Jakub Z. LichańskiJakub Z. Lichański

RETORYKARETORYKAZarys historii i teorii – od Zarys historii i teorii – od

początku do współczesnościpoczątku do współczesnościskrypt do wykładuskrypt do wykładu

inventioinventio, czyli nauka o wyszukiwaniu i , czyli nauka o wyszukiwaniu i gromadzeniu materiału. gromadzeniu materiału.

• Aby przygotować mowę (=tekst), musimy Aby przygotować mowę (=tekst), musimy opracować temat w trzech fazach opracować temat w trzech fazach przygotowawczych. przygotowawczych.

Składają się na nie:Składają się na nie:• — — zasady ustalania problemu, przedmiotu zasady ustalania problemu, przedmiotu

tekstu (=mowy) — tekstu (=mowy) — nauka o statusnauka o status,,• — — nauka o sposobach przekonywania — nauka o sposobach przekonywania —

argumentatioargumentatio,,• — — wykaz rozmaitych schematów — wykaz rozmaitych schematów — loci, loci,

topoitopoi..

ZASADY OGÓLNEZASADY OGÓLNE

• każdy temat możemy podać w każdy temat możemy podać w formie jednego lub kilku formie jednego lub kilku pytańpytań. Stanowią one właściwą . Stanowią one właściwą materię naszego wystąpienia. materię naszego wystąpienia. Musimy zastanowić się, czy są Musimy zastanowić się, czy są to pytania natury ogólnej to pytania natury ogólnej ((tezytezy), czy też szczegółowe, ), czy też szczegółowe, odnoszące się np. do odnoszące się np. do określonej osoby, czasu, określonej osoby, czasu, miejsca itp. (miejsca itp. (hipotezyhipotezy). ). Możemy ewentualnie oddzielić Możemy ewentualnie oddzielić problemy teoretyczne, tzn. problemy teoretyczne, tzn. ogólne problemy naukowe ogólne problemy naukowe bądź filozoficzne, od tez bądź filozoficzne, od tez praktycznych.praktycznych.

• Z reguły to, o czym chcemy Z reguły to, o czym chcemy mówić, jest problemem mówić, jest problemem spornym, a zatem odpowiedzi spornym, a zatem odpowiedzi twierdzącej można zawsze twierdzącej można zawsze przeciwstawić jakąś przeczącą; przeciwstawić jakąś przeczącą; mówca musi być zatem mówca musi być zatem przygotowany na przygotowany na przeciwstawne twierdzenia i przeciwstawne twierdzenia i zastrzeżenia swego zastrzeżenia swego przeciwnika. Zasadnicze przeciwnika. Zasadnicze elementy hipotezy, które razem elementy hipotezy, które razem z z okolicznościamiokolicznościami ( (perystazamiperystazami) ) są najważniejsze, to: są najważniejsze, to: affirmatio affirmatio — potwierdzenie— potwierdzenie oraz oraz negatio negatio — zaprzeczenie— zaprzeczenie. Z . Z przeciwstawienia ich wynika przeciwstawienia ich wynika dopiero dopiero statusstatus, , właściwy stan właściwy stan sprawysprawy, a więc to właśnie, co , a więc to właśnie, co mówca ma udowodnić.mówca ma udowodnić.

Podział statusPodział statusII

• Status przedłożonej sprawyStatus przedłożonej sprawy

• uzasadnienie sprawy (stawianie uzasadnienie sprawy (stawianie zarzutów) — zarzutów) — causa causa

• zbijanie zarzutów — zbijanie zarzutów — continenscontinens

• rozsądzenie — rozsądzenie — iudicatioiudicatio

Właściwy podział statusWłaściwy podział status

• status przypuszczeniastatus przypuszczenia— czy jest? — czy jest?

(stwierdzenie istnienia)(stwierdzenie istnienia)• status określającystatus określający

— czym — czym jest? (charakterystyka)jest? (charakterystyka)

• status jakościstatus jakości— jakie jest? — jakie jest?

(określenie jakości)(określenie jakości)• status dwuznacznościstatus dwuznaczności

• status litery i ducha status litery i ducha prawa prawa status status wnioskowaniawnioskowania

• status praw status praw sprzecznych sprzecznych status status odroczenia procesuodroczenia procesu

Progymnasmata i ich Progymnasmata i ich podziałpodziałIIRodzaj doradczyRodzaj doradczy• — — wymyślone opowiadanie (fabula)wymyślone opowiadanie (fabula)• — — Krótkie przypomnienie danego tematu Krótkie przypomnienie danego tematu

dla jakiegoś określonego celu (chreia)dla jakiegoś określonego celu (chreia)• — — zwięzłe zdanie (sententia)zwięzłe zdanie (sententia)Rodzaj sądowyRodzaj sądowy• — — obalenie argumentów (restractio)obalenie argumentów (restractio)• — — potwierdzenie argumentów (confirmatio)potwierdzenie argumentów (confirmatio)• — — ocena projektu prawa (legislatio)ocena projektu prawa (legislatio)• — — wspólne miejsca (locus communis)wspólne miejsca (locus communis)

Progymnasmata i ich Progymnasmata i ich podział IIpodział IIRodzaj okolicznościowy (=pochwalny)Rodzaj okolicznościowy (=pochwalny)• — — pochwała (laus)pochwała (laus)• — — nagana (vituperatio)nagana (vituperatio)• — — porównanie (comparatio)porównanie (comparatio)• — — przedstawienie charakterów (ethopoeia)przedstawienie charakterów (ethopoeia)Wspólne wszystkim rodzajom są:Wspólne wszystkim rodzajom są:• — — opis (descriptio)opis (descriptio)• — — małe opowiadanie (narratio)małe opowiadanie (narratio)Wspólna rodzajom doradczemu i okolicznościowemu Wspólna rodzajom doradczemu i okolicznościowemu

jest:jest:• — — ocena danego problemu (thesis)ocena danego problemu (thesis)

Rozdaje spraw i sposób ich Rozdaje spraw i sposób ich przedstawieniaprzedstawienia • 1. 1. genus honestumgenus honestum — sprawa wydaje się godna zwalczania — sprawa wydaje się godna zwalczania

lub obrony i nie wymaga wstępu, lub obrony i nie wymaga wstępu, • 2. 2. genus humilegenus humile — osoby, które oskarżamy lub których — osoby, które oskarżamy lub których

bronimy, są prostymi ludźmi, którzy, jak i przedmiot sprawy, bronimy, są prostymi ludźmi, którzy, jak i przedmiot sprawy, nie wydają się godni uwagi, nie wydają się godni uwagi,

• 3. 3. genus ambiguumgenus ambiguum lub lub ancepsanceps — sprawa ma charakter — sprawa ma charakter mieszany, np. godna osoba a nieuczciwa sprawa, mieszany, np. godna osoba a nieuczciwa sprawa,

• 4. 4. genus admirabilegenus admirabile lub lub turpeturpe — przedmiot wywołuje — przedmiot wywołuje zdziwienie, że można podjąć się np. jego obrony, zdziwienie, że można podjąć się np. jego obrony,

• 5. 5. genus obscurumgenus obscurum — przedmiot sprawy jest zawikłany i mało — przedmiot sprawy jest zawikłany i mało zrozumiały. zrozumiały.

• Można oczywiście wprowadzić jeszcze inne rodzaje spraw. Można oczywiście wprowadzić jeszcze inne rodzaje spraw. Np. z punktu widzenia zakresu sprawy — czy temat zawiera Np. z punktu widzenia zakresu sprawy — czy temat zawiera kontrowersję co do jednego lub wielu punktów, czy można kontrowersję co do jednego lub wielu punktów, czy można zastosować zastosować etosetos — — przedstawienie charakteruprzedstawienie charakteru, czy , czy patos — patos — apel do namiętnościapel do namiętności, itd. , itd.

Podział rodzajów spraw oraz sposób Podział rodzajów spraw oraz sposób

ich przedstawianiaich przedstawiania • Jeśli temat dotyczy przeszłości, to mówca wypowiada po Jeśli temat dotyczy przeszłości, to mówca wypowiada po

prostu swoje prawdziwe przekonanie i mówi w sposób prostu swoje prawdziwe przekonanie i mówi w sposób prosty (prosty (ductus simplexductus simplex). ).

• Jeśli temat dotyczy teraźniejszości lub przyszłości, wówczas Jeśli temat dotyczy teraźniejszości lub przyszłości, wówczas mówca nie wypowiada swego prawdziwego zamysłu i mówca nie wypowiada swego prawdziwego zamysłu i posługuje się mową figuratywną (posługuje się mową figuratywną (sermo figuratussermo figuratus). Tu ). Tu upatrywałbym źródło tak krytykowanego od czasów Platona upatrywałbym źródło tak krytykowanego od czasów Platona zjawiska, jakim jest figuratywność mowy (=tekstu). zjawiska, jakim jest figuratywność mowy (=tekstu).

• Może mówca wreszcie posłużyć się subtelnym sposobem Może mówca wreszcie posłużyć się subtelnym sposobem mówienia (mówienia (ductus subtilisductus subtilis); to, co mówca myśli, wyrażone ); to, co mówca myśli, wyrażone zostaje akurat zupełnie inaczej, zarazem daje on do zostaje akurat zupełnie inaczej, zarazem daje on do zrozumienia słuchaczom, co naprawdę myśli. zrozumienia słuchaczom, co naprawdę myśli.

• Mówca może przekonywać do czegoś innego, niż sam Mówca może przekonywać do czegoś innego, niż sam mówi, aby pokonać przeciwnika — mamy wtedy do mówi, aby pokonać przeciwnika — mamy wtedy do czynienia z zależnym sposobem mówienia (czynienia z zależnym sposobem mówienia (ductus ductus obliquusobliquus). ).

Układ mowy [tekstu].Układ mowy [tekstu].

• Na początku umieszcza się zazwyczaj Na początku umieszcza się zazwyczaj prooemium — wstępprooemium — wstęp, , a na końcu — a na końcu — epilogepilog. .

• DowodzenieDowodzenie rozbudowano dodając: rozbudowano dodając: zbijanie argumentów zbijanie argumentów przeciwnikaprzeciwnika. .

• Także samo przedstawienie podzielono wyodrębniając: Także samo przedstawienie podzielono wyodrębniając: zapowiedź przedmiotu omawianej sprawy (propositio)zapowiedź przedmiotu omawianej sprawy (propositio) oraz oraz przegląd dyspozycji (partitio)przegląd dyspozycji (partitio) i wprowadzając je do i wprowadzając je do opowiadania (narratio)opowiadania (narratio). .

