Jerzy Stempowski, Ziemia berneńska

Copyright © for the Polish translation by Andrzej Stanis!aw Kowalczyk

Copyright © for the Polish edition byFundacja Zeszytów Literackich

Warszawa 2012

ISBN 978-83-60046-31-9

SERIA PODRÓ"E

Redaktor seriiMarek Zaga#czyk

Stempowski_Ziemia bernenska_2012_DRUK 2012-04-11 16:31 Strona 2

Jerzy Stempowski

Ziemia berne!ska

T!umaczenie i pos!owieAndrzej Stanis!aw Kowalczyk

ZESZYTY LITERACKIE


Manibus Stanislai Neymani


WPRO WA DZE NIE

Na tu ra w sta nie czy stym ist nie je w Eu ro pie jesz cze tyl kow wy so kich gó rach, w$ród ska! i $nie gów. Po ni %ej tej stre fypo wierzch nia zie mi by !a wie lo krot nie prze kszta! ca na r& k'cz!o wie ka, zgod nie z je go gu sta mi i po trze ba mi. W ten spo sóbkra jo braz sta je si& cz& $ci' cy wi li za cji ludz kiej. Struk tu ra eko -no micz na, idee, jak rów nie% hi sto ria spo !e cze# stwa znaj du j'w nim swo je od bi cie.

By !y epo ki, gdy cz!o wiek wy ma ga! od zie mi ty le tyl ko, by go%y wi !a, gdy rol nik prze ci' %o ny pra c' pra gn'! tyl ko wie czor -ne go od po czyn ku. Po cza sach tych zie mia za cho wa !a nie wie -le $la dów. Pó( niej, w wie kach szcz& $liw szych, miesz ka# cywsi po zy ska li $rod ki i wy star cza j' co du %o wol ne go cza su, abyszu ka) przy jem no $ci bar dziej wy ra fi no wa nych, aby kszta! to -wa) w!a sne oto cze nie pod!ug swo ich gu stów i am bi cji.Od cza sów sta ro %yt no $ci kla sycz nej %ad na epo ka nie przy nio -s!a ty lu zmian w kra jo bra zie eu ro pej skim, ile wie kiXVII i XVIII. Ksi' %& ta i bo ga ci miesz cza nie opusz cza lizamkni& te mu ra mi mia sta, aby osie dli) si& na wsi. Za in te re -so wa nie na tu r' po wró ci !o. *wiad czy o tym rów no cze sny roz -wój ma lar stwa pej za %o we go. Lu dzie owych cza sów uwa %nieob ser wo wa li na tu r&, ale, pew ni swe go sma ku, chcie li nada)wiej skie mu oto cze niu kszta! ty, ja kie so bie upodo ba li.

Roz wój rol nic twa w XIX wie ku raz jesz cze zmie ni! eu ro pej skikra jo braz. Aby za spo ko i) po trze by roz ra sta j' ce go si& nie ustan -nie ryn ku, rol ni cy mu sie li zwi&k szy) pro duk cj& i roz sze rzy)

! 7 !


powierzch ni& upraw. P!ug za ora! pa stwi ska, par ki, traw ni kii ga je, znik n& !a wi&k szo$) sta rych bu dyn ków wiej skich.

W Szwaj ca rii rzecz si& mia !a ina czej. Rol ni cy wcze $nie wy -spe cja li zo wa li si& tu w ho dow li. Z te go po wo du po wierzch niagrun tów upraw nych nie ule g!a god nym uwa gi zmia nom.Dzi& ki te mu za cho wa !y si& pa stwi ska, któ re wier nie strze g'pa mi' tek prze sz!o $ci. Po la, %y wo p!o ty, drze wa wy gl' da j' takjak na sta rych ry ci nach i ob ra zach. Ogl' da j'c ta ki czy in nyza k' tek szwaj car skiej wsi, mo %e my od na le() idee, któ re in -spi ro wa !y lu dzi w ich wy si! kach nada nia kszta! tów nie okie! -zna nej na tu rze.

