Kamil Szymbor

II e 2007/08

Potop szwedzki to określenie szwedzkiego najazdu na Polskę w 1655 roku w czasie II wojny północnej (1655-1660) i formalnie kończy ją pokój w Oliwie zawarty w 1660 roku. Wojna ta prowadzona była nie tylko przez Szwecję, w czasie wojny zmieniały się zarówno sojusze, jak i siły obu stron. Była ona kontynuacją wcześniejszych wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą, miała także swoje korzenie w sporze o tron Szwecji zapoczątkowanym jeszcze przez króla Zygmunta III Wazę.

Co znamienne pokazała ona słabość Rzeczypospolitej, gdzie szwedzkie sukcesy możliwe były m.in. dzięki współpracy samych Polaków, którymi kierowały często różne motywy. Choć ostatecznie najeźdźcy zostali wyparci z kraju, to koszt zawartych układów był wielki, a zniszczenia materialne i kulturowe są widoczne do dziś.

Geneza

Po europejskiej wojnie trzydziestoletniej Szwecja zyskała silną pozycję na południowych wybrzeżach Bałtyku, miała wielkie bezczynne armie i puste kasy królewskie. Sprawą zasadniczą dla Szwedów stało się więc m.in. zdobycie łupów na żołd dla licznego wojska. Takim łatwym łupem wydawała się być Rzeczpospolita Obojga Narodów, wyczerpana po wojnach z Kozakami Chmielnickiego i Rosją.

 Poza tym Szwedzi kontrolowali handel na prawie całym wybrzeżu Bałtyku, prócz Pomorza, więc zajęcie całego wybrzeża i uczynienie z niego morza wewnętrznego pozwoliłoby Szwedom na rozszerzenie wpływów z handlu.

Dodatkowo Szwedom sprzyjał fakt zaangażowania wojsk Rzeczypospolitej w wojnę polsko-rosyjską.

Na wzajemnych stosunkach cały czas ciążyły roszczenia polskich Wazów do tronu szwedzkiego. Wazowie polscy oprócz tytułu "król polski", używali na pieczęciach i dokumentach, tytulatury królów Szwecji. W takich okolicznościach Hieronim Radziejowski, niegdyś potężny magnat w Polsce, później wydziedziczony i skazany na banicję i śmierć, udał się do króla szwedzkiego Karola X Gustawa, aby namówić go do napaści na Polskę.

Sukcesy szwedzkie  W 1655 roku wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczypospolitej. 21 lipca feldmarszałek Arvid Wittenberg wkroczył z Pomorza do Wielkopolski. Prowadził 14 tysięcy żołnierzy i 72 działa. Pod Ujściem zgromadziło się pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej (13 tysięcy) i 1400 żołnierzy piechoty łanowej. Dowództwo sprawowali wojewodowie: poznański - Krzysztof Opaliński i kaliski - Andrzej Karol Grudziński. 25 lipca pospolite ruszenie skapitulowało i bitwa pod Ujściem została przegrana. Wielkopolska została poddana Karolowi X Gustawowi.   

Wojna

8 września wkraczają do Warszawy, zdobywając stolicę Rzeczypospolitej bez walki. 16 września w bitwie pod Żarnowem Karol X Gustaw pokonał armię Jana Kazimierza. Walkę przerwała ulewa. Korzystając z tego król polski wycofał się z resztą wojska do Włoszczowy. Obecne przy nim pospolite ruszenie rozeszło się do domów. Król ruszył do Krakowa.

Tam pospiesznie zorganizowano obronę pod komendą Stefana Czarnieckiego. 25 września król opuścił Kraków i udał się do swych dóbr na ŚląskuPozbawiony nadziei na odsiecz Stefan Czarniecki, poddał Kraków 17 października.

Na Litwie, 20 października 1655 roku w Kiejdanach, książę Janusz Radziwiłł zerwał unię Litwy z Koroną i podpisał pakt wiążący Wielkie Księstwo Litewskie ze Szwecją, za co król szwedzki zobowiązywał się odzyskać dla Litwy ziemie stracone przez nią w wojnie z Rosją.