• Wyróżniamy zatem: Wyróżniamy zatem: prooemium, narratio, tractatioprooemium, narratio, tractatio lub lub probatio, refutatio, peroratioprobatio, refutatio, peroratio czyli czyli wstęp,wstęp, opowiadanie, opowiadanie, dowodzenie, odparcie argumentów przeciwnika, dowodzenie, odparcie argumentów przeciwnika, zakończeniezakończenie. .

• Jest to pięć stałych części mowy.Jest to pięć stałych części mowy.

Wstęp (Wstęp (prooemium, prooemium, exordiumexordium))• ma on przygotować słuchaczy do sprawy. ma on przygotować słuchaczy do sprawy. • Powinien on Powinien on skłonić słuchaczy do życzliwości i uwagiskłonić słuchaczy do życzliwości i uwagi ( (captatio captatio

benevolentiaebenevolentiae). ). • Rozpoczyna się on albo od osoby (mówcy, oskarżonego, przeciwnika, Rozpoczyna się on albo od osoby (mówcy, oskarżonego, przeciwnika,

sędziego, słuchaczy), albo od sprawy, bądź od jednego i drugiego. sędziego, słuchaczy), albo od sprawy, bądź od jednego i drugiego. • Przy Przy genus ambiguumgenus ambiguum wprowadzenie musi uzyskać przychylność wprowadzenie musi uzyskać przychylność

sędziego i słuchaczy, sędziego i słuchaczy, • przy przy genus obscurumgenus obscurum — musi pobudzić intelekt sędziego, przy — musi pobudzić intelekt sędziego, przy genus genus

humilehumile — pobudzić uwagę. — pobudzić uwagę. • Genus honestumGenus honestum, w zasadzie, nie wymaga wstępu, , w zasadzie, nie wymaga wstępu, • natomiast przy natomiast przy genus admirabilegenus admirabile mówca musi starać się ostrożnie, a mówca musi starać się ostrożnie, a

czasem nie wprost wzbudzić przychylność słuchaczy. Wtedy mamy czasem nie wprost wzbudzić przychylność słuchaczy. Wtedy mamy do czynienia nie ze wstępem, ale raczej z tzw. do czynienia nie ze wstępem, ale raczej z tzw. wstępem sugerującymwstępem sugerującym ((insinuatioinsinuatio). ).

• Rozmiar wstępu dopasowuje się do ważności i stopnia trudności Rozmiar wstępu dopasowuje się do ważności i stopnia trudności sprawy. Musi on być tak przygotowany, aby powstało niewymuszone sprawy. Musi on być tak przygotowany, aby powstało niewymuszone przejście do następnej części.przejście do następnej części.

Opowiadanie — narratioOpowiadanie — narratio

• informuje wprowadzonego już ogólnie przez wstęp odbiorcę informuje wprowadzonego już ogólnie przez wstęp odbiorcę w sprawie. w sprawie.

• Może ono nie występować, jeżeli wszystko jest dostatecznie Może ono nie występować, jeżeli wszystko jest dostatecznie wiadome albo problem został już, w innej mowie, wiadome albo problem został już, w innej mowie, rozstrzygnięty. rozstrzygnięty.

• Większość retorów wymagała od opowiadania wyraźności, Większość retorów wymagała od opowiadania wyraźności, krótkości, prawdopodobieństwa. krótkości, prawdopodobieństwa.

• Opowiadanie staje się wyraźne dzięki przejrzystemu Opowiadanie staje się wyraźne dzięki przejrzystemu następstwu przedstawienia zdarzeń, dzięki wdziękowi i następstwu przedstawienia zdarzeń, dzięki wdziękowi i określoności formy wypowiedzi, poprzez przedstawienie określoności formy wypowiedzi, poprzez przedstawienie sprawy w sposób prosty i w spokojnie przebiegającym sprawy w sposób prosty i w spokojnie przebiegającym wykładzie. wykładzie.

• Staje się ono prawdopodobne, jeżeli jest spójne Staje się ono prawdopodobne, jeżeli jest spójne wewnętrznie, nie zawiera sprzeczności i nie kłóci się z wewnętrznie, nie zawiera sprzeczności i nie kłóci się z potoczną wiedzą o sprawie oraz z naturą i możliwościami, potoczną wiedzą o sprawie oraz z naturą i możliwościami, które tkwią w samej sprawie.które tkwią w samej sprawie.

Opowiadanie – narratio IIOpowiadanie – narratio II

• opowiadanie winno składać się z dwu elementów: opowiadanie winno składać się z dwu elementów: niezależnych od sztuki mówcy (=autora; nie jest on niezależnych od sztuki mówcy (=autora; nie jest on sprawcą czynów, o których mówi) i zależnych od jego sprawcą czynów, o których mówi) i zależnych od jego sztuki. Jak powiada Arystoteles (rhet., 1416 b 15-25):sztuki. Jak powiada Arystoteles (rhet., 1416 b 15-25):

• ““Musi on przecież przedstawić czyny, albo udowodnić Musi on przecież przedstawić czyny, albo udowodnić ich realność, jeśli budzi to podejrzenie, albo ich ich realność, jeśli budzi to podejrzenie, albo ich znaczenie, albo ich ilość, albo też wszystkie te znaczenie, albo ich ilość, albo też wszystkie te aspekty jednocześnie. Dlatego nie należy niekiedy aspekty jednocześnie. Dlatego nie należy niekiedy prowadzić opowiadania w sposób ciągły, ponieważ tak prowadzić opowiadania w sposób ciągły, ponieważ tak przedstawioną sprawę trudno zapamiętać. Osobno — przedstawioną sprawę trudno zapamiętać. Osobno — przedstawić czyny i świadczące [np.] o męstwie przedstawić czyny i świadczące [np.] o męstwie bohatera, osobno — o mądrości lub sprawiedliwościbohatera, osobno — o mądrości lub sprawiedliwości”.”.

podania tematupodania tematu ( (propositiopropositio) i ) i podziału podziału argumentówargumentów ( (partitiopartitio))

• Nie należy wyliczać np. zbyt wielu punktów Nie należy wyliczać np. zbyt wielu punktów dowodzenia, bo potem trzeba je wyjaśnić. dowodzenia, bo potem trzeba je wyjaśnić.

• Ustalona kolejność dowodzenia powinna Ustalona kolejność dowodzenia powinna być zachowana bez opuszczenia być zachowana bez opuszczenia poszczególnych elementów.poszczególnych elementów.

• Współcześni mówcy, jakże często, po Współcześni mówcy, jakże często, po zapowiedzi: zapowiedzi:

• w kilku punktach wykażę słuszność (bądź w kilku punktach wykażę słuszność (bądź niesłuszność) tezy — zapominają o tej niesłuszność) tezy — zapominają o tej zapowiedzi. Jest to poważne uchybienie zapowiedzi. Jest to poważne uchybienie podważające wiarygodność mówiącego!podważające wiarygodność mówiącego!

DowodzenieDowodzenie ( (argumentatio, gr. pisteisargumentatio, gr. pisteis — co — co oznacza także oznacza także wiarę, wiarygodnośćwiarę, wiarygodność) I) I

• jest to najważniejszą częścią mowy, której nigdy nie jest to najważniejszą częścią mowy, której nigdy nie powinno zabraknąć. powinno zabraknąć.

• Arystoteles podzielił Arystoteles podzielił dowodydowody ogólnie na ogólnie na dowody nie dowody nie oparte na sztuce retorycznejoparte na sztuce retorycznej oraz oraz dowody na niej dowody na niej oparteoparte..

• Te pierwszeTe pierwsze mówca ma już do swej dyspozycji, musi mówca ma już do swej dyspozycji, musi je tylko sformułować i zastosować. Należą do nich: je tylko sformułować i zastosować. Należą do nich: ustawy, świadectwa, umowy, przyznania się, ustawy, świadectwa, umowy, przyznania się, przysięgi. Później dodawano jeszcze: oficjalne przysięgi. Później dodawano jeszcze: oficjalne wezwania, skargi, wyroki zapadłe w omawianej wezwania, skargi, wyroki zapadłe w omawianej sprawie, pogłoski, inne dokumenty. Analizowano sprawie, pogłoski, inne dokumenty. Analizowano drobiazgowo odpowiedzi świadków. drobiazgowo odpowiedzi świadków.

• Do mowy włączano także pytania i odpowiedzi Do mowy włączano także pytania i odpowiedzi świadka bądź wymianę zdań, spór pomiędzy stronami.świadka bądź wymianę zdań, spór pomiędzy stronami.

Dowodzenie IIDowodzenie II

• Dowody oparte na sztuce retorycznejDowody oparte na sztuce retorycznej dzielono na: dzielono na: • etyczneetyczne — dotyczące charakteru, działań i dążeń np. — dotyczące charakteru, działań i dążeń np.

oskarżonego, oskarżonego, • patetycznepatetyczne — mające na celu wywołanie emocji u słuchaczy — mające na celu wywołanie emocji u słuchaczy

oraz oraz • logicznelogiczne, a raczej , a raczej pragmatycznepragmatyczne — opierają się one na — opierają się one na

operacjach logicznych, które za pomocą dowodzeń pewnych operacjach logicznych, które za pomocą dowodzeń pewnych bądź prawdopodobnych usiłują stworzyć trudno podważalną bądź prawdopodobnych usiłują stworzyć trudno podważalną wiarygodność. wiarygodność.

• Dowody opierają się na indukcji bądź sylogizmie, raczej: Dowody opierają się na indukcji bądź sylogizmie, raczej: dedukcji; wykorzystuje się często (zamiast indukcji) przykład, a dedukcji; wykorzystuje się często (zamiast indukcji) przykład, a zamiast dedukcji lub sylogizmu — entymemat. Jest on zamiast dedukcji lub sylogizmu — entymemat. Jest on skróconym sylogizmem ograniczonym tylko do zdania skróconym sylogizmem ograniczonym tylko do zdania twierdzącego z wyczerpującym uzasadnieniem. twierdzącego z wyczerpującym uzasadnieniem.

• Jeśli jednak Jeśli jednak wnioskowanie retoryczne jest pełne i składa się wnioskowanie retoryczne jest pełne i składa się nawet nawet z pięciu zdańz pięciu zdań (do obu przesłanek dodane są (do obu przesłanek dodane są uzasadnienia), to nazywa się ono uzasadnienia), to nazywa się ono epicheiremaepicheirema..

Dowodzenie IIIDowodzenie III

• EntymematyEntymematy tworzone były ze zdań tworzone były ze zdań prawdopodobnych, z poszlak lub oznak; prawdopodobnych, z poszlak lub oznak; odwoływały się one nie do wiedzy, a do mniemań. odwoływały się one nie do wiedzy, a do mniemań.