W kra jo bra zie kan to nu ber ne# skie go pa mi't ki hi sto rycz neprze cho wa !y si& szcze gól nie do brze. Jed nak $la dy bar dzo od -le g!ej prze sz!o $ci s' tam mniej wi docz ne ni% na przy k!adw Er nen na wzgó rzu szu bie nicz nym. Je go ukszta! to wa niez mi nia tu ro wy mi po let ka mi po cho dzi za pew ne z epo ki takod le g!ej, %e jej od two rze nie wy ma ga !o by ty le% wy obra( ni, cowie dzy. Ta kie jed nak wspa nia !o $ci s' rzad kie na wet w kan to -nie Va la is. Kra jo braz ber ne# ski ufor mo wa ny zo sta! przedewszyst kim w wie ku XVII i XVIII. Ale nad brze ga mi Aary$lady tych stu le ci ma j' in ny cha rak ter ni% we Fran cji czyw Niem czech. Tam s' one zwi' za ne naj cz& $ciej z dzie ja mimo nar chii, przy bie ra j' kszta!t par ków i la sów po prze ci na -nych wspa nia !y mi ale ja mi krzy %u j' cy mi si& gwia( dzi $cie.W re pu bli ce ber ne# skiej or& dow ni ka mi wie ku O$wie ce nia s'$red ni i drob ni w!a $ci cie le ziem scy, któ rzy upo rczy wym wy -si! kiem wie lu po ko le# stwo rzy li cy wi li za cj& wiej sk', wy star -cza j' co gi&t k' i sil n', aby prze trwa) wiel kie kry zy sy hi sto riieu ro pej skiej.

Po !o %o na w $rod ku Eu ro py re pu bli ka ber ne# ska przy swo i!aso bie ró %ne sk!ad ni ki s' sied nich kul tur i wi&k szo$) idei, któ -re sk!a da j' si& na wspól ne dzie dzic two Za cho du.

By !y one mniej lub bar dziej obec ne w du chu o%y wia j' cymtych, któ rzy nada li kra jo bra zo wi ber ne# skie mu je go wspó! -cze sny kszta!t.

Oszcz& dzo na przez no wo %yt ne woj ny wie$ ber ne# ska po -sia da wie le sta rych za bu do wa#. Ta k%e i drze wa ro sn' naj cz& -

! 8 !

ZIEMIA BERNE+SKA


$ciej tam, gdzie zo sta !y za sa dzo ne przez lu dzi wie ku O$wie -ce nia. Za py ta ne opo wia da j' swo j' hi sto ri& z!o %o n' nie tyl koz wy da rze#, lecz rów nie% z na dziei, ma rze# i uczu) lu dzi %y -j' cych w tam tych cza sach.

Spod stóp uwa %ne go prze chod nia pod no si si& wte dy py!wspo mnie#, po rów na#, sko ja rze# i cy ta tów. Ich sys te ma tycz -ne u!o %e nie by !o by za da niem nie !a twym, wy ma ga j' cym ty le%ta len tu, co wie dzy. Au tor tych s!ów nie ma ta kich am bi cji.Zie mia ber ne# ska opo wia da !a mu swo je wspo mnie nia i snybez %ad nej me to dy. Ni niej sze za pi ski po wsta !y przy oka zjispa ce rów, spo tka# i sko ja rze#.

WPRO WA DZE NIE


JERZY STEMPOWSKI, BERNO 1954


OKO LI CE MIA STA

Mi !o $ni ko wi wiej skich sta ro %yt no $ci mo %na do ra dzi), byobej rza! uwa %nie dziel ni ce pe ry fe ryj ne oraz naj bli %sze oko li -ce mia sta. Na skra ju zabudowa# prze my s!o wych mo %na nie -kie dy od na le() naj le piej za cho wa ny kra jo braz, bu dyn kii drze wa. Wy gl'd wsi zmie ni! si& w ostat nim stu le ciu przedewszyst kim w wy ni ku stop nio we go do sto so wa nia rol nic twado po trzeb ryn ku. Ka %da zmia na wa run ków go spo da ro wa niana wsi po ci' ga !a za so b' uno wo cze $nie nie me tod i li kwi da cj&nie ren tow nych go spo darstw. W bez po $red nim s' siedz twiemiast zda rza !y si& jed nak wy j't ki. Miesz ka j' cy bli sko fa brykrol ni cy cz& sto zmie nia li za wód, za cho wu j'c daw ne miej sceza miesz ka nia i zwi' za ne z nim oby cza je. Ich grun ty, prze wi -dzia ne pod za bu do w& i sta le ro sn' ce w ce n&, nie s' ju% upra -wia ne. To te% roz wój ich by wa opó( nio ny o kil ka dzie si& cio le -ci w sto sun ku do wsi bar dziej od da lo nych od wi&k szycho$rod ków miej skich.

