Kawaleria perska-w-okresie-wczesnosasanidzki-aspekty-spoleczne-i-milit

SPIS TREŚCI

WsT:ęP

l. Cel i zakres pracy

2. Charakterystyka bazy źródłowej .

2.1. Źródła pisane

2.2. Źródła archeologiczne .

2.3. Źródła ikonograficzne

3. Broń w świetle źródeł ikonograficznych .

3.1. Reliefy

3.2. Srebrne talerze

3.3. Pozostałe źródła ikonograficzne .

ROZDZIALI ROLA KONNICY W IRANIE PRZED SASANIDAMI.

l. Epoka Achemenidów

2. Epoka hellenistyczna

3. Epoka Arszakidów

ROZDZIALII KAMPANIE SASANIDZKIE .

l.Ardaszir I (224-242)

7

7

14

14

20

22

23

23

74

78

81

81

134

151

175

175

1.1. Wojna sasanidzko-arszakidzka ( 220-224) . . . . . . . . . . . . . 17 6

1.2. Wyprawyprzeciw Hatrze (226/227) i Armenii (227 /228?). 180

1.3. Pierwsza wojna z Rzymem (230-232) . . 187

1.4. Druga wojna z Rzymem (238/239?). Podbój Hatry ( 238-240) . . . . . . . . . . . . . 192

2. Szapur I ( 240-2 72) 196

2.1. Podbój Kuszanu (241/242?) . . . . . . . . . . 197

2.2. Pierwsza wojna z Rzymem (241-244) . 198

2.3. Podbój Armenii (251-252). Druga wojna z Rzymem (253-258?).. 203

2.4. Trzecia wojna z Rzymem ( 260) .... 207

http://grzbiet.pl/sklep/kawaleria-perska-w-okresie-wczesnosasanidzki-aspekty-spoleczne-i-milit Przykładowy rozdział książki: Kawaleria perska w okresie wczesnosasanidzkim Aspekty społeczne i militarne t.1.

Konnica w iranie przed sasanidami

Książki historyczne Uwaga! Próbka wygenerowana automatycznie, oryginalne wydawnictwo może wyglądać inaczej.

Internetowa księgarnia historyczna Grzbiet.pl

6 SPIS TREŚCI

3. Od Ohrmezda I do Narseha ( 272-302 ). Iran w defensywie . . . 21 J 3.1. Ohrmezd I. Osłabienie pozycji Iranu na Bliskim Wschodzie 21 l 3.2. OdWabrama I {273-276) do Wabrama II {276-293). Rzymianie w granicach Iranu . . . . . . 213 3.3. Nerseh ( 293-302 ). Nieudana próba ekspansji . 215

4. Epoka Szapora II ( 309-3 79) . . . 218 4.I.Kampaniaarabska(ok.325)........... 219 4.2. Wojny z Rzymem ( 338-359) . . . . 221 4.3. Chioni ci- nowe zagrożenie na wschodzie . 226 4.4. Wyprawa Juliana Apostaty ( 363) 226

ZAKOŃCZENIE

SPIS ILUSTRACJI ................ .

BIBLIOGRAFIA .................... .

ILUSTRACJE

231

233

237

271





WsT~P

l. CELIZAKRESPRACY

Tematem niniejszego opracowania jest kawaleria perska w okresie wczesnosasanidzkim (224-379 po Chr.). Specyfika problemu badawczego wy

magała studiów interdyscyplinarnych, opierających się na różnych kategoriach materiałów źródłowych, od historycznych po ikonograficzne, numizmatyczne i archeologiczne. W badaniach uwzględniono zarówno dzieła historyków starożytnych z kręgu grecko-rzymskiego, jak również autorów orientalnych (irańskich i armeńskich). Ważnym uzupełnieniem były prace historyków muzułmańskich. Istotną częścią badań była analiza ikonografii orientalnej i rzymskiej, przynosząca dużo informacji dotyczących uzbrojenia i ekwipunku bojowego wczesnosasanidzkich kawalerzystów. Niezwykle ważne były studia nad oryginalnymi egzemplarzami irańskiego uzbrojenia z czasów panowania Achemenidów, Arszakidów i Sasanidów, które pozwoliły na weryfikację źródeł historycznych i ikonograficznych.

Zakres chronologiczny i tematyczny poniższego studium znacznie wykracza poza wąsko rozumianą epokę wczesnosasanidzką. W dużej mierze było to wynikiem charakteru materiałów źródłowych, ale również zamierzeń badawczych, by w sposób możliwie jak najbardziej kompleksowy przedstawić problematykę wojsk konnych w Iranie Sasanidów. Przyjęta metoda pozwoliła na wykazanie daleko sięgającej kontynuacji w zakresie strategii, taktyki, ale również uzbrojenia irańskich wojsk konnych od czasów achemenidzkich po okres panowania wczesnych Sasanidów. Wykazała również o wiele wcześniejszą genezę wielu zjawisk z dziedziny wojskowości, które do niedawna uznawano za typowe dopiero do okresu partyjskiego i sasanidzkiego.

