4 ŻYCIE POŚWIĘCONE DZIECIOM

© Wydawnictwo WAM, 2004

Przygotowanie do drukuBarbara Cabała

Projekt okładkiAnna Liberek

ISBN 83-7318-263-2

WYDAWNICTWO WAMul. Kopernika 26 • 31-501 KRAKÓW

tel. (012) 62 93 200 • fax (012) 429 50 03e-mail: wam@wydawnictwowam.pl

DZIAŁ HANDLOWYtel. (012) 62 93 254, 62 93 255, 62 93 256; (012) 423 75 00

fax (012) 430 32 10e-mail: handel@wydawnictwowam.pl

Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJhttp://WydawnictwoWam.pl

Drukarnia Wydawnictwa WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

Tytuł oryginałuEin Leben für Kinder

Janusz Korczak Leben und Werk

5., völlig neu bearbeitete Auflage 2002© Gütersloher Verlagshaus GmbH, Gütersloh 1981

NIHIL OBSTAT. Prowincja Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego,ks. Krzysztof Dyrek SJ, prowincjał. Kraków 15 marca 2004 r., l.dz. 86/04.

5

SPIS TREŚCI

OD TŁUMACZA ..................................................................................... 7

KRĘPUJĄCE RAMY ................................................................... 13

KIM JEST TEN CZŁOWIEK .......................................................... 17Pochodzenie i dzieciństwo .............................................. 17Dorastający student medycyny ........................................ 20Lekarz i literat ................................................................... 22Z myślą o sierotach ......................................................... 28W nurcie pedagogicznych przemian ................................ 32Problemy materialne ....................................................... 35Jak kochać dziecko – dzieło lat wojny ............................ 37Nasz Dom – pedagogiczny eksperyment ....................... 40Pedagogiczne credo Korczaka ........................................ 45Troska o wychowawców .................................................. 47Stefania Wilczyńska ......................................................... 48Sytuacja historyczna ........................................................ 49Przyjaciel dzieci w stuleciu dziecka ................................. 51Początki antysemityzmu ................................................... 52

U BRAM PIEKŁA: KORCZAK I JEGO DZIECI .................................. 59Kamienny świat getta ...................................................... 59Troska o dzieci ................................................................. 60Bramy piekła .................................................................... 64W drodze na Umschlagplatz ............................................ 66Świadectwa ludzkiej wielkości ........................................ 70Koniec spowity w milczenie ............................................. 77Próba rekonstrukcji .......................................................... 78

DZIECKO – WIELKA NIEWIADOMA .............................................. 84Korczak wzorem dla pedagogów? .................................. 84O sztuce obserwowania dzieci ........................................ 86Wychowawco, bądź Fabre’em świata dziecięcego! ........ 88

6 ŻYCIE POŚWIĘCONE DZIECIOM

Ostrożna diagnoza ........................................................... 90Pozbawiona iluzji terapia ................................................. 97

CO W ZAMIAN? ...................................................................... 104Blisko Boga .................................................................... 104Korzenie religijności ...................................................... 107Poszukująca Boga franciszkańska dusza..................... 112Religijne wychowanie .................................................... 117Bajka o poszukiwaniu Boga .......................................... 123Żydowska nostalgia ....................................................... 125

WSKAZÓWKI, ŹRÓDŁA, UWAGI .....................................................138

NAJWAŻNIEJSZE DATY Z BIOGRAFII JANUSZA KORCZAKA .... 140

LITERATURA WYDANIA POLSKIEGO ..............................................145

PRZYPISY DO TEKSTU ERICHA DAUZENROTHA ...........................150

PRZYPISY DO TEKSTU TERESY SEMCZUK ....................................163

7

OD TŁUMACZA

Zapomnieć przede wszystkim nie wolno, że ludzie wy-bitni inaczej myślą i czują niż ogół, że wybitnymi i tylkoim właściwymi są ich dążenia - cały duchowy horyzont.Jeżeli sami ukrywają wyższość i swą inszość, to - by nieurazić, nie zadrasnąć, nie dotknąć; ale znać trzeba od-ległość dzielącego nas od nich dystansu.

Janusz Korczak

...Jeśli człowiek wielkiego talentu i wielkiej miłości dlamałych i biednych bierze za pióro (...) to twory tegoducha będą balsamem dla smutnych, a pobudką dlasilnych, a on sam będzie wielkim apostołem tych wznio-słych nauk Pana, które w niejednym sercu jeszcze zasłabo dźwięczą lub tylko niejasnym odzywają się prze-czuciem.