Nie kie dy bu do wa dro gi, li nii ko le jo wej czy ka na !u od dzie laka wa !ek po la od daw nej ca !o $ci i dzi& ki te mu za cho wu je onswój pier wot ny wy gl'd.

Wy cho dz'c z Ber na przez most Ny deck, za trzy mu je my si&przy fo sie z nie d(wie dzia mi, przed na mi dwie dro gi wzno sz' -ce si& uko $nie po stro mym brze gu Aary. Po pra wej stro niesze ro kim !u kiem bie gnie ale ja pla ta nów. Wi dok tych wspa -nia !ych drzew kie ru je na sze my $li ku tra dy cjom kla sycz nym$ci $le z ni mi zwi' za nym. Pla tan, drze wo $ród ziem no mor skie,

! 11 !


PLATANY


WIERZBY


DAW NA GO SPO DAR KA WIEJ SKA

A% do ko# ca XVIII wie ku mia sta eu ro pej skie by !y s!a bo za -lud nio ne i spo %y wa !y tyl ko nie wiel k' cz&$) pro duk cji rol nejna sze go kon ty nen tu. Rol ni kom, nie mo g' cym sprze da) swychzbio rów, bra ko wa !o pie ni& dzy na za kup wy two rów prze my -s!u. Ta ki stan rze czy zmu sza! ch!o pa do wy ra bia nia nie tyl koubra#, ale pra wie wszyst kich po trzeb nych mu przed mio tów.Go spo dar ka wiej ska by !a wi&c obie giem za mkni& tym. Rol niksprze da wa! i ku po wa! bar dzo nie wie le.

Ro dzi na ch!op ska pra co wa !a przede wszyst kim na w!a sneutrzy ma nie. Wszyst ko, co uro dzi !a zie mia, prze cho wy wa noa% do na st&p nych %niw, a spo %y cie trze ba by !o roz trop nie roz -!o %y) na ca !y rok. Z te go po wo du w ka %dym daw nym go spo -dar stwie by !o ty le prze stron nych bu dyn ków, sto dó!, spi chle -rzy, spi %ar#, szaf i skrzy#, %e o wie le prze kra cza !o by topo trze by dzi siej szych rol ni ków.

Pro duk tów rol nych nie mo %na by !o d!u go prze cho wy wa)bez na ra %e nia ich na ze psu cie. Prze trzy my wa nie ich d!u %ejni% rok nie przy no si z pew no $ci' %ad nej ko rzy $ci. Zbo %e ze -sz!o rocz ne kosz tu je za wsze wi& cej ni% $wie %e, gdy% do kosz -tów pro duk cji do cho dz' kosz ty prze cho wy wa nia, nie li cz'cdzie si& ci ny skrz&t nie po bie ra nej przez my szy. Rol nik mu sia!za tem ogra ni cza) pro duk cj&, do sto so wu j'c j' do po trzeb swo -jej ro dzi ny. Ta sa ma re gu !a do ty czy !a tka nin. Gdy ju% ca !' ro -dzi n& za opa trzy !o si& w ubra nia ro bo cze i $wi' tecz ne, po có%by !o do da wa) jesz cze no we tka ni ny do tych, któ re trzy ma no

! 24 !