Takie szerokie potraktowanie tematu doprowadziło do znacznego rozbudowania części wstępnej i wyraźnego podziału pracy na dwie części. Pierwsza z nich, ma charakter wprowadzenia i jest poświęcona szczegółowej analizie źródeł, a także ukazaniu rozwoju wojsk konnych w Iranie przed Sasanidami. Zamknięciem tej partii studium jest rozdział opisujący sasanidzkie kompanie wojenne.

Druga część analizuje w sposób szczegółowy różne aspekty związane z konnicą wczesnosasanidzką, od uzbrojenia, jej miejsca w irańskiej doktrynie mili-





-: .-Ji# •

8 WSTI}P

tarnej, znaczenia strategicznego i taktycznego, po powiązanie z dywersyfikacją społeczną imperium Sasanidów. Podział ten postanowiono zachować także przy wydaniu doktoratu w formie książkowej, co doprowadziło do jego rozbicia na dwa tomy.

Badania przeprowadzone przy przygotowaniu dysertacji zostały w dużej mierze sfinansowane dzięki środkom uzyskanym z grantu promotorskiego na lata 2011-2013 Kawaleria perska w okresie wczesnosasanidzkim (224-379 po Chr.). Aspekty militarne i społeczne (NN 108 10 1340), którego kierownikiem naukowym był pro( Marek Jan Olbrycht. Środki z grantu umożliwiły pozyskanie wielu materiałów w ramach kwerendy bibliotecznej i muzealnej w Wielkiej Brytanii, pozwalających na uzupełnienie badań przeprowadwnych w 2008 r. w Londynie, w ramach stypendium Fundacji z Brzezia Lanckorońskich, a także w Miinster w 2009 r., gdzie przebywałem jako stypendysta programu Erasmus. Najważniejszą częścią prac badawczych sfinansowanych z grantu był wyjazd naukowy do Iranu, który pozwolił na pogłębione studia nad sasanidzką ikonografią, zaznajomienie się z zabytkami z epoki sasanidzkiej, a także konsultacje z irańskimi uczonymi, co miało istotny wpływ na ostateczne wnioski i ksztah niniejszego opracowania.

Rozprawa powstała przy życzliwej opiece naukowej pro( Marka Jana 01-brychta, którego cenne rady i wskazówki pozwoliły uniknąć wielu błędów, a także zapewniły pracy odpowiedni poziom merytoryczny, choć odpowiedzialność za wszelkiego rodzaju niedociągnięcia spoczywa oczywiście wyłącznie na mnie. Uwagi pro( Olbrychta wielokrotnie stanowiły inspirację do pogłębionych studiów nad pomijanymi wcześniej zagadnieniami, a także do znacznego rozszerzenia bazy źródłowej, co wpłynęło w sposób istotny na całoksztah pracy. Osobne podziękowania należą się Profesorowi za nieodmienną cierpliwość, a także zachętę do samodzielnego wyciągania wniosków. Bardzo pomocne były również opinie i komentarze pro( Valerego P. Nikonorova, które pozwoliły na nowo przemyśleć wiele zagadnień, w tym datację niektórych zabytków z epoki wczesnosasanidzkiej. Wyrazy wdzięczności składam także pro( Daryoushowi Akbarzadehowi, za przygotowanie doskonałych warunków pracy w teherańskim Muze-je Bastan (National Museum, Tehran) oraz mgr Masoumeh Ahmadi, za życzliwą opieką i pomoc podczas pobytu w Iranie. Na podziękowania zasłużył również Morteza Mehrparvar, którego osobiste zaangażowanie i znajomość kraju pozwoliły mi dotrzeć do wielu trudno dostępnych stanowisk archeologicznych. Osobne podziękowania należą się pro( Nicholasowi Sekundzie i pro( Tomaszowi Polańskiemu, którzy jako recenzenci rozprawy poprzez swoje uwagi i wskazówki wydatnie przyczynili się do jej ostatecznego ksztahu. Specjalne podziękowania kieruję do mgr. Patryka Skupniewicza, którego spostrzeżenia wielokrotnie zmuszały do przemyślenia wcześniejszych poglądów.

Iran od czasów najdawniejszych znany był ze znakomitej jazdy. Nieprzypadkowo już starożytni Babiloóczycy nazywali ten kraj bit aspatu, czyli Krajem Ko-





WsTęP 9

ni a 1. Nazwa ta wy1 .1mie wskazywała na znaczenie konia i broni jezdnych w postrzeganiu Irańczyków przez sąsiadujące z nimi nacje. Wynikało to w dużej mierze ze specyficznej roli konia i konnicy w kulturze starożytnego Iranu 2•

Znaczenie konia wzrosło jeszcze po podboju Iranu przez koczowniczych Parnów '. Okres ich rządów wedle opinii G. Wiedengrena dał początek Epoce Kawalerii\ co dobrze oddaje pierwszorzędne znaczenie wojsk konnych w sztuce wojennej i kulturze państwa Arszakidów. Bezpośrednimi sukcesorami tej tradycji byli Sasanidzi, którzy kontynuowali partyjski e wzorce, przyznając konnicy prymat nad innymi formacjami zbrojnymi s.