Janusz Korczak

Kim jest ten człowiek?, pyta Autor w tytule jednegoz rozdziałów. I wielu z nas pomyśli może przy tym, iż ma nato gotową odpowiedź. – Któż bowiem w Polsce nie znaJanusza Korczaka, autora Króla Maciusia i radiowychGadaninek Starego Doktora, któż nie słyszał o jego pe-dagogicznej działalności, czy też o jego szlachetnym, boha-terskim czynie?!

A jednak warto zastanowić się nad tym pytaniem głę-biej i spróbować wraz z Autorem odkryć go na nowo, na-wet jeśli nie znajdziemy tu wyczerpujących informacji orazjednoznacznej opinii o nim. Wszak sam Korczak przestrze-gał przed ferowaniem kategorycznych osądów, skłaniając

8 ŻYCIE POŚWIĘCONE DZIECIOM

się z pokorą przed tajemnicą, jaką jest człowiek, gdyż – jaktwierdził – „każdy ma swój własny, wszystkim obcy światducha, którego nikt nie zna i którego [on] sam nie zna...”.

Odpowiedź na to pytanie utrudnia dodatkowo fakt, żepomimo różnych światopoglądów i życiowych postaw, więk-szość z nas traktuje go przy bliższym poznaniu jako „swo-jego” i mimowoli – świadomie czy nie – stara się go odpo-wiednio zaszufladkować, „przeciągnąć” na swoją stronę.Jedni widzą go więc socjalistą, inni syjonistą, jeszcze innimasonem, tylko Polakiem lub tylko Żydem. Jedni dostrze-gają w nim duszę Chrystusową, drudzy odbierają go jakochasydzkiego świętego. Jedni mówią, że był głęboko wie-rzący, drudzy, że znajdował się pod wpływem tych, dla któ-rych wiara stanowiła azyl życiowych słabeuszy i nieudacz-ników.

A jakim był Korczak naprawdę?Chyba po prostu dobrym, kochającym człowiekiem,

„uczuciowcem”, jak sam o sobie powiedział, idealistą, en-tuzjastą, marzycielem, który od nikogo się nie odwracająci wszystkich – niezależnie od pochodzenia, politycznychopcji i wewnętrznych przekonań – obejmując pozbawionąpatosu oraz obłudy miłością, szedł swoją własną, nierzad-ko naznaczoną cierpieniem, samotną drogą....

Ponieważ wiedza przeciętnego Czytelnika o Korczakujest w Polsce – jeśli nie głębsza – to bezsprzecznie obszer-niejsza niż w innych krajach, zaś tłumaczenie tekstów źró-dłowych kryje w sobie zawsze niebezpieczeństwo pew-nych mniej lub więcej istotnych wypaczeń, przeto też trud-no obyć się tu czasami bez komentarza, czy małych korekt,a także uzupełnień i dopowiedzeń, nierzadko wyrażonychsłowami samego Korczaka, aby mógł on swoim piórem oży-

9

wić nakreślony przez Autora własny portret, lub też posta-wić mały znak zapytania czy kropkę nad i odnośnie do nie-których poruszanych w niniejszej książce kwestii.

Z drugiej strony uzupełnienia i komentarze tłumacza znaj-dują swoje uzasadnienie także w tym, że Autor – pomimodążenia do obiektywizmu i dużego znawstwa problematy-ki korczakowskiej – posługuje się dla zobrazowania posta-ci Doktora nie tylko faktami, lecz także fikcją lub domnie-maniami, nadając jednym i drugim praktycznie taką samąrangę. O ile jednak pewne fikcyjne sceny (np. historiao pułkowniku Ruknerze) uplastyczniają, a jednocześnie niewypaczają omawianej rzeczywistości, o tyle niektóre do-mniemania mogą kłócić się z prawdą i przedstawiać fał-szywy obraz Doktora. Autor pisze m.in.:

M o ż n a s o b i e t e ż z ł a t w o ś c i ą w y o b r a -z i ć wzruszenie Korczaka, kiedy to Michał Zylberbergmówił podczas jednej ze swych prelekcji w getcie o pi-szącym w jidisz poecie oraz byłym sekretarzu Gminyżydowskiej w Warszawie, Izaaku Leibie Peretzu (1852-1915) i czytał z jego utworu Golden Chain te oto słyn-ne strofy...