By uniemożliwić Janowi Kazimierzowi kontaktowanie się z krajem, szwedzkie wojska obsadziły granicę śląską. W ramach tej operacji miała miejsce próba zajęcia klasztoru na Jasnej Górze. 18 listopada korpus generała Müllera podszedł pod klasztor, a 27 grudnia odstąpili od oblężenia Jasnej Góry. Niemal cała Małopolska wypowiedziała posłuszeństwo Karolowi X Gustawowi. 

16 grudnia w Sokalu hetmani koronni wezwali naród do walki ze Szwedami. 29 grudnia zgromadzone przy nich polskie wojska zawiązały konfederację tyszowiecką. 31 grudnia konfederaci wydali uniwersał, w którym wezwali wszystkich do walki z najeźdźcą i powiadomili o powrocie króla do kraju.

Powrót Jana Kazimierza i zwrot w działaniach wojennych

 Na początku 1656 roku Jan Kazimierz powrócił do Polski ze Śląska We Lwowie Król Jan Kazimierz w dniu 1 kwietnia 1656r. złożył wg tekstu św.Andrzeja Boboli, śluby lwowskie uznające Matkę Bożą Królową Polski. Lwów stał się miejscem koncentracji wojsk królewskich, nie były one jednak zbyt liczne. Oczywiste stało się, że król Karol X Gustaw dążyć będzie do jak najszybszej interwencji zbrojnej pod Lwowem. 19 lutego Szwedzi dogonili Czarnieckiego, pod Gołębiem w czasie, gdy wojsko odpoczywało i polskie siły poszły w rozsypkę. Niebawem Czarniecki zebrał rozproszony oddział i udał się do króla. Maszerując na Lwów Karol X zajął wkrótce Lublin, lecz Zamość odmówił poddania się i Szwedzi nie marnując czasu na jego zdobywanie obeszli twierdzę i szli dalej.

3 marca pod Bełżcem król szwedzki zrezygnował z uderzenia na Lwów na skutek wieści o znacznej liczebności wojska gromadzącego się przy Janie Kazimierzu, mając na swych tyłach polską jazdę prowadzącą wojnę partyzancką, która utrudniała zaopatrzenie i komunikację. W kierunku Lwowa posuwały się także wojska litewskie Pawła Sapiehy.

Wobec zbliżających się sił polskich Karol X poprowadził swą armię nad San i 11 marca dotarł do Jarosławia. Mimo niesłychanego wyczerpania głodem, chorobami, nieustannym czuwaniem, Szwedzi nie dali się rozbić. 30 marca armia szwedzka stanęła pod Sandomierzem. Szwedzi założyli ufortyfikowany obóz. Z Warszawy, 27 marca wyruszył z odsieczą margrabia Fryderyk, prowadząc ze sobą 2500 rajtarów i dragonów. 7 kwietnia pod Warką Czarniecki i Lubomirski rozgromili korpus Fryderyka, dzień wcześniej rozbijając oddział szwedzki pod Kozienicami.

30 maja pod Warszawę przybył Jan Kazimierz i wojska hetmańskie, a wkrótce też stawiły się oddziały Lubomirskiego i Czarnieckiego ściągnięte z Wielkopolski oraz pospolite ruszenie. W sumie pod Warszawą zebrało się ok. 28 tys. wojska regularnego i 18 tys. pospolitego ruszenia. 29 czerwca przyprowadzone z Zamościa ciężkie działa wybiły wyłom w zewnętrznych obwarowaniach stolicy. Masy czeladzi i chłopów zdobyły zewnętrzne umocnienia. 1 lipca garnizon szwedzki skapitulował i zakończyło się oblężenie Warszawy.

Tymczasem 5 kwietnia wojsko Karola Gustawa wyrwało się z blokady i przeprawiło się na prawy brzeg Sanu i już 13 kwietnia król szwedzki stanął w Warszawie, gdzie 14 kwietnia dołączyła do niego reszta jego wojsk.

Już zimą Karol X Gustaw zdał sobie sprawę, że siłami samej Szwecji nie utrzyma zdobyczy w Polsce. Zaczął szukać sprzymierzeńców. Jego wysłannicy dotarli do Bohdana Chmielnickiego, Jerzego Rakoczego i elektora Fryderyka Wilhelma. Plonem tych zabiegów był układ brandenbursko-szwedzki zawarty w Malborku 25 czerwca. Brandenburgia otrzymała województwo poznańskie, kaliskie, łęczyckie i sieradzkie. Garnizony szwedzkie w tych województwach były zastępowane garnizonami brandenburskimi. 