Celem poniższego opracowania jest próba scharakteryzowania roli kawalerii w Iranie w pierwszych stuleciach panowania Sasanidów. Przedmiotem studiów obok aspektów natury militarnej, takich jak uzbrojenie, strategia i taktyka, współdziałanie z innymi rodzajami wojsk oraz miejsce we wczesnosasanidzkiej sztuce wojennej, jest również przedstawienie statusu jeźdźca w społecznej strukturze, a także pośrednio kulturze Eranszahru.

Zakres czasowy studium obejmuje lata 224-379 i rozpoczyna się panowaniem Ardaszira I (224-242), a kończy rządami Szapura II (309-379). Na początek tego okresu, obejmującego czasy Ardaszira I (224-242) i jego synaSzapuraI (242-2 72), przypadł wzrost siły Iranu, który zbiegł się z osłabieniem jego dwóch najważniejszych rywali - Rzymu i władztwa Kuszanów. Mimo niewątpliwych sukcesów dwóch pierwszych Sasanidów, takich jak podbój Hatry czy podporządkowanie władzy Ktezyfonu imperium Kuszanów, Irańczycy nie zdołali uzyskać trwałej przewagi nad państwem rzymskim. Za następców Szapura I państwo Sasanidów przeżywało kryzys, czego widomym znakiem było zdobycie perskiej stolicy przez cesarza Karusa. Nieudana próba restytucji potęgi Eranszahru podjęta przez Nerseha (293-302) zakończyła się ostatecznie porażką. Fanowanie Szapura II (309-379) otworzyło nową epokę świetności Iranu. Sasanida musiał działać w okolicznościach odmiennych od swojego wielkiego imiennika, dziedzicząc państwo osłabione, z nadwątlonym autorytetem monarchy. Zmieniła się również sytuacja międzynarodowa. Obok tradycyjnego przeciwnika, którym był Rzym, pojawił się nowy - przybyli z głębi stepów Chionici. Koczownicy zostali szybko zwyciężeni przez Irańczyków, ale nie udało się trwale złamać ich potęgi. Była to zapowiedź przemożnej roli nomadów, jaką kolejne fale stepowców odgrywały w polityce Iranu w V i VI stuleciu~>.

1 Cardascia 1951: 8.

' Shahbazi, A sb. i In Pre-Islamic Iran.

' Niezwykle charakterystyczna jest relacja Justyna, piszącego o Partach: Equis om ni tempo re vectantur; ii/i s bel/a, ii/i s convivial, i/lis publica a c privata officia obeunt; super i/los i re, consistere, mercari, colloqui. Hoc den i q ue discrimen in ter servos li berosą ue es t, quod servi pedibus, li beri non 11isi equis incedunt O ust. 41.3.4). O koczowniczych korzeniach Parnów/Partów i ich scytyjskim obrazie w źródłach klasycznych Ol brych t 2003.

'Wiedengren 1976:253.

'·Michalak 1987: 77; Nikonorov 2005: 156; Olbrycht 2010a: 259.

' Polityczne dzieje Iranu pod rządami Sasa n idów były tematem licznych opracowań. Pierwszą mo-





lO WsTąP

Od okresu późnoachemenidzkiego rola jazdy w irańskiej armii ciągle wzrastała, aby za Arszakidów i Sasanidów ostatecznie zdominować siły zbrojne Iranu, stanowiąc ich najwartościowszy i najliczniejszy komponent 7• Irańska kawaleria ( śrdpers. aswaran/ sawaran) w epoce S asanidów cieszyła się zasłużoną opinią bitnej i walecznej. Znamienne, że niezwyciężeni synowie kapitolińskiej wilczycy, sobie przyznając prymat w piechocie, uznawali pierwszeństwo Irańczyków w konnicy8• Sukcesy jazdy na polu bitwy byłyby niemożliwe bez odpowiednich wierzchowców. Z nisajskich równin Medii 9 pochodziły najsławniejsze antyczne rumaki, konie nisajskie (NY]cra[ou~ 11crou~), cenione daleko poza irańskimi granicami. Już Asyryjczycy najeżdżając zachodni Iran pobierali z Medii daninę w postaci nisajskich wierzchowców 10• Jako pierwszy z zachodnich autorów o nisajskich koniach pisał Herodot, wzmiankując, że Persowie używali ich w trakcie wojny z Grekami za Kserksesa I 11 • S trabon wymieniał nisajskie wierzchowce przy okazji opisu Medii, zaznaczając, że były używane przez perskich królów 12•

