatycy endecji i chadecji. rdo: Goniec Pomorski", nr 291, 11 Xli 1927 r. ibidem, nr 5,8 I 1930 r. Ibidem, nr 275, 29 XI 1933 r. Ibidem, nr 95,25 IV 1939 r. Endecja w okresie midzywojennym wystpowaa w postaci organizacyjnej Zwizku Ludowo-Narodowe go (1920-1928) oraz Stronnictwa Narodowego (od 1928 roku). Partia ta miaa charakter prawicowy, w jej pro gramie kadziono nacisk na hasa solidaryzmu naro dowego, walki z niebezpieczestwem niemieckim, wrogoci wobec komunizmu i socjalizmu, a take na antysemityzm. W styczniu 1927 rok ZL-N liczy w Tcze wie 45 czonkw1, natomiast 70 w 1935 roku. Prezesem powiatowym by proboszcz parafii w. Krzya ks. Alek sander Kupczyski. Na czele zarzdu miejskiego koa SN stali w 1935 roku: Walenty Hajdasz (prezes), Mie czysaw Grabowski (sekretarz) i Adam Stachowiak (skarbnik)2. Okres po 1926 roku charakteryzowa si walk po midzy zwolennikami endecji, a sanacj. Do eskalacji wzajemnej wrogoci doszo po objciu urzdu starosty

Data Endecja PPS NPR Centrolew Sanacja Niemcy wyborw 2 V 1920 15 42 24

5X11922

-

3

18

-

-

24

4 III 1928

27

13

21

-

-

25

16X1 1930

44

-

-

13

26

17

Zrdlo: R. Wapiski, ycie polityczne Pomorza w latach 1920-1939, Warszawa-Pozna-Toru, 1983.

Agend Stronnictwa Narodowego by Obz Wielkiej Polski. OWP w Tczewie powsta w lipcu 1927 roku. Zwi zani z nim byli redaktorzy Goca Pomorskiego" i Pielgrzy 6 ma" . W Tczewie dziaa take oddzia cile wywodzcego si z endecji Zwizku Modych Narodowcw. Kierownikiem Zarzdu Powiatowego ZMN by w kwietniu 1933 roku Jan Zacholla. W tym samym czasie na czele ogniska mskiego oddziau miejskiego ZMN sta Wadysaw Grski, a na czele 7 ogniska eskiego tego oddziau Cecylia Ciesielska . Na terenie Tczewa istniay take inne partie prawicowe. Informacje dotyczce ich dziaalnoci s fragmentaryczne. Chrzecijaska Demokracja posiadaa znaczne wpywy w Ra dzie Miejskiej (tabela nr 1). Wynikao to prawdopodobnie z faktu istnienia na terenie miasta sojuszu pomidzy endecj 8 i chadecj . Pocztek lat trzydziestych przynis koniec tego sojuszu i zaamanie si wpyww chadecji. W Tczewie dziaaa skrajnie prawicowa partia w postaci Organizacj i Monarchistycznej. Partia ta gosia, e tylko krl moe uzdrowi stosunki panujce w kraju. W 1929 roku w Tczewie znajdowa si zarzd tej partii na wojewdztwo pomorskie. Prezesem by Szczsny Skaryski, sekretarzem 9 Wadysaw Grabowski . Wan rol w yciu politycznym miasta w latach 19201939 odgrywaa Narodowa Partia Robotnicza. NPR powstaa z poczenia w 1920 roku Narodowego Stronnictwa Robot niczego (dziaajcego w byym zaborze pruskim) z Narodo wym Zwizkiem Robotniczym. Bya to partia prawicowa w ruchu robotniczym, gosia solidarystyczny program spo eczny. Miaa charakter antysemicki oraz znajdowaa si pod wpywem duchowiestwa katolickiego. Oddzia tczewski NPR dziaa od 1920 roku. Partia ta od pocztku lat trzydzie stych miaa powane wpywy w Radzie Miejskiej, znaczna cz gosw w wyborach do sejmu padaa na listy wybor cze NPR. Od 1930 roku wpywy tej partii wyranie si zmniej szyy. Wizao si to z umocnieniem sanacji w powiecie. Po przewrocie majowym nastpio w skali kraju rozbicie partii na NPR - Prawic i NPR - Lewic. W 1931 roku tczew ski oddzia NPR - Prawicy liczy 200 czonkw. Prezesem by lekarz Antoni Megger, sekretarzem Jzef Zieliski, a skarbnikiem Jzef Kutela. Wedug raportu starosty, par tia ta wywieraa wpyw na okoo 20-25% ludnoci Tczewa. W raporcie tym zostaa podkrelona solidarno dziaania ze Stronnictwem Narodowym, ktre zostao ukazane jako ma jce najwiksze wpywy10. O dziaalnoci NPR - Lewicy na terenie Tczewa niewiele wiadomo. O partii tej wspomniano w materiaach rdowych z 1927 roku przy okazji zatargu na tle zarobkowym w Towarzystwie Wisa-Batyk. Dziaa tam Polski Zwizek Zawodowy Praca", bdcy pod wpy wami NPR - Lewicy". W padzierniku 1937 roku NPR poczya si z czci chadecj i i w ten sposb powstaa nowa partia w postaci Stron nictwa Pracy. W Tczewie ju 7 listopada 1937 roku odbyo si zebranie organizacyjne tej partii, zwoane przez Czesa wa Dawickiego ze Starogardu. Wybrano Zarzd Tymczaso wy, w skad ktrego weszli: Julian Szczodrowski (prezes), Augustyn Lipka (sekretarz) i Antoni Ceglecki (skarbnik). W okresie tym Stronnictwo Pracy na terenie miasta nie mia o powaniejszej liczby czonkw12.

mi byli: adwokat Jan wikliski i naczelnik Warsztatw Ko lejowych, in. Adolf Wdoowski. Sekretarzem partii by zastpca naczelnika Zarzdu Drg Wodnych, in. Julian Lam14 bor, ktry by faktycznym kierownikiem tczewskiego koa . Liczba czonkw w koach BBWR w Tczewie (rdo: WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg. 1978) bya nastpujca: 8 k kolejarskich - 2000 czonkw koo miejskie- 130 koo nauczycieli - 90 koo urzdw pocztowych - 60 koo urzdw skarbowych - 90. Razem we wszystkich koach byo 2370 czonkw. Na podstawie powyszych danych mona zauway licz ny udzia w szeregach BBWR osb zatrudnionych w admi nistracji pastwowej, samorzdowej, w szkolnictwie oraz w zakadach i urzdach pastwowych. Wizao si to przede wszystkim z manifestowaniem w ten sposb lojalnoci wo bec rzdzcej sanacji oraz z nadziejami na awanse. Z obozem sanacji w Tczewie wspdziaay organizacje spoeczno-polityczne: Zwizek Strzelecki i Legion Modych. O organizacjach tych w dostpnych materiaach zachowao si niewiele informacji. Legion Modych po okresie rozwoju na pocztku 1934 roku liczy 130 czonkw. W drugiej poowie 1936 roku nie przejawia ju adnej dziaalnoci, nie organizo 15 wano od duszego czasu zebra, a czonkw byo okoo 50 . olejnpartidziaajcna terenie Tczewa bya Pol__ 2 ska Partia Socjalistyczna. PPS w swojej dziaal noci akcentowaa hasa walki o prawa polityczne dla rorobotnikw, o popraw ich warunkw bytowych oraz zapewnienie pracy bezrobotnym. Dziaacze tej partii zde cydowanie jednak opowiadali si przeciwko komunizmowi i zwalczali wpywy Komunistycznej Partii Polski. Przez cay prawie okres midzywojenny partia ta miaa swoich przed stawicieli w Radzie Miejskiej. W wyborach sejmowych uzy skiwaa pewien procent gosw, ktry wyranie wzrs w 1928 roku. Pierwsze prby utworzenia komrki PPS na Pomorzu, a take w Tczewie, zostay podjte przez agitatorw tej par tii ju w drugiej poowie 1919 roku. Mimo organizowanych wiecw prby te do pocztkw 1920 roku zakoczyy si fiaskiem16. Rozwj wpyww PPS w pierwszej poowie lat dwudziestych by cile zwizany z napywem robotnikw do pracy w porcie istniejcym w Tczewie. W 1925 roku po wsta w Tczewie drugi dla Pomorza (po Toruniu) Okr gowy Komitet Robotniczy PPS. Nowo powstaemu ko mitetowi podlegay tereny Wybrzea17. Due wpywy PPS miaa wrd pracownikw kolei. Z pracy na kolei - wraz z rodzinami - utrzymywao si okoo 30% mieszkacw. We dug sprawozdania starosty tczewskiego z czerwca 1924 roku, gniazdem agitacji socjalistycznej byy warsztaty kolejowe. Mia tam najwiksze wpywy Zwizek Zawodowy Kolejowcw, ktry by cakowicie pod wpywem PPS. Sekretarzem Okrgowym ZZK by Kruczkowski, czoowy dziaacz i pre zes komrki PPS w Tczewie. Innymi aktywnymi dziaacza mi PPS byli: Woniak - sekretarz miejskiej komrki, Noch, Palichleb i Szewczyk18. Wrd akcji masowych prowadzonych przez PPS na gwne miejsce wybijaj si pochody pierwszomajowe, po czone z wiecami i przemwieniami. W czasie pochodw bd wiecw noszono transparenty z odpowiednimi hasa mi. Liczba uczestnikw pochodw i wiecw pierwszomajo wych bya rna. 1 maja 1925 roku w Hali Miejskiej odby si uroczysty wiec z udziaem okoo 100 osb. W roku na stpnym zorganizowano ponownie wiec (ok. 250 uczestni kw) oraz pochd, w ktrym wzio udzia 250 osb i okoo 300 obserwatorw. Obchody czono z zabaw dla czon-