• Jeszcze niżej, już poza sztuką retoryczną, stoi Jeszcze niżej, już poza sztuką retoryczną, stoi erystyka, która posługuje się tylko pozorami erystyka, która posługuje się tylko pozorami argumentacji. Jej opis, wraz z komentarzem, dał argumentacji. Jej opis, wraz z komentarzem, dał Artur Schopenhauer. Artur Schopenhauer.

• Dodajmy, że nieco inaczej kształtuje teorię Dodajmy, że nieco inaczej kształtuje teorię argumentacji dziś Chaim Perelman, chociaż argumentacji dziś Chaim Perelman, chociaż rozwija on zasadnicze wątki tradycji Arystotelesa.rozwija on zasadnicze wątki tradycji Arystotelesa.

TopikaTopika

• topika dowodówtopika dowodów, tzn. , tzn. ogólne źródła (gr. topoi, łac. ogólne źródła (gr. topoi, łac. loci)loci), z których mogą być czerpane dowody, oraz , z których mogą być czerpane dowody, oraz sugestie, jak mówca ma przyswoić całą dziedzinę, sugestie, jak mówca ma przyswoić całą dziedzinę, żeby móc posługiwać się poprawnie czerpaną z żeby móc posługiwać się poprawnie czerpaną z niej wiedzą. Wyróżnia się: niej wiedzą. Wyróżnia się:

• * topoi osoby,* topoi osoby, • * * topoi sprawytopoi sprawy. . • Te ostatnie rozpadają się na: Te ostatnie rozpadają się na: topoi zaczerpnięte z topoi zaczerpnięte z

okoliczności sprawyokoliczności sprawy, z hipotezy, oraz na , z hipotezy, oraz na topoi topoi wyprowadzone ze znaczenia (treści) problemuwyprowadzone ze znaczenia (treści) problemu, , tak jak przedstawia się on w tezie będącej tak jak przedstawia się on w tezie będącej podstawą każdej hipotezy.podstawą każdej hipotezy.

Topika IITopika II

• TopoiTopoi dzielone są na: dzielone są na: loci ante remloci ante rem, , in in remrem, , circa remcirca rem, , post rempost rem (przed (przed sprawą, w sprawie, wokół sprawy, po sprawą, w sprawie, wokół sprawy, po sprawie). sprawie).

• Loci ante remLoci ante rem zajmują się zajmują się

• okolicznościamiokolicznościami związanymi z: związanymi z:

• osobą, rzeczą, przyczyną, czasem, osobą, rzeczą, przyczyną, czasem, miejscem, sposobem, przedmiotem. miejscem, sposobem, przedmiotem.

odrzucanie argumentów przeciwnika odrzucanie argumentów przeciwnika (refutatio)(refutatio)

• jest to najtrudniejszą częścią mowy. jest to najtrudniejszą częścią mowy. • Wszystko to, co przeciwnik wysunie przeciw nam albo też co mógłby Wszystko to, co przeciwnik wysunie przeciw nam albo też co mógłby

nam zarzucić, nazywa się antytezą. Wymaga ona odparcia argumentów nam zarzucić, nazywa się antytezą. Wymaga ona odparcia argumentów atakujących rzeczową bądź formalną stronę naszych zarzutów, bądź atakujących rzeczową bądź formalną stronę naszych zarzutów, bądź obie. obie.

• Antytezy, podobnie jak argumenty, są spoza sztuki bądź ze sztuki Antytezy, podobnie jak argumenty, są spoza sztuki bądź ze sztuki retorycznej, mają tę samą topikę; stosuje się je tylko do przeciwnego retorycznej, mają tę samą topikę; stosuje się je tylko do przeciwnego celu. Odeprzeć przeciwnika można bądź przy pomocy przeciwnych celu. Odeprzeć przeciwnika można bądź przy pomocy przeciwnych wnioskowań, bądź przedstawiając przeszkody, żądania, przeciwne wnioskowań, bądź przedstawiając przeszkody, żądania, przeciwne okoliczności. okoliczności.

• Okoliczności czerpie się z samej sprawy lub sprawy podobnej a nawet Okoliczności czerpie się z samej sprawy lub sprawy podobnej a nawet całkiem innej, acz jakoś podobnej do rozpatrywanej. całkiem innej, acz jakoś podobnej do rozpatrywanej.

• Rozróżnia się także bezpośrednie odparcie zarzutów poprzez Rozróżnia się także bezpośrednie odparcie zarzutów poprzez zaprzeczenie twierdzeniu przeciwnika i wprowadzeniu poprawki, od zaprzeczenie twierdzeniu przeciwnika i wprowadzeniu poprawki, od odparcia pośredniego, w którym podstawowy argument przeciwnika odparcia pośredniego, w którym podstawowy argument przeciwnika zwraca się przeciwko niemu. zwraca się przeciwko niemu.

• Jeśli jednak nie można poradzić sobie z antytezami przeciwnika, mówca Jeśli jednak nie można poradzić sobie z antytezami przeciwnika, mówca może sięgnąć do podstępów i sofizmatów. Tu właśnie ma bezpośrednie może sięgnąć do podstępów i sofizmatów. Tu właśnie ma bezpośrednie zastosowanie wspominana erystyka; jednak ten sposób obalania zastosowanie wspominana erystyka; jednak ten sposób obalania argumentów często nie ma wiele wspólnego z zasadami etyki, którymi argumentów często nie ma wiele wspólnego z zasadami etyki, którymi winien kierować się mówca (zwracał na to uwagę szczególnie Platon).winien kierować się mówca (zwracał na to uwagę szczególnie Platon).

Zakończenie — peroratio, gr. epilogosZakończenie — peroratio, gr. epilogos

• powtarza ono jeszcze raz główne punkty dowodzenia i zbijania powtarza ono jeszcze raz główne punkty dowodzenia i zbijania argumentów, aby ułatwić zapamiętanie przez odbiorców naszej mowy. argumentów, aby ułatwić zapamiętanie przez odbiorców naszej mowy.

• Zakończenie ma także: pobudzać uczucia, być pochwałą lub naganą, Zakończenie ma także: pobudzać uczucia, być pochwałą lub naganą, przypomnieniem argumentów. Stoicy uważali, że winno ono zawierać przypomnieniem argumentów. Stoicy uważali, że winno ono zawierać jedynie amplifikację znaczenia czynu lub przedmiotu rozprawy przy jedynie amplifikację znaczenia czynu lub przedmiotu rozprawy przy pomocy jakiegoś pomocy jakiegoś znanego motywu znanego motywu (gr.(gr. koinos topos, koinos topos, łac. łac. locus communislocus communis).).

• Pobudzanie bądź uśmierzanie uczuć charakterystyczne jest nie tylko dla Pobudzanie bądź uśmierzanie uczuć charakterystyczne jest nie tylko dla zakończenia mowy, to jej podstawowa moc; jednak największe znaczenie zakończenia mowy, to jej podstawowa moc; jednak największe znaczenie ma ethos mówcy, który warunkują: ma ethos mówcy, który warunkują:

• * cechy charakteru, * cechy charakteru, • * zrównoważony, spokojny stan ducha, * zrównoważony, spokojny stan ducha, • * szlachetność osobowości, która przejawia się m.in. w sposobie mówienia * szlachetność osobowości, która przejawia się m.in. w sposobie mówienia

odpowiadającym uczuciom odbiorców i wywołującym w nich wrażenie, że odpowiadającym uczuciom odbiorców i wywołującym w nich wrażenie, że mają do czynienia z przyjaznym, bezpretensjonalnym, życzliwym i mają do czynienia z przyjaznym, bezpretensjonalnym, życzliwym i kompetentnym człowiekiem. kompetentnym człowiekiem.

• Uczucia słuchaczy pobudzi tylko ten, kto wywoła wiarę w prawdziwość Uczucia słuchaczy pobudzi tylko ten, kto wywoła wiarę w prawdziwość swoich słów.swoich słów.

dispositio,dispositio, czyli nauką o czyli nauką o uporządkowaniu i rozmieszczeniu uporządkowaniu i rozmieszczeniu materiału Imateriału I

• Wraz z ustaloną wcześniej kolejnością części mowy Wraz z ustaloną wcześniej kolejnością części mowy (=tekstu) podana jest także najogólniejsza dyspozycja; na (=tekstu) podana jest także najogólniejsza dyspozycja; na dyspozycję zatem, w ścisłym znaczeniu, pozostaje już dyspozycję zatem, w ścisłym znaczeniu, pozostaje już niewiele miejsca. niewiele miejsca.

• Jednak mówca może, z jakiegoś powodu, odstąpić od Jednak mówca może, z jakiegoś powodu, odstąpić od zwykłej kolejności części. Może zacząć od opowiadania bądź zwykłej kolejności części. Może zacząć od opowiadania bądź umieścić je po dowodzeniu, zbijanie argumentów umieścić je po dowodzeniu, zbijanie argumentów przeciwnika wysunąć przed własne dowodzenie. przeciwnika wysunąć przed własne dowodzenie.

• W takim przypadku na miejsce W takim przypadku na miejsce porządku naturalnego (ordo porządku naturalnego (ordo naturalis)naturalis)

• wkracza wkracza porządek artystyczny (ordo artificialis)porządek artystyczny (ordo artificialis). . • Nie ma jednak określonych reguł, kiedy taki porządek Nie ma jednak określonych reguł, kiedy taki porządek

powinien być zastosowany.powinien być zastosowany.

Dispositio IIDispositio II

• Jeśli chodzi o dowodzenie, to zaleca się, aby najsilniejsze Jeśli chodzi o dowodzenie, to zaleca się, aby najsilniejsze środki dowodowe były na początku i na końcu; środek środki dowodowe były na początku i na końcu; środek wypełniają materiały mniej znaczące. wypełniają materiały mniej znaczące.

• Takie ich uporządkowanie nazywano Takie ich uporządkowanie nazywano ordo Homericusordo Homericus powołując się na fragment z księgi czwartej powołując się na fragment z księgi czwartej IliadyIliady mówiący mówiący o ustawianiu wojsk do bitwy (o ustawianiu wojsk do bitwy (Il.Il. IV.299 nn.): IV.299 nn.):

W pierwszym rzędzie z wozami dzielne stawia konie,W pierwszym rzędzie z wozami dzielne stawia konie,W tyle piechotę liczną tamtym ku obronie.W tyle piechotę liczną tamtym ku obronie.

