Jan Zak Aspekt Metodologiczny Prac Syntezujacych Pradziej SPOŁECZEŃSTW WIŚLAŃSKO-ODRZANSKICH...

7/24/2019 Jan Zak Aspekt Metodologiczny Prac Syntezujacych Pradziej SPOECZESTW WILASKO-ODRZANSKICH Jzefa Kos

1/23

S L A V I A A N T I Q U A

Tom X X X II - Bok 1989/1990

|JAN A K |

ASPEKT METODOLOGICZNY PRAC SYNTETYZUJCYCH PRADZIE JESPOECZESTW WILASKO-ODRZANSKICH

JZEFA KOSTRZEWSKIEGO

1. UWAGI WSTPNE

Nasz Mistrz naukowy, prof. dr hab. Jzef Kostrzewski (1885 - 1969)nalea do grona aktywnych wsptwrcw polskiej rzeczywistoci, tej zaledwie minionej i tej obecnej. Jego dziaalno miaa charakter wielostronny,przejawiajc si szczeglnie w efektach podejmowanej przeze pracy spoecznej, nie traccej przewanie zwizku z badaniami naukowymi.

W tym zakresie naley wskaza przede wszystkim na bezkompromisow,o ostrzu antyniemieckim, walk o polsko Ziem Zachodnich, a po ich powrociedo Macierzy, jaki nastpi dopiero w latach 1945/46, walk w imi ideologicznejich obrony przed zakusami niemieckiego rewizjonizmu. Towarzyszy jej zawszeaspekt naukowy, ktry odnosi si do caoci humanistyki, przede wszystkim

jednak do prahistorii i mediewistyki. Zasugi prof. J. Kostrzewskiego na tympolu, wczajc te dziedzin organizacji nauki i dydaktyki uniwersyteckiejwraz z ksztaceniem kadry naukowej, nie tylko za jego badania naukowe,s wiekopomne.

Badania wasne, poprzedzone epizodycznymi studiami uniwersyteckimina medycynie we Wrocawiu (1907- 1909), humanistycznymi m.in. na prahistorii przez jeden semestr pod kierunkiem prof. dra W. Demetrykiewiczaw Krakowie (1909/1910) oraz gruntownymi w zakresie prahistorii w Berlinie(1910/11 - 1914) pod kierunkiem prof. dra Gustafa Kossinny (wykady i seminaria), kustosza dra hab. Huberta Schmidta (wiczenia) z Museum fur V61-kerkunde i (prace wykopaliskowe) dra A. Kiekebuscha, dyr. Muzeum Marchij-skiego, dalej studiami samoksztaceniowymi w British Museum w Londynie(1910-1911), a te sporadycznymi wasnymi pracami wykopaliskowymi,

rozpocz J. Kostrzewski w 1914 r.1, a wic stosunkowo pno (ze wzglduna absorbujc go dziaalno spoeczno-patriotyczn), bo w 29 roku ycia.Zapewne ju wwczas marzy o ujciu syntetyzujcym, o tej aspiracji monaby wnioskowa ewentualnie z faktu podjcia przeze prby syntetyzujcego

1 Dane te czerpiemy zasadniczo z pamitnika: J. K o str ze w sk i 1970.


2/23

Ryc. 1. Prof. dr hab. Jzef Kostrzewski. Fot. Witold Czarnecki(12 VI 1950 r.)

Fig. 1. Prof. Jzef Kostrzewski. Photograph by Witold Czarnecki(12 V I 1950)

przedstawienia pradziejw Wielkopolski2, przygotowanego w 1913 r. , a wydanegow styczniu 1914 r. Opracowanie to, a take przystpienie przez J. Kostrzew-skiego do efektywnej pracy zawodowej w Muzeum Towarzystwa PrzyjaciNauk w Poznaniu w 1914 r. wyznaczaj, zdaniem W. Antoniewicza3, pocztekprocesu przeomu w zakresie bada prahistorycznych na ziemiach polskich.Drugie wydanie Wielkopolski [1923], poszerzone i pogbione wedug w

2 J. K os trz ew sk i 1914; sam autor uwaa j za mao samodzieln. W dziejacnauki polskiej ta niewielka ksieczka bya jednak ewenementem, bo bya pierwsz monografi w jzyku polskim, dotyczc dzielnicy naszego kraju pozostajcej pod zaborem; opar j autor w zakresie rdowym gwnie na pracach E. Blumego.

* W . A n to n ie w ic z 1953, s. 39 - 40.


3/23

czesnego poziomu rozwojowego prahistorii erudycyjnie, stao si niewtpliwiejedn z gwnych podstaw wszystkich uj syntetyzujcych pradzieje polskie w okresie midzywojennym i tu powojennym.

Pierwszych prb syntetyzujcych pradzieje spoeczestw odrzasko--wilaskich dokonano wszake dopiero okoo 1930 r. Reprezentowao je przedewszystkim obszerne dzieo W. Antoniewicza [1928]4, poddane nazbyt surowejkrytyce oglnej S. Krukowskiego, J. Kostrzewskiego i R. Jakimowicza, trafnejjednak w aspekcie faktograficznym5. Z kolei ukazay si encyklopedyczneprby J. Kostrzewskiego, publikowane w wydawnictwach zbiorowych [1927/28i 1930 r.6], z ktrych pierwsza bya ujciem cile faktograficznym. Za penewszelako ujcie syntetyzujce J. Kostrzewskiego mona uzna dopiero pracnapisan w latach 1936 - 1938, a upowszechnion w 1948 r. (mezolit do wdr

wek ludw)7 i powsta na jej tle wzgldnie krtk, podporzdkowan celompopularyzatorskim wersj pradziejw Polski, wydan w 1949 r .8oraz opublikowane ju w zgoa innych warunkach w 15 lat pniej, wsplnie z W. Chmielewskim (paleolit i mezolit) i K. Jadewskim (neolit, pocztki epoki brzu,okres wdrwek ludw), Pradzieje Polski [1965], Powstanie tych prac syntetyzujcych9stao si moliwe dziki postpowi bada w okresie midzywojennym i powojennym (intensywniejszych) w postaci uoglniajcych uj czstkowych10, monografii, studiw, licznych przyczynkw, sprawozda z praceksploracyjnych, a te na podstawie materiaw bezporednich (wykopalisko

wych i muzealnych)u . Co si tyczy pozycji chronologicznie ostatniej [1965],mamy w niej do czynienia z nieznaczn lecepcj elementw wspczesnychprac syntetyzujcych12 oraz zawartych w dyskusji nad periodyzacj pradziejwspoeczestw wilasko-odrzaskich na podstawie pojmowanego realistyczniehistoryzmu teoretycznego (marksistowskiego)1S.

Dorobek syntetyzujcy wielkiego prahistoryka rozpatrywa mona wielorako. Tutaj proponuje si rozpatrzenie przede wszystkim aspektu metodologicznego owego dorobku; mianowicie podejmuje si prb odtworzenia jegozaoe metodologicznych oraz czciowo ich realizacj praktyczno-badawcz.

4 W . A nto nie w icz 1928.5 Por. Przegl. Arch. 4, 1928 - 32, s. 101 - 106 (J. Kostrzewski), s. 139 - 162 (R. Jaki

mowicz), s. 162 - 172 (S. Krukowski).6 J. K o str zew sk i 1927/28, s. 177 - 200 (oraz inne rne hasa); 1930, s. 29 - 66.7 J. K o str zew sk i 1939 - 48, s. 118 - 359; paleolit opracowa S. Krukowski, wczesne

redniowiecze R. Jakimowicz.8 J. K os tr ze w sk i 1949a. A rwnie: J. Kostrzewskiego opracowanie syntetyzujce pradzieje Wielkopolski

[1955 wyd. III], Pomorza [1966] i lska [1970].10 Dla okresu midzywojennego szczeglnie L. Kozowskiego, K . Jadewskiego

i T. Sulimirskiego, dla powojennego K. Jadewskiego oraz A. Gardawskiego (por. przypis 12).

11 Por. J. K o str zew sk i 1949a, s. 90 i n.; por. te przypis 3.11 T. Su lim irsk i 1955 - 59; A. Ga rd aw sk i 1961; K . J a d e w sk i 1965. W . H en se l 1951, s. 17 - 36; por. te W . H e n se l (red.) 1957.


4/23

Ryc. 2. Profesor Jzef Kostrzewski w otoczeniu studentw czonkw ekspedycjiwykopaliskowej na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Obok profesora Kostrzewskiegosiedz: Aleksandra Pawlakwna i Zofia Hilczerwna, stoj: Barbara Machowska i Jan ak.

Fot. Dionizy Dardas (17 VIII 1951)

Fig. 2. Prof. Jzef Kostrzewski with his students members of the excavation expedition on the Ostrw Tumski in Pozna. Next to the Professor are sitting: Aleksandra Pawlak and Zofia Hilczer. Standing: Barbara Machowska and Jan ak. Photograph by Dionizy

Dardas (17 VIII 1951)

2. GENEZA UJ SYNTETYZUJCYCH J. KOSTRZEWSKIEGO

Na genez bezporedni uj syntetyzujcych J. Kostrzewskiego zoyysi: naukowy geniusz uczonego, uformowany w penych sprzecznoci warunkach

koca X IX w. i pierwszej poowy X X w., oraz szeroko pojmowane zapotrzebowania spoeczestwa polskiego, artykuujce si w ramach dwukrotnieodradzajcej si jego pastwowoci. Natomiast ich genez poredni, wspdziaajc z czynnikami wymienionymi, postpu w badaniach, ukonstytuoway rwnie pewne zwizane z nimi zaoenia metodologiczne, expresisverbis nie formuowane.

