Klasyfikacja, znaczenie oraz pochodzenie nazw...

Joanna Szczerbowska-Kopacz

Klasyfikacja, znaczenie orazpochodzenie nazw geograficznych wPolsceJęzykoznawstwo : współczesne badania, problemy i analizy językoznawcze 5,177-184

2011

____________________ JĘZYKOZNAWSTWO nr 1(5)/2011 ____________________

__ 177 __

Joanna Szczerbowska-Kopacz

Klasyfikacja, znaczenie oraz pochodzenie nazw geograficznych w Polsce

Wstęp

Onomastyka to nauka zajmująca się nazwami własnymi. Rozwinęła się w drugiej połowie XIX wieku wraz z językoznawstwem porównawczym. Za ojca onomastyki słowiańskiej uważany jest Franc Miklošić, na którym wzorowali się Franciszek Bujak, Tadeusz Wojciechowski, Jan Karłowicz, których kontynuatorami byli z kolei Jan M. Roz-wadowski, Mikołaj Rudnicki, Witold Taszycki oraz Stanisław Rospond.

Wyraz onomastyka pochodzi od greckiego wyrazu onoma, ‘imię’. Onomastyka kon-centruje się na zbieraniu, klasyfikowaniu oraz badaniu pochodzenia nazw własnych. Nauka ta bada budowę słowotwórczą wyrazów, a także właściwości gramatyczne, które odróżniają nazwy własne od pospolitych. Zbiór nazw to „onimia”.

W onomastyce wyróżniamy dwa wiodące działy – antroponimię, czyli naukę o nazwach osobowych (imiona, nazwiska, przezwiska etc.) oraz toponimię, czyli naukę o nazwach miejsc (Hubert Górnowicz, Witold Taszycki).

Toponimia

Toponimia bada znaczenie i pochodzenie nazw geograficznych. Nazwa tego działuonomastyki wywodzi się z języka greckiego gdzie tópos oznacza ‘miejsce’. Nazwy miejsc określane są mianem toponimów. Wyróżniamy kilka podziałów nazw geograficznych.Według Ewy Jakus-Borkowej1, toponimy dzielimy na:

1 E. Jakus-Borkowa, Nazewnictwo polskie, Opole 1987.

____________________ Joanna Szczerbowska-Kopacz ____________________

__ 178 __

1) ojkonimy, czyli nazwy obiektów zamieszkanych (miasta, wsie, osady, młyny etc.). Nazwa pochodzi od greckiego słowa óikos – ‘mieszkanie’;

2) anojkonimy, czyli nazwy obiektów niezamieszkanych tzn. terenowych, takich jak łąki, pola, lasy. Nazwa pochodzi od greckich wyrazów a(n) – ‘nie’ i óikos – jak wyżej.Istnieje także podział dzielący nazwy geograficzne pod względem ich wielkości,

w którym wyodrębniamy:1) makrotoponimy – odnoszące się do wielkich obiektów typu pasma górskie, wielkie

jeziora, duże rzeki o znaczeniu ogólnopolskim; nazwa wywodzi się z języka greckie-go, makros – ‘wielki’;

2) mikrotoponimy – określające nazwy pól, łąk, lasów, drobnych wzniesień i strug, ulic, placów, dzielnic, osiedli itp.; nazwa wywodzi się z greckiego słowa mikros – ‘mały’.Biorąc pod uwagę charakter obiektów, nazwy geograficzne dzielimy na:

1) toponimy – odnoszące się do nazw miejsc zamieszkanych i niezamieszkanych;2) urbonimy, – określające nazwy ulic, placów, dzielnic, osiedli, instytucji, zakładów

przemysłowych itp.; wyraz pochodzi z łaciny, urbonus – ‘miejski’;3) hydronimy, czyli nazwy akwenów wodnych, takich jak morza, rzeki, jeziora itp.; wy-

raz pochodzenia greckiego, hydros – ‘woda’;4) oronimy, czyli nazwy gór i wzgórz, zawdzięczające swą nazwę greckiemu słowu óros

– ‘góra’;5) choronimy, czyli nazwy krajów, regionów, dzielnic. Nazwa wywodzi się z greckiego

słowa chóros lub chora – ‘kraj’.