^\ ilne wpywy endecji na terenie Tczewa nie sprzyjay v^ rozwj owi parti i prosanacyj nych. W latach 1926-1929 Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem nie posiada w Tcze wie swego oddziau. Do zorganizowania Zarzdu tej partii na powiat i miasto Tczew przystpiono w lutym 1929 roku z inicjatywy nowego starosty Stachowskiego. Pierwszym preze sem koa zosta Wadysaw Orcholski13. W 1931 roku preze sem by wiceburmistrz miasta, Karol Hempel, wiceprezesa

kw partii i ich rodzin lub sympatykw. Miay one na celu m.in. zwikszenie liczby wiecujcych. W 1923 roku Magi strat zgodzi si na urzdzenie wiecu, za na zabaw zezwo lenia nie udzieli. Doprowadzio to do tego, e wiec si nie odby, poniewa zjawili si tylko inicjatorzy19. Omawiajc dziaalno partii zwizanych z lewic nale y wspomnie o Komunistycznej Partii Polski i zakresie jej wpyww w tczewskim rodowisku robotniczym. Historiografia marksistowska znacznie wyolbrzymiaa rol KPP na Pomorzu i w Tczewie. W. ukaszewicz podaje, e... najsilniejsze wpywy miaa KPP w latach 1924-1925 na terenie Grudzidza i Tczewa (...). W Tczewie koo KPP liczy o 5 pracownikw kolejowych10. W rzeczywistoci byy to jednak wpywy znikome wobec zdecydowanych sympatii ko lejarzy wzgldem PPS. Ten sam autor wspomina o dziaal noci komunistycznej wrd robotnikw portowych na prze omie lat 1926-1927, zwaszcza w szeregach zaoonego przez komunist poznaskiego, Alfreda Bema, Zwizku Ro botnikw Transportowych i Ekspedycyjnych21. Tymczasem starosta tczewski w swych raportach z tego okresu pisa, e Opanowania zwizkw zawodowych przez komunistw nie stwierdzono. W grudniu 1926 roku czonkowie ZRTiE wstpili do Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, bdce go reprezentantem programu NPR na paszczynie ruchu zawodowego22. W okresie midzywojennym rodowiska tczewskich robotnikw byy penetrowane przez emisariuszy komu nistycznych z Gdaska. Fakty demaskowania dziaaczy ko munistycznych nasiliy si w latach trzydziestych. 30 kwiet nia 1930 roku w Tczewie aresztowano Leona Kiszyckiego, u ktrego znaleziono ulotki komunistyczne w jzyku niemiec kim, pochodzce z terenu Wolnego Miasta Gdaska. Udao

si take aresztowa dwch kolporterw tych ulotek: Fran ciszka Szczodrowskiego i Lenczewskiego23. W padzierni ku 1936 roku zatrzymano Henocha Pieka, czonka gda skiej komrki partii komunistycznej, ktry prbowa, bez sukcesw, prowadzi akcj werbunkow24. an rol w yciu politycznym miasta w oma wianym okresie odgryway zwizki zawodowe dziaajce wrd pracownikw kolei i portu. Zwizki te byy bardzo czsto cile powizane z dziaajcymi na terenie miasta partiami politycznymi. Zwizki zawodowe dziaajce wrd kolejarzy oraz ich powizania z partiami ksztatoway si nastpujco (stan z li stopada 1933 roku wedug rda WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/23): Federacja Kolejowcw Polskich - prorzdowy, Zwizek Kolejowcw Polskich - NPR, Zwizek Zawodowy Kolejowcw - PPS, Zwizek Zawodowy Maszynistw - prorzdowy, Zwizek Urzdnikw Kolejowych - prorzdowy, Zwizek Drogowy - NPR. Na podstawie powyszego rda moemy zauway due i stale rosnce wpywy sanacji. Wynikao to przede wszyst kim ze specyfiki rodowiska. Polskie koleje byy przedsibior stwem pastwowym i w takiej sytuacji deklarowanie sympatii prorzdowych mogo otworzy drog awansw. Z drugiej strony przedstawiciele administracji pastwowej dostrzegali wag pozyskiwania zwizkw kolejarskich dla obozu sanacji. rodowisko kolejarzy, ze wzgldy na swoj liczebno, wy wierao duy wpyw na spoeczestwo miasta. Starosta tczew ski prowadzi planow akcj pozyskiwania dla obozu rzdo-

Czonkowie Zwizku Kolejarzy Zjednoczenia Zawodowego Polskiego w Tczewie w latach 20. XX wieku (pniejszy Zwizek Kolejowcw Polskich) sympatyzujcy Narodowej Partii Robotniczej Fot. w: Jzef Golicki, Album tczewski lata 1900-1945. Szkolnictwo i gospodarka Tczewa. Gazeta Reklamowa" Tczew, 2000, s. 72.

wego, ktra doprowadzia w kocu padziernika 1933 roku do przejcia najliczniejszego ZKP do obozu prorzdowego. Po dobnym sukcesem zakoczyy si dziaania prowadzone 25 w ZZM, pozostajcym dotd pod wpywem PPS . W rodo wisku robotnikw portowych pewn rol odgrywa ZRTiE, kt rego czonkowie w 1926 roku przeszli do ZZP, ktry by pod wpywem NPR. Niestety, nie udao si w materiale rdo wym odnale bliszych informacji dotyczcych dziaalnoci tego zwizku, za wyjtkiem, e w sierpniu 1927 roku ZZP ob chodzio 25-lecie swego istnienia. W zorganizowanym wtedy 26 pochodzie brao udzia okoo 500 uczestnikw . Obok omwionych wyej organizacji zwizkowych na terenie Tczewa dziaa take Pomorski Zwizek Robotniczy Praca", ktry pocztkowo by filicentrali w Poznaniu. Z ra mienia poznaskiej centrali organizatorem zwizku w Tcze wie by Frydryszewski, ktry zosta pierwszym prezesem okrgowym. Z biegiem czasu doszo do nieporozumie po midzy central a tczewskim okrgiem. By to waciwie kon flikt personalny pomidzy prezesem Antonim Ciszakiem z Poznania a prezesem okrgowym Frydryszewskim. Ciszak zarzuca rzekome nie wyliczanie si z sum skadkowych wobec zarzdu gwnego. Frydryszewski poparty przez wik szo czonkw tczewskiego okrgu przeciwstawi si za miarowi usunicia go ze stanowiska prezesa okrgu i zerwa kontakt z zarzdem gwnym w Poznaniu. Na pocztku 1930 roku powoa w Tczewie samodzieln organizacj o nowej nazwie. We wrzeniu tego samego roku Pomorski Zwizek Robotniczy Praca" posiada 10 filii i okoo 400 czonkw w powiecie tczewskim, kocierskim, kartuskim i tucholskim. Zwizek ten mia charakter prorzdowy, kierownictwo oraz czonkowie byli sympatykami BBWR27.