A. GENEZA BEZPOREDNIA UJ SYNTETYZUJCYCH J. KOSTRZEWSKIEGO

Geniusz naukowy J. Kostrzewskiego wykrystalizowaa na podouspecyficznych cech jego osobowoci przede wszystkim prowadzona przezerzetelna, pena dynamizmu a zorganizowana praca badawcza, stanowicakonfirmacj obranego sensu ycia. Dziki wytonej pracy osign on olbrzymi erudycj w zakresie uprawianej dyscypliny, rozwin umiejtno stoso


5/23

wania jej analitycznej procedury badawczej i stworzy oryginaln wizjsyntetyzujc. W tej ostatniej widzia nie tylko form kocowych konkluzji,wynikych z wasnego oraz intersubiektywnie zgromadzonego dorobku nauko

wego, w sposb selektywno-kumulatywny przekazywanego wspczesnym i potomnym w postaci podstawy dalszych bada, lecz rwnie form suenia narodowi sowem i reprezentowanym przez nie oraz inspirowanym czynem. Jakowiadomy rzecznik polskiego spoeczestwa narodowego sowo to i czyn kierowa w szczeglnoci przeciw nacjonalistycznym roszczeniom niemieckim o charak-kterze agresywnym, powodujc si przy tym duchem solidaryzmu (organicyz-mu) narodowego, pojmowanego niekiedy w sposb rwnie nacjonalistyczny,lecz o charakterze defensywnym.

Tak urzeczywistnionej twrczoci syntetyzujcej uczonego sprzyjao za

potrzebowanie spoeczne wyraajce si w tendencjach integracyjnych narodui odrodzonej pastwowoci polskiej, zagraanej stale przez imperializm niemiecki, szczeglnie ekspansywny w czasie rzdw nazistw, a po II wojniewiatowej przez rewizjonizm panniemiecki. Z jednej strony zapotrzebowanieto gwnie inteligencji polskiej dyktowao wizj uprawiania prahistorii o wyranym aspekcie wiatopogldowym jako nauki majcej legitymizowaterytorialny zasig pastwowoci polskiej poprzez gromadzenie danych wiadczcych o zasiedziaoci sowiaskich (protopolskich) przodkw na obszarzeaktualnie polskiej przestrzeni yciowej. Z drugiej strony jednak przejawiao

si ono w merytoryczno-poznawczym postulacie rozwijania si nauki, mianowicie:

a) oglnie dyscyplin historycznych w kierunku wypracowania wizjinajdawniejszych dziejw (wedug koncepcji historykw tzw. integralnych ),niezbdnej dla przedstawienia caoci procesw dziejowych dokonywujcychsi na ziemiach nad Odr i Wis w czasach przed uksztatowaniem si pastwai narodu polskiego;

b) szczeglnie formujcej si nowoczesnej prahistorii dla okrelenia przezni stanu jej rozwoju poznawczego i dalszych zada badawczych, a take

zwizanej z owym stanem i zadaniem postaci usugowej dydaktyki spoecznej tak uniwersyteckiej, jak i popularyzacyjnej.

B. GENEZA POREDNIA - REFLEKSJA METODOLOGICZNA NAD PISARSTWEMSYNTETYZUJCYM W PRAHISTORII EUROPEJSKIEJ

Zanim przejdziemy do prby odtworzenia zaoe metodologicznych w ujciach syntetyzujcych J. Kostrzewskiego, zastanowi si wypada nad obiegoww czasach powstawania tych uj metodologi nauk historycznych, w tym

rwnie prahistorii.Ujcie syntetyzujce w naukach historycznych, w tym rwnie w prahistorii,

stanowi szczeglny przejaw pisarstwa historycznego. Ma ono w formienarracji (ilustrowanej) aspiracje tworzenia oglnej integralnej wizji procesudziejowego lub te istotnych jego dziedzin na okrelonej przestrzeni na og


6/23

wedug obranej osi14. Akceptacj obranej osi determinuje zesp (niekiedytylko luny zbir) dyrektyw metodologiczno-!eoretycznych oraz ideologicznych. Zesp (zbir) owych dyrektyw ogranicza z kolei selektywnie materiay

informacyjne i preferuje ten czy w czynnik generujcy (nastawienie moni-styczne) lub te zesp (czasem tylko zbir) czynnikw (nastawienie pluralistyczne) tego procesu.

W czasach twrczoci naukowej J. Kostrzewskiego mona, majc na wzgldzie konceptualne sposoby uj syntetyzujcych w aspekcie merytoryczno--metodologicznym, wyrni trzy zasadnicze modele ich realizacji, mianowicie:erudycyjny, pseudoteoretyczny (quasi-teoretyczny) i teoretyczny15. Owetrzy modele metodologicznie zwizane s w pimiennictwie historycznym(w tym te w prahistorii) z historyzmem. W kadym jednak z nich w metodo

logiczny historyzm przybiera inn posta.Modelowi erudycyjnemu, inspirowanemu dyrektyw wie ist eigentlich

gewesen (jak waciwie byo), odpowiadaj: (a) historyzm skrajnie faktograficzny, ktrego zwolennicy, eksponujc szczegln specyfik bada historycznych, neguj moliwoci formuowania praw lub teorii (idiografizm przedmiotowy) oraz (b) historyzm umiarkowanie faktograficzny16, ktrego zwolennicy wprawdzie akcentuj rwnie pozanomologiczn specyfik tych bada,jednak akceptuj moliwo formuowania pewnych, wykraczajcych w zasadzie poza histori praw (gwnie fenomenalistycznych) i teorii; niektrzy z nich

traktuj nawet swe faktograficzne ujcia jako przesanki do ich formuowania(idiografizm naukowoznawczy)17. O krystalizacyjn modelu erudycyjnegostanowi periodyzacja formalna (surowcowo-techniczna), krzyowana z merytoryczn; istot tej drugiej stanowi zbir faktw uporzdkowany z reguyw fenomenalistycznie, rzadziej instrumentalistycznie, pojmowane jednostkiczasowo-przestrzenne tzw. kultury archeologiczne18, te za z kolei w ukadsynchroniczny i zarazem w sekwencj diachroniczn, w epok/epoki.

Modelowi historyzmu pseudoteoretycznego, inspirowanemu dyrektywwie ist eigentlich geworden (jak si waciwie stawao), odpowiadaj nie

rnice si w istocie od siebie metodologicznie, cho w szeregu kwestiiopozycyjne, trzy niej scharakteryzowane submodele.

Submodel e w o lu c jo n is ty cz n y , oparty na przesankach naturalizmu(ontologicznych i metodologicznych), zwerbalizowany przez pozytywizm,cechuj trzy gwne koncepcje.

Pierwsza z nich (a) to zaoenie o immanentnych, przestrzennie poli-genetycznych i konwergentnych, czynnikach genezy i rozwoju spoeczestwa

14 Por. J. T o p o ls k i 1980, s. 189, 190, 197.15 Ibidem, s. 172. J. K m it a 1979, s. 83.17 W kwestii idiografizmu przedmiotowego i naukoznawezego por. A. M ale w ski,

J. Topolski 1960, s. 24 i n.18 Por. S. T a b a cz y sk i 1971, s. 21 - 22, 27, 32, 34; J. ak 1984, s. 85 - 86, 91;

J . Ko zow ski 1975 ,s .37 .


7/23

(jego natury ludzkiej) nie tylko jako caoci, lecz rwnie jego pojedynczychelementw-obiektw i mikroelementw w postaci przedmiotw mobilnych(ktrych suma atomizm tworzy cao); gwnym stymulatorem tego

rozwoju jest zasadniczo technologia, umoliwiajca w miar samorozwojuintensyfikacj oraz przemiany' i zmiany sposobw eksploatacji bogactw7naturalnych (pewna rola czynnika rodowiska naturalnego) i w zwizku z tym powodujca oglnosocjokultuiowe przemiany czstkowe, a w konsekwencji caociowo, o charakterze postpowym; z tym zaoeniem wie si cile nastpna.

Koncepcja druga (b) to zaoenie o niezmiennoci (ahistoryzm) orazo jednakowoci spoecznej psychiki ludzkiej (jako sumy psychiki jednostek= indywidualizm metodologiczny) i std o podobiestwach jej reakcji na podobne bodce (psychologizm) i potrzeby (rdo konwergencji), powodujce

w ich zaspokajaniu powstawanie podobnych wytworw kulturowych w rnychczciach globu.

Wreszcie trzecia (c) koncepcja o staym i wiecznym, szybkim hib powolnym,ruchu postpowym w pradziejach, monolinearnym (ewolucjonizm klasyczny)lub (w wyniku recepcji elementw dyfuzjonizmu) polilinearnym (ewolucjonizmpostklasyczny), rozwijajcym si wedug fenomenalistycznie pojmowanychpraw (riomologizm) oraz formy z formy wedug schematu rozwoju osobniczego(narodziny rozwj z przemianami mier== pocztek rozwj z przemianami kres), w efekcie kocowym w wersji klasycznej realizujcym si w sta

diach od dzikoci poprzez barbarzystwo do cywilizacji.O ujcia w tym submodelu stanowi periodyzacja formalna (surowcowo-

-techniczna), krzyowana z merytoryczn ewolucj socjokulturow. Trekonstruuje si poprzez porzdkowanie okrelonych zbiorw zespow i elementw kulturowych wedug zdroworozsdkowego kryterium ilociowegonagromadzenia w nich cech fenomenalistycznych. Stopie ich nagromadzeniaw porzdku typologicznym: prostota kumulacja zoono wyznaczazasadniczo kolejno chronologiczn, a w rezultacie sumarycznie epok;kada wsplnota socjokulturow przechodzi poprzez kolejne epoki (stadiarozwojowe), przy czym kada epoka pozostaje w pewnej opozycji do poprzedzajcej j i po niej nastpujcej, a jednoczenie midzy nimi zachodzi relacjacigoci w diachronii19; a wic zjawisko (fenomen) dyskontynuacji/kontynua-cji. Tak wic dla ewolucjonisty obraz dziejowy przejawia si jako cig nastpu

jcych po sobie epok o coraz to bardziej zoonych i skumulowanych ilociowozespoach socjokulturowych, w prahistorii gwnie kulturowych, epok rnicych si od siebie okrelonymi cechami, lecz te spojonych niektrymi cechami.Sekwencj epok, a take kres epoki moe niekiedy zakci zjawisko kata

klizmu, lecz i on nie moe doprowadzi do cakowitego zniszczenia socjo-kultury, bo jej treci i formy przeywaj i odywaj po tym zjawisku.