AKACJA


Z JE RE MIAS ZEM GOT THEL FEM W EM MEN TA LU

Pi sem ne $wia dec twa s!a wi' ce do bro byt szwaj car skiej wsista j' si& co raz licz niej sze po cz'w szy od XVII wie ku. DlaNiem ców kraj hel wec ki by! w tej epo ce wy sp' w mo rzu znisz -cze#, któ re po zo sta wi !a po so bie woj na trzy dzie sto let nia.Zresz t' nie tyl ko Niem cy to stwier dza li. Pe wien an giel ski bi -skup pod ró %u j' cy po Szwaj ca rii oko !o ro ku 1680 no tu je, %eszwaj car scy ch!o pi w po rów na niu z Fran cu za mi wy da j' si&bo ga ci. Zna laz! u nich po rz'd ne !ó %ka, czy st' i bia !' bie li zn&sto !o w', szklo ne okna. W swej ksi' %ce o Em men ta lu Ja kobImo ber steg ze bra! spo ro $wia dectw o wsi ber ne# skiej, któ raw XVII wie ku wy da wa !a si& jesz cze bar dziej kwit n' ca ni% in -ne kra je szwaj car skie. Czy ta my tu: „w go spo dar stwachwszyst kie go jest w bród” (rok 1654); al bo: „ni cze go nie bra -ku je ber ne# skie mu lu do wi, by wie$) do stat nie %y cie”(rok 1685). Wszyst kie te $wia dec twa od no sz' si& oczy wi $cietyl ko do go spo darstw na ty le du %ych, by swym w!a $ci cie lomza pew ni) wzgl&d ny do bro byt, gdy% do ku men ty z tej sa mejepo ki stwier dza j', %e by !o wów czas na wsi co raz wi& cej ubo -gich i %e bra ków.

Ze wszyst kich $wia dectw pi sa nych naj bar dziej wy czer pu j' -ce jest dzie !o Je re mia sza Got thel fa. Jak kol wiek pó( ne, jestono cen ne dzi& ki ob fi to $ci szcze gó !ów i traf ne mu uj& ciuca!o$ci. Pa stor z Lützelflüh %y! i pi sa! w ko# cu pierw szejpo!owy XIX wie ku. Na je go oczach ch!o pi z Em men ta lu uczy lisi& za ra bia) pie ni' dze na sprze da %y pro duk tów, któ re ich

! 31 !


JERZY STEMPOWSKI, DIENEKE TZAUT I FRANKIE MEYER, ERNEN


Z DZIE JÓW KOM PO NO WA NE GO PEJ ZA "U

Wiej skie do my ber ne# skie ni gdy si& nie kry j' za mu ra mi czyszta che ta mi. Przy go spo dar stwie nie ma ni cze go, co mo g!o byza s!a nia) wi dok, naj wy %ej %y wo p!o ty i lek kie par ka ny, ja kiezwy kle spo ty ka si& na pa stwi skach, gdzie by d!o cho dzi lu zem.

Ta ki wy gl'd wsi ber ne# skiej ude rza zw!asz cza te go, kto tuprzy je %d%a z po !u dnia, na przy k!ad z po bli skie go Del fi na tu.W do li nie Ize ry cz& sto wi du je si& ogro dze nia. Sta re $cie %kid!u go bie gn' mi& dzy dwo ma mu ra mi, cza sa mi wy so ki mina trzy me try, któ rych wi dok spra wia, %e w& dro wiec do -$wiad cza pust ki fran cu skiej wsi. Za mu ra mi nie ma cz& sto ni -cze go prócz sta rych drzew owo co wych i po %ó! k!ej od s!o# catra wy.

Po rów na nie z Del fi na tem jest szcze gól nie po ucza j' ce, gdy%ka mie# wy st& pu je w obu kra inach w ta kiej sa mej mniej wi& -cej ilo $ci. Za tem to nie bu du lec de cy du je o ob li czu kra ju.

Rzym ski hor tus by! za zwy czaj ogro dzo ny. Owi diusz mó wi,%e Po mo na, bo gi ni sa dów, oto czy !a mu ra mi ogro dy owo co we,aby je chro ni) przed fau na mi i in ny mi wiej ski mi bó stwa mi.Ogro dze nia by !y wsz& dzie, gdzie upra wia no ogro dy, to te%fran cu skie mu ry wy wo dz' si& chy ba jesz cze z cza sów Ce sar -stwa Rzym skie go. Ple mio na %y j' ce z ho dow li nie zna !y mu -rów, za do wa la j'c si& lek ki mi i ru cho my mi p!o ta mi po zwa la j' -cy mi wy daj nie wy ko rzy sty wa) !' ki. W ba se nie Mo rzaCzar ne go na tra fia my na licz ne przy k!a dy obu tych tra dy cji.Mu ry wi dzi my wsz& dzie tam, gdzie nie gdy$ kwi t!o grec ko -

! 39 !