A podejrzanych w męstwie we środku zamyka.A podejrzanych w męstwie we środku zamyka.Tłum. F.K. DmochowskiTłum. F.K. Dmochowski

• W dowodzeniu można też wykorzystać okoliczności sprawy. W dowodzeniu można też wykorzystać okoliczności sprawy. Mówi się np., że coś musi się stać, ponieważ jest godne Mówi się np., że coś musi się stać, ponieważ jest godne pochwały, potem wykazuje się, że: przynosi to chlubę pochwały, potem wykazuje się, że: przynosi to chlubę określonej osobie, jest zaszczytne dla miejsca, czasu, określonej osobie, jest zaszczytne dla miejsca, czasu, sposobu wykonania sprawy i dla samej sprawy.sposobu wykonania sprawy i dla samej sprawy.

Przeprowadzenie dowoduPrzeprowadzenie dowodu

• rozpada się ono na sześć punktów: 1. probabile — to, rozpada się ono na sześć punktów: 1. probabile — to, co prawdopodobne na podstawie znajomości sprawy i co prawdopodobne na podstawie znajomości sprawy i życia, 2. collatio — porównanie oskarżonego z innymi życia, 2. collatio — porównanie oskarżonego z innymi osobami, jeśli chodzi o możliwość popełnienia czynu, osobami, jeśli chodzi o możliwość popełnienia czynu, 3. signum — miejsce, czas m.in. przy dokonywaniu 3. signum — miejsce, czas m.in. przy dokonywaniu czynności, 4. argumentum — oznaki: przed, w czasie, czynności, 4. argumentum — oznaki: przed, w czasie, po czynności, 5. consecutio — zachowanie po czynie, po czynności, 5. consecutio — zachowanie po czynie, 6. approbatio — stosowanie przedstawionych 6. approbatio — stosowanie przedstawionych dowodów szczególnie przez pobudzenie uczuć.dowodów szczególnie przez pobudzenie uczuć.

• Kwintylian ujmuje sprawę prościej, sprowadzając Kwintylian ujmuje sprawę prościej, sprowadzając teorię dowodu do analizy trzech pytań: czy chciano teorię dowodu do analizy trzech pytań: czy chciano dokonać czynu, czy można go było dokonać, czy dokonać czynu, czy można go było dokonać, czy dokonano go.dokonano go.

Elocutio IElocutio I

Zasady ogólne. Zasady ogólne. * Podstawową ogólną zasadą poprawnej * Podstawową ogólną zasadą poprawnej elocutioelocutio jest jest poprawność poprawność

gramatyczna (elegantia), unikanie wszelkich barbaryzmów i gramatyczna (elegantia), unikanie wszelkich barbaryzmów i solecyzmówsolecyzmów, a zatem wszystkiego, co jest wykroczeniem przeciw , a zatem wszystkiego, co jest wykroczeniem przeciw fleksji i składni, oraz fleksji i składni, oraz czysta dykcjaczysta dykcja. .

* Drugą zasadą jest * Drugą zasadą jest przejrzystość wypowiedzi (compositio)przejrzystość wypowiedzi (compositio), która , która polega na trafności, dobrym rozplanowaniu i treściwości. Błędna polega na trafności, dobrym rozplanowaniu i treściwości. Błędna jest zatem każda niejasność, używanie prowincjonalizmów bądź jest zatem każda niejasność, używanie prowincjonalizmów bądź wyszukanych terminów, dłużyzny, wyszukany szyk, dwuznaczność wyszukanych terminów, dłużyzny, wyszukany szyk, dwuznaczność gramatyczna, nadmierna zwięzłość. Mówca musi tak mówić, żeby gramatyczna, nadmierna zwięzłość. Mówca musi tak mówić, żeby nie tylko można było go zrozumieć, ale tak, aby musiało się go nie tylko można było go zrozumieć, ale tak, aby musiało się go rozumieć. rozumieć.

* Trzecim wymogiem jest * Trzecim wymogiem jest stosowność wyrażania (dignitas)stosowność wyrażania (dignitas); należy ; należy unikać starannie wszystkiego, co razi jako zbyt potoczne bądź zbyt unikać starannie wszystkiego, co razi jako zbyt potoczne bądź zbyt wyszukane, zmanierowane. Należy unikać także zarówno wyszukane, zmanierowane. Należy unikać także zarówno tautologii, jak monotonii i oziębłości, oschłości.tautologii, jak monotonii i oziębłości, oschłości.

Tropy i figury ITropy i figury I

• Środkiem podstawowym służącym do Środkiem podstawowym służącym do ozdabiania tekstu są tropy i figury. ozdabiania tekstu są tropy i figury.

• W tym jednak zakresie teoria retoryki nie W tym jednak zakresie teoria retoryki nie wprowadza specjalnych różnic w stosunku wprowadza specjalnych różnic w stosunku do tzw. poetyki opisowej. do tzw. poetyki opisowej.

• Jedyna różnica polega na tym, iż dla Jedyna różnica polega na tym, iż dla retoryki zarówno tropy jak i figury służą nie retoryki zarówno tropy jak i figury służą nie tylko do „ozdabiania” tekstu, ale są także tylko do „ozdabiania” tekstu, ale są także specyficznym środkiem argumentacji. specyficznym środkiem argumentacji.

TropyTropy

• Warto tylko przypomnieć, że do Warto tylko przypomnieć, że do tropów w retoryce zalicza się tropów w retoryce zalicza się wyłącznie następujące: wyłącznie następujące: metafora,metafora, synekdocha,synekdocha, metonimiametonimia, , antonomazja,antonomazja, metalepsismetalepsis, , alegoria,alegoria, ironia,ironia, sarkazmsarkazm, , antyfrazaantyfraza, , eufemizmeufemizm, , oksymoron,oksymoron, peryfrazaperyfraza, , hiperbola,hiperbola, hiperbatonhiperbaton, , katachreza.katachreza.

FiguryFigury

• Dla teorii retoryki Dla teorii retoryki istotne znaczenie istotne znaczenie mają nie tyle figury, mają nie tyle figury, co fakt ich podziału na co fakt ich podziału na figury słów (figurae figury słów (figurae verborum)verborum) i Pierwsze i Pierwsze dają się zmieniać i dają się zmieniać i usuwać bez zmiany usuwać bez zmiany czy naruszenia sensu czy naruszenia sensu wypowiedzi, drugie — wypowiedzi, drugie — nie.nie.

• figury myśli figury myśli (figurae (figurae sententiarumsententiarum))..

Figury słówFigury słów

• F. słów rozpadają się na F. słów rozpadają się na gramatycznegramatyczne i i retoryczneretoryczne. . Pierwsze są właściwie Pierwsze są właściwie solecyzmami uprawnionymi solecyzmami uprawnionymi przez użycie. przez użycie. Powstają one Powstają one głównie przez dopowiedzenie głównie przez dopowiedzenie lub powtórzenielub powtórzenie. Należą do . Należą do nich: nich: anaforaanafora, , epifora epifora (zwana (zwana czasem czasem antystrofąantystrofą), ), symplokesymploke (powstaje z ich (powstaje z ich połączenia), połączenia), poliptotonpoliptoton, , nagromadzenie nagromadzenie (multiplikacja)(multiplikacja),,asyndetonasyndeton, , polisyndetonpolisyndeton..

• Figury słów powstają nie tylko Figury słów powstają nie tylko przez dopowiadanie i przez dopowiadanie i powtarzanie, ale również powtarzanie, ale również przez opuszczanieprzez opuszczanie; będąc ; będąc elipsamielipsami mają one, podobnie mają one, podobnie jak jak asyndetonasyndeton, bardziej , bardziej gramatyczny charakter. gramatyczny charakter. Właściwie tylko Właściwie tylko zeugmęzeugmę można potraktować jako można potraktować jako figurę retoryczną.figurę retoryczną.

• Trzecia kategoria figur słów Trzecia kategoria figur słów powstaje przez powstaje przez przeciwstawienie słówprzeciwstawienie słów; należy ; należy do nich do nich paronamazjaparonamazja wraz ze wraz ze swymi odmianami, swymi odmianami, figura figura etymologicznaetymologiczna, , antymetateza, antymetateza, izokolon,izokolon, paromojozis, paromojozis, homojoteleuton, homojoteleuton, homojoptotonhomojoptoton..

Figury myśliFigury myśli

• Odgrywają one w teorii retoryki istotną rolę, bowiem należą Odgrywają one w teorii retoryki istotną rolę, bowiem należą także do argumentacji (części także do argumentacji (części inventioinventio). ).

• Omawianie ich zacznijmy od Omawianie ich zacznijmy od pytania retorycznegopytania retorycznego. Ze . Ze względu na nieporozumienia tyczące tej figury powiem, iż względu na nieporozumienia tyczące tej figury powiem, iż w retoryce stosuje się je dla przytłoczenia przeciwnika. w retoryce stosuje się je dla przytłoczenia przeciwnika.

• Może ono występować pojedynczo bądź w ciągach. Jeśli na Może ono występować pojedynczo bądź w ciągach. Jeśli na postawione pytanie mówca sam udziela odpowiedzi, która postawione pytanie mówca sam udziela odpowiedzi, która może wystąpić również w formie pytania bądź na pytanie może wystąpić również w formie pytania bądź na pytanie postawione przeciwnikowi sam sugeruje odpowiedź — postawione przeciwnikowi sam sugeruje odpowiedź — mamy wtedy do czynienia z figurą zwaną mamy wtedy do czynienia z figurą zwaną hypoforahypofora lub lub antyhypoforaantyhypofora, a także , a także dialogizmdialogizm. Ta ostatnia polega na . Ta ostatnia polega na wprowadzeniu pozornej serii pytań i odpowiedzi.wprowadzeniu pozornej serii pytań i odpowiedzi.

Figury myśli IIFigury myśli II

• Innymi figurami myśli są: Innymi figurami myśli są: antycypacja, antycypacja, niezdecydowanie (wyrażenie wątpliwości)niezdecydowanie (wyrażenie wątpliwości),, przyznanieprzyznanie, , pozorne naradzanie siępozorne naradzanie się, , pozorna pozorna akceptacja, apostrofa, wykrzykniki, zapewnienia, akceptacja, apostrofa, wykrzykniki, zapewnienia, przysięgi,przysięgi, przemilczenie. przemilczenie.

