Kaledonowie a Piktowie

ISSN 1428-6327

N O W Y F I L O M A T ACZASOPISMO POWICONE KULTURZE ANTYCZNEJ

ROK XVII 2013 NR 1KRAKW 2012

SPIS TRECI:Szymon KoSteK, Starogreckie Tesmoforie .................................................................... 3AnnA MAgdAlenA Woek, Satyra menippejska i Apocolocyntosis Divi Claudii

Seneki ....................................................................................................................... 9edyta SzczureK-maKSymiuK, To wszystko jest u Platona ...................................... 38StAniSAW StAbryA, O antyku w poezji Sylwii Wilczewskiej ................................... 45Joanna KomorowSKa, Idzie o przyszo republiki!: Stevena Saylora dekon-

strukcja legendy Cycerona ..................................................................................... 58MichA norbert FASzczA, Kaledonowie a Piktowie .................................................. 67AdAM JAkub JArych, Kilka uwag o grabiey i wykorzystaniu upw wojennych

w okresie republiki na przykadzie zdobycia Ambrakii przez M. FulwiuszaNobiliora ................................................................................................................ 77

andrzeJ iwo SzoKa, Teagenes z Patras cynicki ilozof i oiara eksperymentu medycznego ........................................................................................................... 83

MichA hAlAMuS, Euergeci Mesambrii ..................................................................... 89WAWrzyniec Micicki, Jak wygldali wojownicy archaicznej Grecji, czyli co

wiemy o pierwszych hoplitach ............................................................................ 101 WieSAW SiedlArz, witynie kultu cesarskiego na terenie dzisiejszej Hiszpanii .... 111PAulinA kuchArSkA-budzik, Filip II i Grb Nr II w Werginie ................................ 120nAtAliA MAeckA, Tanis zapomniana stolica Egiptu ............................................. 135JoAchiM liWA, Zbiory sztuki staroytnej w opactwie benedyktynw w Montser-

rat (Katalonia) ...................................................................................................... 145konStAndinoS kAWAFiS, Konie Achillesa (przekad: J. HaJduK) ............................... 160

Nowy Filomata XVII 2013 (1)2

INFORMACJE DLA AUTORWMateriay zgaszane do druku naley kierowa na adres elektroniczny sekretarza

redakcji ([email protected]). Przyjmowane s wycznie oryginalne artykuy, przekady utworw literackich z jzykw staroytnych i nowoytnych, komunikaty i recenzje. Doczany do tekstu materia ilustracyjny (zdjcia, rysunki, mapy przesyane w formacie .jpg lub .tif) nie moe by wczeniej opublikowany w adnej postaci (drukowanej lub elektronicznej). Redakcja nie zwraca nadsyanych materiaw.

Cytaty aciskie naley zaznaczy kursyw (w przypadku duszych przytocze wskazane jest dodanie przekadu polskiego wraz z nazwiskiem tumacza), wyrazy greckie zamieci w aciskiej transkrypcji, cytaty polskie uj w cudzysw. Odniesienia do autorw staroytnych powinny by podane w oglnie przyjtej skrconej formie (np. Hom. Od. 3.98-101; Thuc. 1.22; Ovid. Am.1.3.1-4). Adresy bibliograiczne naley zamieszcza w przypisach, np.: K. Galinsky, Augustan Culture. An Interpretative Introduction, Princeton 1996, s. 103-107 (dalej: Galinsky, op. cit., s. 133, ewentualnie: Galinsky, Augustan Culture, s. 133); M. Broek, Kolor w elegiach Propercjusza, Meander 40, 1985, s. 369; E. Wipszycka, Grecki Egipt czasw hellenistycznych: imigracja czy hellenizacja, [w:] Wdrwka i etnogeneza w staroytnoci i redniowieczu, red. M. Salamon i J. Strzelczyk, Krakw 2004, s. 81-82; naley zasadniczo unika podawania bibliograii w postaci oddzielnej listy. Do nadsyanych recenzji powinien by doczony peny opis bibliograiczny recenzowanej pozycji cznie z numerem ISBN.

Nowy Filomata XVII 2013 (1) 67

MichA norbert FASzczAuniwerSytet warSzawSKi

KALEDONOWIE A PIKTOWIEProwadzone w ostatnich latach badania powicone staroytnej Szkocji kon-

centruj si przede wszystkim na zagadnieniu rzymskich operacji wojskowych na pnocy Brytanii, jak rwnie na etnogenezie Piktw. Tymczasem gwni przeciwnicy Rzymu na tych terenach, Kaledonowie, znajduj si niejako na marginesie zainteresowania wspczesnych historykw oraz archeologw. Moe si to wydawa o tyle niezrozumiae, e ich nazwa pojawiaa si w dzie-ach antycznych autorw od I a do V w.1, kiedy to Rzymianie zdecydowali si wycofa z wyspy ostatnie oddziay wojskowe. Oznacza to, e Kaledonowie nie znaleli si nigdy w granicach Imperium Romanum, stawiajc mu zacieky i do koca skuteczny opr.