tor Erwin Hasbach. DV nie byo parti ani zwizkiem, nie po siadao czonkw, struktur okrgowych czy powiatowych. Dzia alno swoj rozwijao przez liczne stowarzyszenia wyzna niowe, kulturalne i gospodarcze. W rzeczywistoci penio rol 30 legalnej organizacji politycznej . W latach 1934-1939 nastpio oywienie ycia politycz nego Niemcw. W maju 1934 roku powoano w Tczewie Jungdeutsche Partei (JDP), ktra bya ideologicznie i orga nizacyjnie zbliona do partii hitlerowskiej. Dwa miesice po zaoeniu liczya ju 289 czonkw. W 1935 roku na czele Ortsgruppe sta Dirksen, ziemianin z Borkowa, przyjaciel Hermana Goringa. a terenie miasta dziaa take Junglandbund, ktry rywalizowa z JDP o wpywy polityczne i werbowanie czonkw . Niestety, nie udao si na podstawie do stpnych materiaw rdowych okreli zakresu dziaalno ci tej organizacji na omawianym terenie. JDP skierowaa swoj dziaalno przeciwko Deutsche Vereinigung, bowiem chodzio o wyparcie DV z zajmowa nej dotd dominujcej pozycji gwnego przedstawiciela mniejszoci niemieckiej. W takiej sytuacji kierownictwo DV zmienio dotychczasowe zasady dziaania. We wrzeniu 1934 roku powoano legaln organizacj polityczno-spoeczn o nazwie Deutsche Vereinigung fur Posen und Pommerellen (DtV). Programowo organizacja ta zbliaa si do pogldw narodowosocjalistycznych. W pierwszym kwartale 1935 roku tczewska placwka DtV liczya okoo 550 czonkw. W pla cwce tej utworzono dwa oddziay modzieowe: oddzia mski liczy okoo 20 czonkw, tyle samo czonki liczy oddzia eski tej organizacji32. Czonkowie JDP i DtV, obywatele polscy narodowoci niemieckiej, czsto naleeli do Auslandsorganization der Nationalsozjalistische Deutsche Arbeitpartei. Placwka AO NSDAP istniaa w Tczewie ju w padzierniku 1932 roku i z kadym miesicem zwikszaa liczb swoich czonkw. Akcj werbunkow zajmowa si niejaki Kromka, dziaacz hitlerowski z Tczewa33. W maju 1939 roku na czele tczew skiej organizacji sta Walter Redmer, zamieszkay w Tcze wie obywatel gdaski, skarbnikiem by Karol Borchert, refe rentem organizacyjnym Herbert Kuhlmann. Caa placwka liczya 25 czonkw34. W rodowisku tczewskich Niemcw na pocztku lat trzy dziestych powstao koo Deutsche Sozjalistische Partei (DSP). Przewodniczcym zosta Oskar Rajkowski. Koo to liczyo okoo 40 czonkw35. W materiaach rdowych nie zacho way si informacje na temat dalszej dziaalnoci tej partii. Do mniejszoci narodowych zamieszkujcych Tczew zali czali si ydzi. Ze wzgldu na niewielk ich liczb nie od grywali oni aktywnej roli w yciu politycznym miasta. W sprawozdaniu starosty z wrzenia 1937 roku zachowaa si informacja mwica o dwch stowarzyszeniach ydow skich. Niestety, nie udao si okreli ich nazw oraz profilu dziaalnoci36. Na terenie miasta dziaay liczne organizacje o charakte rze spoeczno-politycznym. W okresie midzywojennym dostrzegano szczegln potrzeb rozwijania dziaalnoci tego typu na Pomorzu, poniewa ta cz kraju bya szczeglnie zagroona wpywami propagandy niemieckiej. Do tego typu organizacji moemy zaliczy zwizki kombatanckie, przyspo sobienia obronnego i o charakterze propagandowym. Do maja 1926 roku omawiane organizacje miay teoretycznie charakter apolityczny. W rzeczywistoci znajdoway si pod mniejszym lub wikszym wpywem dziaajcych w miecie partii politycz nych. Po przewrocie majowym zarzdy poszczeglnych orga nizacji stopniowo zostay opanowane przez dziaaczy zwiza nych z obozem rzdzcej sanacji.

zerok dziaalno polityczn prowadzili w Tczewie przedstawiciele mniejszoci niemieckiej. Spoeczno niemiecka stanowia okoo 8 do 9% ogu mieszkacw. Od setek ten mia stae tendencje spadkowe. Niemcy byli stosun kowo dobrze usytuowani materialnie, posiadali wasne przed sibiorstwa lub sklepy. Ubosi przedstawiciele tej mniejszoci starali si podejmowa prac u czonkw swej spoecznoci. Do dua niezaleno ekonomiczna przyczynia si do nie skrpowanej dziaalnoci politycznej. Organy pastwowe w takiej sytuacji miary mae moliwoci wywierania nacisku. Na postawie tabel nr 1 i 2 moemy stwierdzi, e mniej szo niemiecka miaa przez prawie cay okres midzywo jenny swych przedstawicieli w Radzie Miejskiej. Rwnie na niemieckie listy wyborcze do sejmu pada znaczny pro cent gosw. Od 1920 roku w Tczewie rozwijaa swoj dziaalno filia powstaego w Bydgoszczy Deutschtumsbund zur Wahrung w Minderheiterechte (DB), ktry mia wyranie zabarwienie antypolskie i nacjonalistyczne. W kwietniu 1920 roku na jego czele w Tczewie sta adwokat Menzel, dawny pose do Sejmu Pruskiego. Wan rol odgrywa take pastor ewangelicki Engelbrecht28. Pod koniec 1921 roku w miecie istnia Zarzd Okrgowy Deutschtumsbund Pommerellen Nord. W wyborach do Sejmu RP w 1920 roku DB udao si wprowadzi szeciu posw z Pomorza Gdaskiego, w tym urzdnika skarbowego Gustawa Heike z Tczewa29. W sierpniu 1923 roku DB zosta rozwizany pod zarzutem dziaalnoci przeciwko Polsce. Agendy tej organizacj i zostay przejte przez Deutsche Vereinigung in Sejm und Senat (DV). Organizacja ta powstaa po to, aby posowie z byego DB mogli przej jego agendy i stworzy na terenie wojewdztwa pomorskiego filie klubw parlamentarnych pod nazw Biur posw i senatw". W Tczewie znaj dowao si biuro poselskie dla powiatw: tczew skiego, starogardzkiego, kocierskiego, kartuskiego, puckiego i wejherowskiego. Kierownikiem tczewskiego biura by sena-

Najliczniej reprezentowane w Tczewie byy zwizki kom batanckie. Na terenie miasta dziaa take zdecydowanie prosanacyjny Zwizek Strzelecki, ktry na Pomorzu nie mia powaniejszych wpyww. Nie udao si ustali zakresu jego dziaalnoci. Rodzaj zwizkw kombatanckich i stan liczebny czon kw w poowie lat trzydziestych prezentuje ponisze zesta wienie (rdo: Sytuacja spoeczno-polityczna..., dok. nr 60; WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/24): Zwizek Legionistw - 43 czonkw, Stowarzyszenie Weteranw Powsta Narodowych - 250, Zwizek Powstacw i Wojakw OK VIII - 246, Zwizek Inwalidw Wojennych - 460, Zwizek Podoficerw Rezerwy - brak danych. Zwizek Rezerwistw - brak danych. Na podstawie tych danych moemy zauway, e proendecki Zwizek Powstacw i Wojakw wrd organizacji rezerwistw mia powane wpywy. Dziaacze tego zwizku skupiali si na szkoleniu armii rezerwowej. Dziaalno ta spotykaa si w latach dwudziestych z pomoc wadz admini stracyjnych i oficerw-instruktorw Powiatowej Komendy Uzupenie. Sytuacja ta zmienia si na pocztku lat trzydzie stych, kiedy wadze sanacyjne przystpiy do ograniczania wpyww endecji na Pomorzu. Zaowocowao to m.in. dzia aniami zmierzajcymi do podporzdkowaniaZPiW sanacyj nemu Zwizkowi Strzeleckiemu. W takiej sytuacji w 1931 roku tczewski ZPiW podporzdkowa si Okrgowi Wielko polskiemu ZPi W. Od tego momentu wadze administracyjne i wojskowe staray si przeszkadza w dziaalnoci Zwiz ku. W 1932 roku w Tczewie na czele omawianej organizacji sta ppor. rez. Leon Mdzielewski 37 . Rozleg dziaalno prowadzia w Tczewie Liga Obrony Powietrznej Pastwa (od stycznia 1928 roku Liga Obrony Po wietrznej i Przeciwgazowej). Oddzia powiatowy powsta w maju 1926 roku. Prezesem zosta starosta Wacaw Dytkiewicz, wiceprezesem Henryk Chudziski, a sekretarzem An toni Brejski38. LOPP skupiaa si na przygotowaniu spoe czestwa do obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej oraz propagowaniu idei lotnictwa. Od 1929 roku starosta tczew ski rozpocz dziaania zmierzajce do zwikszenia wpyww dziaaczy sanacyj nych w tej organizacj i. Jednak przez cay okres Przypisy