• Do figur myśli zalicza się też Do figur myśli zalicza się też poprawką zrobioną poprawką zrobioną wcześniejwcześniej (pragnąc zapobiec bądź spotęgować (pragnąc zapobiec bądź spotęgować wrażenie jakie może wywrzeć uwaga, którą wrażenie jakie może wywrzeć uwaga, którą wypowiemy, używamy zwrotu przepraszającego), wypowiemy, używamy zwrotu przepraszającego), oraz jej przeciwieństwo oraz jej przeciwieństwo sprostowanie sprostowanie (wprowadza (wprowadza się je po uczynieniu uwagi, której wrażenie chcemy się je po uczynieniu uwagi, której wrażenie chcemy zatrzeć; zatrzeć;

• figury te można oczywiście połączyć).figury te można oczywiście połączyć).• Pamiętać jeszcze należy o Pamiętać jeszcze należy o antytezie.antytezie.

Kompozycja, rytmKompozycja, rytm

• W retoryce wielką wagę przykłada się do kwestii W retoryce wielką wagę przykłada się do kwestii związanych z związanych z kompozycją i rytmem. kompozycją i rytmem.

• Wypowiedź prozatorska, zdaniem teoretyków Wypowiedź prozatorska, zdaniem teoretyków retoryki, jest realizowana dwojako. Albo biegnie retoryki, jest realizowana dwojako. Albo biegnie szeregowo, albo periodycznie. szeregowo, albo periodycznie.

• Rozróżnia się zatem: Rozróżnia się zatem: leksis eiromene — formę leksis eiromene — formę wypowiedzi ciągłąwypowiedzi ciągłą, oraz , oraz leksis katestramene — leksis katestramene — formę wypowiedzi periodycznąformę wypowiedzi periodyczną. .

• Wspomniane rodzaje Wspomniane rodzaje form wypowiedzi — leksisform wypowiedzi — leksis mogą być połączone i tworzą wtedy mogą być połączone i tworzą wtedy agonistyczną agonistyczną formę wypowiedzi — leksis agonistikéformę wypowiedzi — leksis agonistiké. .

PeriodPeriod

• PeriodPeriod rozpada się, tak jak system metryczny, na rozpada się, tak jak system metryczny, na kolakola i na i na kommatakommata; ; określenia długości członów podaje się określając liczbę sylab, jaką określenia długości członów podaje się określając liczbę sylab, jaką zawierają. zawierają.

• KommaKomma i i kolonkolon mogą być zdaniem bądź częścią zdania, mogą być zdaniem bądź częścią zdania, • periodperiod — zdaniem prostym lub złożonym. — zdaniem prostym lub złożonym. • Arystoteles określa period jako: Arystoteles określa period jako: wypowiedź zawierającą początek i koniec wypowiedź zawierającą początek i koniec

oraz dającą się uchwycić wielkość; jest on przyjemny i łatwy do oraz dającą się uchwycić wielkość; jest on przyjemny i łatwy do zapamiętaniazapamiętania(Arist., (Arist., RhetRhet. III.9.1409a35–36, 1409b1). . III.9.1409a35–36, 1409b1).

• Period może być złożony z członów lub prostyPeriod może być złożony z członów lub prosty. . • KolonKolon jest jedną z części periodu. jest jedną z części periodu. • Najpełniej określił period Hermogenes. Uważał on, że kolon i komma winny Najpełniej określił period Hermogenes. Uważał on, że kolon i komma winny

zawierać pełną myśl; zawierać pełną myśl; • period natomiast jest samodzielnym, zawierającym jakieś stwierdzenie, period natomiast jest samodzielnym, zawierającym jakieś stwierdzenie,

zakończonym i rytmicznie ukształtowanym zdaniem. To stwierdzenie może zakończonym i rytmicznie ukształtowanym zdaniem. To stwierdzenie może być nawet rozumowaniem. być nawet rozumowaniem.

• Period może zawierać od jednego do czterech członów. Period może zawierać od jednego do czterech członów. • podstawową wagę przywiązuje do myśli, która ma być wyrażona periodem.podstawową wagę przywiązuje do myśli, która ma być wyrażona periodem.

Period IIPeriod II

• Pseudo-Demetriusz rozwija uwagi Arystotelesa oraz Teofrasta. Pseudo-Demetriusz rozwija uwagi Arystotelesa oraz Teofrasta. • Uważa on, że w periodzie złożonym człon ostatni winien być Uważa on, że w periodzie złożonym człon ostatni winien być

dłuższy i stanowić swoiste zamknięcie, także semantyczne, całości dłuższy i stanowić swoiste zamknięcie, także semantyczne, całości periodu. periodu.

• On także dokonuje podziału periodów według treści na: On także dokonuje podziału periodów według treści na: retoryczne, historyczne, dialogoweretoryczne, historyczne, dialogowe. Różnią się one stopniem . Różnią się one stopniem zwartości a także pozycją czasownika. Dzielą się one także według zwartości a także pozycją czasownika. Dzielą się one także według treści na rozczłonowane bądź przeciwstawne.treści na rozczłonowane bądź przeciwstawne.

• Późniejsi teoretycy w zasadzie rozwijali tylko rozważania Greków: Późniejsi teoretycy w zasadzie rozwijali tylko rozważania Greków: w dobie nowożytnej, w XVI wieku Polak, Benedykt Herbest, w dobie nowożytnej, w XVI wieku Polak, Benedykt Herbest, próbował zbudować nową teorię periodu rozwijając uwagi próbował zbudować nową teorię periodu rozwijając uwagi Hermogenesa oraz Pseudo-Demetriusza. Antycypował on takie Hermogenesa oraz Pseudo-Demetriusza. Antycypował on takie zagadnienia, jak zagadnienia, jak dependencjadependencja (wzajemna współzależność (wzajemna współzależność pomiędzy członem nadrzędnym i członami odeń zależnymi) oraz pomiędzy członem nadrzędnym i członami odeń zależnymi) oraz synonimicznośćsynonimiczność (identyczne znaczenie przy różnej budowie (identyczne znaczenie przy różnej budowie syntaktycznej). syntaktycznej).

• Teorię zbudował też Augusta Lehmanna, który w XIX wieku pokusił Teorię zbudował też Augusta Lehmanna, który w XIX wieku pokusił się o opisanie mechanizmu budowy periodu.się o opisanie mechanizmu budowy periodu.

Styl, jego rodzaje.Styl, jego rodzaje. Problemy Problemy kompozycji Ikompozycji I

• Omówione wcześniej środki, które służą ozdobieniu mowy oraz jej Omówione wcześniej środki, które służą ozdobieniu mowy oraz jej kompozycji, będą różne w zależności od rodzajów wymowy.kompozycji, będą różne w zależności od rodzajów wymowy.

• teoretycy retoryki wyróżnili rodzaje stylu: teoretycy retoryki wyróżnili rodzaje stylu: wysoki, średniwysoki, średni oraz oraz niskiniski. . • Później Pseudo-Demetriusz przyjmuje cztery rodzaje stylu: Później Pseudo-Demetriusz przyjmuje cztery rodzaje stylu:

bezozdobny, okazały, gładkibezozdobny, okazały, gładki oraz oraz potężnypotężny. . • Teoretyk omawia także wadliwe odmiany stylu. Są nimi: rodzaj Teoretyk omawia także wadliwe odmiany stylu. Są nimi: rodzaj

chłodny, który charakteryzują przesadne i napuszone wyrażenia, chłodny, który charakteryzują przesadne i napuszone wyrażenia, rodzaj afektowany, zmanierowany, rodzaj oschły, rodzaj pozbawiony rodzaj afektowany, zmanierowany, rodzaj oschły, rodzaj pozbawiony wdzięku. Warto dodać, że z połączenia stylu bezodobnego i wdzięku. Warto dodać, że z połączenia stylu bezodobnego i gładkiego powstaje gładkiego powstaje styl epistolograficznystyl epistolograficzny. .

• Należy wreszcie podkreślić, że teoretycy wskazywali nieustannie na Należy wreszcie podkreślić, że teoretycy wskazywali nieustannie na konieczność wymiennego posługiwania się różnymi rodzajami stylów konieczność wymiennego posługiwania się różnymi rodzajami stylów i mieszania ich, o ile tylko było to możliwe. i mieszania ich, o ile tylko było to możliwe.

• Trzeba także pamiętać, że rodzaj stylu realizowany w konkretnym Trzeba także pamiętać, że rodzaj stylu realizowany w konkretnym tekście powstaje dzięki połączeniu trzech warunków: dobór słów, tekście powstaje dzięki połączeniu trzech warunków: dobór słów, harmonia, która powstaje z tegoż doboru, dobór odpowiednich figur.harmonia, która powstaje z tegoż doboru, dobór odpowiednich figur.

Styl, jego rodzaje. Problemy Styl, jego rodzaje. Problemy kompozycji IIkompozycji II

• Wszyscy teoretycy podkreślali zawsze, że wybór stylu Wszyscy teoretycy podkreślali zawsze, że wybór stylu zależy od indywidualnych zamiłowań twórcy. zależy od indywidualnych zamiłowań twórcy.

• Nie powinien on jednak przywiązywać się wyłącznie do Nie powinien on jednak przywiązywać się wyłącznie do jednego.jednego.

• Aby przekonać słuchaczy bądź nakłonić ich do swojej idei, Aby przekonać słuchaczy bądź nakłonić ich do swojej idei, musiał mówca ukazać swą musiał mówca ukazać swą potęgę słowa (gr. deinótes)potęgę słowa (gr. deinótes). .

• Potęgę słowa z nauką o stylu można powiązać dwoma Potęgę słowa z nauką o stylu można powiązać dwoma sposobami. Niektórzy uważali ją za swoisty rodzaj stylu; inni sposobami. Niektórzy uważali ją za swoisty rodzaj stylu; inni podporządkowywali jej style. W tym wypadku jako cechę podporządkowywali jej style. W tym wypadku jako cechę charakterystyczną przyjmowano równorzędne opanowanie charakterystyczną przyjmowano równorzędne opanowanie wszystkich rodzajów stylu i umiejętne stosowanie ich w wszystkich rodzajów stylu i umiejętne stosowanie ich w zależności od celu konkretnego tekstu (=mowy). Pierwsze zależności od celu konkretnego tekstu (=mowy). Pierwsze rozwiązanie proponuje Pseudo-Demetriusz w traktacie rozwiązanie proponuje Pseudo-Demetriusz w traktacie O O stylustylu; drugie — Dionizjusz z Halikarnasu w rozprawie ; drugie — Dionizjusz z Halikarnasu w rozprawie O stylu O stylu DemostenesaDemostenesa..

Problemy kompozycjiProblemy kompozycji

• Wyróżnia się trzy rodzaje układów: Wyróżnia się trzy rodzaje układów: surowy, gładkisurowy, gładki oraz oraz mieszanymieszany. Układy . Układy te odpowiadają rodzajom stylu. te odpowiadają rodzajom stylu.