JESIONY


DRZE WA*

Par ki ba ro ko we prze ma wia !y do wi dzów j& zy kiem sym bo lii ale go rii. Bo ga ty s!ow nik te go j& zy ka obej mo wa! ró %ne dzia -!y sztu ki ogrod ni czej. Ist nia! wi&c j& zyk bu dyn ków: ko lum -nad, $wi' ty#, pa gód, kio sków, ru in, obe li sków i po s' gów roz -sia nych po kra jo bra zie. Obok nie go ist nia! j& zyk wód: je zior,sta wów, ka na !ów, stru mie ni, wo do spa dów, (ró de!, fon tanni grot do po !o wy za nu rzo nych w wo dach ciem nych jak Styks.By! te% bo ga ty j& zyk kwia tów. Wszyst kie te ozdo by by !yna miej scu w par kach, lecz mniej nada wa !y si& do uroz ma ica -nia kra jo bra zu pa ster skie go re pu bli ki ber ne# skiej.

Je den tyl ko z tych j& zy ków ale go rycz nych prze kro czy! gra ni -ce par ków i na by! cech j& zy ka lu do we go. By! to j& zyk drzew.Za wszyst kich cza sów przy pi sy wa no drze wom zna cze nie sym -bo licz ne. Wszyst kie tek sty i po da nia re li gij ne wzmian ku j' ja -kie$ drze wa o g!&b szym zna cze niu: drze wa Ede nu, d& by dru -idów, po s&p ne drze wo ro sn' ce na dnie pie k!a itd. Praw dzi wasym bo li ka drzew roz wi n& !a si& do pie ro w $wie cie grec ko -

! 48 !

* Je rzy Stem pow ski sam prze !o %y! ten esej i pod ty tu !em Drze wa re pu bli kiber ne! skiej og!o si! w „Wia do mo $ciach” 1950 nr 48. Utwór prze dru ko wa now to mie Od Ber dy czo wa do Rzy mu (Pa ry%, In sty tut Li te rac ki, 1971).Tu przy wra ca my mu pier wot ny ty tu! (Les ar bres). W przy pi sach za miesz -cza my frag men ty, któ re Au tor opu $ci! w pol skiej wer sji ese ju. Drob ne ró %ni -ce, któ rych jest kil ka na $cie, nie zo sta !y za zna czo ne. Na pod sta wie tek stufran cu skie go po pra wio no nie licz ne omy! ki. Fi lo lo gicz ne prze k!a dy wier szyS. T. Co le rid ge’a i M. Mu men tha le ra po cho dz' od t!u ma cza ksi'%ki.


LIPA SREBRZYSTA


DRO GI I OBE R"E

W swej Hi sto ire de la cam pa gne fran ça ise Ga ston Ro up nelpowia da, %e dro gi ist nie j' ce obec nie we Fran cji po cho dz' cz& -$cio wo z cza sów pre hi sto rycz nych. Wska zu je on spo so by roz po -zna wa nia sta ro %yt nych dróg i od ró %nia nia ich od tych, któ repocho dz' z bli %szych nam epok. Po czy nio ne przez nie go w Bur -gun dii ob ser wa cje do ty cz' rów nie% kra in al pej skich, gdzieukszta! to wa nie te re nu zmu sza !o pod ró %nych wszyst kich epokdo ko rzy sta nia z tych sa mych szla ków. Ten aspekt dróg ber ne# -skich wy kra cza po za roz wa %a nia ni niej sze go szki cu, ale po le -cam go, jak rów nie% ksi' %k& Ro up ne la uwa dze czy tel ni ków,któ rzy by chcie li w trak cie swych w& dró wek si& gn') od cza sudo cza su wzro kiem w ot ch!a# wie ków. Z ksi' %ki Ro up ne la za -pa mi& taj my wa %n' in for ma cj&: wiel kie trak ty !' cz' ce o$rod kimiej skie dzie l' za zwy czaj ich lo sy, pod czas gdy wiej skie dro gis!u %' ce rol ni kom ule ga j' tyl ko bar dzo po wol nym zmia nom.

Po za ni ku rzym skiej sie ci dróg Eu ro pa mia !a nie wie le trak -tów bi tych. Wy mia na han dlo wa mi& dzy mia sta mi a wsi' by !aw tym okre sie nie wiel ka. Szla ki ko mu ni ka cyj ne mia !y wi&ctyl ko zna cze nie lo kal ne. Mia sta trosz czy !y si& o dro gi pro wa -dz' ce do naj bli %szych wsi. Zba cza j'c z nich, wkra cza !o si&w la bi rynt wiej skich dróg ob s!u gu j' cych po la. Da lej by !y ju%tyl ko nie wy ra( ne $cie %ki pro wa dz' ce do in ne go uk!a du wiej -skich dróg zbie ga j' cych si& w na st&p nej wio sce.