midzywojenny zdecydowane wpywy w koach tczewskich LOPP mieli sympatycy endecji. Liga prowadzia rne akcje propagandowe (np. odczyty, propagowanie broszur i ksiek dotyczcych obronnoci kraju) oraz kursy (modelarstwa lotni czego, szybownictwa, obrony przeciwlotniczej i gazowej). W 1937 roku dziaao w Tczewie Koo Szybowcowe LOPP 39 liczce 265 czonkw oraz posiadajce trzy szybowce . Kolejn organizacj spoeczno-polityczn by Zwizek Obrony Kresw Zachodnich (w 1934 roku zmieni nazw na Polski Zwizek Zachodni). Poprzez prowadzone odczyty, artykuy w prasie i manifestacje organizacja ta demaskowaa i uwiadamiaa dywersyjndziaalno propagandy niemiec kiej. Tczewski oddzia ZOKZ by cile zwizany z ugrupo waniami prosanacyjnymi. W 1929 roku jego prezesem by komisarz policji Prabucki, jego zastpc Karol Hempel, wi ceburmistrz i przewodniczcy tczewskiego koa BBWR. 40 W okresie tym ZOKZ mia w Tczewie 496 czonkw . Na terenie miasta miaa take oddzia Liga Morska i Ko lonialna (pierwotnie nazywajca si Lig eglugi Polskiej, nastpnie w latach 1924-1930 Lig Morsk i Rzeczn). Or ganizacja ta, podobnie jak ZOKZ od koca lat dwudziestych bya zdominowana przez dziaaczy zwizanych z sanacj. LMiK stawiaa sobie za zadanie propagand obrony mor skiej, popularyzacj spraw morskich i wychowywanie mor skie modziey oraz popieranie rozwoju eglugi rdldowej. Tczewski oddzia LMiK rozwija si dynamicznie. Wizao si to z dostrzeganiem w okresie midzywojennym cisych zwizkw miasta z morzem oraz z manifestowaniem stronie niemieckiej masowego zainteresowania zagadnieniami ma rynistycznymi. W 1937 roku na czele LMiK w Tczewie sta Alojzy Synak, a jego zastpcami byli Pawe Groth i in. Bkowska. Dziaay nastpujce sekcje: Organizacyjno-Propagandowa (zajmujca si m.in. urzdzaniem uroczystych ob chodw Tygodnia Morza"), Wodna (posiadajca przysta nad Wis w ktrej byo kilkanacie kajakw i d motoro wa). Do LMiK naleay korty tenisowe w parku miejskim. Pod koniec 1937 roku organizacja ta liczya okoo 860 czon kw (zwyczajnych, popierajcych i zbiorowych). Istniao tak e 9 k szkolnych z 295 czonkami. Wrd kolejarzy dziaa Oddzia Kolejarzy LMiK, ktrego prezesem by in. Jzef Swoboda 41 .21

Ibidem, s. 70, 73. WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/21. 23 1 Ibidem, syg. 26/22. WAPB, Urzd Wojewdzki Pomorski w Toruniu, Wydzia Spo 24 Ibidem, syg. 26/25. eczno-Polityczny, syg. 2040. 25 2 Ibidem, syg. 26/23. Ibidem, syg. 1982. 26 3 Ibidem, syg. 26/21. Goniec Pomorski", nr 195, 24 N 1929. 27 4 Ibidem, syg. 26/22; WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg. 5629. WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg. 1982. 28 5 WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/21. Goniec Pomorski", nr 169, 27 VII 1937; nr 284, 11 XII 1937. 25 J. Milewski, Kociewie w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945, ' WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/21. 7 Warszawa 1977, s. 22. WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg. 1987. 3 " S. Potocki; Pooenie mniejszoci niemieckiej w Polsce 1918* Przedstawiciele tych ugrupowa w Radzie Miejskiej byli zrzesze 1938, Gdask 1969, s. 116-119; K. Gostyski, Zarys historii poli ni w Kole Katolicko-Narodowym. tycznej Niemcw w woj. zachodnich po wojnie, Pozna 1933, ' Gryf - informator Pomorski. Ksiga adresowa Pomorza, Toru s. 8-10. 1929, s. 145. 31 10 WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/24; Sytuacja spoeczno-po WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg. 1974. 11 lityczna i gospodarcza obszaru Okrgu Korpusu VIII w Toruniu Goniec Pomorski", nr 218, 23 IX 1927. 12 w lalach 1933-1937, Wybr rde, wyd. P. Stawecki i W. Rezmer WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/25. 13 dok. nr 12. Goniec Pomorski", nr 42, 20 II 1929. 32 14 WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/24. WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg. 1978. 33 15 Ibidem, syg. 26/23. Ibidem. 34 WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg. 2819. "' M. Wojciechowski, Powrt Pomorza do Polski 1918-1920, War35 WAPGd., SP w Tczewie, syg. 26/22. szawa-Pozna-Toru 1981, s. 184. K 17 Ibidem, syg. 26/25. D. Steyer, Organizacje robotnicze na terenie woj. Pomorskiego 37 Goniec Pomorski", nr 191, 21 VIII 1932. w latach 1920-1939, Toru 1961, s. 74. 38 18 Ksiga Pamitkowa LOPP, Toru 1925, s. 58. WAPB, UWP w Toruniu, WSP, syg. 1966; WAPGd, SP w Tcze w WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/25. wie, syg. 26/21. 19 Goniec Pomorski", nr 52,1 III 1929. WAPB, Komenda Wojewdzka Policji Pastwowej w Toruniu, 41 Sprawozdanie z dziaalnoci okrgu pomorskiego Ligi Morskiej syg. 142; WAPGd, SP w Tczewie, syg. 26/22. 211 W. ukaszewicz, Z rewolucyjnych tradycji Pomorza Gdaskie i Kolonialnej w roku 1937, Toru 1938, s. 81; Goniec Pomorski" nr 134, 13 VI 1928.' go 1871-1939, Gdask 1962, s. 67, 68.22

Gdy miasto upadoKRZYSZTOF KORDA

Zdobycie Tczewa przez Krzyakw w 1308 roku

sierpniu 1308 roku margrabiowie branden burscy napadli na Gdask. Ksi Wadysaw okietek nie mg udzieli obrocom wspar cia, wic poleci im poprosi o pomoc Krzyakw. I tak te si stao. Najpierw przybyy krzyackie oddziay pod dowdz twem Guntera von Schwarzburg, komtura ziemi chemiskiej, nastpnie usuny one Brandenburczykw. Wkrtce nadci gny do Gdaska nowe oddziay krzyackie pod dowdz twem mistrza krajowego Henryka von Plotzke, ktre usu ny zaog polsk, uderzyy na miasto i rozprawiy si z mieszczastwem i rycerstwem polskim. Bya to synna rze gdaska, ktra miaa miejsce 14 listopada 1308. Opanowa nie Gdaska dao zakonowi panowanie nad ujciem Wisy, ale komunikacj na rzece mg w kadej chwili przerwa pozostajcy w rkach polskich Tczew. Informacje na temat przebiegu walk o Tczew zawarte zostay w rdach sdowych z procesw w Inowrocawiu (wiatach 1320-1321) i w Warszawie (z roku 1339), a take w zachowanych dokumentach z roku 1309. Cz zezna wiadkw z tych procesw zostao przetumaczonych przez Stanisawa Kujota (z czego te skorzystaem). Szczegowe informacje na temat wykorzystanych prac zawarem w przypisach. Zamek tczewski mg si dugo broni ze wzgldu na dogodne pooenie i przy odpowiednim zaopatrzeniu i pod odpowiednim dowdztwem. Zamek znajdowa si w dolinie Wisy, od zachodu przypiera do stromego wzgrza, na kt rym zbudowane byo miasto, od tej strony ssiadowa bez porednio z klasztorem dominikanw, zbudowanym na wschodniej czci wzgrza. Otaczay go mury i fosa, mg zatem grd (zamek) dugo si broni. Pooenie zamku przed stawi H. Schneider w 1743 roku, ktry widzia istniejce jeszcze wwczas jego ruiny1. Miasto za murw nie miao, te bowiem wznieli dopiero Krzyacy, by moe otoczone byo czstokoem2. Raduski pisze, e od pnocy i poudnia odgradzay je gbokie parowy3. Rezydujcy w Tczewie z ra mienia wadcy polskiego (okietka), ksi kujawski Kazi mierz nie wykorzysta moliwoci obrony grodu, podda si, cho walka z ogromnym wojskiem krzyackim (10 000 o nierzy4) byaby bardzo trudna, a tczewianie nie mieli moli woci uzyskania pomocy od okietka. Naoczny wiadek tamtych wydarze - Antoni z Kujaw, ktry wwczas wraz z ksiciem przebywa w Tczewie, ze zna w procesie polsko-krzyackim w Warszawie w 1339 roku, e na wie o zajciu noc przez zakon Gdaska (14 listopada 1308 r.) uda si on wraz z ksiciem i dwoma innymi do ich obozu (a wic 15 listopada), aby rozmawia z landmistrzem. Kazimierz baga go (Henryka von Plotzke) by kraju nie zdo bywa. Przypomnia te jemu, e wadz sprawuje na Pomo rzu w imieniu swego stryja za jego (landmistrza) zgod. Na stpnie ksi uklk, zoy rce i baga go by kraju nie zdobywa. Von Plotzke potwierdzi, e obieca ksiciu, i mu przeszkadza nie bdzie, lecz teraz owiadczy, e sam woli Pomorze posiada. Pozwoli te ksiciu i jego ludziom opu ci t krain bez poniesienia szkd na zdrowiu i mieniu. W razie obrony miasta zagrozi wojn. Po powrocie ksicia