• Układ surowy wiązać należy ze stylem wysokim. Układ surowy wiązać należy ze stylem wysokim. • Styl niski trudno powiązać z konkretnym układem, bowiem unika on Styl niski trudno powiązać z konkretnym układem, bowiem unika on

wszelkiej sztuczności, a dąży do prostoty i naturalności. wszelkiej sztuczności, a dąży do prostoty i naturalności. • Natomiast układ gładki można powiązać z rodzajem stylu średnim, który nie Natomiast układ gładki można powiązać z rodzajem stylu średnim, który nie

jest mieszaniną, lecz wyborem pomiędzy okazałym a bezozdobnym jest mieszaniną, lecz wyborem pomiędzy okazałym a bezozdobnym rodzajem stylu. rodzajem stylu.

• Układ pośredni łączący wdzięk i wzniosłość jest charakterystyczny dla Układ pośredni łączący wdzięk i wzniosłość jest charakterystyczny dla wprowadzonego przez Dionizjusza czwartego rodzaju stylu, mianowicie wprowadzonego przez Dionizjusza czwartego rodzaju stylu, mianowicie rodzaju potężnego; stanowi on powiązanie cech wszystkich rodzajów stylu, rodzaju potężnego; stanowi on powiązanie cech wszystkich rodzajów stylu, w zależności od okoliczności.w zależności od okoliczności.

• Teoretycy omawiając rodzaje stylu wskazywali zwykle najlepsze wzory ich Teoretycy omawiając rodzaje stylu wskazywali zwykle najlepsze wzory ich zastosowania. Dla Greków takim wzorem był Demostenes; pozostał on zastosowania. Dla Greków takim wzorem był Demostenes; pozostał on takim wzorcem także i dla bizantyńczyków. Natomiast teoretycy rzymscy, takim wzorcem także i dla bizantyńczyków. Natomiast teoretycy rzymscy, acz doceniający Demostenesa, od czasów Kwintyliana przyjęli jako wzorzec acz doceniający Demostenesa, od czasów Kwintyliana przyjęli jako wzorzec Cycerona. I od niego właśnie uzależnieni są, mniej lub więcej, późniejsi Cycerona. I od niego właśnie uzależnieni są, mniej lub więcej, późniejsi retorzy łacińscy. Cyceron stał się jednak dwojakim wzorcem: zarówno w retorzy łacińscy. Cyceron stał się jednak dwojakim wzorcem: zarówno w dziedzinie praktyki, jak i teorii. Miało to zasadniczy wpływ na kształtowanie dziedzinie praktyki, jak i teorii. Miało to zasadniczy wpływ na kształtowanie kultury łacińskiej Europy co najmniej aż do przełomu romantycznego.kultury łacińskiej Europy co najmniej aż do przełomu romantycznego.

Idee słówIdee słów

• W tradycji greckiej natomiast analizy stylu Demostenesa poczęły W tradycji greckiej natomiast analizy stylu Demostenesa poczęły bardzo szybko dążyć do odkrycia sposobu, w jaki mówca bardzo szybko dążyć do odkrycia sposobu, w jaki mówca stosownie do przedmiotu przemówienia — opracowywał je stosownie do przedmiotu przemówienia — opracowywał je stylistycznie. Uwaga została zatem skupiona na opisie i stylistycznie. Uwaga została zatem skupiona na opisie i charakterystyce nie tyle rodzajów stylu, co ich odmian. Stąd w charakterystyce nie tyle rodzajów stylu, co ich odmian. Stąd w okresie Drugiej Sofistyki rozpoczyna się szczegółowa analizaokresie Drugiej Sofistyki rozpoczyna się szczegółowa analiza idei idei słówsłów. .

• Pierwsze rozważania na temat teorii idei odnajdujemy już u Pierwsze rozważania na temat teorii idei odnajdujemy już u Izokratesa, a następnie Teofrasta, Dionizjusza z Halikarnasu oraz Izokratesa, a następnie Teofrasta, Dionizjusza z Halikarnasu oraz Arystydesa. W pełni jednak dopiero Hermogenes ukształtował tę Arystydesa. W pełni jednak dopiero Hermogenes ukształtował tę teorię. teorię.

• Rolę najważniejszą odgrywa tu Rolę najważniejszą odgrywa tu potęga słowa — deinótespotęga słowa — deinótes; jej ; jej znaczenie polega na właściwym użyciu wszystkich pozostałych znaczenie polega na właściwym użyciu wszystkich pozostałych idei, a także wszystkich środków zarówno z idei, a także wszystkich środków zarówno z elocutioelocutio, jak i , jak i inventioinventio. . Idei ogółem jest tylko sześć. Są to: 1. jasność — saféneia, 2. Idei ogółem jest tylko sześć. Są to: 1. jasność — saféneia, 2. wielkość — mégethos, 3. piękno — kállos, 4. żywość — gorgótes, wielkość — mégethos, 3. piękno — kállos, 4. żywość — gorgótes, 5. etos — ethos, 6. prawda — alétheia.5. etos — ethos, 6. prawda — alétheia.

Nauka o ideachNauka o ideach

• opiera się ona na następujących elementach, które składają się na opiera się ona na następujących elementach, które składają się na mowę:mowę:

• jedna lub kilka myśli, jedna lub kilka myśli, • sposób ich rozwinięcia przy pomocy figur myśli, sposób ich rozwinięcia przy pomocy figur myśli, • powiązanie obu poprzednich pojęć przez odpowiednie wyrażenie, powiązanie obu poprzednich pojęć przez odpowiednie wyrażenie,

figury słów, figury słów, • ukształtowanie kolonów, szyk wyrazów, rytm oraz klauzula. ukształtowanie kolonów, szyk wyrazów, rytm oraz klauzula. • Elementy te mają różną wartość w zależności od różnych idei. Elementy te mają różną wartość w zależności od różnych idei.

Punktem wyjścia jest oczywiście myśl, następnie sposób jej Punktem wyjścia jest oczywiście myśl, następnie sposób jej wyrażania (figury słów, następnie figury myśli); w ten sposób wyrażania (figury słów, następnie figury myśli); w ten sposób tworzymy opracowanie mowy. Układ i klauzula (raczej: klauzule) tworzymy opracowanie mowy. Układ i klauzula (raczej: klauzule) opracowujemy w następnej kolejności.opracowujemy w następnej kolejności.

• Powiązanie wskazanych elementów tworzyć ma harmonię, czyli Powiązanie wskazanych elementów tworzyć ma harmonię, czyli właściwe brzmienie tekstu. Uzyskujemy ją poprzez poprawne właściwe brzmienie tekstu. Uzyskujemy ją poprzez poprawne zastosowanie potęgi słowa, tzn. łącząc wszystkie idee stosownie do zastosowanie potęgi słowa, tzn. łącząc wszystkie idee stosownie do wymogów myśli i określonego zagadnienia (=tematu). Dopiero wymogów myśli i określonego zagadnienia (=tematu). Dopiero wtedy powstaje mowa (=tekst) w pełni artystyczna, która występuje wtedy powstaje mowa (=tekst) w pełni artystyczna, która występuje w życiu publicznym w trzech rodzajach.w życiu publicznym w trzech rodzajach.

Memoria Memoria (gr. mnéme, łac. (gr. mnéme, łac. memoria)memoria) • Początkowo przez termin Początkowo przez termin pamięć pamięć rozumie się dosłowne uczenie się na rozumie się dosłowne uczenie się na

pamięć jakiegoś całkowicie skończonego, pisemnego opracowania pamięć jakiegoś całkowicie skończonego, pisemnego opracowania mowy (=tekstu). mowy (=tekstu).

• Retorzy trud pamięciowego opanowywania mowy pozostawiali Retorzy trud pamięciowego opanowywania mowy pozostawiali indywidualnym ćwiczeniom mówców. Wprowadzenie mnemotechniki w indywidualnym ćwiczeniom mówców. Wprowadzenie mnemotechniki w krąg techniki i teorii retoryki nastąpiło dość późno; dopiero szkoła krąg techniki i teorii retoryki nastąpiło dość późno; dopiero szkoła pergamońska bądź rodyjska wprowadziła kształcenie pamięci w krąg pergamońska bądź rodyjska wprowadziła kształcenie pamięci w krąg technicznych rozważań teorii retorycznej. Z ich podręczników technicznych rozważań teorii retorycznej. Z ich podręczników korzystali Kornificjusz i Cyceron. Zaleca się w nich stosowanie miejsc korzystali Kornificjusz i Cyceron. Zaleca się w nich stosowanie miejsc zapamiętywania, które można sobie uprzytomnić w dowolnym czasie, zapamiętywania, które można sobie uprzytomnić w dowolnym czasie, oraz wiązanie opanowywanego materiału z tymi miejscami za pomocą oraz wiązanie opanowywanego materiału z tymi miejscami za pomocą obrazów pamięci. Kwintylian dodał tu kilka rad dodatkowych. Dłuższej obrazów pamięci. Kwintylian dodał tu kilka rad dodatkowych. Dłuższej mowy należy uczyć się mniejszymi częściami tak, aby zarazem mowy należy uczyć się mniejszymi częściami tak, aby zarazem zapamiętywać również stronę i wiersz zawierający jakiś szczegół. zapamiętywać również stronę i wiersz zawierający jakiś szczegół. Odczytując mowę w trakcie uczenia się, należy czytać ją pewnymi Odczytując mowę w trakcie uczenia się, należy czytać ją pewnymi całostkami; dobrze jest powtarzać je półgłosem utrwalając w ten całostkami; dobrze jest powtarzać je półgłosem utrwalając w ten sposób lepiej w pamięci.sposób lepiej w pamięci.

• Wskazania teorii retorycznej są zatem, w tym zakresie, dość Wskazania teorii retorycznej są zatem, w tym zakresie, dość ogólnikowe i nie dziw, że już w średniowieczu sztuka pamięci ogólnikowe i nie dziw, że już w średniowieczu sztuka pamięci wyodrębniła się z obrębu teorii retoryki i stała samodzielną dziedziną. wyodrębniła się z obrębu teorii retoryki i stała samodzielną dziedziną. Jej wielki rozkwit przypada na przełom renesansu i baroku oraz na Jej wielki rozkwit przypada na przełom renesansu i baroku oraz na czasy baroku.czasy baroku.

Actio - Actio - pronuntiatiopronuntiatio

• Również Również wygłaszanie — actiowygłaszanie — actio, zaczęto uwzględniać jako , zaczęto uwzględniać jako część teorii retoryki, dość późno, tzn. za czasów stoików. część teorii retoryki, dość późno, tzn. za czasów stoików. Pewne problemy szczegółowe omawiają Kornificjusz oraz Pewne problemy szczegółowe omawiają Kornificjusz oraz Kwintylian. Kwintylian.