Polibiusz odnotował obecność nisajskich koni w armii seleukidzkiego króla Antiocha N 13• Rumaki z tego regionu były chlubą Iranu także w czasach sasanidzkich, o czym wspomina Ammianus Marcellinus 14•

Tradycyjnie mocne znaczenie broni jezdnych w siłach zbrojnych Iranu przekładało się bezpośrednio na charakterystyczny kształt wojennego kunsztu Irańczyków, tak odmiennego od wzorców znanych z Rzymu. Irańczycy posługiwali się orężem dostosowanym do walki z końskiego grzbietu, od kawaleryjskich kopii po asymetryczne łuki o odpowiednio krótszych łęczyskach. Fanowanie pierwszych królów z dynastii Sasanidów przypadało na czas wyraźnych

nografię poświęconą historii imperium Sasanidów opublikował G. Rawlison, wydając w r. 1884 T he Seven Great Monarchies ojthe Ancien t Eastern World: Vo/7. (oj7) T he Seventh Monarchy: History ofthe Sassanian or New Persian Empire. Olbrzymi wpływ na całe pokolenia badaczy sasanidzkiego Iranu wywarło dzieło A. Christensena L' Iran sous /es Sassanides (l wyd. w 1938, druga, rozszerzona edycja w 1944 r.) Kopenhaga. Do najważniejszych studiów poświęconych sasanidzkiemu Iranowi należą prace V.G. Lukonina {1969): Kultura Sasanidskogo lrana, Moskva; R.N. Frye {1983): The Politi.:al History oj l ran Under the Sasanians [w:) Yarshater (ed.), 116-180; (1984): T he History o_t"Ancient Iran, Mi.inchen, 281-340; K. Schippmanna (1990): Grund:;:iige drr Geschichte des sasanidischen Rriches, Darmstadt; J. WiesehOfera {1996): Ancien t Persia From 550 BC to 650 AD, London, New York, 151-222; B. Dignas, E. Winter {2008): Rome and Persia in Late Anti<juity. Neighbours and Ri1•als, Cambridge; P. Pourshariati {2008): Decline and Fal/ ojthe Sasanian Empire. The Sasanian-Parthian Ct>njederacy and the Arab Conquest oj lm n, London/New l'ork; T. Daryaee {2009): S11sani.m Pers1.1. T he Rise and Fali oj an Empire, London/New York; A. Canepa (2009): T he Two eycs ·~f the E,Irth, Berkeley: M .J. Olbrycht (2010): Iran starożytny. V. Iran pod panowaniem Sasa n idów (22-1-651) [w:) Krasnowolska (ed.), 223-285; B. Składanek (1999): Historia Persji, t. l, Warszawa. 7 Olbrycht 2003: 80-81, 92·97; 2010a: 259. 8 Hdn. 4.10.1.

• Herzfeld 1968: 8; Schmitt, Nis.iya. 10 Shabani 2005: 8. 11 Hdt. 3.106.2; 7.40. 2-4. 11 Strab. 11.13.7; 11.14.9. 11 Plb. 30.25.6. 14 Amm. 13.6.30.





WsTęP II

zmian w uzbrojeniu konnicy, których początek sięgał prawdopodobnie II/III stulecia po Chr. Pojawiły się wówczas nowe typy pancerzy, szłomów i mieczy. Rzymianie zdając sobie sprawę z walorów wojsk konnych swego wschodniego sąsiada, przy organizacji własnych formacji jazdy wzorowali się na Irańczykach. Proces ten, zapoczątkowany w okresie późnopartyjskim, przybrał znacznie na sile za panowania pierwszych Sasani d ów. Gdy w 65 l r. Eranszahr upadł pod ciosami muzułmańskich najeźdźców, ekwipunek i uzbrojenie konnych w Rzymie 1s i Iranie niewiele się różniło.

Rola konnicy w Iranie wykraczała daleko poza aspekt militarny. Wynikało to w dużej mierze z odziedziczonej po Arszakidach strukturze i organizacji armii, ściśle powiązanej ze stratyfikacją społeczną Władztwa Ariów /Irańczyków (part. Arjanszahr, śrdpers. Eranszahr), która powstała w wyniku podboju Iranu przez Parnów 1 ~. Nieliczne, doborowe jednostki ciężkiej kawalerii były tworzone przez irańską arystokrację, stanowiącą również polityczną elitę imperium. Znacznie liczniejsi, lekkozbrojni konni łucznicy byli rekrutowani z biedniejszej szlachty i mas pospólstwa 1-. Znalazło to odbicie w kulturze i sztuce, dążącej do podkreślenia znaczenia jazdy. Nieprzypadkowo królowie portretowali się jako kawalerzyści, a długi miecz - niezbędna część ekwipunku konnego wojownika - stał się

symbolem prestiżu i przynależności do warstwy uprzywilejowanej 18•

Zdecydowana większość studiów poświęconych epoce Sasanidów ogranicza się do historii politycznej, wzbogacanej obserwacjami dotyczącymi religii, organizacji społeczeństwa bądź sztuki. Problematyka militarna bywa w tych pracach najczęściej traktowana marginalnie, przy czym uczeni podejmujący ten temat najczęściej koncentrują się na armii po reformach Husrawa I Anaszirwana ( 531-575 ). Takie podejście w dużej mierze wynika z charakteru źródeł, zdecydowanie liczniejszych dla okresu późnosasanidzkiego i najczęściej pobieżnie traktujących sprawyzwiązane z wojskowością. Postawa taka jest doskonale widoczna w dzielach A. Christen-