wraz z towarzyszami do Tczewa, wojsko krzyackie stao ju w miecie i z tyu grodu. Nastpnie Kazimierz wysa raz jeszcze Antoniego do mistrza z prob by dotrzyma obietni cy i pozwoli im opuci miasto. Ten odpowiedzia by Kazi mierz wyszed z grodu lub si broni. Po powrocie posaca do Tczewa, opuci ksi grd wraz z zaog, bo jak mwi Antoni broni go nie mogli i udali si do wiecia. Krzyacy 3 za natychmiast spalili zamek . Z zezna Antoniego wynika, e do walk pod Tczewem nie doszo. Innego zdania by Siera z Krupocina, ktry zezna (w Inowracawiu), e Krzyacy natychmiast po zdobyciu Gdaska ruszyli pod zamek tczew ski, ktry wziwszy spalili, a jego zaoga z obawy o wasne 6 ycie ucieka . Zdobycie Tczewa miao wic miejsce najpraw dopodobniej 15 listopada. Take Piotr, przeoony piewu przy katedrze we Wocawku zezna, e rycerstwo wyparte z Tczewa udao si na Kujawy. Tam opowiadali, e machiny oblnicze i kusze zaday im klsk, wielu z nich miao te lady strza7. Na walki o grd tczewski wskazuje przebywa jcy wwczas w nim Jako, ktry zaznaczy, e grd zosta oblony, a nastpnie gwatownie zdobyty przez wojsko krzy ackie8. Przebywajcy wwczas take w tczewskim zamku Marcin de Crzebcze wspomina tylko o zajciu caego zamku i okolicznych dbr wiejskich9. wiadectwa Siery, Piotra, Jaka i Marcina potwierdza dokument z 6 marca 1309 roku, wysta wiony w Radostowie przez opata pelpliskiego, komtura joannitw z Lubiszewa i plebana z Subkw. Zawarto w nim informacj, e rycerz Henryk Zwadajewicz mieszkajcy w Swaroynie zacign poyczk u zakonnikw oliwskich na hipotek myna na rzeczce Szpgawie, ktrego zbudowa z bratem (ktry zgin pod Tczewem w 1307 roku od przy padkowego pocisku z kuszy). Kredyt wynosi 9 grzywien, procent roczny za 1 grzywn, zacign go po to, aby nie straci swej (i swego synowca) wsi i aby siebie wykupi z nie woli. Z dokumentu nie dowiadujemy si u kogo w niewoli przebywa w rycerz. Stanisaw Kujot jest zdania, e Zwa dajewicz dosta si do niewoli w czasie walk pod Tczewem i by jecem zakonu. Uwaa, e oprcz niego musiao by wicej walczcych, lecz szczegw walk nikt nie podaje10. O tym, e doszo w Tczewie do walk moe wiadczy zezna nie na procesie w Inowrocawiu wojewody kujawskiego Jana, ktry owiadczy, e grd tczewski zosta zupiony i spalony przez Krzyakw". W Warszawie dominikanin Mikoaj owiadczy, e widzia spalony tczewski klasztor wraz z bu dynkami. Gerward, biskup kujawski, stwierdzi za (take w 1339 r.), e zwiedzi kilkakrotnie Pomorze po zdobyciu jego przez Krzyakw i widzia, e miasto i grd w Tczewie byy spalone przez zakon. Moe to wiadczy, e miasto si bronio, mimo e zaoga zamku wraz z ksiciem opucia te strony i w wyniku obrony miasto spono lub, e spono nie stawiajc oporu, a ogie przenis si ze stojcego w po bliu klasztoru dominikanw zamku - spalonego przez ry cerzy Zakonu. Oba zeznania rni si nieco. Jasiski jest zdania, e Gerward, do ktrego diecezji nalea Tczew, po da, i zniszczony zosta grd i miasto, a Mikoaj tylko to co go interesowao klasztor dominikanw. Twierdzi ponadto, e jeli zniszczeniu uleg klasztor, najprawdopodobniej mu-

rowany, nalecy do zakonu utrzymujcego raczej bliskie sto sunki z Krzyakami, to c mona sdzi o drewnianej za 12 budowie miasta, ktrego ludno zamierzali wysiedli . By moe mimo poddania si zaogi zamku, miasto bronio si a do lutego 1309 roku. Bowiem 6 lutego 1309 roku w do kumencie mieszczan tczewskich, burmistrza i rady zawarto informacj, e mieszczanie z powodu cikich szkd i roz licznych krzywd, ktre zadali Krzyakom, wyniossi z mia sta po Zesaniu Ducha witego (18 maj 1309) i nigdy do nie go nie powrc, chyba, e za zgod zakonu. Mogli si jednak osiedla w innych jego ziemiach. w dokument moe wiad czy o obronie miasta od listopada 1308 roku do lutego roku nastpnego. O trzymiesicznej obronie miastajest przekonany 13 Rozenkranz . Mauszyski za wtpi, czy mieszczanie po trafiliby si tak dugo opiera. Uwaa, e po dugotrwaym obleniu zakon nie postpiby tak agodnie i nie ofiarowa wrogom schronienia w swych ziemiach. Jest on zdania, e dokument ten mona rozumie jako nastpstwo sporu midzy poddanymi zakonu, a mieszkacami Tczewa o prawo wolnej eglugi po Wile bez opaty ca14, a niejako akt poddania si. Podobnego zdaniajestte Samsonowicz15 i Jasiski, ktry twier dzi, e dotyczy on sporu z elblanami na tle handlowym16. Jest to bardzo prawdopodobne, gdy znana jest skarga miesz czan Elblga, z okoo 1292 roku. O pobieraniu od nich bez prawnie w Tczewie ca 1 7 .0 tym, e miasto zostao zdobyte ju 15 listopada 1308 (a nie w lutym 1309 r.) mona wnioskowa ze wiadectwa Antoniego, gdy mwi, e po jego powrocie do Tczewa chorgwie krzyackie byy ju w miecie, a take z ze zna wiadkw, ktrzy wspominali tylko o potyczkach o grd. Przypisy:Historia Tczewa, pod red. W. Dugokckiego, Tczew 1998, s. 41. M. Mauszyski, Zabr Pomorza przez Krzyakw (1308-1309), Rocznik Gdaski, t. 7-8 (1933-1934), s. 68. 1 E. Raduski, Zarys dziejw miasta Tczewa, Tczew 1927, s. 12. 4 K. Tymieniecki, Proces polsko-krzyacki z lat 1320-1321, Prze gld Historyczny, t. 21 (1921), s. 115. 5 S. Kujot, Dzieje Prus Krlewskich cz. I, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 23 (1916), s. 1246. ' Tame, s. 1245. 'Tame, s. 1246. 8 Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemue Cruciferorum, t. 1, wyd. I. Zakrzewski, wyd. 2, Pozna 1890, s. 352. 9 Tame, s. 404. 10 S. Kujot, dz. cyt., s. 1246-1247. " Lites..., s. 32. 12 K. Jasiski, Zburzenie miasta Gdaska przez zakon krzyacki w 1308 r., Zapiski Historyczne, t. 41 (1976), s. 35. 15 E. Rozenkranz, Dzieje Tczewa, Koszalin 1999, s. 33. 14 M Mauszyski, dz. cyt., s. 34. 15 H. Samsonowicz, 77o gospodarcze wydarze 1308 roku na Po morzu Gdaskim, Przegld Historyczny, t. 56 (1965), s. 215. 16 K. Jasiski, Zajcie Pomorza Gdaskiego przez Krzyakw, Za piski Historyczne, t. 31 (1966), z. 3, s. 34. 17 Tene, Zburzenie ..., s. 30, przyp. 20.2 1