Wedug Publiusza Korneliusza Tacyta Kaledonowie naleeli do grona Bry-tw2, co nie oznacza jednak, e byli pochodzenia celtyckiego, albowiem termin Britanni by powszechnie stosowany wobec wszystkich mieszkacw wyspy3. Jako Caledonii Britanni okrelali ich rwnie: Gajusz Pliniusz Sekundus Star-szy4, Marek Anneusz Lukan5 oraz Marek Waleriusz Marcjalis6. Pomimo braku gbszej releksji nad specyik kulturow Kaledonw Tacyt dostrzega ich od-mienno w stosunku do lepiej znanych Rzymianom przedstawicieli poudnio-wych plemion7.

rdem wiedzy Tacyta na temat pnocnych barbarzycw byy informacje zebrane w latach 7884 przez sztab jego tecia Gnejusza Juliusza Agrykoli, ktrego karierze politycznej i wojskowej powici osobn monograi8. Odno-siy si zatem do I w., podobnie jak dane zawarte w dziele Klaudiusza Ptole-

1 Wszystkie daty pojawiajce si w artykule odnosz si do czasw po narodzeniu Chrystusa, chyba e wyranie zaznaczono inaczej.

2 Tac. Agr. 10-11. 3 B. Gnnewig, Das Bild der Germanen und Britannier. Unterschungen zur Sichtweise von

fremden Vlkern in antiker Literatur und moderner wissenschaftlicher Forschung, Frankfurt am Main 1998, s. 258-263.

4 Plin. Nat. hist. IV 102. 5 Luc. Phars. VI 68. 6 Mart. X 44. 7 Tac. Agr. 11. 8 De vita et moribus Iulii Agricolae (O yciu i obyczajach Juliusza Agrykoli).


meusza9. Wprawdzie aleksandryjski geograf tworzy w II w., lecz przypuszcza si, e wiadomoci dotyczce Brytanii zaczerpn z pracy Marinosa z Tyru, a ten z kolei opiera si na tym samym rdle co Tacyt10. Analiza przepro-wadzona przez Iana A. Richmonda jednoznacznie dowioda, e zasb wiado-moci, ktrym dysponowa Ptolemeusz, odnosi si do okresu rzdw dynastii lawijskiej11, a co wicej: byy mu znane przede wszystkim wybrzea, ujcia rzek oraz porty, co byo prawdopodobnie zwizane ze zlecon przez Agrykol wypraw loty rzymskiej dookoa Brytanii, majc ostatecznie dowie, i jest ona wysp, nie za fragmentem wikszego ldu12.

Tacyt w sposb bardzo oglny umiejscawia siedziby Kaledonw powyej linii Forth Clyde13. W dziele Ptolemeusza przyporzdkowano im natomiast rozlege domeny lece pomidzy Bearly Firth i Pertshire14.

Moliwe, e brak precyzji Tacyta wynika z faktu, i Kaledonowie byli w istocie niejednorodn konfederacj plemienn15, za wiedza Rzymian na temat ich macierzystych terenw nie wykraczaa poza dane zebrane podczas inwazji dokonywanych przez Agrykol. Jeeli udao si w pniejszych latach j skorygowa, to, niestety, nie znalazo to odbicia w treci zachowanych do naszych czasw przekazw rdowych. Trudno byoby przy tym zakada, e napr Rzymian oraz otwarcie nowych szlakw handlowych czcych ziemie Kaledonw z prowincj nie wywary adnego wpywu na geograi polityczn wczesnych Highlands16.

9 Ptol. II 2. 10 E. Birley, The Brigantian Problem, and the First Roman Contact with Scotland, [w:] idem,

Roman Britain and the Roman Army. Collected Papers, Kendal 1953, s. 34; A.L.F. Rivet, C. Smith, The Place-Names of Roman Britain, London 1979, s. 114, 116; J.C. Mann, D.J. Breeze, Ptolemy, Tacitus and the tribes of north Britain, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 117, 1987, s. 85.

11 I.A. Richmond, Ancient geographical sources for British north of Cheviot, [w:] Roman and Native in North Britain, ed. idem, Nelson 1961, s. 131-132.

12 Tac. Agr. 24; D.J. Breeze, Agricola and the Highlands?, Proceedings of the Society of An-tiquaries of Scotland, 120, 1990, s. 55-56; A. Strang, Recreating possible Flavian map of Roman Britain with a detailed map of Scotland, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 128, 1998, s. 426.