19 R F 10 R Ghir hm 21 K S hi 22 VG Luk . 23 T D sena , . rye 1 . s ana 1 . c ppmanna 1 . . oruna 1 . ary-aee141 E. Wintera i B. Dignas25 oraz K. Maksymiuk26•

" Z perspektywy Iranu podział Imperium Romanum w 395 r. na Cesarstwo Zachodniorzymskie i Wschodniorzymskie nie miał większego znaczenia. Dla Irańczyków był to nadal ten sam przeciwnik. Także mieszkańcy wschodniego cesarstwa nadal uważali się za Rzymian i mieszkańców imperium rzymskiego. Użycie w tym miejscu terminu Rzym, a nie Bizancjum miało na celu podkreślenie tej politycznej ciągłości.

"Olbrycht 2003a: 77, 81; 2010a: 205.

,- Olbrycht 2003a: 80-87: 2010a: 204,259.

"Gunter,Jett 1992: 217; Harper 1978:83.

"Christensen A. (1944): L' frans sous /es Sassanides, Copenhague.

2° Frye R.N. ( 1983): T he Political History o f Iran Under the Sasanians (w:) Yarshater (ed.), 116-180.

" Ghirshman R. (1962): Iran: Parthians and Sassanians, London.

" Schippmann K. (1990): Grundziige der Geschich te des sasa11idischert Reiche s, Darmstadt.

" Lukonin V.G. (1969): Kultura Sasanidkogo !rana, Moskva.

"Daryaee T. (2009): Sasanian Persia. The Rise and Fal/ ofan Empire, London/New York.

" Dignas B., Winter E. (2007): Rom e and Persia in La te Antiquity. Neighbours and Riva/s, Cambridge.

'' Malc.symiuk K. (2005): Polityka Sa sanidów wobec wschodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego w lli





12 WSTĘP

Następną kategorię stanowią publikacje prezentujące wojskowość sasanidzki ego, bądź szerzej, starożytnego Iranu, takie jak opracowania J. Allana 27, V.A. Dmitreva 28, M.J. Olbrychta 29 i A.Sh. Shahbaziego 30• Do kolejnej grupy należy zaliczyć prace poświęcone zagadnieniom związanym bezpośrednio z sasanidzką kawalerią, jej uzbrojeniem, ekwipunkiem i genezą, a także znaczeniem tej formacji w Iranie. N ależytu wymienić studiaA.D.H. Bivara 31 , V.A. Dmitreva 32,

H. von Galla 33, J. F. Haskinsa 34, K. Masi 35, M. Mielczarka 36, M. Michalaka 37,

H. Nickela 38, V.P. Nikonorova 39, M.J. Olbrychta 40, H. Seyriga 41 , P. Skupniewicza 42• Osobną kategorię stanowią prace o charakterze populamym autorstwa K. Farrokha 43, D. Nicoile 44 i P. Wilcoxa 45•

w. n.e., Siedlce.

27 AllanJ.W.,Armor [w:] Enlr (www.iranicaonline.org).

28 Dmitrev V.A. (2006): Armiya i voennoe delo w sasanidskom Irane po dannym Ammiana Marcellina [w:) Nikonorov (ed.), 397-426.

29 Olbrycht M .J. (2010a): Iran starożytny [w:) Krasnowolska (ed.), 26-285.

30 Shahbazi A.Sh., Army I. Pre-Islamic Iran [w:) Enlr (www.iranicaonline.org).

31 Bivar A.D.H. (1972): Cavalry Equipment and Tactics on the Euphrates Frontier, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 26,271-291.

32 Dmitrev V.A. (2008): Vsadniki v sverkaishchey bronie. Voennoe de! o sasanidskogo I rana i istoria rimsko-persidskich voin, Sankt Petersburg.

n von Gall H. (1990): Das Reiterkampfbild in der iranischen und iranisch beeinflussten Kunst parthischer und sasanidischer Ze i t (Teheraner Forschungen 6), Berlin.

" HaskinsJ.F. (1952): Northern Origins of"Sasanian" Metalwork, Artibus Asiae vol.15, no. 3. 241-26~.