Na podstawie rde mona wnioskowa, e doszo w Tczewie do drobnych potyczek z rycerstwem polskim przy zajmowaniu grodu. Wwczas do niewoli mg trafi Henryk Zwadajewicz. O walkach pod Tczewem wspomina Piotr, Siera, Jako i wojewoda Jan. Byy wic moe to krtkie walki (kilkugodzinne), ktre rozpoczy si po przybyciu pod Tczew Krzyakw, gdy ksi Kazimierz (wraz z towarzyszami) przebywa u mistrza, ale zakoczone jeszcze przed jego po wrotem (bo Antoni nic o nich nie podaje). Wwczas zakon nicy zdobyli zamek i nastpnie (po powrocie posaca ksi cia kujawskiego) go spalili, a ogie z zamku przenis si na stojcy w pobliu zamku klasztor dominikaski, a std na miasto. By moe jednak miasto Krzyacy wiadomie spalili (tak jak robili to w drodze z Gdaska do Tczewa palc 18 wsie - o czym mwi Antoni ), chcc zniszczy orodek, ktry im zagraa (mg przerwa komunikacj na rzece i trzy ma w szachu Gdask) lub moe nie zdawali sobie rycerze Zakonu sprawy na jak dugo uzyskali t ziemi, obawiali si z pewnoci odsieczy okietka lub ukadw z nim (do kt rych doszo w roku 1309 w Grabiach na Kujawach po zaj ciu Tczewa, a przed zajciem wiecia), chcieli wic znisz czy orodek, ktry utrudnia handel ich mieszczanom i mg przerwa komunikacj na rzece. Najnowsze odkrycia arche ologiczne na terenie tczewskiej starwki nie potwierdzaj sw biskupa kujawskiego, jakoby cae miasto ulego spale niu19, cz jego ocalaa, w tej ocalaej czci mogli przebywa mieszkacy, ktrzy w dniu 6 lutego 1309 roku wystawili w/w dokument. Ostatecznie Tczew pozosta w rkach Krzyakw do koca wojny trzynastoletniej - do roku 1466.l * Lites...,s. 296, w tumaczeniu K. Jasiskiego, Zburzenie..., s. 32, przyp. 31. " Historia..., s. 46.

Bibliografia:rda drukowane: Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemue Cruciferorum, t. 1, wyd. I, Zakrzewski, wyd. 2, Pozna 1890. Literatura: Historia Tczewa pod red. w. Dugokckiego, Tczew 1998 Jasiski K., Zajcie Pomorza Gdaskiego przez Krzyakw w la tach 1308-1309, Zapiski Historyczne, t. 31 (1966). Jasiski K., Zburzenie miasta Gdaska przez zakon krzyacki w 1308 r., Zapiski Historyczne, t. 41 (1976). Kujot S., Dzieje Prus Krlewskich cz.l, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R. 23 (1916). Mauszyski M., Zabr Pomorza przez Krzyakw (1308-1309), Rocznik Gdaski 7-8 (1933-1934). Raduski E., Zarys dziejw miasta Tczewa, Tczew 1927. Rozenkrantz E, Dzieje Tczewa, Koszalin 1999. Samsonowicz H, To gospodarcze wydarze 1308 roku na Pomo rzu Gdaskim, Przegld Historyczny, t. 56 (1965). Tymieniecki K., Proces polsko-krzyacki z lat 1320-1321, Prze gld Historyczny, t. 21 (1921).

Monety krzyackie z XIII-XV wieku. Ze zbiorw Muzeum Okrgowego w Toruniu

Kontynuujc publikacj prac z Midzyszkolnego Konkursu Historycznego Dokumentacja zabytkw z regionu tczewskiego", zachcamy do lektury dwch kolejnych tekstw, naszym zdaniem bardzo ciekawych, chocia uzyskay tylko wyrnienia. Autorki s uczennicami Publicznego Katolickiego Liceum Oglnoksztaccego w Tczewie. Prace napisay pod kierunkiem Krzysztofa Zieliskiego.

May GorzdziejNATALIA JARECKA

ocalony od zapomnienia

^-

wyrnienie

amitam kiedy miaam kilka lat czsto jedziam z ro dzicami rowerem na wycieczki do pobliskich wsi. Pew nego razu pojechalimy do starego, opuszczonego dworku, otoczonego zapuszczonym parkiem. W rodku bu dynku mona byo zobaczy wiewirk oraz ptaki. Po krt kim czasie mj dziadek, Antoni Jarecki, odkupi to gospodar stwo. Dokonano przegldu caego drzewostanu pod nadzorem Wojewdzkiego Konserwatora Przyrody. Przystpiono do porzdkowania parku, a bya to mudna praca. Polegaa na wyrwaniu dziko rosncych krzeww bzu i gogu. Do konano rwnie ci sanitarnych starego drzewostanu, za kadajc plomby. Ogrodzono te cay teren. Zasadzono 2000 krzeww i drzew w celu uzupenienia drzewostanu. Wyremontowano piwnic, suckiedyjako chodnia. Wy mieniono w niej kominki wentylacyjne, u wylotu wstawio no nowe okna. W samym za gwnym budynku wyre montowano wib dachow, pokrycie, strop, zaoono okna i wykonano elewacj. Podczas wakacji, wraz z moim bratem i kuzynem, je dzilimy niejednokrotnie na cay dzie do Maego Gorzdzieja. Bardzo lubilimy te wycieczki: byo tam mae pole z truskawkami, sad, a przede wszystkim wiele miejsca do zabaw. W parku znajduj si wspaniae kompozycje rno rodnej zieleni, do ktrej zaliczy mona pikn alejk, ze strzyonych leszczyn, zwan alejk mioci". Od niej pro wadzi wejcie do fantazyjnych altanek wierkowych.

P

Zawsze bylimy tam pod opiek dziadka, ktry czsto opowiada nam o drzewach lub historii dotyczcej budowli. To wanie od niego dowiedziaam si o historii Maego Gorzdzieja. Pierwszymi wacicielami majtku, o powierzchni 107,73 ha, bya rodzina Rauschw. Prawdopodobnie okoo roku 1856 wznieli niewielki dworek. Po krtkim czasie jed nak odsprzedali oni swoj posiado. Kolejnymi wacicie lami byli: Friedrich Wilhelm Schoenmann, Johann Wil helm Neumann, Herman Karl Georg Salzmann. 29 czerwca 1907 roku kupi t posiado Maks Rausch. Po pierwszej wojnie wiatowej gospodarstwo przynosio spore dochody (rocznie okoo 1400 marek). W majtku tym 85 ha stanowiy grunty orne, a 18 ha pastwiska. W tym czasie zarzdc by Gebel, ktry oeni si z crk Rauscha. Gebel by bardzo dobrym gospodarzem. W folwarku hodowa bydo, a w produkcji rolinnej, oprcz podstawowych zb, dochody przynosia uprawa rzepaku i grochu w dwch odmianach - Wiktoria i Folgier. Maksowi Rauschowi, Wojewoda Pomorski w Toruniu pismem z dnia 17 marca 1939 roku (nr RU 19/90/39), pole ci do dnia 15 lutego 1940 roku rozparcelowa grunty, pozo stawiajc sobie 45 ha. Polecenie nie zostao wykonane, bo wiem 1 wrzenia 1939 roku wybucha wojna. W czasie wojny Gebelowie nadal gospodarowali Maym Gorzdziejem, przejli jeszcze nawet cz majtku gorz-

Dworek po remoncie w lipcu 1997 roku

dziejskiego. W tym czasie w dworze urzdzono szpital dla onierzy niemieckich. W roku 1944 ona Gebela, wraz z sy nem, wyprowadzia si do Niemiec. Od maja 1945 roku gospodarstwo przechodzio rne koleje. Zabudowanie zasiedlono rodzinami z rnych stron Polski. Mieszkali tam: Murzydowie, Milewscy, Basikowie, Skonieczni, Bodzionowie, Growie, Wentowie, Drewsy, Gdkowie, Bielewiczowie. Od tego czasu zacza si szybka de gradacja caego zaoenia dworsko-parkowego. Wiatach 19751976 dwr zosta opuszczony i jednoczenie przejty przez Urzd Gminy w Subkowach, ziemi za wykupio Pastwowe Gospodarstwo Rolne. 30 kwietnia 1981 roku posiado sprze dano lekarzowi okulicie Zbigniewowi Jaboskiemu z Gda ska. Bezczynno nowego waciciela spowodowaa, e przez osiem lat dworek ulega dalszym procesom niszczenia. Od dnia 27 kwietnia 1990 roku zosta wacicielem An toni Jarecki. Jak jak wczeniej wspomniaam dosy szybko dokonano remontu, bo ju w roku 1995 zostaa cakowicie zakoczona restauracja czci dworsko-parkowej. Jednake siedem lat trudw woonych w odbudow tego obiektu nie pozostao bez wpywu na zdrowie dziadka. Dugotrwae le czenie, a take ogromne potrzeby finansowe caego przed siwzicia zmusiy go w 1997 roku do sprzeday caego obiektu. Obecnym wacicielem jest Stefan Stubba, prezes firmy Okland, ktry energicznie przystpi do kontynuowa nia prac remontowo-budowlanych caego obiektu. Czasami jedc z bratem rowerami po okolicy odwie dzamy May Gorzdziej. Jest to dla mnie miejsce bardzo uro kliwe. Z nostalgi spogldam na sylwet dworku tak wyra nie zaznaczajc si w naszym lokalnym krajobrazie. Myl, e zawsze bd zwizana z tym miejscem, chociaby poprzez osob swojego dziadka, ktry powici mu kilka lat swoje go ycia. BibliografiaDiecezja chemiska, Zaryshistoryczno-statystyczny, Pelplin 1928. Klim R., Notatki z kociewskich wdrwek. Kronika Maego Gorzdzieja 1907-1991. Materiay V Sympozjum Wilanego - zabytki Kociewia, pod red. R. Klima. Opis krlewszczyzn w wojewdztwach chemiskim, pomorskim i malborskim w roku 1669. Toru 1939. Opitz M, uawy czas przeomu, Nowy Dwr Gd. 1998. Pierzynowska G., Dwory, parki i folwarki Kociewia i Kaszub, Tczew 1998. Rozenkrantz E., Rozwj orodkw miejskich Lubiszewo - Tczew - Gorzdziej w XIII wieku.

wyrnienie

Lignowski znaczy najwikszyw MAGORZATA GLINKA m

Gotycki koci w Lignowach naley do najwikszych wiejskich wity na Pomorzu. Na pewno jest najwikszym kocioem w regionie kociewskim.