13 Tac. Agr.,10, 27. 14 Ptol. II 2. 15 Tac. Agr. 25, 29. 16 Richmond, op. cit., s. 141-142; I. Henderson, The Picts, New York 1967, s. 16. Naley jed-

nak zaznaczy, e prba powizania danych przekazanych przez Ptolemeusza ze wspczesnymi lokalizacjami nastrcza badaczom wielu trudnoci, co powoduje, e w rnych opracowaniach mona spotka si z odmiennym rozmieszczeniem wymienionych plemion. Przykadowo: W.J. Watson, The History of the Celtic Place-Names of Scotland, Edinburgh 1926, s. 21-22; F.T. Wa-inwright, The Picts and the problem, [w:] The Problem of the Picts, ed. idem, Edinburgh 1955, s. 52; Rivet, Smith, op. cit., s. 141, 291; J G.F. Hind, Caledonia and its occupation under the Fla-


Ptolemeusz pokusi si o podanie nazw gwnych ludw zamieszkujcych rodkow i pnocn Szkocj. Byli nimi: Kaledonowie, Wakomagowie, Ta-ezalowie, Wenikonowie, Epidowie, Dekantowie, Kreonowie, Karnonakowie, Kerenowie, Kornawiowie, Smertowie oraz Lugiowie17. Nie widniej wrd nich Piktowie, o ktrych jako pierwszy wspomnia w 297 r. Eumeniusz w treci panegiryku wychwalajcego Konstancjusza Chlorusa18. Ponownie pojawili si oni w anonimowym panegiryku z 310 r., w ktrym gratulowano Konstantynowi Wielkiemu pokonania Kaledonw i innych Piktw19. Jest to bardzo wany argument przemawiajcy za identyikacj Kaledonw jako jednego z plemion (wzgldnie konfederacji plemiennej) wchodzcych w skad szerszej grupy zwa-nej Piktami, jednake gwna wtpliwo zwizana z tak interpretacj polega na moliwoci stosowania przez Rzymian zbiorczego okrelenia wobec grupy ludw, ktra nie musiaa odczuwa wzajemnego poczucia przynalenoci kul-turowej20.

Nazwa Piktowie wydaje si do jednoznaczna, albowiem w jzyku aci-skim pictus znaczy pomalowany21. Sugeruje to, e zostaa ona utworzona na bazie prostego skojarzenia z piktyjskimi wojownikami malujcymi bd tatu-ujcymi swoje ciao. Zwyczaj ten zaobserwowa wrd Kaledonw Agryko-la22, natomiast wrd Celtw zamieszkujcych poudniow Brytani Gajusz Juliusz Cezar23.

Bede zwany Czcigodnym w VIII w. zapisa informacj, i Piktowie dzielili si na pnocny i poudniowy odam24. Jej rdo pozostaje wspczenie nie-znane. By moe chodzio o odnotowanych po raz pierwszy przez Lucjusza Kasjusza Diona Kokcejanusa Maetw oraz znanych z wczeniejszych rde Kaledonw. Wedug rzymskiego historyka pierwsi z nich zajmowali tereny po-oone bliej Muru Hadriana (poniej Muru Antonina), za drudzy oddalone bardziej na pnoc, przy czym obie grupy zostay okrelone jako Brytowie25.

vians, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 113, 1983, s. 375; G.W.S. Barrow, The tribes of North Britain revisited, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 119, 1989, s. 163; Breeze, op. cit., s. 56, 58.

17 Ptol. II 2. 18 Pan. Lat. VIII 11. 19 Ibidem, VI 7. 20 Przykadem mog by celtyccy Pictones zamieszkujcy rejon pooony na wysokoci dol-

nej Loary, cho ich nazwa nie musiaa by wcale zwizana ze zwyczajem malowania cia. 21 S.v. pictus, Oxford Latin Dictionary, Oxford 1968, s. 1377. 22 Tac. Agr. 29. 23 Caes. Bell. Gall. V 14.24 Bede III 4. 25 Dio Cass. LXXV 5, LXXVI 12, 15. By moe kultur Maetw naleaoby wiza z wyod-

rbnion przez Fredericka T. Wainwrighta kultur poudniowych Piktw, zlokalizowan poniej linii Forth (F.T. Wainwright, Souterrains in Scotland, Antiquity, 27, 1953, s. 219-232; idem, A


Pasowaoby to do bardzo oglnego stwierdzenia Bede, cho nie naley wyklu-cza moliwoci, e redniowieczny mnich opar si wanie na swoich antycz-nych poprzednikach.

Gdyby Bede mia na myli wymienione ludy, to naleaoby przyj, e stano-wiy konfederacj mniejszych plemion, albowiem Ptolemeusz wymieni a 16 spoecznoci yjcych w granicach dzisiejszej Szkocji, z czego 11-12 powyej linii Forth Clyde26. W oglnych zarysach pokrywa si to z obserwacjami autorstwa Tacyta27.