Tworzenie nazw miejscowych, ich klasyfikacja i metody badań

Nazwy miejscowe mogą powstawać od apelatywów, od nazw osobowych oraz od innych nazw geograficznych za pomocą różnych morfemów słowotwórczych. Nazwy miejscowemogą także przybierać postać wyrazów złożonych, zrostów i zestawień.

Istnieje kilka sposobów tworzenia nazw własnych, z których na szczególna uwagę zasługuje onimizacja oraz transonimizacja. W procesie onimizacji wyraz pospolity zostaje przeniesiony do kategorii nazw własnych, otrzymując nową funkcję wskazywania obiek-tu, wyszczególnionego spośród innych obiektów tej samej klasy. Przykładami mogą być tutaj Płoty, Mnich, Koło od wyrazów pospolitych płoty, mnich, koło. Często spotykane jest przenoszenie nazwy z jednego obiektu na drugi np. Hel – nazwa półwyspu i miasta, Elbląg – nazwa miasta i rzeki, Ełk – nazwa miasta i rzeki. Bywa, iż nazwa przenoszona jest z obiektu położonego za granicą np. Hiszpania, wieś w woj. wielkopolskim, jest prze-niesiona z nazwy państwa Hiszpania. W procesie transonimizacji następuje przenoszenie nazw własnych w obrębie nazw własnych2.

Badając pochodzenie nazw miejscowych, poddaje się je dogłębnej analizie oraz kla-syfikacji potrzebnej do ich uporządkowania. Istnieje kilka rodzajów klasyfikacji, a zatem

2 M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003, s. 14.

_______________ Klasyfikacja, znaczenie oraz pochodzenie nazw geograficznych w Polsce _______________

__ 179 __

badania nazw miejscowych wprowadzonych przez wybitnych językoznawców i badaczy nazewnictwa. Najpopularniejsze klasyfikacje to klasyfikacja semantyczno-etymologicznaoraz strukturalno-gramatyczna3.

Autorem stworzonej w roku 1946 klasyfikacji semantyczno-etymologicznej jest W. Taszycki4. Klasyfikacja ta porządkuje nazwy według ich pierwotnego znaczenia.Taszycki5 podzielił nazwy miejsc na dwie grupy: 1. Nazwy miejscowe, które zawsze (historycznie i etymologicznie) były nazwami

miejsc:a) topograficzne,b) kulturowe,c) dzierżawcze,d) zdrobniałe.

2. Nazwy miejscowe, które początkowo były nazwami zbiorowymi ludzi:a) patronimiczne,b) służebne,c) etniczne,d) rodowe.Nazwy topograficzne powstały od wyrazów wskazujących na cechy terenu, do którego

się odnoszą, ze szczególnym uwzględnieniem ukształtowania terenu, np. Chełmno od wy-razu chełm, dawniej ‘wzgórze’; rodzaju gleby, np. Kalisz od kał, ’łąki, tereny podmokłe, mokradła’; odległości w stosunku do rzeki, np. Międzyrzecze, Wiślica od rzeki Wisła; roślinności, np. Jodłownik od rosnącego w pobliżu lasku jodłowego; zwierząt, np. Kacz-kowo od kaczka. Nazwy topograficzne najczęściej powstają podczas procesu onimizacji,transonimizacji lub za pomocą przyrostków, takich jak -ica, -no, -sk(o)6.