35 Masia K. (2000): T he Evolution ojSwords and Daggers in the Sasanian Empire, Iranica Antiqua, vol. XXXV, 185-289.

36 Mielczarek M. (1993): Cataphracti and Clibanarii. Studies oj Heavy ArmoureJ C.zvulry ojthe Ancient WorldŁódź.

37 Michalak M. (1987): The Origins and Development ojSassanian He ary Camlry, Folia Orientalia, 24, :'3-86.

38 Nickei H. (1973): A bo ut the Sword ojthe Hunsand t he "Urepos" ojthe Steppes, Metropolian Museum Journal, vol. 7, 131-142.

39 Nikonorov V.P. (1985): The Development oj Horse Dejensive Equipment in the Antique Epoch [w:) Kruglikova !.T. (ed.), 30-35.

40 Olbrycht M .J. (2001): The Origins ojthe ArsaciJ Parthian Cavalry: Som e Remarks [w:] Masson (ed.) 108-111; (2003a): Parthia and Nomads oj Central Asia. Elemwt ofSteppe origin in the Social and Military Developments oj Arsacid Iran, Orientwissenschaftliche Hefte. Mitteilungen des SFB "Differenz und Integration" S: Mi litarund Staatlichkeit 12, 69-109; (2010b): K vaprosu o proiskhodhenii konmo· katajraktov v Iranie i Sredniei Azii [w:] Erofeeva, Zhanaev, Masanova (eds.), óó-85.

41 Seyrig H. (1937): Armes et costumes inwiens de Palmyre, Syria XVIII, 4-31.

42 Skupniewicz P., (2006a): O ciężkozbrojnej je:!dzie Sasanidów, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia XXX- Nauki humanistyczno-społeczne, zeszyt 379, 151-!'14; kupniewicz P. zone przez Ardach(2006b) O tarczwcll sasarudzkiej jazdy, Acta Militaria Mediaevalia II, 9-21; (2006cl: StiSani<lrl plate armor, Fasciculi Archaeologiae Historicae XXII, 19-34; (2007): Ada Militaria Mediaevali,z III, Hełm wojownika prudstawio1ugo na kapitelu w T,zk e Bostan, 9-28; (2008): Latt· Rome's Nemesis. Sassanid armored cavalry, Ancien t Warfare vol. l, issue 4, 22-27.

43 Farrokh K. (2005): Sassanian E lite Ctll•alry AD 224-624, Oxford; (2007): Shadows i11 th( Desser t. Ancien t Persia at War, Oxford.

H Nicoile D. (1996): Sassanian armies. T he Iranian Empire tarły 3rd to mid-7'h centurie> AD., Stockport.

45 Wilcox P. (2001): Rome's Enemies (3). Parthians and Sassan id Persillns, Oxford.





13

Na badaniach historii sasanidzkiego Iranu na długi czas zaważyła błędna interpretacja relacji KasjuszaD i ona 46, Herodiana 47 i Zonarasa 48.lnformacje zawarte w dziełach antycznych historyków pozwoliły uczonym dostrzec w rewolcie Ardaszira I nie tyle kolejną uzurpację, zjawisko częste w historii partyjskiego Iranu 4~, ale działanie mające na celu restytucję imperium Achemenidów~0. Wedle tego poglądu syn Papaga dążył do odtworzenia Iranu w granicach z czasów potęgi staroperskiego państwa oraz zreformował na wzór achemenidzki armię. Po stuleciach nieobecności w wojsku irańskim pod rządami Ardaszira ponownie, obok konnicy, miała pojawić się piechota. Tak skonstruowane siły zbrojne, nawiązujące do Achemenidów, były przeciwstawiane zdominowanej przez formacje jazdy armii Partów 51 •

Agresywną, ofensywną politykę Ardaszira I (224-242) i Szapura I (240-2 71), porównywano z dziejami państwa Arszakidów, które w II stuleciu trzykrotnie stało się obiektem rzymskich inwazji, zwieńczonych zdobyciem Ktezyfonu. Nowe, ekspansywne i scentralizowane w opinii uczonych imperium, stworzone przez Ardaszira l, zyskało sobie w nauce nazwę nowoperskiego, dla podkreślenia rewitalizacji achemenidzkich, staroperskich wzorców i odróżnienia od słabego, podzielonego na wpół niezależne królestwa państwa partyjskiego 5\ rządzonego przez barbarzyńską, skorumpowaną hellenizmem dynastię 53 Arszakidów 54•

Pogłębione studia nad źródłami historycznymi, wraz z pojawieniem się nowych odkryć archeologicznych, wymusiły nowe zdefiniowanie roli i znaczenia Arszakidów w dziejach Iranu. To Partowi e, nie Sasanidzi, jako pierwsi odwołali się do achemenidzkiego dziedzictwa i przywrócili Iranowi podmiotowość oraz mocarstwowy status, utracony wskutek najazdu Aleksandra Wielkiego 55•

" Cass. Dio 80.3.4.

,- Hdn. 6.2.1-2,5-6.

'' Zon. 12.15.

•• Wolski 1996: liS.

'" Christensen 1944:218.