W odniesieniu do Piktw znamy nazwy zaledwie dwch plemion sklasyi-kowanych w ten sposb w IV w. przez Ammianusa Marcellinusa: Dicalydo-nes oraz Verturiones28. Pierwsza z nich odnosia si bez cienia wtpliwoci do Kaledonw, poniewa ju Ptolemeusz pisa o Oceanie Kaledoskim stosujc podobny przedrostek (Okeanos Duekaledonios)29.

Przekaz Marcellinusa potwierdza, e Rzymianie w sposb mniej lub bardziej umowny dzielili Piktw na dwa odamy, z czego jeden mieli stanowi Kale-donowie. Oznacza to, e w pewnym momencie termin Piktowie zacz by stosowany wobec szerszej kategorii, obejmujcej wszystkich barbarzycw y-jcych powyej linii wyznaczanej przez Mur Hadriana. Stanowioby to dowd na piktyjskie pochodzenie Kaledonw, bez wzgldu na to, kim w istocie byli Piktowie30.

Moliwe, e w pewnym momencie doszo do procesu, ktry w III w. ob-j swoim zakresem Germanw: niektre spoecznoci zaczy zrzesza si w wiksze grupy plemienne, ktre przeszy do historii pod nazw Frankw, Sa-sw czy Alemanw (Alamanw). Tumaczyoby to, dlaczego u Kasjusza Diona wystpuj tylko dwie zbiorowoci Maetw i Kaledonw. W tym kontekcie przekonujca wydaje si uwaga poczyniona przez Johna Manna, i w obliczu zagroenia ze strony Rzymian doszo do jednoczenia si pnocnych plemion,

souterrain at Longforgan in Pertshire, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 88, 19541956, s. 57-64; idem, The Souterrains of Southern Pictland, London 1963). Przeciwko utosamianiu Maetw i Kaledonw z pnocnymi i poudniowymi Piktami zdecydowanie wy-stpili jednak: I. Armit, The abandonment of souterrains: evolution, catastrophe or dislocation?, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 129, 1999, s. 578; J.E. Fraser, From Cale-donia to Pictland. Scotland to 795, Edinburgh 2009, s. 46-47.

26 Ptol. II 5-7. 27 Zob. przyp. 15. 28 Amm. XXVII 8, 5. 29 Ptol. II 3.30 Problem ten od lat nurtuje badaczy, czego najbardziej wymownym dowodem mog by ty-

tuy dwch opracowa zbiorowych, zawierajcych artykuy czoowych badaczy historii Piktw: The Problem of the Picts, ed. F.T. Wainwright, New York 1955; The Picts A New Look at Old Problems, ed. A. Small, Dundee 1987.


niebdcych w stanie samodzielnie stawi skutecznego oporu najedcom31. Silnym argumentem przemawiajcym za poprawnoci takiego wniosku s

lady cigoci osadniczej na tych terenach, poczwszy od pnego neolitu. Na obszarze Highlands nie odkryto do tej pory adnych ladw inwazji, czy choby przemieszczania si duych grup ludnoci. Prba poczenia z Celtami specyicznego kompleksu budowli odnalezionego w Abernethy (Pertshire), po-mimo intensywnych prb jego odkrywcy Vere Gordona Childe32, ostatecznie okazaa si nie do obrony, a zdeiniowanie tzw. kultury Abernethy nie stao si spodziewanym przeomem. Ostatecznie zwyciya teoria o podbiciu lub zepchniciu przez Celtw ludnoci autochtonicznej na pnoc, potwierdzona przez silne wpywy celtyckie w rejonie Solway Clyde33.

Istniej kolejne argumenty, gwnie natury archeologicznej, potwierdzajce tez, i Kaledonowie stanowili odam grupy ludw zwanych od III w. Piktami.

Pierwszym z nich jest trzeciowieczna inskrypcja odnaleziona w 1891 r. na cmentarzu przylegajcym do monasteru w. Jana w Colchester (Essex). Z powo-du powanego uszkodzenia brzowej pytki jej tre jest w wikszoci nieczy-telna, ale na jednym z lepiej zachowanych fragmentw widnieje nazwa wasna Vepogeni Caledo ()34. Hector M. Chadwick skojarzy j z imieniem jednego z legendarnych krlw piktyjskich, wedug tradycji majcego rzdzi wanie ok. III w. Vepoguenecha35. Gdyby taka interpretacja okazaa si suszna, to mielibymy dowd nie tylko na utrzymywanie przez Rzymian regularnych kon-taktw politycznych z piktyjskimi wadcami, ale rwnie na klasyikowanie Kaledonw jako Piktw36.