18 O ewolucjonizmie: J. L u ty sk i 1956; K . M o sz y sk i 1958, s. 71 i n.; A. P au -bicka 1978, s. 140 -141. O ywotnoci ewolucjonizmu (w postaci neoewolucjonizmu) por.J. S zc ze pa sk i 1971, s. 686 - 698.


8/23

Submodel d y fu z jo n is ty cz n y 20 (schematyczny historyzm kulturowy),ksztatowany w ramach kombinacji przesanek orientacji intuicyjnego anty-naturalizmu21 z programowym idiografizmem22, cznie z odwoaniem si do

okrelonego a priori aparatu pojciowego (neokantyzm), kojarzonej niekiedy(zwaszcza na szczeblu empiryczno-analitycznym) wbrew deklaracjom z naturalizmem, obydwch zwerbalizowanych w mniejszym lub wikszymstopniu przez pozytywizm, cechuj przede wszystkim:

a) Zaoenie o monogenetycznycli, skdind dywergentnych w rezultacie,czynnikach rozwoju spoeczestwa w postaci wyodrbnionego (cho niekoniecznie nazw) konkretnego ludu (wsplnoty etnicznej) jako pewnejegzemplifikacji ludzkoci, szczeglnie za jego kultury (zasadniczy przedmiotbada), pojmowanej jako suma (atomizm) makro- i mikroelementw (przede

wszystkim ich cech drugorzdnych) o formach z reguy niepowtarzalnych,kumulowanych poprzez tzw. zespoy lune w organiczne caoci rnegostopnia oraz charakteryzujcych si wasnoci dyfuzji; gwnym stymulatorem tej ostatniej ma by aktywno danego ludu, konkretyzowana w migracjach, w rozszczepianiu (por. darwinizm) i krzyowaniu si, ktrym to zjawiskom w zakresie kultury odpowiadaj zjawiska transpozycji (transmisji),dyferencjacji oraz interakcji (komunikowania, wymiany dbr i dowiadczeoraz w ich wyniku innowacji); aktywno t ogranicza wszake obiektywnawitalno-duchowa sia (paideuma) pdu organizmu danej kultury23.

b) Zaoenie o wzgldnej niezmiennoci natury ludzkiej (ahistoryzm)oraz przede wszystkim o jednakowoci psychiki ludzkiej jako sumy (indywidualizm metodologiczny) psychik jednostkowych (jak w ewolucjonizmie),skorygowane jednak istotnie przez koncepcj o rnicujcej roli oddziaywa

,0 Pomijamy tutaj tzw. hiperdyfuzjonizm anglosaski (panegipcjanizm, panbabilo-nizm), ograniczajc si do niemiecko-austriackiego (szkoa krgw kulturowych).

21 Bdnie uwaa si, e orientacja ta jest cakowicie antypozytywistyczna; z pozytywizmem czy j niewtpliwie fenomenalizm (pogld, e przedmiotem wiedzy naukowej

mog by tylko zjawiska dane bezporednio w dowiadczeniu) oraz akceptacja pozytywistycznej charakterystyki nauk przyrodniczych; antynaturalizm by natomiast anty-pozytywizmem w oglnych zaoeniach teoriopoznawczych, wedug ktrych poznaniejest wynikiem aktywnego przetworzenia materiau wraeniowego dostarczanego przezzmysy, przy czym owo przetworzenie jest dzieem (kaniowski aprioryzm) indywidualistycznie pojmowanego umysu (szerzej w tej materii A. Paubicka 1984, s. 83 i n.). Intuicyjny antynaturalizm za Kantem wyodrbnia histori jako autonomiczn sferza pomoc pojcia kultury, dzieje jej pojmujc jako proces celowy, w ktrym realizujsi immanentne predyspozycje dla osignicia spoeczestwa obywatelskiego (por.Z. Kuderowicz 1973, s. 64 - 65).

t 2 W praktyce dyfuzjonizm formuuje jednak prawa fenomenalistyczne, zwaszczaw odniesieniu do form rozprzestrzeniania oraz przemian (modyfikacji) mobilnych wytworw kulturowych w ustalaniu chronologii; zjawisko niepowtarzalnoci odnosi sigwnie do historii (kultury) danego ludu i wynalazczoci wyanianych w jego obrbiewytworw kulturowych.

** Wedug L . Frobeniusa, ktrego koncepcje przenikny do praktyki prahistorykwsilniej ni F. Graebnera, por. H . Ja co b -F rie sen 1928, e. 84 - 85.


9/23

poszczeglnych, szeioko pojtych, rodowisk (w tym te szczeglnie naturalnego) w formuowaniu si odmiennych reakcji teje psychiki na bodce (psy-chologizm) i potrzeby; zaspokajanie ich powoduje powstawanie zrnicowanych

wytworw kulturowych, szczeglnie za ich niepowtarzalnych form w rnychczciach globu, u rnych ludw, ktrych to (ustalone w procedurze analitycznej) zbiory wielu rnorakich form (jakoci), w odpowiedniej liczbowo (ilociowo) koncentracji, daj podstawy tworzenia tzw. zespow lunych, umoliwiajcych rekonstrukcj krgw socjokulturowych, szczeglnie kulturowych;zakada si przy tym, e kultura moe powsta tylko z kultury24.

c) Koncepcja o wzgldnie postpowym (cho nie we wszystkich dziedzinachbytu25 i nie na wszystkich obszarach), rozwijajcym si w procesie zrnicowania przestrzennego ruchu w dziejach; jest on prawie niepoznawalny w zakresie

procesu genezy, poznawalny jest natomiast w sytuacji socjokulturowej,zwaszcza kulturowej, w danym wycinku dziejw (pradziejw), mianowicierwnolegle do moliwoci rekonstrukcji krgw kulturowych (w etnologii odnonych ludw); ich kontakty i krzyowania si wiod do nakadania sikrgw kulturowych oraz ich elementw na siebie (stratyfikacja kulturowa),w konsekwencji za do formowania si nowych, modszych krgw kulturowych; przy staym oddziaywaniu czynnika zewntrznego indywidualnyrozwj okrelonego krgu kulturowego przebiega wedug zasady dywergencjikulturowej, powodowanej walk z natur26 (por. antropogeografizm F.

Ratzela), w szczeglnoci wedug zapoyczonych z paleolingwistyki, a krzyowanych wzajemnie modeli, mianowicie: fizykalistycznego rozchodzeniasi fal w akwenie w wyniku naruszenia rwnowagi cieczy w jego epicentrumoraz ich powrotu i ,,biologistycznego rozrastania drzewa w krzewiast koron,a zarazem wedug schematu (jak w ewolucjonizmie) rozwoju bioosobniczego27(narodziny wzrost z przemianami mier=pocztek rozwj z przemianami kres). Na podstawie owych zaoe i koncepcji, odniesionych dogeneralizacji konkretno-historycznych, sformuowano, w pewnym sensieidealizujco, sekwencj czasowo-przestrzenn ludw o:

prakulturze, kulturach zasadniczych, czyli kulturach I stopnia, mianowicie (a) to-

temistyczno-owieckich, (b) pasterskich (patriarchalnych) oraz (c) kopienia-czych (matriarchalnych),

14 O. M en ghin 1931, a. 614.*5 Pomijamy tutaj koncepcje wyznaniowo-religijne grupy wiedeskiej o dwojakim

charakterze postpu, mianowicie o postpie technologicznym a degeneracji (por. teoriaantyczne, augustynizm) kultury symbolicznej w zakresie religii oraz moralnoci: W . K o p -pers 1921, s. 33; 1937, s. 10.

* O. M enghin 1931, s. 609 - 610.*7 Schemat ten sformuowa ju prekursor ewolucjonizmu J. Georg Adam Forster

(1754 - 1794), biorc ze swym ojcem udzia w drugiej podry J. Cooka w latach 1772 . - 1775, pniej w latach 1784 - 1787 by on profesorem uniwersytetu w Wilnie; oraz J. G,Herder w drugiej poowie X V III w.


10/23

kulturach pochodnych, czyli kulturach II stopnia, mianowicie (a)wolnomatriarchalnych i (b) wolnopatriarchalnych,

wczesnych cywilizacjach28, ujmowanych rwnie na podstawie stopnia

opanowania natury (walki z ni) jako stadia ((1) dziecistwa pod presjnatury, (2 - 3) zbratania si z natur (plemiona) i (4) opanowania natury29).