Nazwy kulturowe wskazują na obyczaje i tradycje kulturowe danego terenu. Znajdują się wśród nich nazwy, które powstały od wyrazów opisujących metody uzyskiwania ziemi pod uprawę lub budowę domostwa, np. Bruzda Zbąszyńska od bruzda dawniej brózda, brozda, ‘podłużne wgłębienie powstałe przy oraniu’. Można tu też wyróżnić toponimy, które powstały od słów odnoszących się do obronności i zabezpieczania osady przed wrogiem, np. Osiek od osiek, ‘umocnienie obronne w lesie’. Nazwy kulturowe związane były także z tworzeniem nowych osad, np. Siedlce od siodło, ‘siedziba’; przetwarzaniem i wyrabianiem nowych rzeczy, np. Hucisko od huta; z handlem (najczęściej związane z nazwami dni tygodnia, w których miały miejsce targi), np. Nowy Targ, Środa Śląska; z kultem, np. Kalwaria Zebrzydowska, Cerekwica. Ostatnią kategorię nazw kulturowych stanowią toponimy, w których występuje słowo Wola. Wyraz ten pierwotnie określał czasowe zwolnienie z wypłacania danin nowo powstałych osad, np. Stalowa Wola7.

3 Ibidem, s. 15.4 Historyk języka polskiego, badacz onomastyki i dialektologii historycznej, przedstawiciel tzw. szkoły krakow-

skiej, 1898–1979, R. Łąkowski (red.), Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1982, wyd. 9, s. 780.5 W. Taszycki, Słowiańskie nazwy miejscowe. Ustalenie podziału, Kraków 1946, s. 228–268.6 M. Malec, Słownik etymologiczny…, s. 15.7 Ibidem, s. 15–16.


__ 180 __

Nazwy dzierżawcze wskazują na założyciela lub właściciela miejsca. Nazwy te powsta-wały dzięki przyrostkom dostawianym do nazw osobowych. Najstarszym przyrostkiem był -j|, -ja, -je, który tworzył nazwy miast i wsi od słowiańskich imion złożonych lub od ich zdrobnień lub od imion imiesłowowych. Przykładami tego typu nazw są Przemyśl od Przemysł lub Poznań od Poznan. Najczęstszymi przyrostkami są jednak -ów, -ow, -owa, -owo, -ew, -ewa, -ewo, które występują w nazwach miejscowych pochodzących od zdrob-nień, np. Częstochowa od Częstoch, Częstobor; od nazw osobowych przezwiskowych, np. Jeżewo od Jeż od jeż; od imion chrześcijańskich, np. Piotrków od Piotr; rzadziej od imion słowiańskich złożonych typu Falmierowo od Falimir, Chwalimir. Nazwy osobowe zakoń-czone na -a tworzyły toponimy za pomocą formantu -in, -ina, -ino, np. Lublin od Lubla. Inne przyrostki dzierżawcze to -sk(o), np. Radomsko od Radom, -ówka, np. Cecylówka od Cecela, Cecyla; -owiec, np. Opatowiec od opat. Są one jednak spotykane dość rzadko. Na uwagę zasługują toponimy, które powstały od imion kobiecych za pomocą przyrostka -in lub -ow. Nadawano je wsiom lub majątkom w celu uczczenia żony właściciela, np. Helenów od Helena lub Anielin od Aniela. Czasem były tworzone poprzez cząstkę -sław lub -pol dodaną do imienia, np. Annopol lub Annosław od Anna8.

Nazwy zdrobniałe (deminutywne) zwane obecnie relacyjnymi określają nazwy miejscowe, pochodzące od istniejących już nazw geograficznych, np. Grajewo – nazwa miasta pochodzi od nazwy jeziora. Bywa, iż nazwa ponowiona posiada człon odróżniający w postaci słowa nowy, stary, mały itp. np. Nowy Targ, Stary Targ. Niektóre nazwy po-wstają za pomocą przyrostka deminutywnego, wskazując na małe miejscowości powstałe w sąsiedztwie dużych, np. Gródek od Grodu9.