Problem polega na tym, e poza przyporzdkowaniem Vepogenusa do ple-mienia Kaledonw nie wiadomo nic na temat kontekstu zamieszczenia jego

31 J. Mann, The Northern Frontier after AD 367, Glasgow Archeological Journal, 3, 1974, s. 35-37.

32 V.G. Childe, The Prehistory of Scotland, Edinburgh 1935, s. 236. 33 E.W. MacKie, The Scottish Iron Age: A Revision Article on the Final Prehistoric Age in

Scotland, The Scottish Historical Review, 49/147/1, 1970, s. 16-17, 29-30. Na terenie Szkocji nie wystpuj przedmioty typu halsztackiego, za artefakty lateskie znajdowane s gwnie w oko-licach domen plemion celtyckich (J.C. Henderson, The Atlantic Iron Age. Settlement and identity in the irst millennium BC, London-New York 2007, s. 198-201).

34 RIB I 191. 35 H.M. Chadwick, Early Scotland, Cambridge 1949, s. 7, 32. 36 Przedstawion przez Chadwicka interpretacj zaakceptowali m. in.: J.R. Morris, The Age

of Arthur, London 1975, s. 186; L. Laing, J. Laing, The date and origin of the Pictish symbols, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 114, 1984, s. 270. Przeciwko utosamia-niu Vepoguenecha z Vepogenusem zdecydowanie wystpia natomiast M. Miller, Matriliny be treaty: the Pictish foundation-legend, [w:] Ireland in Early Medieval Europe. Studies in Memory of Kathleen Hughes, ed. D. Whitelock, R. McKisserick, D. Dumville, Cambridge 1982, s. 158, przyp. 51.


imienia w inskrypcji. Co wicej, nic nie wskazuje na to, aby byo ono zarezerwo-wane wycznie dla przedstawicieli lokalnej dynastii krlewskiej. Dodatkowe wtpliwoci wi si ponadto z wiarygodnoci tzw. Listy krlw piktyjskich, poniewa zostaa ona sporzdzona najwczeniej w IX w. przez Goidelw z Dl Riata (Dalriada), a wic nie przez samych Piktw37. Z tego wzgldu zarwno same postaci, jak i daty ich panowania mog by ikcyjne, bd w najlepszym przypadku dalece nieprecyzyjne.

Bez wzgldu na to, jakie jest rozwizanie zarysowanego powyej problemu, naley zwrci uwag na inn okoliczno: imi Vepogenus/Vepoguenech bez wtpienia moe by uznane za bardzo charakterystyczne, wystpujc zarwno wrd Kaledonw, jak i Piktw.

Drugi argument jest jeszcze bardziej wymowny, albowiem dotyczy wspl-nych elementw kultury materialnej. Jednym z nich by niespotykany na po-zostaych obszarach pnocnego Barbaricum czworoktny ksztat tarcz, prze-bierajcy niekiedy posta zblion do kwadratu. Podczas relacjonowania bitwy stoczonej w 84 r. pod Mons Graupius Tacyt stwierdzi, e Kaledonowie po-sugiwali si w walce dugimi mieczami oraz maymi tarczami38. Zostay one wyobraone na pochodzcym z II w. nagrobku rzymskiego jedca (tzw. The Bridgeness Slab), ktrego oddzia wchodzi w skad legio II Augusta. Opatrzo-na inskrypcj paskorzeba zostaa odnaleziona w 1869 r. w Boness (Borrow-stounness) na obszarze szkockich Lowlands39.

Ukazane na nagrobku tarcze s identyczne z wczesnoredniowiecznymi pik-tyjskimi tarczami znanymi z krzya z Aberlemno czy paskorzeby przedsta-wiajcej tzw. trzech krlw z Orkney. Zachowanie cigoci w zakresie wy-twarzania niektrych elementw wyposaenia ochronnego przez kilkaset lat, przy jednoczesnym utrzymaniu typowej dla terenw wczesnej Szkocji formy, stanowi silny argument przemawiajcy za poprawnoci tezy o piktyjskim po-chodzeniu Kaledonw.

Niestety, w przeciwiestwie do Celtw czy Rzymian, wrd Piktw nie upowszechni si zwyczaj wzmacniania krawdzi tarcz metalowymi listwami, przez co wspczenie jestemy pozbawieni jakichkolwiek dowodw potwier-dzajcych powysz obserwacj w postaci ich fragmentw. Co ciekawe, przy-pominajca piktyjsk tarcza zostaa odnaleziona w bagnie Clonoura, nieopodal Littleton (irlandzkie hrabstwo Tiperrary). Jej ksztat oraz niewielkie wymiary

37 M.O. Anderson, The List of the Kings, The Scottish Historical Review, 28, 1949, s. 108-118; Henderson, op. cit., s. 35, 162-165; A. Woolf, From Pictland to Alba 7891070, Edinburgh 2007, s. 10-11; Fraser, op. cit., s. 44-46, 53.