O ujcia prahistorycznego w tym submodelu stanowi peiicdyzacja formalna (surowcowo-techniczna, nie odbiegajca znacznie od sformuowanej przezewolucjonizm), skrzyowana z merytoryczn. Pierwsza wyznacza chronologiprocesu dziejowego, druga natomiast wyznacza w ramach poprzedniej ukadkoegzystencjalnych i nastpujcych po sobie prakultur i krgw kulturowychwedug ich form i treci (nagromadzenia w nich cech fenomenalistycznych),uporzdkowanych wedug zasigw i dyspersji (terytorium) oraz stopnia opano

wywania rodowiska w procesie rozprzestrzeniania si populacyjno-osadniczegooraz kulturowego (gospodarka, spoeczestwo, ycie duchowe). W praktyceprahistorycznej przedstawia si w ramach okrelonej jednostki geograficznej(czasem jednak prezentystycznie pojmowanej, tj. w ramach aktualnychgranic pastwa) kolejno ludy o:

prakultur ze, zaawansowanej kulturze owiecko-zbierackiej, kulturze rolniczej i pasterskiej (neolit), kulturze protohistorycznej i

redniowiecznej (waciwie wczesnoredniowiecznej)30.Trzeci submodel, realizowany tylko w prahistorii, to konstrukt prahisto-

ryka i germanisty Gustafa Kossinny31, szczeglnie popularny wrd prahis-torykw pruskich ubiegego pwiecza. Nie by on w peni oryginalny. Bypraktycystycznym synkretyzmem, krzywk zmodernizowanego ewolucjo-nizmu w prahistorii (O. Montelius), elementw pobienie znanego antropo-geografizmu F. Ratzela (w sensie najstarszej fazy dyfuzjonizmu) oraz elementw (pseudonaukowego 32) antroporasizmu (inaczej kierunku rasowopsycho-logistycznego)33, szczeglnie nordyzmu oraz wyeksponowanej na ich tle kon

28 O dyfuzjonizmie, zwaszcza koncepcji krgw kulturowych por. przypisy 24 i 29;por. te F. G ra ebn er 1911; W . K o p p ers 1952, s. 11 - 65; por. opracowania H. J a co b --F ri e se n 1928, s. 83 - 85; J. B ab ic z 1962; E. B u la n d a 1948, s. 427 - 438; Z. S o k o l -w icz 1974, s. 210 i n.; te cz cytowanej w tych pracach literatury.

29 O. Menghin 1931, s. 595, 609 - 610.30 Por. E. W a h le 1924, 1932, 1954.31 Por. W . H en se l 1971, s. 465 i n.; J. ak 1984, s. 92; J. ak , D. M in ta -T w o -

rzowska 1988; por. przypisy 35 - 38.

32 J. Czekanowski nazywa go trafnie kompleksem krtkogowej gramatyki (wykady w UP w 1949 r.).33 Por. T. S zczurkie w ic z 1970, s. 193 i n.; wymieni tutaj naley nazwiska: A. Ga-

bineau, V. de Lapouge, O. Ammon, H . S. Chamberlain, L. Woltmann; wydaje si wszake,e Kossinna koncepcj wartociujc ras zaczerpn rwnie od Gustawa K le m m a [1843, s. 195; 1846, s. 299], ktry w nawizaniu do Herdera wysun pogld o rasachaktywnych i pasywnych, przez ras rozumiejc jednak lud (wsplnot etniczn). Tak te


11/23

cepcji biopsychicznej aktywnoci okrelonego ludu (o roli ludu w oglnoci por. te same zapoyczenia z paleolingwistyki w dyfuzjonizmie), wsplnotyetnicznej jako nonika odpowiadajcej mu kultury o specyficznych cechach

fenomenalistycznych; std bierze si (nie cakiem oryginalna34) teza, e ostrozarysowany zasig ukadu jej reliktw (zjawisk) stanowi tzw. kultur archeologiczn, czyli wyranie zarysowujcy si zasig tej kultury pozwala na prawomocn jej identyfikacj z zasigiem wsplnoty etnicznej. Teza ta, sformuowanaw trybie metodologiczno-dyrektywalnym, staa si gwn przesank jegometody badawczej, zwanej przeze ,,osarlniczo-archeologiezn 35 (przezemnie etnoarcheologiczn3B, przez W. Hensla w heurystyce prahistorycznejetniczn kwalifikacj rde archeologicznych37). Zasadniczym mankamentemtej metody byo ( i jest) bdne zaoenie o wspzalenoci zjawisk (cech feno

menalistycznych), ktre od siebie tylko czasem wspzale.Omwiony powyej synkretyzm kossinnowski, w zwizku z jego wzmianko

wanymi przed chwil koneksjami (pomijajc tutaj skdind nader istotnw jego konstrukcji wizji pradziejw presj szowinistycznego wiatopogldu38,pangermaskiego i wszechniemieckiego oraz europocentrycznego, a te pre-zentyzmu, ujawnionych przede wszystkim w jego prahistorii nacjonalnej 39),nie odbiega od szerzej pojmowanej orientacji pozytywistycznej (zwaszczaspopularyzowanej)40, bdc swoist wypadkow naturalizmu i elementw

rozumia zasadniczo w termin lud = rasa (np. rasa germaska, ydowska, niemiecka)G. Kossinna, poniewa jednak wczy do te pojcie rasy w sensie antropologii fizycznej,przeto okreli go mona jedynie jako czciowego rasist, w adnym przypadku jako rasist w pniejszym sensie nazistowskim, nie ulega wszake kwestii, e jego koncepcjegermanomaskie weszy w skad mitw nazizmu, por. te przypis 42.

34 Na t moliwo zwrci wczeniej uwag O. M o n te li u s 1888, s. 151 - 160 (wczeniej po szwedzku w 1884 r.); por. te [1899], s. 5. Sugerowa j wszake ju R. Virchow(zasig grodw i ceramiki z ornamentem falistym) i S. Mller (zasig kabczkw skroniowych), a w pewnym stopniu (grodziska meklemburskie i ceramika z ornamentemfalistym) ju F. Lisch [1847], Warto podkreli, e zainteresowania te oraz Kossinny od

nosiy si do pogranicza sowiasko-germaskiego, por. J. ak 1974, s. 41 - 42, 47 (i literatura) .

85 G. K ossin n a 1895, s. 109 - 112 (streszczenie referatu por. wiatowit 26, 1895,s. 155 - 160); 1896, s. 30 - 32; 1886, s. 1 - 4; 1911, s. 1 - 3, 5, 13, 15, 17; 1920, s. 396; por. te S. Ku rn ato w sk i 1977, s. 159; oraz przypisy 33 i 42.

36 Por. J. ak 1984, s. 46 - 47. Terminu tego nie naley myli z amerykask etno-archeologi.

87 W . H ensel 1971, s. 465 i n.88 Siga on w pewnym stopniu do koncepcji J. G. H erdera [1792], gwnie jednak

dysertacji (1779) E. F. v. Hertzberga (kanclerza Fryderyka Wielkiego), uzasadniajcej potrzeb aneksji zachodnich ziem polskich ze wzgldu na tradycje germaskiego osadnictwa oraz sugestii P. Legardea (1892) o wielkoci, potdze, geniuszu organizacyjnymi kulturotwrczym Germanw oraz ich misji dziejowej w Europie.

* G. K o ssin n a 1912, s. IV - V I, 86; 1919, s. 2 i n.; 1927, s. 10.40 Nieporozumieniem jest jednak sugestia (A. Grzegorczyk 1980, s. 119) ,e G. Kos

sinna by czystym pozytywist (historyzm psychologiczny) wykorzystujcym praktycznie zaoenia pogldw H . Tainea; por. przypis 41. Pewne zbienoci z H . Taineem


12/23

intuicyjnego anty naturalizmu41, midzy idiografizmem a nomologizmem(prawa fenomenalistyczne!). Z rozmieszczonych w wielu publikacjach wypowiedzi G. Kossinny wynika, e kossinnizm cechuje kilka zaoe.

Zaoenie (a), powstae na tle koncepcji F. Ratzela i w zwizku z tym zbienez dyfuzjonizmem, o monogenetycznych, ale i w rezultacie dywergentnych(zwaszcza dziki migracjom), czynnikach rozwoju spoeczestwa w postacikonkretnego ludu (wsplnoty etnicznej), zwizanego bytowo ze cile okrelonprzestrzeni; lud ten stanowi wedug G. Kossinny organiczn cao (sum

jednostek indywidualizm metodologiczny) biopsychiczn, wsplnot krwi(koci) ducha (psyche), czyli ras42; owa rasa (lud) stymuluje si we wszelkichodmianach swej dziaalnoci immanentnymi waciwociami specyficznej dlapsychiki spoecznej (psychologizm), we wszystkich przejawach swego bytu,

zwaszcza w zakresie bdcej emanacj rasowego ducha 43 (psyche) kultury.Kultura ta bowiem to suma (atomizm) makro- i mikroelementw (zjawisk--obiektw staych i mobilnych, pojedynczych i zbiorowych) o formach trady-cyjnych, modyfikowanych oraz innowacyjnych, powtarzalnych i niepowtarzalnych, obdarzonych z kolei cech samorozwoju (forma z formy) i rozprzestrzeniania si. Dziaalno ludu (rasy) ogranicza wewntrznie jego bio-psychika, zewntrznie za suma oddziaywa rodowiska naturalnego, geobio-tycznego (miejsca w przestrzeni o okrelonych wasnociach) i konfiguracjispoecznej, mianowicie etnicznej i politycznej.

Kossinnizm cechuje dalej zaoenie (b) o niezmiennoci w swej istocienatury ludzkiej (ahistoryzm) w obrbie ludu (rasy), zwaszcza jego biopsy-chiki, w szczeglnoci psychiki; uformowaa si ona na stae (por. J. Kollmann)w dalekiej przeszoci w wyniku utrwalenia si form reakcji psychicznej(psychologizm) na dugie i permanentne oddziaywanie rodowiska naturalnegoo specyficznych wasnociach, generujcych bodce i potrzeby oraz tryb ichzaspokajania w izolacji od ociennego otoczenia innych (ras) ludw (por.F. Ratzel). Staa si tedy owa natura dziedziczna (zakodowana genetycznie),ukonstytuowana w zalenoci od rodzaju rodowiska naturalnego, od atwoci

lub trudnoci w jego opanowaniu. W ten sposb rodziy si rne ludy (rasy),aktywne albo pasywne (por. G. Klemm i Y. de Lapouge)44, tym wyraniejnaznaczajce si w dziejach im aktywniejsze; wrd tych drugich niektres szczeglnie dynamiczne, niejako obdarzone misj dziejow (np. Germanie).Tak zdeterminowany lud (rasa) jest twrc konkretnej kultury, ktra jestspecyficzna; podlega ona przemianom (historyzm) dziki aktywnoci ludu

tumaczy naley akceptacj przez Kossinn rozpowszechnionej wersji pozytywizmu,w skad ktrej wchodzi rwnie taineizm i pogldy do zblione.