Po czym następują takie sformułowania, jak: ‘my wiel-cy, dumni Żydzi’, ‘niebiosa się przed nami rozstępują’, któ-re jakoś trudno jest pogodzić z postawą i odczuciami auto-ra Trzech prądów, nie lubiącego przy tym uderzać, jak sampowiedział, ‘w wielki dzwon’. Ta sugestia może zatem, alenie musi być prawdą, a przez to w imię prawdy wymagakomentarza. Dziwi też, dlaczego zdaniem Autora najbar-dziej przekonywającą odpowiedź na pytanie o religijnośćKorczaka miałaby dawać modlitwa przekazana przez pew-nego rabina Franciszkowi Ząbeckiemu, skoro w jej przy-padku autorstwo Doktora podawane jest w wątpliwość.

OD TŁUMACZA

10 ŻYCIE POŚWIĘCONE DZIECIOM

Można by odnieść wrażenie, że w dziele Janusza Korcza-ka trudno jest doszukać się innych dobitnych świadectwjego religijności, jeśli na udowodnienie swojej tezy, że po-stawa Doktora Korczaka inspirowana była lekturą PismaŚwiętego i bliskim obcowaniem z Bogiem Starego i Nowe-go Testamentu, Autor musi się podpierać czymś nie dokońca pewnym. Przy tym teza ta gubi się trochę i rozmy-wa w mnogości przytaczanych tu na temat Korczaka skraj-nie różnych opinii, w pewnym stopniu nawet dezorientują-cych Czytelnika.

Tymczasem tak w utworach literackich, jak i publicy-styce Doktora znajdziemy liczne sformułowania oraz myśliświadczące o jego głębokiej więzi z Bogiem, nie jakimś tamBogiem osobistym, „skrojonym” według własnych potrzeb,czy na użytek sierot, lecz Bogiem przybierającym u niegowraz z upływm lat coraz bardziej konkretne oblicze BogaStarego i Nowego Przymierza, do którego pała on, tak zresz-tą jak do małego, biednego lub pokrzywdzonego człowie-ka, niespożytą miłością. Dlatego też część przypisów tłu-macza – znajdują się one bezpośrednio pod tekstem Auto-ra – zawiera fragmenty literackich i publicystycznych pismJanusza Korczaka, z których miłość ta z wielką mocą ema-nuje. Dowodzą one niezbicie prawdziwości tezy Autora,gdyż „Kto nie zna miłości, ten nie zna Boga, bo Bóg jestmiłością” (św. Jan).

Teresa Semczuk

17

KIM JEST TEN CZŁOWIEK?

Pochodzenie i dzieciństwo

22 lipca 1878, a może dopiero 1879 roku, w Warszawie ad-wokatowi Józefowi Goldszmitowi i jego małżonce Cecylii,z domu Gębickiej, urodził się syn. Otrzymał imię Henryk.

Do wpisu w rejestrze stanu cywilnego warszawskiprawnik Goldszmit nie przywiązywał zbytniej wagi, o czymświadczy zapisek Janusza z 21 lipca 1942 roku:

Jutro kończę sześćdziesiąt trzy albo sześćdziesiątcztery lata. Ojciec przez parę lat wyrabiał mi metry-kę. Przeżyłem z tego powodu kilka ciężkich chwil.Mama nazwała to karygodnym niedbalstwem: jakoadwokat powinien był ojciec sprawy metryki nieodwlekać. (1)

O dzieciństwie, wychowaniu i atmosferze rodzinnegodomu Doktora Hanna Mortkowicz-Olczakowa, córka Ja-kuba Mortkowicza, wydawcy Korczaka, powiedziała, żebyły naznaczone piętnem polskości, lecz nie bez związkówz żydowską tradycją. (2)

We wspomnieniach Hanny Mortkowicz-Olczakowej,u której rodziców Goldszmit-Korczak bywał jako przyja-ciel, czytamy również o tym, jak doniosłą rolę w życiu mło-dego Goldszmita odegrał czynnik narodowy:

Korczak był Polakiem z urodzenia, z wychowania,z sentymentu – tam, gdzie być Polakiem znaczyło: ko-

18 ŻYCIE POŚWIĘCONE DZIECIOM

chać, walczyć, dążyć. W okresie najcięższym politycz-nie, w czasach konspiracji, wojny, odbudowy1. (3)

Ze zdjęcia, zamieszczonego we wstępie książki dla dzieciKról Maciuś Pierwszy, spogląda na nas siedzący obokkwiatka w doniczce jedenastoletni chłopiec z mieszczań-skiego domu, w spencerku ze sztywnym białym kołnierzy-kiem i jedwabną kokardą oraz w zapinanych po bokachspodenkach: można by powiedzieć: dziecko salonów, wy-tworne, poważne, smutne. To mały Henryk Goldszmit! (4)