38 Tac. Agr. 36. 39 E.J. Philips, The Roman distance slab from Bridgeness, Proceedings of the Society of An-

tiquaries of Scotland, 105, 19721974, s. 176-182.


(55 x 35 cm) sugeruj, e w pnocno-zachodniej czci strefy atlantyckiej ist-niay w tym zakresie gboko zakorzenione tradycje, cho fakt, i tzw. tarcza z Clonoura zostaa w caoci wykonana ze skry, kae zachowa ostrono podczas formuowania ostatecznych wnioskw40. Nie sposb jednak przej do porzdku dziennego nad okolicznoci, i wedug twrcw Listy krlw piktyj-skich pierwszy wadca nosi imi Cruithne, ktry to wyraz by rwnie stoso-wany przez Goidelw na okrelenie Piktw oraz staroytnych mieszkacw Ulsteru41.

Innym ladem kaledosko-piktyjskiej kultury materialnej jest specyiczny rodzaj budowli obronnych, zwany broch. Jakkolwiek konstrukcje typu broch wykazuj silne zwizki z architektur neolityczn obszaru atlantyckiego, w szczeglnoci Hiszpanii oraz Irlandii, jak rwnie tzw. round-houses, to zwyko si je uwaa za cile lokaln odmian. Jej opracowanie przypisuje si potomkom ludnoci pucharw dzwonowatych, ktra dotara do Brytanii w 20001800 r. przed Chr.42. Stanowi to potwierdzenie przypuszczenia, e na te-renach wspczesnej Szkocji dominowa nieceltycki komponent etniczny.

Do lat 60. XX w. powszechnie funkcjonowao przekonanie, e brochs byy jedynie modyikacj celtyckiej architektury, przystosowan do grzystych te-renw pnocy43. Sukcesywny postp bada archeologicznych na tym terenie dowid jednak bdnoci takiej interpretacji, tym bardziej, e Celtowie zwykli wznosi oppida nawet na obszarach grskich, pozornie niesprzyjajcych takim inicjatywom44. Obecnie nie ulega ju wtpliwoci, e ten typ budowli upo-

40 B. Raftery, La Tne in Ireland: Problems of Origin and Chronology, Marburg 1984, s. 129; idem, Iron-age Ireland, [w:] A New History of Ireland, I. Prehistoric and Early Ireland, ed. D.. Crnn, Oxford 2008, s. 147.

41 A.P. Smyth, Warlords and Holy Men. Scotland AD 801000, London 1984, s. 59-60; Fraser, op. cit., s. 48, 139. Wprawdzie hrabstwo Tiperrary wchodzi w skad Munsteru, jednake inte-rakcja kulturowa zachodzca pomidzy mieszkacami poszczeglnych regionw Irlandii moga przyczyni si do zaistnienia zjawiska transferu technologii.

42 E.W. MacKie, The Origin and Development of the Broch and Wheelhouse Building Cultures of the Scottish Iron Age, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 21, 1965, s. 112; J.C. Barrett, Aspects of the Iron Age in Atlantic Scotland. A case study in the problems of arche-ological interpretations, Proceedings of the Society of Antiquaries of Scotland, 111, 1981, s. 210; I. Armit, Broch-building in Northern Scotland: the context of innovation, World Archeology, 21/3, 1990, s. 435-445; Henderson, op. cit., s. 125, 152.

43 W.L. Scott, The Problem of the Brochs, Proceedings of the Prehistoric Society, 13, 1947, s. 1-36; idem, Gallo-British Colonies. The Aisled Round-Houses Culture in the North, Proceedings of the Prehistoric Society, 14, 1948, s. 46-125; J.R.C. Hamilton, Excavation at Jarlshof, Shetland, Edinburgh 1956, s. 42; idem, Excavations at Clickhimin, Shetland, Edinburgh 1968, s. 8.

44 Charakterystycznym przykadem s walijscy Sylurowie, ktrzy posiadali na swoim teryto-rium od kilku do kilkunastu oppida, pomimo tego, e transport materiaw niezbdnych do ich wybudowania musia niekiedy nastrcza wielu trudnoci (R. Howell, Searching for the Silures. An Iron Age Tribe in South-East Wales, Stroud 2010, s. 35-49).


wszechni si poprzez intensywne kontakty kulturowe utrzymywane z miesz-kacami Szetlandw, Orkadw oraz Caithness, a zatem nie tylko nie mia nic wsplnego z Celtami, ale nie wykroczy poza poudniow granic osadnictwa piktyjskiego45.