Pooenieadc tras z Torunia do Gdaska napotykamy pikne miasteczko Gniew. Dawniej ziemia gniewska obejmo waa tereny: od ujcia Wierzycy pod Gniewem a po rzek Olesznic, ktra powyej Kuchni do achy wilanej wpa daa, skdprost drog na zachd. Przed 1301 rokiem para fia Gniew podzielia si na mniejsze jednostki parafialne, m.in. dlatego e ilo wiernych si powikszaa. Jednz po wstaych wwczas parafii bya ta w Lignowach. Pocztek istnienia wsi Lignowy datuje si na rok 1281, kiedy to ksi pomorski, Mciwoj II, nada wie o pierwot nej nazwie Clenis cystersom z Oliwy. Po nadaniu ziemi gniewskiej Krzyakom, Lignowy (Libenau) przeszy w rce zakonu. Krzyacy wyrugowali z Lignw ludno polsk a na jej miejsce sprowadzili kolonistw niemieckich. W okresie panowania zakonu osada Lignowy bya wsi czynszow. W latach 1386-1396 miejscowa ludno z Lignw i okolicz nych wiosek na obszarze doliny Wisy (dzisiejsza Nizina Walichnowska) wspdziaaa ze sob kopic rowy i usy pujc wa nad Wisaw celu zabezpieczenia przed powo dziami. W 1340 roku komtur gniewski, Herman Kuhdorf, potwierdzi dokumentem przekazanie 24 mrg ziemi na utrzymanie parafii. W roku 1363 tutejszy proboszcz pod czas swej obecnoci w Awinionie uzyska dla wiernych odpusty. Okoo roku 1557 koci w Lignowach przejli wyznaw cy Marcina Lutra, ktrzy utrzymywali go przez ponad trzy dzieci lat. Luteranie usunli z kocioa dwa boczne otarze i wszystkie chorgwie. W roku 1596 biskup kujawski, Hiero nim Rozraewski, odzyska koci na rzecz parafii katolikiej. Podczas jego wizytacji w Lignowach ludno niemiecka bya skonna przystpi do Kocioa katolickiego, jednak ju po wyjedzie biskupa niemieccy gburzy okazali si pod kadym wzgldem twardzi, napadajc na dom nowo ustanowionego proboszcza, przewracajc poty, wybijajc okna itd.

Park dworski po renowacji

Siedziba parafii zaoonej przez Krzyakw miecia si w miejscowoci Lignowy Szlacheckie, oddalonej o 9 km na pnoc od Gniewa. Wie Lignowy powstaa na obszarze zaginionej wsi zwa nej Kleszczewem (w dokumentach zapisanej Clessowe). Pierw sz nazw(od 1301 roku) byo Lywnow. Pniej, okoo roku 1534, zaczto wymawia Lebnow, a do 1769 roku Libnowy, dlatego po niemiecku nazwa ta brzmiaa Liebenau. Obecna nazwa utrwalia si dopiero w tyme XVIII wieku. Do parafii Lignowy nale miejscowoci: Lignowy Szlacheckie, Szprudowo, Kursztyn, Pomyje, a dawniej take Janiszewo, Janiszewko i Cierzpice oraz Stockie My ny. Parafia posiadaa trzy kocioy filialne: w Janiszewie, w Szprudowie i w Kursztynie.

Historia witynioci w Lignowach zbudowany zosta przez Krzy akw w latach trzydziestych XIV wieku. Budowa no go w czterech etapach. Pierwszy trwa od okoo 1320 do 1330 roku. Powstao wtedy prezbiterium z plano wanym sklepieniem i zakrysti. W drugim etapie (poowa XIV w.) zbudowano korpus ze sklepieniami i sklepienie za krystii, wie tylko do nasady i blend trzeciej kondygnacji. Prawdopodobnie wzniesiono wwczas take wschodni szczyt prezbiterium. W trzecim etapie (do koca XIV w.) zostaa ukoczona trzecia kondygnacja wiey, a w czwartym (to jest w latach 1510-1520) zbudowano sklepienie w prezbiterium, podwyszenie pszczytw zakrystii oraz przeprowadzona zostaa budowa czwartej kondygnacji wiey. W latach 1557-1596 koci by uytkowany przez pro testantw. Zosta wwczas przebudowany - zmieniono w nim m.in. krucht pod dachem nawy gwnej. W drugiej poowie

XVII wieku, gdy witynia bya ju uytkowana przez ka tolikw, przemurowano grn kondygnacj i szczyty wiey. J. Heise, przyjmujc wczeniejszy ukad prezbiterium za uway podobiestwo detalu architektonicznego do form wystpujcych w starogardzkiej farze. Pocztek budowy da towa na trzeci dekad XIV wieku, natomiast sklepienie pre zbiterium na okres po wojnie trzynastoletniej (1454-1466), jednake korpus rekonstruowa jako domurowanczteroprzsow hal. B. Schmidt przyj przeksztacenie wschodniego szczytu prezbiterium na okres po 1466 roku, natomiast grn kondy gnacj datowa na poow XVI wieku. G. Delio, E. Gall da towali na XIV wiek. W latach 1816-2000 kapanami parafii byli: Ludwik Binerowski (1816-1838), Antoni Pomieczyski (1838-1857), Wojciech Wierciski (1857-1859), Pawe Ratkowski (1859-1878), Albert Hammer (1878-1881), Jan Wygocki (1881-1916), Brunon Schultz(1916-1927), Franciszek Filarski (1927-1931), Feliks Baniecki (1931-1938), Tadeusz Bartkowski (1938-1947), Alojzy Liczmaski (1947-1954), Lewandowski (1954-1955), Tadeusz Bartkowski (19551981), dr Wiesaw Mering (1981-1983), Mieczysaw Hociowicz (1983-1985), Joachim Parszyk (1985-1986), Zdzisaw Styn (1986 r. - po dzie dzisiejszy). Podczas drugiej wojny wiatowej zostaa zburzona wie a na kociele, a take zniszczono organy. W tym czasie byy dwa dzwony, a dwa zostay zabrane przez okupantw. Para fia posiadaa tzw. grunty plebaskie - w Lignowach 63,2 ha, w Janiszewie 63,2 ha, a take ziemi nalec do kasy ko cielnej -w Kursztynie 3,7 ha i w Szprudowie 11 ha. W1951 roku caa ziemia naleca do parafii zostaa przekazana na rzecz skarbu pastwa. Koci posiada wtedy dwa kielichy z patenami, trzy niedawno odnowione cyboria. Chorgwie byy w bardzo do brym stanie, a feteronw nie byo.

Dawny wygld kocioa

W 1954 roku ukoczono prace nad odbudow wiey, kt r pokryto dachwk. Na wiey zainstalowano dwa brakuj ce dzwony. W roku 1968 zostay zamontowane nowe organy na chrze. W roku 1998 odnowiono dwa neogotyckie otarze boczne. W 2000 roku rozpoczto renowacj otarza gwnego.