" J. ak 1981, s. 22 - 23.*' Por. przypis 33; G. Ko ss in n a 1912, s. IV - V I, 84 - 86; G. Ko ss in n a , E. B lum e,

Mannus 4, s. 451; G. Ko ss in n a 1920, s. 251 - 253; koncepcja rasy nawizuje do tradycjiherderowskiej (por. przypis 33; J. G. H erder 1792, s. 26).

** Por. R. Hachmann, G. Kossack, K. Kuhn 1962.** Por. przypis 33.


13/23

(rasy) w okrelonym rodowisku naturalnym oraz kontaktom midzyetnicz-nym. Przemiany te jednak odnosz si zasadniczo nie do treci determinowanych biopsychik, lecz do formy; s modyfikacjami, najczciej samorodnymi(por. ewolucjonizm), w szczegach formy z form, czciowo jednak powstaymi w wyniku dyfuzji i recepcji elementw obcych, moliwych dzikikontaktom pokojowym lub zbrojnym, zwaszcza w toku migracji.

Kossinnizm wreszcie charakteryzuje koncepcja (c) o ruchu postpowymw dziejach (pradziejach), ktrego podmiotem jest lud (rasa) o wrodzonych,rozwijanych waciwociach twrczych, tym doniolejszych, im wiksza w ichramach aktywno, mobilno, inteligencja; wyadowuj si one we wszystkichformach jego bytu ludzkiego, zwaszcza w tworzeniu wasnej kultury. Rozwjludu (rasy) nastpuje przez zwikszanie si zasiedlonego przeze terytorium(aneksja terytoriw oraz innych ludw) lub jego zmniejszanie (konsolidacjahabitacyjna) oraz przez migracj-ekspansj (migracjonizm), nieraz dalekosin w poszukiwaniu nowych ziem, inspirowan potrzeb wyadowaniaswej energii, pdem aktywizmu (ludu) rasy (psychologizm). Now ziemipozyskuje si na drodze pokojowej przez negocjacje lub militarnej, zwaszczaprzez podbj; zwyciski podbj45 stwarza na podbitym terytorium sytuacjdwuetniczn, ras (lud) najedcw-zwycizcw, panujc i ras podbitychautochtonw, podporzdkowanych politycznie. W procesie wspbytowania

zachodzi proces asymilacji: liczna rasa (lud) allochtoniczna asymiluje autochtoniczn, stajc si z reguy elit, warstw rzdzc; nieliczna rasa (lud)allochtoniczna (ograniczona do grupy nielicznych najedcw) podlega asymilacji przez mas tubylcw, jednak przynajmniej cz jej wchodzi w skadelity, warstwy rzdzcej46. Nieco inaczej przedstawia si kwestia kultury,ktrej dana rasa (lud) jest stymulatorem; rozwija si ona, w miar aktywnocijej twrcy-nosiciela, w rodowisku wasnym samorodnie w zakresie trecii form; pewn jednak rol w rozwoju niektrych, w zasadzie mniej istotnych,form kulturowych ma recepcja, powstaa na tle kontaktw pokojowych

(wymiana) i zbrojnych (zdobycz); w toku wdrwek ludu (rasy) proces recepcjiprzebiega szybciej; w warunkach podboju, w ukadzie dwuetnicznym, mamydo czynienia pocztkowo z ukadem dwukulturowym, natomiast w procesiewspbytowania zachodzi proces wzajemnej infiltracji kulturowej w rnymstopniu: gdy lud (rasa) najedcy jest liczny, wwczas dominu je jego kultura,gdy za nieliczny, wwczas ogranicza si on pocztkowo do grupy elitarnej,ktra z czasem przyjmuje rwnie kultur podbitych autochtonw, przeywajcej wwczas swoje odrodzenie47.

Oto za ostatni rys kossinnizmu . Wyraa go koncepcja (d) postulujca

rekonstrukcj pradziejw wyeksponowanej szczeglnie wsplnoty etnicznej

45 Por. G. K o ssin n a 1911, s. 17 - 18. Teoria ta bya obiegowa w czasach Kossinny; por. A. P ost 1875; L. G u m plo w ic z 1875; rasa jako wsplnota etniczna.

4* G. K o ssi n n a 1911, s. 17.47 Ibidem s. 18.

S la via Antiqua XXX H


14/23

(ludu-rasy) za pomoc naukowej, metodycznej archeologii osadniczej ;realizowa j naley w dwch etapach, mianowicie: w etapie archeologiiobserwacyjnej (systematyka: typologia form wraz z ich rozprzestrzenieniem

na zasadach nauk przyrodniczych i chronologia), wiodcej do ustalenia konkretnej kultury (archeologicznej) i jej sekwencji (kontynuacji/dyskontynuacji)oraz w etapie archeologii interpretacyjnej, wykluczajcej (z wyjtkiem epoknajstarszych) analogony etnologiczne, pozaeuropejskie przy tolerowaniuanalogonw europejskich; prowadzi ona do opisu archeologicznej kultury(tu przeskok mylowy do kultury globalnej) w aspekcie humanistycznym(psychika), zwaszcza preferowanym etnicznym. Etnos rekonstruuje sina podstawie znanej koncepcji (metody), e wyodrbnione terytoria kulturowe[archeologiczne J. .] s terytoriami plemion/ludw , posikujc si metodretrogresywn, odniesion do antycznych rde pisanych w celu okrelenia etnonimu48. Realizacja owych zaoe i koncepcji, przy obiegowej klasyfikacji prahistorii jako nauki przyrodniczo-humanistycznej, dawaa w efekciesyntetyzujce ujcie pradziejw w charakterze prostej kumulacji. Przedmiotem kumulacji staa si wiedza selekcjonowana wiatopogldowo (pozytywistyczna koncepcja postpu jako motorycznej siy rozwojowej), uporzdkowana wedug wymogu sekwencji czasowo-przestrzennych. O formaln takiegoujcia stanowia periodyzacja formalna, posugujca si kryterium surowcowo-

-technicznym, o ustalonych ju przez O. Monteliusa zrbach, a zmodyfikowanaw szczegach chronologicznych dorobkiem prahistorii europejskiej, w tymrwnie samego G. Kossinny, wyrniajca poszczeglne epoki (kamienia,brzu, elaza), a w ich ramach poszczeglne kultury archeologiczne w aspekciekontynuacji lub dyskontynuacji. O merytoryczn tej periodyzacji tworzyy,w ramach periodyzacji formalnej, dzieje wsplnot etnicznych (ludw-ras),ich labizacje (migracjonizm), powodowane przede wszystkim duchem (psyche)rasy (ludu).

Wszystkie wyej scharakteryzowane tr z y su bm odele , jak ju sygnali

zowano, nawizyway do respektujcej perspektywy poznawczej potocznegodowiadczenia orientacji pozytywistycznej, z jej fenomenalizmem, induk-cjonizmem i psychoogizmem oraz naturalizmem (kojarzonym niekiedyz antynaturalizmem intuicyjnym). Dlatego nie byy one w stanie dostrzecrnic midzy subiektywno-spoecznymi kontekstami kulturowymi minionych dziaa czy ich wytworw, specyficznymi determinantami obiektywno--historycznymi tych kontekstw, a narzucajcymi si badaczowi, wynikymibowiem z jego wasnej kultury, kontekstami tych dziaa i wytworw orazich determinantami aktualnymi, traktowanymi w praktyce jako ponadczaso

we, zrwnywanymi z obiektywn (niezalen od wiadomoci podmiotu)rzeczywistoci, majc by sum autonomicznych zjawisk/form poznawalnych rzekomo przez bierny z reguy (intuicyjnie czasem czynny) podmiot,tylko odzwierciedlajcy rzeczywisto. Dla pozytywistycznego sposobu

*8 G. K o ssin n a 1911, s. 4, 17; 1909, s. 3; 1912, s. 134, por. przypis 35.


15/23

legalizacji poznania naukowego ujcie prawomocne powstaje jedynie na drodzeprostej kumulacji wiedzy o charakterze fenomenalistycznym i wymaga,by podstaw tej kumulacji i jej ramami bya obserwacja oraz stopniowalna

indukcja (indukcjonizm), a jej wewntrzna strukturalizacja bya zgodna z zasad indywidualizmu przedmiotowego (ontologiczne wzmocnienie indywidualizmu metodologicznego). Zindukowana obserwacja umoliwia ustalenie prawrozwoju ludzkoci, przy czym przez prawo rozumie si taki sposb wyjaniania, ktry przy uwzgldnieniu caego osigalnego materiau dowiadczalnegoodnonie do aktualnie postawionej kwestii dostarcza, za pomoc rodkwlogiki rzdu zjawisk w najprostszej, oglnie wyjaniajcej (owietlajcej)formule kocowej, a tym samym zabezpiecza najwiksz osigaln pewnooraz optymaln podstaw wykorzystania dowiadczenia 49. W ten sposb

uzyska mona jedynie typowe prawa fenomenalistyczne, absolutyzujceperspektyw ogln badacza w kulturze mu wspczesnej. Niedostrzeganieprzekonaniowego charakteru dowiadczenia, motywujcego dziaania i wytwory przeszoci, a take wasny sposb mylenia badawczego, dowiadczenia w jednym i drugim przypadku znajdujcego si wewntrz odpowiednich kultur, przedstawia si szczeglnie w traktowaniu jego wyobrae

jako swego rodzaju pewnej dziedziny obiektywnej, podlegajcej dziaaniuprawidowoci fizyczno-biopsychicznych lub choby tylko psychicznych(psychologizm). Z racji powyszych cech wszystkie te trzy opisane powyej

submodele okreli mona jako przejaw historyzmu przedteoretycznego.Zgoa odmiennie przedstawia si kwestia trzeciego modelu historyzmu