Dodatkowo potwierdzaj to niebudzce wtpliwoci interpretacyjnych zna-leziska celtyckich oppida ze szkockich Lowlands, odpowiadajce swoim za-sigiem ziemiom zajmowanym przez Damnonw, Nowantw, Wotadynw i Selgowiw najdalej wysunite na pnoc ludy celtyckie, ktrych zaklasyi-kowanie etniczno-kulturowe jest pewne, tak ze wzgldu na informacje zawarte w dzieach antycznych autorw, jak i reprezentowany przez nie typ kultury ma-terialnej46.

Problem pochodzenia Kaledonw jest typowy dla bada nad rzymsk wiedz geograiczn oraz etnograiczn okresu cesarstwa. Brak jednolitych kryteriw, w oparciu o ktre konstruowano opisy, sprawia, e gwnym punktem odnie-sienia byy dla autorw przede wszystkim ich wasne wyobraenia na dany te-mat. Wzorowanie si na charakterystyce Scytw nakrelonej przez Herodota z Halikarnasu, jak rwnie powszechne zaakceptowanie wizji Hippokratesa z Kos, ktry jako pierwszy sformuowa tez o wpywie rodowiska naturalne-go na zachowanie czowieka47, dodatkowo zaciemniaj i tak ju zoony ob-raz. Ograniczone zainteresowanie ludami zamieszkujcymi szkockie Highlands byo o tyle zrozumiae, e ich dokonania cywilizacyjne nie przycigay wik-szej uwagi Rzymian, za powicone im wzmianki w rdach miay suy przewanie ukazaniu zagroenia pyncego ze strony wiata barbarzyskiego.

Cho mona by zakada, e ignorancja Rzymian bya uzasadniona peryfe-ryjnym pooeniem ziem nalecych do Kaledonw, to ten sam problem do-tyczy plemion o duo wikszym znaczeniu dla historii Rzymu. Cymbrowie, z ktrymi republika toczya cikie zmagania w latach 113101 przed Chr., zostali jednoczenie uznani przez Pliniusza Starszego za przedstawicieli dwch rnicych si od siebie odamw Germanw, a co wicej: przypisano im dwa rne, znacznie od siebie oddalone terytoria48. Dodatkowo Rzymianie mieli powane wtpliwoci, czy przyszo im si wwczas mierzy z Celtami, czy

45 R. Hingley, Society in Scotland from 700 BC to AD 200, Proceedings of the Society of An-tiquaries of Scotland, 122, 1992, s. 12-14, 16; Henderson, op. cit., s. 153-155.

46 J. Clarke, Roman and Native, A.D. 80122, [w:] Roman and Native in North Britain, ed. I.A. Richmond, Nelson 1961, s. 56; I. Ralston, The Iron Age: Northern Britain, [w:] Introduction to British Prehistory, ed. J. Megaw, D. Simpson, London 1979, s. 458-460; J.S. Rideout, O.A. Owen, E. Halpin, Hillforts in Southern Scotland, Edinburgh 1992.

47 K. Clarke, Between Geography and History. Hellenistic Constructions of the Roman World, Oxford 2002, s. 90, 218.

48 Plin. Nat. hist. II 167, IV 99.


z Germanami, co stao si przyczyn niekoczcych si dyskusji prowadzonych przez wspczesnych badaczy49.

Podobnie przedstawia si kwestia przynalenoci niektrych plemion do Swebw (wschodnich Germanw), a nawet tego, czy Swebowie stanowili od-rbny lud, czy te byo to zbiorcze okrelenie stosowane przez Rzymian jedynie w oparciu o kryterium geograiczne50. Interesy Imperium Romanum na pnocy limesu dunajskiego byy nieporwnywalnie bardziej istotne, a urzdnicy ce-sarscy mieli dostp do pierwszorzdnych rde wiedzy, za jakie niewtpliwie trzeba uzna obecno internowanych germaskich wadcw pochodzcych z tego obszaru. Ok. 19 r. markomaski krl Marboduus zosta bowiem pokona-ny przez korzystajcego z rzymskiego wsparcia Katuald, po czym schroni si na dworze Tyberiusza, gdzie spdzi kolejnych 18 lat, umierajc w 37 r. w Ra-wennie51. Katualda nie cieszy si dugo zwycistwem, poniewa rycho dozna klski ze strony Kwadw. Pragnc zachowa ycie, rwnie uciek do Rzymian i zosta osadzony w Forum Iulium52. Jeeli mimo tego Swebowie pozostawali dla rzymskich historykw zagadk, to brak wikszej uwagi powiconej Kale-donom wydaje si absolutnie zrozumiay.