Bar dziej am bit ni pod ró %ni ja d' cy da lej ni% do s' sied niejwio ski mu sie li naj pierw ko rzy sta) z dróg pod miej skich, potem

! 63 !


D,B


CH-O PI

Cu dzo ziem cy sp& dza j' cy wa ka cje w Szwaj ca rii wy j't ko wotyl ko na wi' zu j' bli %sze sto sun ki z miesz ka# ca mi wsi. Wy -cho dz'c z ho te lu, spo ty ka j' na dro dze ja kich$ ch!o pów, ale ni -gdy z ni mi nie roz ma wia j'. Co naj wy %ej po zdra wia j' ich z da -le ka, za k!o po ta ni. Czu j' si& od nich od gro dze ni dia lek tem,nie po j& t' su ro wo $ci' wiej skie go %y cia oraz czym$ scep tycz -nym i nie omal drwi' cym, co po dob no do strze ga j' w spoj rze -niach mi ja nych lu dzi.

Dy stans ten od czu wa ny jest rów nie% po dru giej stro nieprze gro dy. Wójt jed nej z gór skich gmin po wie dzia! mi: „Zbu -do wa li $my ma !y ho tel dla an giel skich geo lo gów, któ rzy przy -je %d%a li do na szej gmi ny. By li to lu dzie skrom ni, in te li gent ni,roz mo wa z ni mi by !a przy jem no $ci'. By wal cy wiel kich ho te -li nie ob cho dz' nas”.

A tym cza sem ch!o pi ber ne# scy mo %e le piej ni% miesz ka# cymiast po tra fi' zro zu mie) ob cych w& drow ców. S' zresz t'do te go przy zwy cza je ni, za trud nia j'c w swo ich go spo dar -stwach ro bot ni ków cu dzo ziem skich. Wie lu ch!o pów za m!o -du wy je %d%a !o do pra cy w ró %nych kra jach. Wie lu in nych sta -ra si& wyj$) ze swe go sta nu i ob ser wu je z cie ka wo $ci' lu dzi%y j' cych ina czej ni% oni.

Jest wresz cie g!&b sza przy czy na ich zdol no $ci ro zu mie niate go, co jest im w!a $ci wie ob ce — spo so bu %y cia wy kra cza j' -ce go po za utar te kon wen cje. Od kie dy sto lat te mu ch!o pi wy -mie ni li swój wol ny czas i nie za le %no$) na zysk w go tów ce,

! 73 !


ANEKS


Jer zy Stem pow ski

LIST DO ZO FII MA -Y NICZ

Mu ri, 31 grud nia 1949

Dro ga Pan no Zo fio, pan necz ko mo ja ko cha na i aku rat na,Bar dzo czu j& si& win ny wo bec Pa ni, %e si& tak d!u go nie od -

zy wa !em mi mo na po mnie# me go oj ca. Sam je stem ju% tym takuka ra ny, %e pro sz& si& na mnie wi& cej nie gnie wa). W ci' guostat nich mie si& cy prze cho dzi !em ro dzaj kry zy su i wy da wa !omi si&, %e nic ju% ni ko mu nie po tra fi& roz s'd ne go po wie dzie).

Otrzy ma !em od Pa ni bar dzo pi&k ny upo mi nek, naj lep szewy da nie Be niow skie go. Czy ta !em je naja ku rat niej, my $l'co tym, jak by Pa ni t& lub in n' stro f& po wie dzia !a. Dzi& ku j&naj ser decz niej, z uczu ciem praw dzi wej wdzi&cz no $ci.

O mnie sa mym do wie si& Pa ni naj le piej od me go oj ca. Tymra zem — prze kre $la j'c nie uda ne pró by ko re spon den cji i za -czy na j'c j' na no wo — chcia! bym opo wie dzie) Pa ni co$, jaksi& opo wia da w wie czór zi mo wy przy ko min ku.