Według Taszyckiego10 nazwy patronimiczne pochodzą od imienia lub nazwiska i od-noszą się do potomków osób, od których imienia lub nazwiska nazwa pochodzi. Są to więc tzw. nazwy odojcowskie (patronimika). Charakterystycznymi przyrostkami występującymi w tych nazwach są w liczbie pojedynczej -ic, -owic, a w liczbie mnogiej -icy, -owicy. W momencie przejścia nazwy z osób na miejsce przyrostki zmieniają się na -ice, -owice. Rozmaite rodzaje nazw osobowych mogły być rdzeniem nazwy miejscowej, np.:1) słowiańskie imiona złożone, np. Zbrosławice od Zbrosław;2) zdrobnienia od imion słowiańskich, np. Mysłowice od Mysł, Myślibor;3) przezwiska, które określały cechy nosiciela i pochodziły od wyrazów pospolitych,

np. Dziedzice od dziad, Pyskowice od pysk;4) imiona chrześcijańskie, np. Abramowice od Abram;5) nazwy godności kościelnych i świeckich, np. Biskupice od biskup.

Za sprawą języków wschodniosłowiańskich nazwy patronimiczne zakończone na -ic, -owic po XVI w. otrzymały końcówki -icz, -owicz.

Nazwy służebne (i zawodowe) tworzone były od nazw osad służebnych, w których poddani wykonywali pewne zadania dla pana lub dworu lub od nazw rzemiosła, zawodu. Nazwy miejscowe powstałe w ten sposób datowane są na X–XII w. W momencie kiedy

8 Ibidem, s.16. 9 Ibidem, s.16.10 W. Taszycki, Patronimiczne nazwy miejscowe na Mazowszu, „Język Polski”, R. 31, Kraków 1951, s. 222–226.


__ 181 __

nazwa osobowa stawała się nazwą miejscową konieczna była przemiana zakończenia -icy, -cy, -arze na -iki, -ce, -ary, np. Piekary od piekarze, Rudniki od rudnicy, Garbary od garbarz, itp.

Nazwy etniczne są przypisywane grupie ludzi ze względu na pochodzenie z danej miejscowości czy państwa, a następnie przenoszone są na nazwy miejscowości. Pier-wotnie dopasowywane do grupy ludzi ze względu na ich wygląd, miejsce zamieszkania, a nawet sposób odżywiania. Często występują w liczbie mnogiej, np. Prusy, Holendry lub z przyrostkami -any, -ice, -owice, -ewice, np. Lipiany, Cygany, Raciborzany, Borowiany, Paprociany etc.11

Nazwy rodowe powstawały od nazwy rodowej założyciela danej grupy rodzinnej, a następnie były przenoszone na nazwę miejscowości. Występują najczęściej w liczbie mnogiej i nie posiadają żadnych przyrostków co odróżnia je od nazw patronimicznych. Często pochodziły od przezwisk lub imion chrześcijańskich, np. Bogdany od Bogdan, Klimki od zdrobnienia imienia Klemens itp.12

Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna została opracowana przez Stanisława Rosponda13 w roku 1957. Polega ona na podziale nazw geograficznych na podstawieich budowy słowotwórczej. Według tej klasyfikacji wyróżniamy trzy podstawowe typy nazw geograficznych:1) nazwy prymarne,2) nazwy sekundarne,3) nazwy złożone.

Nazwy prymarne (niederywowane) inaczej odapelatywne są tworzone od wyrazów pospolitych i są bezsufiksalne. Nazwy te często odnoszą się do cechy ukształtowania terenu, np. Bagno. Słowiańskie nazwy miejscowe do świata roślin i zwierząt, np. Lipa, Tur, Wieprz; do dóbr materialnych, społecznych lub duchowych, np. Most, Wola, Środa; do nazw krajów, np. Hiszpania, Ameryka, oraz nazwy odosobowe, np. Jędrysek.

Nazwy sekundarne (derywowane) posiadające sufiksy. W obrębie tych nazw wyróżnia-my nazwy topograficzne zakończone na -bsk, -in, -ica, -isko itp.; dzierżawcze zakończone na -ji, -owi, -owa, -in, -ino, -ka, -ówka, -owiec; patronimiczne na -ice; służebne, rodowe oraz deminutywne.