(cile) teoretycznego, raczej obcego J. Kostrzewskiemu. Historyzm ten50zakada materializm historyczny w wersji realistycznie interpretowanej(istniej jednak inne wersje interpretacji); w materializm stanowi teoricaociow procesu spoecznego. Wywie ze mona koncepcj generaln,w myl ktrej prawa (teorie) historyczne (spoeczne) maj charakter cileteoretyczny (pozostajc logicznie nieporwnywalne z fenomenalistycznymiuoglnieniami potocznego dowiadczenia): odnosz si one do prawidowoci ramowych. Na gruncie tak pojtego historyzmu teoretycznego, wyjania si twierdzenia oglne opisujce prawidowoci (ramowe...) rzdzce rozwojem poszczeglnych dziedzin rzeczywistoci spoecznej w poszczeglnych okresach historycznych 51, przyjmujc, e osi formaln i zarazem merytoryczn jest cigprzeksztace dynamicznej praktyki spoecznej, determinowanej koniecznociodtwarzania i przetwarzania obiektywnych warunkw bytu spoecznego,tak w dziedzinie socjoorganizacji/socjostruktury (aspekt spoeczno-produkcyjnypraktyki) i sprzonej z ni zwrotnie gospodarki (aspekt materialno-produk-

cyjny tej praktyki), jak i te powstaej w zwizku genetycznym i rozwijajcej

* H. Schneider 1911, s. 126.60 J. K m it a 1979, s. 84, 85. Pomijamy tu materializm dogmatyczny oraz instru-

mentalistycznie traktowany, rwnie marryzm.61 J. K m it a 1979, s. 86.

*


16/23

si na ich tle wiadomoci spoecznej (aspekt subiektywno-racjonalny tejepraktyki), z kolei na nie oddziaywajcej. wiadomo ta przybiera postakolektywn52 oraz odpowiednio zaznacza si w nieodtwarzalnej prahistorii

wiadomoci indywidualnej. Nie ulega kwestii, e tak pomylany model his-toryzmu bardzo trudno urzeczywistni w praktyce badawczej prahistorii.Wymaga on nie tylko odpowiedniej interpretacji wynikw bada empirycznychlecz co wicej cisego sprzenia ich z eksplanacyjn refleksj teoretyczn. Nie mona bowiem pomin faktu, e rda, jakimi dysponuje naszadyscyplina, nie s w stanie odpowiedzie na szereg pyta teoretyczno-histo-rycznych oraz informowa rwnomiernie o wszystkich dziedzinach zoonegoprocesu dziejowego; w wielu przypadkach skazani jestemy na hipotezy.W konsekwencji pytania teoretyczne musz pozosta bez odpowiedzi, przy

czym odpowiedzi ad hoc uwaa naley za nieprawomocne. Ale pamitarwnie naley, e materializm historyczny, realistycznie interpretowany,nie roci sobie prawa arbitra prawomocnoci, albowiem jedn z jego naczelnychdyrektyw stanowi koncepcja prawdy, traktowanej jako proces tworzenia prawdy absolutnej poprzez nie zawsze cige ukady prawd wzgldnych, uj mowanychjako jej konkretyzacje.

C. PRZESANKI METODOLOGII J. KOSTRZEWSKIEGO

Przegld aspektu metodologicznego obiegowych modeli syntetyzujcych,funkcjonujcych w czasach dziaalnoci naukowej J. Kostrzewskiego orazich konfrontacji z jego twrczoci (por. niej) pozwala twierdzi, e korzysta on w praktyce zasadniczo z modelu drugiego, z historyzmn pseudoteo-retycznego, mieszczcego si w ramach szeroko pojtej orientacji pozytywistycznej, nie obstajc explicite przy adnej z jego odmian (submodeli).

Metodologia J. Kostrzewskiego wykazuje stosunkowo najwicej zbienoci ze zmodernizowanym ewolucjonizmem w wydaniu prahistoryka O.

Monteliusa, uzupenionych wszake elementami kossinnizmu (czerpicegonotabene rwnie z inspiracji 0. Monteliusa). J. Kostrzewski akceptowamianowicie:

(a) zaoenie G. Kossinny o wiatopogldowej funkcjonalnoci prahistorii,negujc jednak uprawomocnione przeze konkretne sdy wartociujce o implikacjach agresywno-nacjonalistycznych (pangermasko-niemieckich) i przeciwstawiajc im wasne, powodowane patriotyzmem o odcieniu wszakedefensywno-nacjonalistycznym (sowiaskim polskim);

(b) zaoenie wwczas obiegowe w humanistyce rodkowoeuropejskiej

o wsplnocie etnicznej, o ludzie jako podmiocie dziejw (pradziejw), kamuflowane w narracji prahistorycznej czsto pod nazw wiata rzeczy , przy

jednoczesnym odrzuceniu kossinnowskiego utosamiania wsplnoty etnicznej

Por. J. K m it a 1980, s. 76.


17/23

(ludu) z ras wraz z jej wartociowaniem pod wzgldem aktywnoci i pasywnoci socjokulturowej;

(c) koncepcj G. Kossinny o identyfikacji zasigu okrelonej archeolo

gicznej jednostki czasowo-przestrzennej tzw. kultury (archeologicznej) z zasigiem wsplnoty etnicznej plemienia, jednak z istotn modyfikacj o moliwociach odchyle od tej zasady;

(d) koncepcje czciowo wynikajce z refleksji wasnej o przemianachi zmianach tej kultury (jej cech obserwowalnych) bez zmiany nosicielaetnicznego;

(e) koncepcje (por. punkt (b)) nawizujce do tradycji wczesnych dyscyplin historycznych preferujcej histori polityczn kosztem spoecznej i gospodarczej, zmierzajce do ograniczania interpretacji historycznej kultury

archeologicznej do kwestii etniczno-politycznych.Powysze zaoenia i koncepcje oddziayway na tre oraz w pewnym

stopniu na form ujcia syntetyzujcego J. Kostrzewskiego. Tre jego stanowikumulowany/selektywny dorobek wasny, prahistorii europejskiej i polskiej,odpowiednio uporzdkowany formalnie wedug epok, a w ich ramach sekwencji/koegzystencji kultur (archeologicznych) o okrelonych ich twrcach-nosi-cielach. Pewn rol w zakresie formy, zwaszcza narracji jego oryginalnegoujcia odegraa selekcja sposobw uj O. Monteliusa63, C. Schuchhardta54,w mniejszym stopniu E. Wahlego [1924, 1932, 1954] i G. Kossinny [1912,

1919, 1927],

3. PRBA PRZEDSTAWIENIA METODOLOGII J. KOSTRZEWSKIEGO

Jak ju wyej kilkakrotnie wspomniano, J. Kostrzewski nie zajmowa siszczeglnie metodologi prahistorii, pasjonujc si przede wszystkim jej badawczymi zadaniami empirycznymi. W zwizku z tym nie sformuowa bliejteoretycznych, a tym bardziej metodologicznych zaoe przez siebie stosowanych. Wnioskowa o nich mona jedynie na podstawie wzmianek w jego niektrych pracach oraz z analizy jego dzie, zwaszcza uj syntetyzujcych,a te z dorywczych wypowiedzi, konfrontowanych z obiegowymi kierunkamimetodologicznymi.

Koncepcja prahistorii J. Kostrzewskiego, jak i jemu wspczesnych,mieci si w ramach orientacji pozytywistycznego scientycyzmu z typowymdla naturalizmem, infiltrowanym wszake, gwnie w zakresie interpretacyjnym, przez intuicyjny antynaturalizm. Okreli j mona oglnie jako his-toryzm pseudoteoretyczny, cilej historyzm pojmowany empirycystycznie,w pewnym sensie zdroworozsdkowo.

Genez prahistorii w aspekcie metodologii i teorii J. Kostrzewski nieinteresowa si. Prahistori (wwczas: prehistori) zwie natomiast nasz Mistrz

11 Por. O. M on te liu s 1906 (wczeniej po szwedzku). C. Sch uch hard t 1935.


18/23

nauk majc na celu odtwarzanie zamierzchego okresu dziejw ludzkoci,poprzedzajcego czasy historyczne55 (tj. czasy przed pojawieniem si rdepisanych na konkretnych obszarach), odtwarzanie bytu czowieka pradziejo

wego we wszystkich jego przejawach, a wic przede wszystkim etniczno--politycznym, a te gospodarczym, spoecznym i duchowym (w tym artystycznym) oraz przemian tego bytu, poczynajc choby od produkcji pierwszychnarzdzi i osignicia umiejtnoci niecenia ognia58. Jej zadaniem w odniesieniudo ziem polskich jest nadto poznanie najdawniejszych dziejw politycznychi stwierdzenie [...] odwiecznej zasiedziaoci [...] naszych przodkw (sowiaskich) w dorzeczu Odry i Wisy, co nie jest pozbawione znaczenia aktualnego 57;poznanie tych pradziejw w tym aspekcie jest moliwe w wyniku kompleksowejdziaalnoci badawczej prahistorii, paleolingwistyki, historii antycznej i wczes

noredniowiecznej (rda pisane), antropologii fizycznej, paleobotanikiz paleozoologi oraz (porwnawczo) etnologii europejskiej. Wyniki ich badawskazuj na siedziby oraz aktywno Sowian w pradziejach rodkowoeuropejskich58.