Zacz n& od S!o wac kie go. Z po by tu w Szwaj ca rii za cho wa! si&w je go utwo rach zna ny wiersz: Gdzie Aar wo dy b"# kit ne mispa da. Jest to w!a $nie rze ka, nad któ r' prze miesz ka !em ko !o9 lat. Na zwa jej u S!o wac kie go bu dzi pew ne w't pli wo $ci.Po fran cu sku rze ka na zy wa si& l’Are, po nie miec ku za$ dieAare, lecz to po dwój ne „a” wy ma wia si& jak po je dyn cze.

! 81 !


An drzej Sta ni s!aw Ko wal czyk

O „ZIE MI BER NE+ SKIEJ”

Wie lo krot nie pod kre $la!, %e na opusz cze nie Pol ski w 1939 ro kuzde cy do wa! si& po d!u gich wa ha niach, w sy tu acji bez wyj $cia.Li czy!, %e wkrót ce wró ci do War sza wy, do sie bie na Flo ry.Na emi gra cji po zo sta! jed nak do ko# ca %y cia. Kl&skow' zi m&sp&dzi! w Kar pa tach po s!o wac kiej stro nie, cho ro wa! w gór skimszpi ta lu, wio sn' bez na dziei na po wrót do kra ju zde cy do wa! si&je cha) do Bu da pesz tu. Przy ja cie le wzy wa li go do Pa ry %a.W ko# cu kwiet nia do tar! do Szwaj ca rii, gdzie w ci' gu dwóchty go dni mia! do sta) wi z& fran cu sk'. Kie dy na de sz!a 16 ma ja,Niem cy by li ju% w Bruk se li, ar mia fran cu ska oka za !a si& nie -zdol na do wal ki, An gli cy przy go to wy wa li si& do ewa ku acjiz kon ty nen tu. Pi sarz za miesz ka! w Mu ri, wsi po !o %o nejpod Ber nem, któ ra nie przy pa d!a mu do gu stu, oce nia!,%e wytrzy ma tu naj wy %ej dwa ty go dnie.

„W& dru j'c — cz& $cio wo pie szo — od pol skiej gra ni cy do do -li ny Ary — pi sa! do Ka zi mie rza Wie rzy# skie go — wi dzia !empo dro dze wie le miej sco wo $ci, w któ rych chcia! bym sp& dzi)d!u %szy czas, na wet resz t& %y cia. Na Ru si Za kar pac kiej, na W& -grzech, w Sied mio gro dzie, w Ju go s!a wii wi dzia !em wie le miej -sco wo $ci o nie za po mnia nym uro ku. W nie któ rych za trzy my -wa !em si& na kil ka dni, w in nych na kil ka go dzin, opusz cza j'cje z uczu ciem %a lu. We d!ug oby cza ju hu cul skie go spo tka ne muw gó rach na le %y za da) oko !o 30 py ta# grzecz no $cio wych.

! 90 !


W jed nym z nich na le %y po ru szy) zagad nie nie czy w miej sco -wo $ci, z któ rej idzie, na buw sia czy nie, to zna czy, czy wy czer -pa! przy jem no $ci, ja kie da na oko li ca mo g!a mu obie cy wa).W Mu ri mia !em ju% po kil ku go dzi nach wra %e nie, %e wy czer pa -!em mo %li wo $ci tej oko li cy i mo g& spokoj nie i$) da lej”*.

Sp& dzi! w Mu ri na st&p ne la ta, wo jen ne i po wo jen ne, ale licz neza j& cia i pod ró %e !a go dzi !y nie wy go dy %y cia na pro win cji. Miesz -ka! w do mu, któ re mu da le ko by !o do sie dzib ch!op skich opi sy wa -nych w po wie $ciach Je re mia sza Got thel fa. Dom, na le %' cydo star szej wdo wy, sta! przy szo sie pro wa dz' cej z Ber nado Thun. Z ty !u ci' gn'! si& !a# cuch le si stych pa gór ków za s!a nia -j' cych wie$ od wia trów pó! noc nych, zi m' nie zno $nie mro( nych.Na par te rze znaj do wa! si& ma !y warsz tat wy ro bu szczo tek prze -my s!o wych, w któ rym wdo wa pra co wa !a ca !y dzie# sa ma jed naz bra ku ochot ni ków do te go ma !o op!a cal ne go za j& cia. Nie wiel kipo kój wy naj mo wa ny przez pi sa rza znaj do wa! si& na pi& trze.