Nazwy złożone to połączenia dwóch wyrazów. Wyróżniamy wśród nich zestawienia czyli dwa wyrazy pisane oddzielnie, przy czym jeden z nich określa drugi, np. Nowy Dwór, Stary Sącz; zrosty czyli nazwy, w których jeden człon jest składniowo zależny od drugiego, np. Białystok, Krasnystaw; oraz złożenia typu Ostrołęka, Białobrzegi, Dębogóra etc.14

11 Ibidem.12 W. Taszycki, Słowiańskie nazwy miejscowe…13 Wybitny językoznawca, ur. 1906–1982, R. Łąkowski (red.), Encyklopedia popularna, PWN, Warszawa 1982,

wyd. 9, s. 669.14 S. Rospond, Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna słowiańskich nazw geograficznych, Wrocław 1957.


__ 182 __

Etymologia wybranych nazw miejscowych według klasyfikacji semantyczno-etymologicznej

1. Oleśnica – nazwa topograficzna pochodzenia roślinnegoOleśnica to miasto leżące na lewym brzegu rzeki o tej samej nazwie, w województwie

dolnośląskim. Po raz pierwszy nazwa miejscowości pojawia się w roku 1189 w dokumen-cie napisanym przez biskupa wrocławskiego Żyrosława II w postaci Olesniz. Następne pojawia się forma Olesnic z 1214 roku i Holesnic z 1245. Nazwa pochodzi od słowa olcha ‘rodzaj drzewa’ i początkowo odnosiła się do płynącej w pobliżu rzeki, której brzegi były gęsto porośnięte drzewostanem tego gatunku. Powstała poprzez dodanie sufiksu -nica. Pierwotnie była to nazwa Olesznica następnie Oleśnica. Nazwa ta odnosi się obecnie do kilku miejscowości oraz rzek15.

2. Piątek – nazwa kulturowaPiątek, kiedyś miasto, obecnie wieś gminna na terenie województwa mazowieckiego.

Pierwsze zapisy nazwy sięgają XIII wieku i są to Piantek i Pantk. Jako nazwa kulturowa odnosi się do działalności cywilizacyjnej człowieka, którą w tym przypadku był handel. Nazwa pochodzi bowiem od nazwy dnia tygodnia, w którym w tej miejscowości odbywał się targ, czyli od słowa piątek. Krótkotrwale przybrała formę Piątk, w której przyrostek -ek został zamieniony na -k (północnopolska forma). Obecnie w Polsce jest kilka miej-scowości o tej nazwie16.

3. Witów – nazwa dzierżawczaWitów to nazwa wsi zlokalizowanej w województwie małopolskim. Pierwsze udoku-

mentowane wzmianki o tej nazwie pochodzą z XVI wieku Witow, a następnie z XVII wie-ku – Witów. Jest to nazwa dzierżawcza ponieważ powstała od imienia chrześcijańskiego Wit za pomocą sufiksu -ów. Wit może być także krótką formą imion staropolskich złożonych, takich jak Witosław lub Siemowit17.

4. Myślenice – nazwa patronimicznaMyślenice to miasto powiatowe na terenie województwa małopolskiego. Po raz

pierwszy potwierdzona źródłowo nazwa tej miejscowości pojawiła się w wieku XIII jako Myślimice i ulegała zmianom na przestrzeni wieków, przybierając formy takie jak Myślinice, Myslemycze, Mislimicze, Myslenicze. Jako nazwa patronimiczna pochodzi ona w swej oryginalnej wersji od imienia Myślim, które odnosiło się do potomków Myślima oraz osady, którą zamieszkiwali. Nazwa Myślim jest krótką formą staropolskiego imienia złożonego Myślimir, którego dwa człony oznaczają ‘myśleć’ i ‘pokój’ od staropolskiego

15 J. Pyzik, Z przeszłości Oleśnicy u jej okolic. Oleśnica – pochodzenie nazwy, „Rozgłos” nr 3, 1994.16 M. Malec, Słownik etymologiczny..., s. 189.17 Ibidem, s. 264.


__ 183 __

słowa mir. Zmiany fonetyczne objęły wymianę spółgłoski nosowej m na n oraz samo-głoski i na e18.