• Wygłaszanie jest Wygłaszanie jest mową zewnętrznąmową zewnętrzną, mową ciała. Oddziałuje , mową ciała. Oddziałuje ona na oko i ucho słuchaczy nie mniej niż mowa, przy ona na oko i ucho słuchaczy nie mniej niż mowa, przy pomocy której mówca pragnie pozyskać odbiorców. pomocy której mówca pragnie pozyskać odbiorców.

• Składnikami jej są Składnikami jej są głosgłos i i ruchruch. M.in. ruchy rąk zostały przez . M.in. ruchy rąk zostały przez teoretyków retoryki opisane dość dokładnie; dziś jednak teoretyków retoryki opisane dość dokładnie; dziś jednak wskazówki te nie miałyby praktycznego zastosowania. wskazówki te nie miałyby praktycznego zastosowania. Niemniej w trakcie wygłaszania mów trzeba pamiętać nie Niemniej w trakcie wygłaszania mów trzeba pamiętać nie tylko o tym, o czym się mówi. Głos, gest, postawa ciała są tylko o tym, o czym się mówi. Głos, gest, postawa ciała są równie istotne, czasem decydować mogą o powodzeniu równie istotne, czasem decydować mogą o powodzeniu bądź niepowodzeniu mówcy. Nie należy jednak przeceniać bądź niepowodzeniu mówcy. Nie należy jednak przeceniać kwestii tzw. mowy ciała; trzeba pamiętać, iż podlega ona kwestii tzw. mowy ciała; trzeba pamiętać, iż podlega ona takim samym konwencjom, jak każde nasze zachowanie. takim samym konwencjom, jak każde nasze zachowanie.

Retoryka współczesnaRetoryka współczesna

• Fryderyk Nietzsche zwrócił uwagę na fakt, że Fryderyk Nietzsche zwrócił uwagę na fakt, że język jest retoryką, język jest retoryką, bowiem celem wypowiedzi nie jest poznanie, a przedstawienie bowiem celem wypowiedzi nie jest poznanie, a przedstawienie mniemań.mniemań.

• Należy także przypomnieć, że u schyłku 19.w. nastąpiło Należy także przypomnieć, że u schyłku 19.w. nastąpiło definitywne usamodzielnienie się dwu dyscyplin dotąd ściśle definitywne usamodzielnienie się dwu dyscyplin dotąd ściśle związanych z retoryką: związanych z retoryką: stylistykistylistyki oraz oraz poetykipoetyki. .

• W tym drugim wypadku proces usamodzielniania zaczął się już w W tym drugim wypadku proces usamodzielniania zaczął się już w XV w. od chwili, gdy we Francji ukształtowała się grupa tzw. XV w. od chwili, gdy we Francji ukształtowała się grupa tzw. Grandes RhetoriquersGrandes Rhetoriquers, którzy podzielili retorykę na , którzy podzielili retorykę na pierwsząpierwszą (jej (jej dziedziną była proza) oraz dziedziną była proza) oraz drugądrugą (jej dziedziną była poezja). (jej dziedziną była poezja).

• Późniejsze prace J.C. Scaligera (1561), M.K. Sarbiewskiego (l. Późniejsze prace J.C. Scaligera (1561), M.K. Sarbiewskiego (l. 1623–1640), J.G. Vossiusa (1647), a następnie W. Wackernagla 1623–1640), J.G. Vossiusa (1647), a następnie W. Wackernagla (1873) oraz Th.A. Meyera (1901) definitywnie ukształtowały (1873) oraz Th.A. Meyera (1901) definitywnie ukształtowały poetykępoetykę jako samodzielną dyscyplinę wiedzy. jako samodzielną dyscyplinę wiedzy.

• Stylistyka wyzwoliła się także wcześniej (bodaj od czasów L. Valli i Stylistyka wyzwoliła się także wcześniej (bodaj od czasów L. Valli i jego dzieła jego dzieła ElegantiarumElegantiarum wydanego w 1471 r.), lecz pełną wydanego w 1471 r.), lecz pełną samodzielność uzyskała dopiero od połowy XIX w. (m.in. dzięki samodzielność uzyskała dopiero od połowy XIX w. (m.in. dzięki pracom W. Scherera).pracom W. Scherera).

Retoryka współczesna IIRetoryka współczesna II

• Nowożytne ujęcie retorykiNowożytne ujęcie retoryki, które , które spotykamy w: literaturoznawstwie, spotykamy w: literaturoznawstwie, językoznawstwie, naukach społecznych, językoznawstwie, naukach społecznych, kształceniu, skupiają uwagę na dwu kształceniu, skupiają uwagę na dwu podstawowych problemach. podstawowych problemach.

• Pierwszym jest zagadnienie argumentacji Pierwszym jest zagadnienie argumentacji (m.in. R. McKeon, Ch. Perelman), (m.in. R. McKeon, Ch. Perelman),

• drugim — zagadnienia związane z drugim — zagadnienia związane z figuratywnością języka (m.in. I.A. Richards, K. figuratywnością języka (m.in. I.A. Richards, K. Burke, E.R. Curtius, R. Barthes, H.F. Plett).Burke, E.R. Curtius, R. Barthes, H.F. Plett).

Retoryka współczesna IIIRetoryka współczesna III

• Współcześnie badania nad retoryką są jednak Współcześnie badania nad retoryką są jednak nieco szersze i obejmują czternaście pól nieco szersze i obejmują czternaście pól badawczych. badawczych.

• Są to: Są to: • retoryka w obrębie nauki o kulturze, retoryka a retoryka w obrębie nauki o kulturze, retoryka a

teoria komunikacji, hermeneutyka i pragmatyka, teoria komunikacji, hermeneutyka i pragmatyka, retoryka i logiki nieformalne, retoryka i filozofia (w retoryka i logiki nieformalne, retoryka i filozofia (w tym: retoryka i języka nauki!), retoryka a teoria tym: retoryka i języka nauki!), retoryka a teoria informacji i dziennikarstwo, retoryka polityczna informacji i dziennikarstwo, retoryka polityczna oraz propaganda i reklama, kaznodziejstwo, oraz propaganda i reklama, kaznodziejstwo, krytyka retoryczna, retoryka kobieca, retoryka krytyka retoryczna, retoryka kobieca, retoryka wypowiedzi autobiograficznych, retoryka a mass wypowiedzi autobiograficznych, retoryka a mass media, retoryka a semantyka i semiologia, media, retoryka a semantyka i semiologia, retoryka metafory, retoryka i nauka o kompozycji.retoryka metafory, retoryka i nauka o kompozycji.

rhetorical criticismrhetorical criticism

• Herbert August Wichelns ok. 1925 roku. Badacze zajęli się głównie Herbert August Wichelns ok. 1925 roku. Badacze zajęli się głównie badaniami wystąpień publicznych. Uważają oni, że: badaniami wystąpień publicznych. Uważają oni, że: Krytyka retoryczna Krytyka retoryczna traktuje mowę (=tekst) jako komunikację ze specyficzną publicznością i traktuje mowę (=tekst) jako komunikację ze specyficzną publicznością i widzi swój cel w analizie i ocenie stosowanych przez mówcę (=autora) widzi swój cel w analizie i ocenie stosowanych przez mówcę (=autora) metod przekazywania swoich idei słuchaczommetod przekazywania swoich idei słuchaczom..

• Badania obejmują następujące pola: analiza osobowości mówcy, motywy Badania obejmują następujące pola: analiza osobowości mówcy, motywy jego działania, cele i oceny przez niego formułowane, styl, dobór jego działania, cele i oceny przez niego formułowane, styl, dobór argumentów i dowodów, sposoby przekazywania wypowiedzi słuchaczom. argumentów i dowodów, sposoby przekazywania wypowiedzi słuchaczom. Zainteresowanie krytyka retorycznego obejmuje też publiczność oraz efekt, Zainteresowanie krytyka retorycznego obejmuje też publiczność oraz efekt, jaki na niej wywarło wystąpienie. Istotny jest też wpływ przemówienia na jaki na niej wywarło wystąpienie. Istotny jest też wpływ przemówienia na tych, którzy zaznajomili się z nim czytając tekst: wreszcie — zmiana tych, którzy zaznajomili się z nim czytając tekst: wreszcie — zmiana postaw społecznych, jakie zaszły pod wpływem przemówienia.postaw społecznych, jakie zaszły pod wpływem przemówienia.

• W latach późniejszych spróbowano (uczynił to m.in. E.Black) ująć problemy W latach późniejszych spróbowano (uczynił to m.in. E.Black) ująć problemy metodologiczne nieco inaczej mówiąc o trzech planach badania tekstów: i) metodologiczne nieco inaczej mówiąc o trzech planach badania tekstów: i) badanie tekstu jako elementu danego momentu historycznegobadanie tekstu jako elementu danego momentu historycznego, ii) , ii) badanie badanie tekstu jako przejawu osobowości twórcy i jego społecznych uwikłańtekstu jako przejawu osobowości twórcy i jego społecznych uwikłań, iii) , iii) badanie tekstu jako pewnego specyficznego sposobu komunikowania badanie tekstu jako pewnego specyficznego sposobu komunikowania społecznego, określonego poprzez specyficzne konteksty i wyznaczającego społecznego, określonego poprzez specyficzne konteksty i wyznaczającego specyficzne celespecyficzne cele..

czy mowa wiąże bogów i ludzi czy czy mowa wiąże bogów i ludzi czy tylko ludzi z ludźmi tylko ludzi z ludźmi

• Stajemy przed pytaniem, jakie Diotyma postawiła Sokratesowi (Platon, Stajemy przed pytaniem, jakie Diotyma postawiła Sokratesowi (Platon, UcztaUczta, 202E-203A nn): czy mowa wiąże bogów i ludzi (uzasadnienie , 202E-203A nn): czy mowa wiąże bogów i ludzi (uzasadnienie transcendentne!), czy tylko ludzi z ludźmi (uzasadnienie konwencjonalne), transcendentne!), czy tylko ludzi z ludźmi (uzasadnienie konwencjonalne), czy może wyłącznie (jak chciałby Rorty) - różne słowniki różnych ludzi? A czy może wyłącznie (jak chciałby Rorty) - różne słowniki różnych ludzi? A może nie wiąże, a wyłącznie pozwala na ich - porównanie?może nie wiąże, a wyłącznie pozwala na ich - porównanie?