Sprawia to, e w badaniach powiconych staroytnej Szkocji szczeglne-go znaczenia nabieraj odkrycia archeologiczne, ktre stanowi niezwykle cenne uzupenienie krtkich i niejednokrotnie niejasnych fragmentw zacho-wanych dzie. Uzmysawia to rwnie historykom, jak cenne byy zaintereso-wania etnograiczne przejawiane przez niektrych rzymskich wodzw. Dziki nim znamy np. orientacyjn dat przybycia Belgw do Brytanii oraz nie mniej wan informacj, e mieszkajcy bardziej na pnoc Brytowie uwaali si za autochtonw53. W aden sposb nie wyklucza si to z nasz wiedz na temat pierwszej celtyckiej fali osadniczej z IV w. przed Chr., poniewa tzw. kultu-ra Arras nie bya pierwszym typem kultury archeologicznej obecnym na tych

49 Przykadowo: C. Jullian, Historie de la Gaule, III. La conqute romaine et les prmieres invasions germaniques, Paris 1909, s. 53-56; R. Much, Waren die Germanen des Caesar und Tacitus Kelten?, Zeitschrift fr deutsches Altertum und deutsche Literatur, 65/1-2, 1928, s. 4-5, 10-13; H. Hubert, Les celtes depuis lpoque de la Tne et la Civilisation celtique, Paris 1932, s. 126; J. Kolendo, Pojawienie si pojcia Germanw w czasie powstania Spartakusa, [w:] wiat antyczny i barbarzycy. Teksty, zabytki, releksja nad przeszoci, I, Warszawa 1998, s. 85-93; G. Dobesch, Die Kimbren in den Ostalpen und die Schlacht bei Noreia, [w:] Ausgewhlte Schriften, 2, Kln 2001, s. 977, przyp. 40; D. Rankin, Celts and the Classical World, London-New York 2003, s. 55-57.

50 K. Peschel, Die Sueben in Etnographie und Archologie, Klio. Beitrage zur Alten Geschi-chte, 60, 1978, s. 259-309.

51 Tac. Ann. II 62-63, III 11. 52 Ibidem, II 63. 53 Caes. Bell. Gall. V 12.


terenach54. Sugeruje to, e Galowie stanowili na nich warstw zwierzchni, a cz potomkw ludnoci kultury pucharw dzwonowatych zostaa zepchnita na pnoc. Dobrze koresponduje to z ustaleniami archeologw na temat korzeni kultury materialnej spoecznoci nazywanych w pniejszych latach Piktami.

Na podstawie przytoczonych w treci niniejszego artykuu argumentw wy-daje si, e Kaledonw naley wiza wanie z kategori Piktw. Ich struktura polityczna oraz lokalizacja w wielu aspektach musz jednak pozosta niewia-domymi. Naiwnoci byoby sdzi, e od I do IV w. nie ulegy one zmianom, choby pod wpywem promieniujcego z poudnia zagroenia rzymskiego. Brak dokadnych informacji odnoszcych si do poszczeglnych etapw dzie-jowych Kaledonw kae zachowa daleko idc ostrono, bowiem automa-tyczne przenoszenie wiadomoci dotyczcych okresu inwazji przeprowadzo-nych przez Agrykol np. na III w. moe skutkowa powanymi omykami.

Brak zainteresowania staroytnych historykw dynamicznymi zmianami za-chodzcymi na mapie Barbaricum mona odebra jako szczeglnie dotkliwy z tego wzgldu, i rzymski wywiad wojskowy zdawa si mie dostp do sto-sownych informacji, o czym wiadczy m.in. znaczna szczegowo dziea Pto-lemeusza55. Z dzisiejszej perspektywy Kaledonowie jawi si jako plemi wy-jtkowo tajemnicze, czego nie zmieniy intensywne kontakty handlowe majce miejsce na pograniczu rzymskiej prowincji. Intrygujcym aspektem powico-nych im rozwaa jest zachowanie przez nich dominujcej roli w regionie przez kilkaset lat, czemu nie stana na przeszkodzie decydujca klska zadana im w 84 r. przez wojska Agrykoli. Wikszo nazw tamtejszych plemion pojawia si w treci przekazw jednokrotnie, natomiast Kaledonowie przetrwali a do momentu wycofania si rzymskich legionw z wyspy. Ustalenie ich przyna-lenoci do grupy Piktw z pewnoci jest wak konstatacj, jednake stawia badacza przed nowym problemem etnogenezy szerszej zbiorowoci ludw zwanych od III w. Piktami.

54 I.M. Stead, The Arras Culture, York 1979; Ch.A. Snyder, The Britons, Oxford 2003, s. 17, 199; B. Cunliffe, Iron Age Communities in Britain: An account of England, Scotland and Wales from the Seventh Century BC until the Roman Conquest, London-New York 2005, s. 20-32.

55 Oglnie na ten temat pozyskiwania wiadomoci geograicznych przez rzymski wywiad wojskowy: R. Syme, Military Geography at Rome, Classical Antiquity, 7/2, 1988, s. 227-251.

Kaledonowie a Piktowie

Documents

Transcript of Kaledonowie a Piktowie