Rozwj pradziejw w ujciach syntetyzujcych J. Kostrzewskiego macharakter generalnie ewolucyjny, podobnie jak O. Monteliusa. Ewolucja tawystpuje w nich jednak w trzech odmianach. Szczegln predylekcj wykazujenasz Mistrz do ewolucji linearnej, a wic do rozwoju pojmowanego jakostopniowe narastanie lub zanikanie przemian ilociowych zjawisk socjo-kulturowych, wiodcych do zmian jakociowych tyche zjawisk, o rnejwielkoci59. Nie oznacza to jednak, by negowa on obecno w okrelonychsytuacjach dziejowych innych form ewolucji. Tak wic docenia rol w peniewolucji krzewiastej, czyli przemian i zmian zjawisk socjokulturowych w postaci dywergencji (zrnicowania) zjawisk socjokulturowych, i to albo o geneziezewntrznej, czyli powodowanej czynnikami zewntrznymi, gwnie migracjpopulacyjn (etniczn) i odpowiadajc jej transpozycj socjokulturow zjawisk, albo o genezie wewntrznej, inspirowanej czynnikami socjokulturowymi

o okrelonym rodowisku, w tym rwnie na tle jego stopnia i rodkw dynamiki adaptacji rodowiska naturalnego80.1 pierwsza i druga mog z kolei podlega dalszej ewolucji, mianowicie unifikujcej, tj. integrujcej oraz mutatismutandis dezintegrujcej w wyniku oddziaywa zewntrznych (migracja,kontakt, dyfuzja), krzyujcych si z wewntrznymi81.

Zgodnie z wyej, skrtowo, przedstawionymi zaoeniami metodologiczno-

t5 J. K o st rz ew sk i 1930, s. 29. J. K os trz ew sk i 1946b, s. 29.

67 J. K o str zew sk i 1946b, s. 17, 23.58 J. K o strzew sk i 1946a, s. 8 i n.; 1947, s. 98 - 102; 1946, s. 169 - 173; por. teW. H en se l 1946, s. 1 - 4.

68 J. K o str z ew sk i 1965, s. 10 i n., 127 i n.60 J. K o strze w sk i 1965, s. 5 i n.; gwnie jednak analiza prac tego uczonego,

zwaszcza prac syntetyzujcych.1 Por. prace syntetyzujce J. Kostrzewskiego.


19/23

-teoretycznymi, a w pewnym zakresie te i wiatopogldowymi, J. Kostrzewskiprzedstawi rozwaany przeze obszar pradziejw w zasadzie jako ewolucj,przerywan jednak niekiedy dysewolucj (migracj), porzdkujc j w epoki,okresy, podokresy, zawsze jednak ze znaczn ostronoci w formuowaniu

konstatacji natury oglnej. Byoby wszake bdem sdzi, e owe zaoeniaoddziayway jedynie na ujcia syntetyzujce. Odnosiy si one take do analizy i rzutoway na opis materiau rdowego.

Nie odbiegajc od obiegowych koncepcji pozytywistycznych J. Kostrzewski(jak zreszt wikszo dzisiejszych prahistorykw) utosamia proces poznania z procesem badania, a indukcj, odnoszc si do ukadu fenomenw,uwaa za zasadnicz procedur pozyskiwania wiedzy prawomocnej.

Badanie (poznanie), jak mona wnioskowa z tekstw Mistrza, powinnoprzebiega empirycystycznie trjstopniowo. Opis powinien poprzedzaanaliz, a jej wyniki stanowi podstaw syntetyzowania.

Najniszy etap to pozyskanie, opis i uporzdkowanie badanego materiau przedmiotowego, czyli podanie nagich faktw w okrelonym ukadzie.Materia ten stanowi rdo poznania, istniejce obiektywnie. Tworz je pozostaoci po pracy i myli ludzkiej. Zwie si je zabytkami, te znaleziskami bdnieruchomymi (obiekty osadnicze i grobowe, skarby, znaleziska lune),bd ruchomymi (narzdzia, ozdoby itd.)82. Na kady zabytek (przedmiot)skada si zestaw elementw: tworzywo, technika, forma z ornamentyk oraz

wica si z nim funkcjonalno (stosowalno praktyczna aktualizujcoustalana); dla postpowania badawczego szczeglnie due znaczenie ma forma 83,std w opisie naley uwzgldni j szczeglnie, nie zaniedbujc wszake warunkw odkrycia. Z opisem sensu stricto powinny konweniowa rysunek czyfotografia lub jedno i drugie. Opis moe stanowi rezultat bezporedniego,wzrokowo-dotykowego postrzegania materiau przedmiotowego oraz (co wiesi czciowo z antynaturalizmem intuicyjnym) aktywno-zmysow transformacj tego materiau przez indywidualny lub pozaindywidualny podmiot tym lepsz, im lepsze kwalifikacje i talent oraz dojrzalsza jego refleksja na

ukowa. Materia powinien by tak opisany, co zreszt realizowane byo w praktyce badawczej J. Kostrzewskiego, aby w opisie swym mg by nie tylko weryfikowalny, lecz rwnie podlega reinterpretacji. Z kolei materia tennaley porzdkowa, klasyfikujc tworzce go przedmioty, wytwory ludzkie,w szczeglnoci za ich formy ulegajce w cigu swej immanentnej ewolucji,postpowej lub wstecznej, prawidowociom przemienno-zmiennym takim,

jakim podlegaj istoty biotyczne64; forma wic rodzi form (jak twierdziH. Taine, a za nim inni, wrd nich te O. Montelius i G. Kossinna). Stwier

6a J. K os trz ew sk i 1946b, s. 2 -4 , 22 - 23; D. M in ta -T w or zo w sk a 1988.83 Na podstawie analizy prac analitycznych J. Kostrzewskiego.64 W tym te w konkretnych sytuacjach, std nieobcy by J. Kostrzewskiemu skeu-

omorfizm (zmiana tworzywa poprzez nieznaczn zmian formy), koncepcja, e zmianarodowiska pociga zmian tworzywa i formy, oraz koncepcja, e zmiana funkcji wiesi ze zmian potrzeb i zada w obrbie danej kultury.


20/23

dzenie to stwarzao podstawy klasyfikacji w postaci typologii formalnejoraz przestrzennej (chorologii); ich czne wyniki korygowane niekiedy stratygrafi umoliwiaj ustalenie chronologii, ktre nastpnie odniesione do przestrzeni wraz z okrelonym zbiorem znalezisk rnego rodzaju o specyficz

nych i niespecyficznych cechach mona zdefiniowa jako jednostk prze-strzenno-kulturow, w skrcie: kultur (archeologiczn), realistycznie (w sensiejednak fenomenalistycznym) pojmowan.

Drugi etap to prby ,,uhistorycznienia owej jednostki. Polega onaprzede wszystkim na nadaniu jej etykiety etnicznej na zasadzie tosamocizasigu ww. jednostki z zasigiem ludu o organizacji plemiennej, zasady przejtej formalnie od G. Kossinny, z pewn modyfikacj dopuszczajc odchylenia jednak od tej zasady, i wzgldnej weryfikalnoci tej prby wynikamibada innych dyscyplin komplementarnych65.

Ostatni etap to prba ujcia syntetyzujcego, pojmowanego jako prezentacja rekonstrukcja procesu kumulacji prostej i selekcjonowanej w aspekcie merytorycznym i wiatopogldowym wiedzy w sekwencji czasowo-- przestrzennej, czyli wok osiperiodyzacji formalnej. O merytoryczn ujciaJ. Kostrzewskiego w ramach tej periodyzacji formalnej stanowi zasadniczo problematyka wzgldnej stabilizacji etnokulturowej, przerywanejwzgldn labizacj lub stanowicej podoe stabilizacji labizacji/migracji,przy cigoci kulturowej, te w aspekcie osadniczym66.

4. KONKLUZJE

Metodologi J. Kostrzewskiego, notabene nigdzie przez niego explicitenie sformuowan, mona okreli jako mieszczc si w nurcie szeroko pojmowanej orientacji pozytywistycznej (z wtrtami antynaturalizmu intuicyjnego), w szczeglnoci w prahistorii w postaci umiarkowanego ewolucjonizmupostkl asy cznego.

Dzi orientacja pozytywistyczna, nawet w wydaniu neopozytywizmu,

podlega w humanistyce i z ,,lewa (marksizm), i z prawa (hipotetyzm67)silnej krytyce. W jej to ramach w humanistyce zrodzi si historyzm o rnych odcieniach, nie akceptowany wszake przez niektre pniejsze orientacje metodologiczne. Bez pozytywistycznej, zwaszcza ewolucjonistycznej,orientacji w humanistyce nie byoby jednak moliwe wyksztacenie si prahistorii europejskiej ze staroytnictwa w drugiej poowie X IX i w pocztkachX X w.; rwnie w naszym kraju. W Polsce pocztek rozwoju prahistorii,

*5 J. K o s tr z e w sk i 1930, s. 33, 34.

Por. J. K o s trz e w s k i 1965, s. 5 - 9, 131 - 132. W Polsce niektrzy (nieliczni) prahistorycy deklaruj si jako zwolennicy hipo-

tetyzmu, jednak nie bardzo rozumiej istot tego kierunku, wykazujc przy tym oglnenieuctwo metodologiczne. Ich metodologi mona okreli jako onglerk midzy dog-matyzmem a anarchizmem.


21/23

zorientowanej na pozytywizm i historyzm pseudoteoretyczny przypada naczasy midzywojenne.

Profesor J. Kostrzewski by jej czoowym twrc i szermierzem, bdcwwczas nosicielem postpu naukowego w dziedzinie moe nie tyle samej

metodologii (tutaj tylko drobne innowacje), ile w realizacji akceptowanegoprzeze wariantu metodologii pozytywistycznej i zwizanych z ni teoriiodnoszonych do wiata fenomenw (empiryzm). Jego inspiracji, cho niewtpliwie nie wszystkich, nie moe pomin rzetelny prahistoryk, zajmujcy siproblematyk prahistorii oraz archeologii wczesnoredniowiecznej w zakresierodkowoeuropejskim68.