Wiele z niepowetowanej utraty dzieciństwa, któregobrak tak dotkliwie odczuwał Henryk z „królestwa trosk,głodu i znojnej pracy (...) Państwa smutnych myśli i czar-nego chleba” (5), pisarz Janusz zawarł później w swoichzabarwionych autobiograficznie książkach dla dzieci, szcze-gólnie zaś w Królu Maciusiu Pierwszym. (6)

Zaś „wspaniały i nieobliczalny ojciec” tak oto prezentu-je się w późno napisanym Pamiętniku Doktora:

Słusznie mama niechętnie powierzała dzieci opiece ojcai słusznie z dreszczem zachwytu i porywem radości wi-taliśmy i wspominaliśmy – siostra i ja – nawet najbar-dziej forsowne, męczące, nieudane i opłakane w skut-kach przyjemności, jakie z przedziwną intuicją odnajdy-wał nie nazbyt zrównoważony pedagog-tatuś. (7)

1 Jan Piotrowski pisze: „Wiemy, że polskość serdecznie głębo-ko ukochał, że korzeniami najszczerszego sentymentu wrósłw kulturę polską, że mówił, pisał, a nawet myślał po polsku, żenajwiększe polskie umysły współczesne, z Żeromskim na cze-le, żywiły doń szacunek i otaczały go przyjaźnią. Że wreszciepoległ śmiercią bohaterską w mundurze polskiego oficera”.

19

Pomimo wszystko:

Winienem wiele miejsca poświęcić ojcu: realizuję w ży-ciu to, do czego on dążył, do czego dziadek tak drę-cząco dążył tyle lat. (8)

Choroba i śmierć ojca stanowiły ciężkie brzemię dlarodziny, szczególnie dla śmiałego i niepohamowanegow swych marzeniach Henryka oraz dla jego siostry Anny.

Popuśćmy przez chwilę wodze fantazji i wyobraźmysobie, jak to dziecko salonów, mały Henryk, w towarzy-stwie panny Marii – niani w domu Goldszmitów – space-ruje po wspaniałym Krakowskim Przedmieściu z jego hi-storycznymi, interesującymi kamienicami, mijając kościółśw. Anny, klasztor Karmelitów, Pałac Radziwiłłów, baro-kowy pałac Potockich. Wyobraźmy go sobie w OgrodzieSaskim, na Starówce, w malowniczych zaułkach Rynku,a teraz wraz z innymi chłopcami na ulicy Freta – tam znaj-dowała się prywatna szkoła Augustyna Szmurło, do którejuczęszczał. Następnie mostami Wisły przechodzi na Pragędo gimnazjum2, w którym panowała surowa atmosfera,podobnie zresztą jak w szkole Szmurły. W nadwiślańskiejdzielnicy Powiśle Henryk poznaje dzieci ulicy: palących,klnących, wieszających się na dorożkach i wagonach tram-wajów uliczników, „zaniedbane, głodne i brudne dzieci (...)z którymi nie wolno bawić się na podwórku”. (9)

Sześćdziesięciotrzyletni Goldszmit-Korczak tak podsu-mowuje w Pamiętniku siedem pierwszych lat swojegożycia:

2 „Buda obca, rosyjska, a Henryk (...) czuje się Polakiem, nie znainnej mowy niż polska ani kultury innej niż ta, jaką ma (...) w ichod dawna i do gruntu zasymilowanej rodzinie” (Newerly).

KIM JEST TEN CZŁOWIEK?

20 ŻYCIE POŚWIĘCONE DZIECIOM

Jeśli przebiegnę życie, to siódmy rok dał mi poczucieswojej wartości. Jestem. Ważę. Znaczę. Widzą mnie.Mogę. Będę. (10)

Dorastający student medycyny

Następne siedem lat życia przynosi krystalizację marzeń,które nabierają wyraźnych kształtów.