Po la tach chudych na st' pi !y la ta jeszcze chu dsze, ubo giew pra ce li te rac kie, wy pe! nio ne krz' ta ni n' i wy si! ka mi,których g!ów nym ce lem by !o utrzy ma nie si& na po wierzch ni.Za raz po woj nie Stem pow ski opu bli ko wa! swo je ese istycz nei dia ry stycz ne ar cy dzie !a: dzien ni ki pod ró %y do Au strii i Nie -miec, rzym skie za pi ski — Co ro na tur ri ta, Ksi# go zbiór prze -myt ni ków. Wkrót ce ubó stwo i trud no $ci wi zo we unie wa %ni !ypod ró %e. Wio sn' 1948 ro ku pi sarz za cz'! cho ro wa), po wró ci -!y za bu rze nia ner wo we, po wo du j' ce zu pe! n' nie mal agra fi&i nie zdol no$) do pra cy umy s!o wej. „Przez d!u gie ty go dnie— do no si! Wie rzy# skie mu — nie mo g& na pi sa) ani jed ne gos!o wa, na wet list do pracz ki spra wia mi trud no $ci. Nie razprzy cho dzi mi na my$l, czy war to jest upie ra) si& przy pi sa -niu w ma lut kim, trud nym do ogrza nia po ko ju, po $ród naj -wi&k szych trud no $ci fi nan so wych, za miast szu ka) ja kiej$mecha nicz nej pra cy za rob ko wej, któ ra $wiet nie zro bi !a by mina zdro wie i wy le czy !a z cho rób pie ni& %nych”**.

! 91 !

POS-OWIE

* List do Ka zi mie rza Wie rzy# skie go, 20 VIII 1948 (Ar chi wum In sty tu tuLi te rac kie go w Ma isons -Laf fit te).

** List do Ka zi mie rza Wie rzy# skie go, 9 I 1949 (Ar chi wum In sty tu tu Li te -rac kie go w Ma isons -Laf fit te).


SPIS RZECZY

Wpro wa dze nie / 7Oko li ce mia sta / 11

Oko li ce mia sta (ci'g dal szy) / 18Daw na go spo dar ka wiej ska / 24

Z Je re mia szem Got thel fem w Em men ta lu / 31Z dzie jów kom po no wa ne go pej za %u / 39

Drze wa / 48Dro gi i obe r%e / 63

Ch!o pi / 73

ANEKS

Je rzy Stem pow skiLIST DO ZO FII MA -Y NICZ / 81

An dr zej Sta ni s!aw Ko walc zykO „ZIE MI BER NE+ SKIEJ” / 90


wy daw caFun da cja Ze szy tów Li te rac kichWar sza wa 2012wy da nie II po pra wio ne i uzu pe! nio ne

Edycja na podstawie: Georges Stempowski, La terre bernoise, Genewa,Librairie E. Droz, 1954, uzupe!niona przez t!umacza

Na ok!ad ce:Hinterstockensee poni%ej szczytu Stockhorn, Szwajcaria, fot. Jerzy StempowskiIlustracje na stronach: 17, 23, 30, 47, 62, 72 — fot. Jerzy Stempowski; s. 10 — fot. W!adys!aw Koz!owski; s. 38 — fot. zapewne Henri TzautWszystkie fotografie pochodz' z archiwum Andrzeja Stanis!awa Kowalczyka

pro jekt gra ficz ny i ty po gra ficz ny / Ja nusz Gór ski pro jekt ok!ad ki / El%bie ta Tchórz nic kare dak cja / Miko!aj Nowak-Rogozi#ski, Ma rek Za ga# czyk ko rek ta / Te re sa Kru szo nask!ad i !a ma nie / Agen cja Po li gra ficz na S!a wo mir Zych

Za mó wio ne ksi' %ki, ze szy ty i kwar tal nik „Ze szy ty Li te rac kie” wy sy !a my za za li cze niem pocz to wym (w pre nu me ra cie — gra tis).Za mó wie nia pro si my sk!a da):„Ze szy ty Li te rac kie”, ul. Fok sal 16, p. 422, 00-372 War sza wa tel./faks: (+48) 22.826.38.22e -ma il: biu ro@ze szy ty li te rac kie.pllub w skle pie in ter ne to wym: www.ze szy ty li te rac kie.comAk cep tu je my kar ty p!at ni cze


Jerzy Stempowski, Ziemia berneńska

Documents

Transcript of Jerzy Stempowski, Ziemia berneńska