LITERATURA

A n to n ie w ic z W . 1928,Archeologia Polski, Warszawa. 1953, Dotychczasowy dorobek archeologii Polski,Zapiski Archeologiczne 4.Babicz J. 1962, Nauka o ludach Fryderyka Ratzla,Wrocaw.Bulanda E. 1948, Problem praczowieka,Przegld Powszechny 225, s. 427 - 438.Gardawski A. 1961, Polska staroytna i wczesnoredniowieczna,Warszawa.Graebner F. 1911, Die Methode der Ethnologie,Heidelberg.Grzegorczyk A. 1980, Glos w dyskusji, Studia Metodologiczne 19.Gumplowicz L. 1875, Rasse und Staat,Wien.

Hachmann R. , Kossack G. , Kuhn H. 1962, Vlker zwischen Germanen und KeltenrNeumnster.

Hensel W. 1946. Dwa kierunki jedna myl, ZOW 15. 1951, Prba periodyzacji najdawniejszych dziejw ziem polskich,Sprawozdania PMA 4,

s. 17 - 36. (red.) 1957, Pierwsza sesja archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej

Polskiej Akademii Nauk,WarszawaWrocaw. 1971, Archeologia i prahistoria,Wrocaw.H erd er J. G. 1792,Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit,cz. IV, Carlsruhe.Jacob-Friesen H. 1928, Grundfragen der Urgeschichtsforschung,Hannover.

Jadewski K. 1965, Poland,New York.Klemm G. 1843, Allgemeine Cultur-Geschichte der Menschheit,1.1, Leipzig. 1846, j.w . t. IV .K m ita J. 1979, O historycznym charakterze epistemiologii marksistowskiej, w: Spoeczny

kontekst poznania,Wrocaw. 1980,Kultura symboliczna jako przedmiot bada teoretycznych,Studia Metodologiczne 19.Koppers W. 1921, Die Anfnge des menschlichen Gemeinschaftslebens im Spiegel der

neuern Vlkerkunde,Mnchen Gladbach. 1937,Handbuch der Methode der kulturhistorischen Ethnologie,Mnster. 1952,Der historische Gedanke in Ethnologie und Prhistorie, w: Kultur und Sprache,

Wien, s. 11 - 65.

Kossinna G. 1886, Die vorgeschichtliche Ausbreitung der Germanen in Deutschland,Zeitschrift des Vereins fr Vlkerkunde 6.

Za przejrzenie tekstu skadam serdeczne podzikowanie prof. drowi hab. JerzemuKmicie.


22/23

K o ss in n a G. 1895, Ueber die vorgeschichtliche Ausbreitung der Germanen in Deutschland,Correspondenz-Blatt der deutschen Gesselschaft fr Anthropologie, Ethnologie undUrgeschichte 26.

1896, Nachtrag,tame 27. 1909, Zum Geleit,Mannus 1.

1911, Die Herkunft der Germanen zur Methode der Siedlungsarchologie,Wrzburg. 1912, Die Einweihung des neuens Stdtischen Kunst- und Gewerbemuseums zu Dortmund,

Mannus 4. 1919, Das Weichselland ein uralter Heimatboden des Germanen,Danzig. 1920, Hhepunkt nordgermanischer Kultur,Mannus 11/12. 1927, Altgermanische Kulturhhe,Leipzig.Kostrzewski J. 1914, Wielkopolska w czasach przedhistorycznych,Pozna 1923, j.w . wyd. II , Pozna. 1927/28, Polen,w: Ebert M., Reallexikon der Vorgeschichte, t. 10, Berlin, s. 177 -200. 1930, Pradzieje ziem polskich,w: Wiedza o Polsce,1 .1, Warszawa, s. 29 - 66.

1939 - 48, Od mezolitu do okresu wdrwek ludw,w:Prehistoria ziem polskich,Krakw,s. 118 - 359. 1946, Baltoslowianie i pocztki Praslowian,Przegld Zachodni 2. 1946a, Prasowiaszczyzna,Pozna. 1946b, Zabytki prahistoryczne i sposb ich badania,Warszawa. 1947, Problematyka Sowian w wietle bada paleobotanicznych, Prz. Arch. 7,

s. 98 - 102. 1949, Dzieje polskich bada prehistorycznych,Pozna. 1949a, Pradzieje Polski,Pozna. 1965, Zur Frage der Siedlungsstetigkeit in der Urgeschichte Polens von der Mitte des I I .

Jahrtausends v.u.Z. bis zum frhen Mittelalter, WroclawWarszawaKrakw.

1970, Z mego ycia, Pamitnik,W rocaw Warszawa Krakw.Kostrzewski J . , Chmielewski W. , Jadewski K. 1965, Pradzieje Polski,wyd. II,

W roc aw Warszawa Krakw.K oz ow sk i J. 1975, Model postpowania badawczego w archeologii,Historyka 5.Kuderowicz Z. 1973, Filozofia dziejw,Warszawa.Kurnatowski S. 1977, Pocztki i rozwj bada osadniczych w naukach geograficznych

i historyczno-spoecznych, Przegl. Arch. 25.Lutyski J. 1956, Ewoucjonizm w etnoogii anglosaskiej a etnografia radziecka, d.Malewski A., Topolski J. 1960, Studia z metodologii historii, Warszawa.M en gh in O. 1931, Weltgeschichte der Steinzeit,Wien.

M inta -Tw orz ow sk a D. 1988, Prehistorie sources in Kostrzewskis views, FoliaPraehistorica Posnaniensia 3, s. 189 - 196.M on te liu s O. 1888, Die Einwanderung unserer Vorfahren in der Norden,Archiv fr

Anthropologie 17, s. 151 - 160. 1899, Der Orient und Europa,z. I, Stockholm. 1906, Kulturgeschichte Schwedens von den ltesten Zeiten bis zum elften Jahrhundert

nach Christus,Leipzig.M os zy sk i K. 1958, Czowiek wstp do etnografii powszechnej i etnoogii, Wrocaw

Krak w Warszawa.Paubicka A. 1978, O historyzmie quasiteoretycznym,Studia Metodologiczne 17. 1984, Przedhistoryczne postaci historyzmu,Warszawa Pozna.Post A. 1875, Die Geschlechtsgenossenschaft der Urzeit und die Entstellung der Ehe,

Oldenburg.S ch n eid er H. 1911, Zum heutigen Stand der Vorgeschichtsforschung, Mannus 3.Schuchhardt C. 1935, Vorgeschichte von Deutschland, Mnchen Berlin, wyd. IIISokolewicz Z. 1974, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa.S u lim irs k i T. 1955 - 59, Polska przedhistoryczna,cz. I - II, Londyn.


23/23

Szczepaski J. 1971, Odmiany czasu terainie.jsze.go,Warszawa.Szczurkiewicz T. 1970, Studia socjologiczne,Warszawa.Tabaczyski S. 1971, Kultura znaczenie pojcia i problemy interpretacyjne w bada

niach archeologicznych,Arch. Polski 16.

Topolski J. 1980, Nowe idee wspczesnej historiografii,Pozna.W ah le E. 1924, Vorgeschichte des deutschen Volkes,Leipzig. 1932, Deutsche Vorzeit,Leipzig (II wyd. Basel 1952). 1954, Ur- und Frhgeschichte im mitteleuropischen Raum,w: Handbuch der deutschen

Geschichte,t. I.ak J. 1974, Sowianie i Germanie w prahistorii polskiej i niemieckiej,w: Stosunki polsko-

-niemieckie w historiografii, cz. I, Pozna. 1981, Pocztki uj sytetyzujcych pradzieje spoeczestw zamieszkujcych midzy

rzecze Odry i Renu, Studia Histrica Slavo-Germanica 10. 1984, O kontynuacji i dyskontynuacji spoecznej i kulturowej na ziemiach nadodrzaskich

w V i V/VI w. n.e., Folia Praehistorica Posnaniensia 1.a k J., M inta -T w orz ow sk a D. (w druku), Problematyka prahistorii poytywistycznej,

tame 4.

A METHODOLOGICAL ASPECT OF THE W ORKS B Y JZEF KOSTRZEW SKISYNTHESIZING THE PREHISTORY OF THE VISTULA-ODER SOCIETIES

by

IJAN AK I

S u m m a r y

The methodology of Jzef Kostrzewski (1855 - 1969), the leading Polish prehistorianin the years 1915 - 1970, has so far not been an object o f a closer consideration.

His methodology, which incidentally he had never clearly formulated, can be roughlydefined as belonging to a widely understood positivistic orientation with elements ofintuitive antinaturalism. More particularly, it can be placed within moderate postclassical

evolutionism, which was predominant in prehistory in the first half of the 19th century.Today the positivistic approach, even in its neopositivistic form (with the accompa

nying neoevolutionism), is within the field of humanities submitted to sharp criticism,both from the left (Marxism) and from the right (hypothetism). It was within thepositivistic framework that historicism of various shades developed in the humanisticsciences, even if it was not accepted by some o f the later methodological orientations,mainly by those of extremely structuralistic bias. Yet if in the humanistic there wereno positivistic orientation, no evolutionistic approach (pseudotheoretical historicism),the development of European prehistory in the second half of the 19th century fromthe science of Antiquities would not have been possible.

Prof. Kostrzewski was the leading creator and advocate of European prehistory.In his time he was a carrier of scientific progress not so much in the field of methodology(only some innovations here) as in the realization o f the variant o f positivistic methodologyaccepted by him, and the relevant theories referring to the world of phenomena (empiricism). Some exceptions notwithstanding, his scientific inspirations cannot be disregardedby a good prehistorian who deals with the problems of prehistory and early mediaevalarchaeology in their central European framework

Jan Zak Aspekt Metodologiczny Prac Syntezujacych Pradziej SPOŁECZEŃSTW WIŚLAŃSKO-ODRZANSKICH...

Documents

Transcript of Jan Zak Aspekt Metodologiczny Prac Syntezujacych Pradziej SPOŁECZEŃSTW WIŚLAŃSKO-ODRZANSKICH...