" Shahbazi, Anny I. Pre-Islamic Iran.

'' Poważnym problemem przy badaniach nad organizacją monarchii Arszakidów było zbyt dosłowne traktowanie przez współczesnych uczonych grecko-łacińskiej terminologii, stosowanej przez autorów klasycznych, nie zawsze dokładnie oddającej charakter i specyfikę irańskich instytucji. Takie podejście musiało prowadzić do złych interpretacji i pociągać za sobą błędne wnioski, co zauważył J. Wolski (Wolski 1996: 134). M.J. Olbrycht zwrócił uwagę na fałszywe traktowanie centralizacji jako procesu bezwzględnie pozytywnego, wzmacniającego potencjał państwa. Imperium Partów, mimo że składało się z krajów o dużej samodzielności, rządzonych często przez lokalne dynastie, okazało się bytem politycznym nie tylko nadzwyczaj trwałym, na co wskazuje długość jego istnienia (247 przed Chr.-224 po Chr.), ale i ekspansywnym i zdolnym do przeciwstawienia się Rzymowi (01-brycht 20l0a: 221-222).

11 Określenie to, przytoczone przez]. Wolskiego, doskonale oddaje poglądy całych pokoleń uczonych starszej daty, odmawiających Arszakidom zdolności politycznych i kulturalnych (Wolski 1988: 18).

" Tematem fałszywego przypisywania Partom filhellenizmu i traktowania kultury helleńskiej jako wiodącej w imperium Partów zajmował się Wolski 1983; 1996: 88-89,95, 127-130.

·.s Wolski 1996: 130-135,217-219.





14 WsT~P

Także obalenie dynastii Arszakidów w Iranie przez Ardaszira I nie powiodłoby się bez poparcia najważniejszych rodów imperium, które z pochodzenia były partyjski e 56• Wpłynęło to również bezpośrednio na nowe spojrzenie na armię Sasanidów, która bezpośrednio kontynuowała wzorce partyjski e 57, nie zaś

achemenidzkie SM.

Wojny prowadzone od początków rządów Ardaszira I prawie przez całe jego panowanie wykluczały głębsze reformy systemowe. Liczne konflikty zbrojne za czasów jego syna Szapura I również nie sprzyjały podobnym zamierzeniom. Większe zmiany w irańskiej wojskowości przyniosły dopiero czasy Husrawa I, jednak wbrew dawniejszym poglądom 59 nie były one na tyle głębokie, by diametralnie odmienić strukturę sasanidzkiej armii. Do końca istnienia imperium Sasanidów to jazda była najliczniejszą bronią w siłach perskich, a związek taktyczny ciężkiej kawalerii i lekkozbrojnych konnych łuczników stanowił podstawę irańskiej strategii i taktyki. Piechota w armii Ardaszira I również nie była wynikiem żadnych zmian strukturalnych, wprowadzonych w irańskich siłach zbrojnych przez tego króla, bowiem w wielkich ilościach występowała już w wojsku partyjskiego Iranu 60•

2. CHARAKTERYSTYKA BAZY ŹRÓDŁOWEJ

2.1. ŹRÓDŁA PISANE

Współczesna nauka dysponuje zbiorem licznych źródeł pisanych dla epoki Sasani d ów. Po raz pierwszy w dotychczasowych dziejach Iranu źródła orientalne (irańskie, armeńskie i muzułmańskie) przewyższają swą liczbą źródła zachodnie. Ważną ich część stanowią źródła średnioperskie, które obejmują teksty o charakterze historycznym, religijnym, prawniczym, ale także księgi mądrościowe, poetyckie i epickie. Teksty te zasadniczo reprezentowały oficjalne stanowisko dworu i arystokracji, mając głównie charakter propagandowy. Pomimo tego bogactwa, zdecydowanie więcej materiałów zachowało się dla okresu późnosasanidzkiego 61 • Rzutowało to w istotny sposób na całościowe postrzeganie historii sasanidzkiego Iranu. Uczeni często przenosili cały szereg zjawisk typowych dla monarchii Sasanidów w V i VI w., takich jak widoczne dążenie do większej centralizacji, podział wojska na cztery główne armie czy struktura społeczna, na stulecia wcześniejsze ~2 •

16 Kontynuację wzorców arszakidzkich i konicczno~ić oparcia władzy Ardaszira na partvjskiej arvstl1kracji

podkreślali P. Pourshariati (Pourshariati 2008: 37, 42) i MJ Olbrvcht (Olbrycht 20\0a: 202,224\.

S' Mielczarek 1993: 114; Mich.11Jk: 1987: :--7; Nikonorov 2005: 156; Olbrycht 20\0a: 259.

s• Shahbazi, Ar my l. Prdsl,unic Iran.

s• Chaurnant 1961: 311·312; Christensen 1944: 74; Dillemann 1961; Shahbazi, Anny l. Pre-lslam•.:

Iran.