Jestem nie po to, aby mnie kochali i podziwiali, ale poto, abym ja działał i kochał. Nie obowiązkiem otocze-nia pomagać mnie, ale ja mam obowiązek troszczeniasię o świat, o człowieka. (11)

Do tej emancypacji młodego Henryka przyczyniła sięw niemałym stopniu życiowa konieczność – ściślej mówiącrozpad rodziny, zapoczątkowany skierowaniem ojca do za-kładu dla psychicznie chorych3. O tym jak bardzo tragediata zaciążyła na całym życiu Henryka, świadczy następują-ca wypowiedź:

Bałem się panicznie szpitala wariatów, do którego oj-ciec mój parokrotnie był kierowany. A więc ja – synobłąkanego. A więc dziedzicznie obarczony. Parę dzie-siątków lat i dotąd myśl ta mnie okresami dręczy. (12)

3 Motywy takiego nastawienia do życia tkwią jednak nie tylkow sytuacji zewnętrznej, lecz można się ich doszukać także w jegopostawie duchowej, którą odzwierciedla parę lat później m.in.zabarwiona autobiograficznie Spowiedź motyla oraz następują-cy fragment publicystycznego tekstu Korczaka: „Rzekł Chry-stus: «Kochaj bliźniego jak siebie samego» (...) i runął potężnyświat samolubów (...) choć serca nie wszystkich miłość tę czuły,a umysły nie wszystkich potężną treść zasady pojęły”.

21

Dojrzewający młodzieniec szuka oparcia i partnerstwa;literatura sprawia, że ucieka od świata; jednak nie w takisposób miał osiągnąć nowe przestrzenie4, o którychmarzył.

W 1898 roku rozpoczyna studia na Wydziale Medycz-nym Uniwersytetu Carskiego w Warszawie. „Literatura tosłowa, a medycyna to czyny” – powiedział podobno kie-dyś jako uczeń5. 17 maja 1905 roku otrzymuje dyplom le-karza.

W jego podaniu do biura personalnego Judenratu6

w getcie warszawskim z lutego 1942 widnieją następującedaty i nazwiska7:

Gimnazjum i uniwersytet ukończyłem w Warszawie,wykształcenie dopełniłem w klinikach Berlina (rok)i Paryża (pół roku). Miesięczny wypad do Londynupozwolił mi zrozumieć na miejscu istotę pracy chary-tatywnej (duży dorobek).

KIM JEST TEN CZŁOWIEK?

4 „Było mi ciasno już dawno. Wtedy więziła mnie szkoła. Terazjest mi ciasno w ogóle (...) chcę zdobywać, walczyć o noweprzestrzenie”. (Pamiętnik)

5 Zdanie takie miał wypowiedzieć w wieku czternastu lat, kiedyto w redakcji jakiegoś czasopisma nie przyjęto do druku jegonowelki. W słowach: „Ach wiem, im potrzebna firma, a niedzieło sztuki. (...) I tak nie będę literatem, tylko lekarzem” –wyraża je także młody człowiek w Spowiedzi motyla.

6 Rada Żydowska – samorząd społeczności żydowskiej w get-cie, na którego czele stał Adam Czerniaków, nazywana częstopo prostu Gminą.

7 Podanie to Korczak napisał, ubiegając się w getcie o pracęwychowawcy-kuratora w cieszącym się bardzo złą sławą przy-tułku na ulicy Dzielnej (patrz przyp. 49 w podrozdziale Troskao dzieci, s. 61).

22 ŻYCIE POŚWIĘCONE DZIECIOM

Mistrzami moimi byli w medycynie: profesor Przewó-ski (anatomia i bakteriologia), Nasonow (zoolog),Szczerbakow (psychiatra) i pediatrzy Finkelstein, Ba-ginsky8, Marfan, Hutinel (Berlin, Paryż).(Dni wolne – zwiedzanie sierocińców, zakładów po-prawczych, miejsc zamknięcia dla tak zwanych dzie-ci występnych).Miesiąc w szkole dla cofniętych w rozwoju, miesiącw klinice neurologicznej Ziehena.Mistrzowie moi w szpitalu na Śliskiej: ironista i nihili-sta Koral, jowialny Kramsztyk, poważny Gantz, świet-ny diagnosta Eliasberg, poza tym – felczer chirurg:Śliżewski i pielęgniarka: ofiarna Łaja. (14)

8 Niemieccy badacze korczakowscy zajęli się w międzyczasiepostaciami obu lekarzy – Adolfa Baginsky’ego (1844–1918)i Henryka Finkelsteina (1865–1942). Finkelstein, który w roku1901 założył w Berlinie przytułek dla dzieci, włączył do swoichpism na temat pediatrii kwestie socjalne. Baginsky już w roku1877 domagał się opieki lekarskiej dla młodzieży szkolnej.W szkole tych dwu berlińskich nauczycieli akademickichwyostrzył się społeczno-pedagogiczny zmysł Henryka Gold-szmita (13); patrz: Korczak Janusz, Sämtliche Werke, t. 8,Gütersloh 1999, szczególnie komentarz do społeczno-medycz-nych pism Korczaka [przypis E. Dauzenrotha].