28 lipca armia brandenbursko-szwedzka, pod dowództwem Karola Gustawa, ruszyła na Warszawę. W dniach 28-30 lipca w bitwie pod Warszawą król szwedzki pokonał wojska Jana Kazimierza. Szwedzi ponownie zajęli Warszawę

Dowództwo polskie postanowiło podjąć akcje wymuszające na elektorze zerwanie sojuszu z Karolem Gustawem i w październiku do Prus Książęcych wkroczył korpus hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego, prowadzącego 11 tys. żołnierzy. 8 października Gosiewski rozbił pod Prostkami wojska brandenburskie gen. Georga Friedricha Waldecka. W końcu roku 1656, Szwedzi utrzymywali się jedynie w prawobrzeżnej części Prus Królewskich, na północnym Mazowszu, w Łowiczu, Krakowie i Tykocinie.

Najazd Jerzego II Rakoczego  

Geneza najazdu 6 grudnia 1656 roku został zawarty wieczysty sojusz szwedzko-siedmiogrodzki w Radnot na Węgrzech tzw. traktat w Radnot. Akt ten dopełnił plany przyszłego podziału Rzeczypospolitej - szwedzki król zatrzymywał dla siebie Prusy Królewskie, Kujawy, północne Mazowsze, Żmudź, Inflanty i Kurlandię, Wielkopolskę przekazywał elektorowi brandenburskiemu i księciu Prus Fryderykowi Wilhelmowi, Ukraina została przekazana Bohdanowi Chmielnickiemu, a województwo nowogródzkie jako księstwo dziedziczne – Bogusławowi Radziwiłłowi. Sam Rakoczy miał zyskać m.in. Mazowsze i Małopolskę wraz z dochodowymi złożami soli.

Działania wojenne  W 1657 roku po stronie Szwecji udział w wojnie wziął książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, którego wojska, wspomagane przez Kozaków, wsławiły się wielkimi okrucieństwami.

Licząca 25 tys. armia siedmiogrodzka wkroczyła do Rzeczypospolitej w styczniu i pomaszerowała na Lwów. Tu doszły Rakoczego wieści o trudnym położeniu szwedzkiego garnizonu w Krakowie, więc zawrócił pod Kraków rezygnując z próby oblegania Lwowa. Rakoczy szeroko rozpuścił swe wojska, które zajęły się grabieniem Małopolski, co spowalniało znacznie marsz księcia na Kraków i na czele zaledwie 5 tys. żołnierzy dotarł on do miasta dopiero 28 marca.

Niebawem król szwedzki zaalarmowany grożącą mu wojną z Danią, zdał dowództwo Stenbockowi i pospieszył na Pomorze. Osamotniony Rakoczy poczuł się niepewnie, zdając sobie sprawę z niskiej wartości bojowej swojego wojska. Trzymał się kurczowo korpusu Stenbocka. 20 czerwca Stenbock otrzymał królewski rozkaz, aby odłączył się od Rakoczego i podążył za swym monarchą do Szczecina. W tej sytuacji przestraszony i osamotniony Rakoczy rozpoczął odwrót, a ruszył za nim Stefan Czarniecki. Ponadto Lubomirski ruszył z akcją odwetową na Siedmiogród, gdzie palono, rabowano i zabijano bez litości. Czarnecki dopadł uciekającego przeciwnika na Podolu i rozbił pod Czarnym Ostrowem. 

Rakoczy wycofał się do Międzyboża nad Bohem i zgłosił chęć kapitulacji, którą przyjęto 23 lipca. W sierpniu pod Krakowem stanęła armia cesarska (17-18 tys. żołnierzy) wspierając wojska polskie. 4 września Jan Kazimierz uroczyście wjechał na Wawel, lecz całe miasto było wyniszczone w wyniku 2-letniej okupacji. 

Po najeździe Rakoczego   W roku 1657 Rzeczpospolita uregulowała swoje stosunki z elektorem Fryderykiem Wilhelmem. 19 września zawarto traktat w Welawie, gdzie Polska zrezygnowała z zwierzchności lennej nad Prusami Książęcymi, dzięki czemu Prusy stały się suwerennym państwem. Uzupełnił go traktat zawarty 6 listopada w Bydgoszczy (tzw. traktaty welawsko-bydgoskie), który wiązał Rzeczpospolitą i elektora wieczystym przymierzem.  