• Jeśli tylko to ostatnie stwierdzenie byłoby prawdziwe, to sensowność Jeśli tylko to ostatnie stwierdzenie byłoby prawdziwe, to sensowność dialogu, bądź dyskursu byłaby dość nikła. Przyrównać możnaby je do dialogu, bądź dyskursu byłaby dość nikła. Przyrównać możnaby je do lektury książki telefonicznej bądź katalogu bibliotecznego. Byłoby to tylko - lektury książki telefonicznej bądź katalogu bibliotecznego. Byłoby to tylko - porównanie!porównanie!

• A zatem przyjmijmy założenie, że mowa wiąże ludzi z ludźmi. Ale w takiej A zatem przyjmijmy założenie, że mowa wiąże ludzi z ludźmi. Ale w takiej sytuacji pojawi się, odrzucona wcześniej, sytuacji pojawi się, odrzucona wcześniej, teleologicznośćteleologiczność. Ostatecznie . Ostatecznie bowiem w dyskursie czy dialogu muszę dokonać bowiem w dyskursie czy dialogu muszę dokonać wyboruwyboru, jakiejś racji , jakiejś racji przyznać znaczenie nadrzędne. Aby tego dokonać - muszę posiadać jakieś przyznać znaczenie nadrzędne. Aby tego dokonać - muszę posiadać jakieś reguły uzasadnień, dowodzeń racji, bądź kryteria wyboru. Co więcej: racja reguły uzasadnień, dowodzeń racji, bądź kryteria wyboru. Co więcej: racja przyjęta przeze mnie, a momencie przyjęcia, staje się racją posiadającą przyjęta przeze mnie, a momencie przyjęcia, staje się racją posiadającą walor walor uzasadnienia transcendentnego!uzasadnienia transcendentnego! Warunkuje ona bowiem nie Warunkuje ona bowiem nie tylko sama rację, ale wynikające z niej konsekwencje, m.in. działania, jakie tylko sama rację, ale wynikające z niej konsekwencje, m.in. działania, jakie podejmę.podejmę.

Poglądy współczesne na Poglądy współczesne na retorykę Iretorykę I• Stefania Skwarczyńska określiła niezwykle trafnie retorykę: Stefania Skwarczyńska określiła niezwykle trafnie retorykę:

powiada, że jest powiada, że jest techne rhetorike techne rhetorike usługowością form usługowością form syntaktycznych wobec myśli panującej nad tematem, syntaktycznych wobec myśli panującej nad tematem, wobec osoby, która myśl chce wypowiedziećwobec osoby, która myśl chce wypowiedzieć (Skwarczyńska, 2.324-397). Nie wykracza badaczka poza (Skwarczyńska, 2.324-397). Nie wykracza badaczka poza język: zwraca uwagę na następujące fakty:język: zwraca uwagę na następujące fakty:

• [1] określonej myśli przysługuje odpowiednia dla niej forma [1] określonej myśli przysługuje odpowiednia dla niej forma syntaktyczna (dodajmy - jedna bądź kilka)syntaktyczna (dodajmy - jedna bądź kilka)

• [2] każdy temat może być wyrażony przy pomocy [2] każdy temat może być wyrażony przy pomocy odpowiadającej mu myśli,odpowiadającej mu myśli,

• [3] tym, który decyduje, jak dana myśl zostanie ujęta i [3] tym, który decyduje, jak dana myśl zostanie ujęta i wyrażona przy pomocy określonych form syntaktycznych - wyrażona przy pomocy określonych form syntaktycznych - jest konkretny człowiek. jest konkretny człowiek.

Poglądy współczesne na Poglądy współczesne na retorykę IIretorykę II

• RetorykaRetoryka zatem (Lichański, s. 54nn), na zatem (Lichański, s. 54nn), na co zwróciłem uwagę, co zwróciłem uwagę, jest systemem jest systemem reguł konstruowania, analizowania, reguł konstruowania, analizowania, respresp. wypowiadania nieskończonej . wypowiadania nieskończonej liczby poprawnych tekstów liczby poprawnych tekstów zbudowanych ze skończonej liczby zbudowanych ze skończonej liczby poprawnych zdań, poprawnych zdań, resp.resp. periodów, periodów, przy czym i zdania, przy czym i zdania, respresp. periody, i . periody, i teksty uporządkowane są inwencyjnie, teksty uporządkowane są inwencyjnie, dyspozycyjnie i elokucyjnie, zgodnie z dyspozycyjnie i elokucyjnie, zgodnie z zamierzeniami autora.zamierzeniami autora.

Poglądy współczesne na retorykę Poglądy współczesne na retorykę IIIIII

• Zacznę od przypomnienia sformułowania Immanuela Kanta. Powiada Zacznę od przypomnienia sformułowania Immanuela Kanta. Powiada on w on w Kritik des UrteilskraftKritik des Urteilskraft (206,216), że (206,216), że retoryka to umiejętność retoryka to umiejętność znalezienia stosownego wyrazu dla idei rozumu, która zostaje znalezienia stosownego wyrazu dla idei rozumu, która zostaje żywo przedstawiona za pomocą np. przykładówżywo przedstawiona za pomocą np. przykładów. Dalej powiada . Dalej powiada zaś tak o krasomówstwie (zaś tak o krasomówstwie (ars oratoriaars oratoria, a więc część retoryki!): , a więc część retoryki!):

• Jest to uprawianie pewnej czynności intelektu jako wolnej gry Jest to uprawianie pewnej czynności intelektu jako wolnej gry wyobraźni [...] zapowiedź pewnej czynności intelektu i wyobraźni [...] zapowiedź pewnej czynności intelektu i przeprowadzenie jej tak, jak gdyby była jedynie grą idei [mogącą przeprowadzenie jej tak, jak gdyby była jedynie grą idei [mogącą bawić słuchaczy]. [...] mówca daje zajmującą grę wyobraźni, ale nie [w bawić słuchaczy]. [...] mówca daje zajmującą grę wyobraźni, ale nie [w pełni] celowo zatrudnia intelekt.pełni] celowo zatrudnia intelekt.

• Retoryka, w swej praktycznej części, tzn. jako Retoryka, w swej praktycznej części, tzn. jako ars oratoriaars oratoria, jest właśnie , jest właśnie tylko pewną tylko pewną grą ideigrą idei, która stwarza , która stwarza pozórpozór poznania czegoś. poznania czegoś.

• Jednak Jednak retorykaretoryka jest czymś więcej. Ona właśnie zawiera reguły, przy jest czymś więcej. Ona właśnie zawiera reguły, przy pomocy których pomocy których idei rozumu nadajemy określony, stosowny dla idei rozumu nadajemy określony, stosowny dla niej, niej, a takżea także dostosowany do okoliczności, kształt, dostosowany do okoliczności, kształt, np.np. słowny słowny

Poglądy współczesne na retorykę IV Poglądy współczesne na retorykę IV Hans BlumenbergHans Blumenberg

• Retoryka jest nie tylko systemem pozyskiwania mandatu do działania, jest Retoryka jest nie tylko systemem pozyskiwania mandatu do działania, jest także formowaniem i obroną formującego się i już uformowanego także formowaniem i obroną formującego się i już uformowanego pojmowania siebie samego - wobec siebie i wobec innych. [...] Retoryka ma pojmowania siebie samego - wobec siebie i wobec innych. [...] Retoryka ma do czynienia nie z faktami, lecz z oczekiwaniami. do czynienia nie z faktami, lecz z oczekiwaniami.

• Blumenberg zwraca uwagę na dwie istotne kwestie, a mianowicie: Blumenberg zwraca uwagę na dwie istotne kwestie, a mianowicie: • retoryka wiąże się z działaniem oraz procesem uświadamiania sobie retoryka wiąże się z działaniem oraz procesem uświadamiania sobie

przesłanek owego działania, oraz przesłanek owego działania, oraz • odwołuje się do pewnych oczekiwań (zarówno mówiącego, jak i jego odwołuje się do pewnych oczekiwań (zarówno mówiącego, jak i jego

audytorium). audytorium). • W ten sposób okazuje się, że jej znajomość ułatwia dwie rzeczy. W ten sposób okazuje się, że jej znajomość ułatwia dwie rzeczy. • Po pierwsze - pozwala na pełniejszą analizę przyczyn podejmowania Po pierwsze - pozwala na pełniejszą analizę przyczyn podejmowania

określonych działań; określonych działań; • po drugie - uświadamia nam, że oto najczęściej odwołujemy się, w naszej po drugie - uświadamia nam, że oto najczęściej odwołujemy się, w naszej

językowej aktywności, do mniemań, wyobrażeń, lecz rzadko - do faktów (o językowej aktywności, do mniemań, wyobrażeń, lecz rzadko - do faktów (o ile słowo to jeszcze coś dla nas znaczy). Mówiąc inaczej: to retoryka powala ile słowo to jeszcze coś dla nas znaczy). Mówiąc inaczej: to retoryka powala nam zrozumieć w pełni siłę konwencji, wśród których żyjemy. Aby bowiem nam zrozumieć w pełni siłę konwencji, wśród których żyjemy. Aby bowiem porozumieć się musimy właśnie poruszać się głównie w świecie owych porozumieć się musimy właśnie poruszać się głównie w świecie owych konwencji, czy też oczekiwań a może raczej - metafor Blumenberga.konwencji, czy też oczekiwań a może raczej - metafor Blumenberga.

Definicja retorykiDefinicja retoryki

• RETORYKA JESTRETORYKA JEST• systemem formalnym, w którym określone są reguły systemem formalnym, w którym określone są reguły

konstruowania, analizowania, konstruowania, analizowania, respresp. wypowiadania . wypowiadania nieskończonej liczby poprawnych tekstów nieskończonej liczby poprawnych tekstów zbudowanych ze skończonej liczby poprawnych zdań, zbudowanych ze skończonej liczby poprawnych zdań, resp.resp. periodów, przy czym i zdania, periodów, przy czym i zdania, respresp. periody, i . periody, i teksty, są: teksty, są:

• i/ uporządkowane i/ uporządkowane inwencyjnieinwencyjnie, , dyspozycyjniedyspozycyjnie i i elokucyjnieelokucyjnie, ,

• ii/ - uporządkowanie to służy przedstawieniu w ii/ - uporządkowanie to służy przedstawieniu w naoczności określonych idei i odwołuje się do naoczności określonych idei i odwołuje się do określonych wartości. określonych wartości.

• Zarówno uporządkowanie tekstów, jak i Zarówno uporządkowanie tekstów, jak i przedstawienie określonych idei oraz odwołanie do przedstawienie określonych idei oraz odwołanie do określonych wartości są wynikiem aktów określonych wartości są wynikiem aktów intencjonalnych autora.intencjonalnych autora.