Architekturaocil gotycki zbudowany jest z czerwonej cegy. By on wielokrotnie przebudowywany. wiadczy o tym nieistniejce ju gotyckie sklepienie palmo we, pnogotyckie sklepienie krysztaowe w prezbiterium oraz szczyt gotycki, zdobicy wschodni fasad wityni. Koci ten by dawniej dwunawowhal. Posiada trjprzsowe, prostoktne prezbiterium, przy ktrym kiedy od pnocy znajdowaa si zakrystia. Dzisiaj zakrystia umiesz czona jest po stronie poudniowej, a na miejscu poprzedniej znajduje si salka. Ca szeroko fasady zachodniej zajmu je czterokondygnacyjna wiea na rzucie prostokta. Przed drug wojn wiatow bya ona wykonana w stylu gdaskie go renesansu, pochodzia z restauracji po wojnach szwedz kich XVII wieku. Po jej zniszczeniu, podczas drugiej wojny wiatowej, odbudowano jw latach pidziesitych XX wie ku. Obecna wiea jest nisza o 2,5 metra. Obiekt otoczony jest murem z czerwonej cegy. Na poudniowej cianie za krystii, obok tablicy upamitniajcej misje, znajduje si ze gar soneczny z 1690 roku, skonstruowany przez cystersw pelpliskich. Wejcie do kocioa znajduje si po stronie zachod niej. Przed nim stoi krzy misyjny. witynia posiada okna obustronnie rozglifione, z zewntrz profilowane. Dugo kocioa wynosi 27 m, a szeroko 11,5 m. Idc wok kocioa mona zauway charakterystycz ne, zatynkowane ju doki w cegach. Prawdopodobnie mia y one suy do odstraszenia zych duchw, a wydrone byy podczas zarazy. Podobn funkcj miay peni nacicia w cegach. Obok jednych i drugich znajduj si starte ju daty, mwice kiedy nieszczcia miay miejsce. Obecnie nad rozwizaniem ich tajemnicy pracuje dr Mietz z Torunia.

Wyposaenie wntrzarezbiterium kryje gotyckie sklepienie krysztaowe (1510-1520). Jego wsporniki wykonane s ze sztucz nego kamienia. Jeden z nich posiada dekoracj - paskorzebion mask liciast pod wielobocznym impostem. Dwa wsporniki s skute, a pozostae s maswerkowe. W cen trum prezbiterium znajduje si otarz z XVII wieku. Gwna jego cz pochodzi z 1694 roku. Umieszczone sana niej ma lowida, a oprcz tego przyozdobiona jest kolumnami. Midzy Bibliografia A. rda archiwalne Visitatio Ecclesiarum Pomeraniae sub IIlustissimo Nicolao Alberto Gniewosz Episcopo Vladislaviensis et Pomeraniae A.D. 1649 peracta. Sygn. G. 11. Visitatio Generalis Ecclesiarum Parochialium Decanatuum Neoburgensis et Mevensis ex man lato Josephi Rybiski, Epi, per Andream Schultz Visitatorem, in anno 1780 et 1781 expedita. Sygn. G. 71. Protokoy wizytacji z lat 1935-1954. B. rda drukowane Visitationes Archidiaconatus Pomeraniae Hieronimo Rozraewski Vladislavienisi et

nimi znajduje si rokokowa figura Madonny z Dziecitkiem". Nad ni umieszczony jest obraz przedstawiajcy ukrzyowa nie Chrystusa. Pod figur znajduje si tabernakulum. Boczne czci otarza dekoruj figurki witych oraz dwa anioy trzy majce wstg. Przed otarzem stoi pascha, a obok niego osiemnastowieczna chrzcielnica. Naprzeciw umieszczona jest ambona z tego samego wieku. Na uku oddzielajcym prezbi terium od nawy wisi krzy. Po jego dwch stronach przy cia nie ustawione s neogotyckie otarze (Maryi i Jezusa). Dawniej w tych miejscach znajdoway si otarze pod we zwaniem w. Magorzaty i w. Marcina (patronw tego kocio a), ktre, niestety, ulegy spaleniu. Na pnocnej cianie nawy umieszczona jest rzeba z XVI wieku Madonny tronujcej z Dziecitkiem". Na cianach bocznych nawy umieszczona jest Droga Krzyowa. Sklepienie nawy, ktre w czasie wojny ule go zniszczeniu zostao zastpione drewnianym stropem. Po przednio byo to sklepienie palmowe, ktre podtrzymyway trzy granitowe kolumny. Jedna z nich suy obecnie za podstaw Boej Mki na drodze do Walichnw. W kruchcie kocioa umieszczona jest kropielnica z 1863 roku, wykonana z drugie go filaru podtrzymujcego niegdy sklepienie. S tu schody, ktre prowadzana chr, a dalej na wie. Jednak by dosta si na chr trzeba przej przez kory tarz, w ktrym schowane s min. figury w. Jana i Maryi oraz stacje Drogi Krzyowej. Zainstalowane na chrze organy pochodz z lat szedziesitych XX wieku. Powyej orga nw znajduj si s dwa wsporniki wykonane-tak jak po przednie - ze sztucznego kamienia. Tworzywo to byo podstawowym materiaem stosowanym w Prusach w XIV wieku, szczeglnie w rzebie monumentalnej. Materia ten, zwany rwnie siutkiem, tworzyy zaprawy gipsowe, wapienno-gipsowe lub wapienne, zazwyczaj z dodatkiem piasku, okruchw ceramicznych i wgla drzewnego. Czasem rw nie dodawano popiou lub muu rzecznego, a oprcz tego mleko lub serwatk. Dalej idziemy na wie. S tu dwa dzwony oraz sygna turka. Najwikszy z nich, zarazem najstarszy, pochodzi z 1519 roku, o czym wiadczy niemiecki napis w gotyckich minuskuach. Zdobi go pasja i herb biskupstwa warmiskiego. Drugi dzwon zosta odlany na cze papiea Polaka - Jana Pawa II z okazji jego pierwszej pielgrzymki do ojczyzny. Dawniej na wiey byy jeszcze dwa dzwony, ktre zostay zabrane. Jeden z nich powicony by patronom kocioa. Zdobiy go dwa napisy: IN HONOREM DEI OMNIPOTENTIS DIVI MARTINI AC MARGARITAE" oraz SUM VOX ET TUBA TONANS / AD CULTUM VOCANS ATQVE EX HORTANS / ME FECIT O. BAUMGART STAROGARDIENSIS / ANNO DOMINO 1865". Drugi dzwon, o rednicy 63 cm, zosta odlany przez Franciszka Schillinga w roku 1906 w Apoldzie. Zdobi go napis: AVE MARIA ORA PRO NOBIS". Heise J., Die Bau- und Kunstdenkmdler der Provinz Westpreussen. H. 4, Danzig 1887. Jurkowlaniec T, Gotycka rzeba architek toniczna w Prusach. Wrocaw 1989. Milewski J., Pojezierze kociewskie i oko lice, Gdask 1984. Mross H., Dzieje parafii Gniew od Xlii wieku do 1939 roku. Pelplin 1997. Mross H., Sownik biograficzny kapanw diecezji chemiskiej wywiconych w latach 1821-1920. Pelplin 1995. Opis krlewszczyzn w wojewdztwie che miskim, pomorskim i malborskim w 1664 r. Toru 1938. Sownik Geograficzny Krlestwa Polskie go i innych krajw sowiaskich, tom V, War szawa 1884.

Pomeraniae episcopo facta. Curavit Stanislaus Kujot. Toruni 1897-1899. C. Opracowania Biernacki F ., Milewski J. , Bedeker kociewski, Gdask 1986. Diecezja Chemiska. Zarys historycznostatystyczny, Pelplin 1928. Fankidejski J ., Utracone kocioy i kapli ce w dzisiejszej diecezyi chemiskiej, Pelplin 1880. Frydrychowicz R., Dzwony kocielne w diecezji chemiskiej. Roczniki TNT" t. 33: Toru 1926. Gobek S. Kociewie, przewodnikpo szla kach turystycznych. Warszawa 1984.

Piecami syncy ski PiecADAM BLOCHWie pooona jest przy drodze z Osia do liwic. Nazwa pochodzi od dawnej osady smolarzy, wypalajcych w swoich prymitywnych piecach dziegie i wgiel drzewny. aski Piec znany by ju w XVIII wieku.Wypalanie wgla... W wykazie miejscowoci, wizytowanej parafii liwice w 1746 roku, jest mowa o pustkowiu aski Piec. Zamieszku jcy je smolarze nie musieli paci dziesiciny na rzecz kocio a. Jednak dobrowolnie na Wielkanoc uiszczali 18 groszy. Jest to jak do tej pory najstarsza znana pisana informacja o tej wsi. W czasie zaborw nazywan te Lonskipiec lub Qeelltal. Wgiel drzewny i dziegie wyrabiany na tych tere nach trafia nawet na rynek w Starogardzie czy Gdasku. W XIX wieku na tereny Borw Tucholskich przybyli wglarze z Prus Wschodnich, wprowadzajc nowocze niejsze piece murowane. Z chwil ich rozpowszechnie nia prymitywne piece kolejno upaday, a zaniky cakowi cie. Najstarsi mieszkacy askiego Pieca jeszcze dzisiaj potrafi wskaza miejsce, gdzie istnia