Pokój ze Szwecją zawarty został 3 maja 1660 roku w Oliwie i zakończył tą wojnę.

Skutki wojny  

Wojna i okupacja prawie całego kraju przez potop wojsk szwedzkich, spowodowały w Rzeczypospolitej ogromne zniszczenia materialne, wielkie straty dóbr kulturalnych, zagrabionych przez okupanta, także znaczne straty ludnościowe na skutek działań wojennych, głodu i chorób, a wreszcie utratę zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi i przypieczętowanie tego samego odnośnie Inflant. Traktaty welawsko-bydgoskie pozwoliły na umocnienie Brandenburgii na arenie międzynarodowej. 

Kolejnym widocznym do dziś dnia skutkiem wojny są straty materialne i kulturowe. Pomimo, że większość polskich zamków i twierdz poddawała się Szwedom bez walki, to zostały zniszczone i złupione jako potencjalne miejsca oporu. Wiele ze świetnych niegdyś rezydencji po potopie szwedzkim nigdy nie została odbudowana i nie odzyskała świetności, a wizerunki niektórych z nich znamy dzięki pracy szwedzkiego wojskowego - Erika Dahlbergha. Rozgrabiono nie tylko biblioteki i skarbce, wywożono też relikwie świętych (np. św. Stanisława z Krakowa) czy detale architektoniczne (np. marmurowe delfiny z fontanny w zamku królewskim w Warszawie).

Kampania 1655 * bitwa pod Ujściem, 24 lipca 1655, zwycięstwo Szwedów * bitwa pod Wojniczem, 3 października 1655, zwycięstwo Szwedów * bitwa pod Kościanem, 4 października 1655, zwycięstwo Polaków (lecz musieli się wycofać) * oblężenie Krakowa, 25 września - 17 października 1655, zwycięstwo Szwedów * oblężenie Jasnej Góry, grudzień 1655, zwycięstwo Polaków * Bitwa pod Krosnem 7 grudnia 1655 - przełomowe zwycięstwo chorągwi por.Gabriela Wojniłłowicza nad Szwedami i nad oddziałami płk.A. Prackiego.

Zestawienie najważniejszych wydarzeń

Kampania 1656   * bitwa pod Gołębiem, 19 lutego 1656, zwycięstwo militarne Szwedów, taktyczne Polaków * bitwa pod Jarosławiem, marzec 1656, zwycięstwo Szwedów * bitwa pod Niskiem, 28 marca 1656, zwycięstwo Polaków * bitwa pod Warką, 7 kwietnia 1656, zwycięstwo Polaków * bitwa pod Warszawą, 28-30 lipca 1656, zwycięstwo Szwedów * bitwa pod Prostkami, 8 października 1656, zwycięstwo Polaków 

Kampania 1657   * bitwa pod Chojnicami, 2 stycznia 1657, zwycięstwo Szwedów * oblężenie Warszawy, 14-17 czerwca 1657, zwycięstwo szwedzko-siedmiogrodzko-kozackie * bitwa pod Magierowem, 11 lipca 1657, zwycięstwo polsko-tatarskie * bitwa pod Czarnym Ostrowem, 20 lipca 1657, zwycięstwo polsko-tatarskie * bitwa pod Skałatem, 23 lipca 1657, zwycięstwo Tatarów * oblężenie Krakowa - sierpień 1657, zwycięstwo polsko-niemieckie 

Kampania 1658   * oblężenie Torunia, 1 sierpnia-30 grudnia 1658, zwycięstwo polsko-austriacko-brandenburskie 

Kampania 1659   * bitwa pod Szkudami, 18 maja 1659, zwycięstwo Polaków * szturm na Grudziądz, 29-30 sierpnia 1659, zwycięstwo Polaków * starcie pod Głową, 26 października 1659, zwycięstwo Polaków

Źródła1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Potop_szwedzki

2. http://images.google.pl/imgres?imgurl=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Rzeczpospolita_Potop.png/300px-Rzeczpospolita_Potop.png&imgrefurl