5. Winiary – nazwa służebnaWiniary to obecnie wieś w województwie małopolskim. Jej nazwa jest ciekawym dowo-

dem na to, iż w Polsce uprawiano kiedyś winorośl i robiono wino z winogron. Dzieje się tak dlatego, iż początkowo nazwa ta określała grupę ludzi parających się uprawą winorośli i wyrobem wina pozostających w służbie książęcej, czyli winarzy. Następnie nazwę tę przejęła miejscowość zamieszkiwana przez winarzy. Ówcześnie nazwa ta brzmiała Winary i pochodziła od wyrazu winarz. Pierwsze odnotowane nazwy tej miejscowości sięgają XIII wieku, Vinare, Winary, Winari19.

6. Lipiany – nazwa etnicznaLipiany są miastem położonym na obszarze województwa zachodniopomorskiego.

Początkowa nazwa pochodziła z XIII wieku i brzmiała Lipienie, odnosiła się do ‘ludzi mieszkających wśród lip’. W momencie przejścia z nazwy osobowej na miejscową przy-brała formę Lipiany20.

7. Wronki – nazwa rodowa Miasto Wronki znajduje się w województwie wielkopolskim. Pierwsze zapisy nazwy

pochodzą z XIII wieku: Fronich, Vronki, Wronki. Jest to toponim rodowy ponieważ powstał od imienia Wronka lub Wronek i jest utrzymany w liczbie mnogiej charakterystycznej dla tego typu toponimów. Nazwy osobowe pochodzą od wyrazu wrona21.

Podsumowanie

Przedstawiony w niniejszej publikacji opis nazewnictwa geograficznego w Polscepodkreśla nie tylko jego zróżnicowanie, ale przede wszystkim silny związek z historią i kulturą kraju. Etymologia polskich toponimów dostarcza wiedzy na temat zjawisk do-tyczących języka i kultury polskiej, ponieważ polega na badaniu pochodzenia nazwy od jej pierwotnego udokumentowanego etymonu (często wiekowego) po ukazanie pozaję-zykowych motywów genezy nazwy. Najwyraźniej widać to w nazwach odnoszących się do ukształtowania terenu, tradycji kulturowych, działalności człowieka etc.

18 Ibidem, s.162.19 Ibidem, s.263.20 Ibidem, s.141.21 Ibidem,s. 269.


__ 184 __

Bibliografia

Cieślikowa A., Malec M., Rymut K. (red.), Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, t. 1, Cieślikowa A. (opr.), Szymowa J., Rymut K. (współpr.), Odapelatywne nazwy osobowe, Pracownia Antroponimiczna Instytutu Języka Polskiego PAN, Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków 2000.

Encyklopedia popularna, PWN, wyd. 9, Warszawa 1982.

Górnowicz H., Wstęp do onomastyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1988.

Jakus-Borkowa E., Nazewnictwo polskie, Wydawnictwo Skryptowe Wyższej Szkoły Pedago-gicznej im. Powstańców Śląskich, Opole, 1987.

Malec M., Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

Pyzik J., Z przeszłości Oleśnicy u jej okolic. Oleśnica – pochodzenie nazwy, „Rozgłos” nr 3, 1994.

Rospond S., Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna słowiańskich nazw geograficznych, PWN, Wrocław 1957.

Rospond S., Nazwy geograficzne Śląska, Warszawa, Wrocław 1968.

Rospond S., Mówią nazwy, WSiP, Warszawa 1976.

Taszycki W., Słowiańskie nazwy miejscowe. Ustalenie podziału, Polska Akademia Umiejęt-ności, Kraków 1946.

Taszycki W., Patronimiczne nazwy miejscowe na Mazowszu, „Język Polski”, R. XXXI, nr 1 styczeń/luty, Krakowska Drukarnia Naukowa, Kraków 1951.

Taszycki W., Rozprawy i studia polonistyczne, t. 1–5, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1958–1973.

Klasyfikacja, znaczenie oraz pochodzenie nazw...

Documents

Transcript of Klasyfikacja, znaczenie oraz pochodzenie nazw...