6° Na obecność piechoty w wojskach partyjskich uwagę zwracali Nikonorov 2006: 144-145; 01-brycht 2003b: 80; Pourshariati 2008:94-96: Wolski 1996: 121.

61 Christensen 1944: 50-61; Trinkaus 1981: 16-20.

61 Taka wizja dziejów Iranu została zawarta w monumentalnym dziele A. Christensena (Christensen





WsTęP 15

Należy postawić pytanie, na ile źródła literackie z epoki późnosasanidzkiej można uważać za reprezentatywne także dla pierwszych wieków panowania Sasanidów w Iranie. Wyraźną cezurę czasową, oddzielającą oba okresy od siebie, wyznaczają powstanie Mazdaka 61 i panowanie Husrawa I Anaszirwana (O nieśmiertelnej duszy) ( 531-579) M. Reformy przeprowadzone przez tego monarchę w sposób istotny odmieniły charakter państwa perskiego, przy czym wbrew dawniejszym, zdecydowanie pozytywnym ocenom poczynań króla, współcześnie dostrzeżono szereg negatywnych efektów jego działań 65•

Obecnie istnieją liczne wydania i kompilacje źródeł irańskich do historii sasanidzkiego Iranu. Wybór najważniejszych źródeł do historii Sasanidów, wraz z krytycznym komentarzem zebrał J. Gagetil. Niezwykle pomocne są dwa zbiory, tematycznie obejmujące dzieje konfliktu monarchii Sasanidów z Rzymem. Pierwszy z nich, autorstwa M. H. Dodgeona i S.N.C. Li e u 66, zawiera materiały do lat 226-363, czyli okresu od rządów Ardaszira I do Szapura II. Praca, po raz pierwszy wydana w 1991 r., doczekała się licznych reedycji; w niniejszym opracowaniu korzystano z najnowszego wydania z 2002 r. Wartość publikacji M. H. Dodgeona i S.N.C. Lieu wynika z zebrania w jednym tomie materiałów irańskich, rzymskich, armeńskich, syryjskich i muzułmańskich. Podobną strukturę posiada kolejny zbiór, obejmujący lata 363-630, przygotowany przez G. Greatrex i S.N.C. Lieu 6~. Chronologicznie kontynuuje on dzieje konfliktu pomiędzy oboma mocarstwami za panowania Szapura II, a kończy się w 630 r. wraz z ostateczną klęską Iranu w wojnie z Rzymem, rozpoczętej przez Husrawa II Abarweza (Zwycięzcę).

Pokaźną liczbę różnorodnych źródeł (wschodnich i rzymskich) zawiera praca E. Wintera i B. Dignas poświęcona relacjom sasanidzkiego władztwa z pań-

1944), które miało istotny wpływ na późniejszych badaczy historii Sasanidów. Christensen widział w monarchii sasanidzkiej byt polityczny zbudowany na fundamentach zasadniczo różnych od państwa Arszakidów, co najlepiej było widoczne w Iranie po reformach Husrawa I. Najnowsze publikacje poświęcone historii Sasanidów często polemizują z tezami duńskiego uczonego, podkreślając ciągłość i kontynuację struktury społecznej i organizacji Iranu za Arszakidów i Sasanidów, szczególnie w epoce wczesnosasanidzkiej. Takie podejście, poparte wynikami najnowszych badań i oparte w większej mierze niż uprzednio na analizie źródeł orientalnych, widać doskonale w pracach Pourshariati 2008, Daryaee 2009; Olbrycht 2010a.

"' Christensen 1925; 1944: 316-362; Crone 1991; Daryaee 2009: 26-27, 86-91; Kłima 1977; Olbrych! 2010a: 238-242; Yarshater 1983.

"' Christensen 1944: 362-440; Daryaee 2009: 28-30; Olbrycht 2010a: 242-245; Rubin 1995; Kosrow I i i. Reform s.

"'Jednoznacznie negatywny obraz centralistycznych działań Husrawa I przedstawiła w swojej pracy P. Pourshariati (2008: 97). Najpełniejszą krytykę reform sasanidzkiego monarchy przeprowadził M J. Ołbrycht. Polski uczony zauważył, że zmiany wprowadzone przez króla w dłuższej perspektywie doprowadziły do zubożenia mas mieszkańców imperium oraz wprowadziły państwo w stan permanentnego kryzysu, któremu nic zdołali zaradzić następcy Husrawa l (Olbrycht 2010a: 242-246, 289).

'•' Dodgeon M.H., Lieu S.N.C. (2002): Tiu Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 226-363). A Documentary Hi story, London/New York.

•- Greatrex G., Lieu S.N.C. (2002): T he Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 363-630). A narrative sourcebook, London/ New York.





Kawaleria perska-w-okresie-wczesnosasanidzki-aspekty-spoleczne-i-milit

Education

Transcript of Kawaleria perska-w-okresie-wczesnosasanidzki-aspekty-spoleczne-i-milit