Jak przekłady zmieniają Biblię - Marcin Majewski

Marcin Majewski

Jak przekady zmieniaj Bibli

O teorii i praktyce tumaczenia Pisma witego


2

Monografia recenzowana, udostpniona na licencji CC BY-SA 3.0 PL

Marcin Majewski, Krakw 2013

Jak cytowa monografi:

Styl APA:

Majewski, M. (2013). Jak przekady zmieniaj Bibli. O teorii i praktyce tumaczenia

Pisma witego [Format PDF]. Krakw: Uniwersytet Papieski Jana Pawa II (skrypt).

rdo: https://upjp2.academia.edu/MarcinMajewski [Dostp: data korzystania z pliku].

Styl Chicago:

Marcin Majewski, Jak przekady zmieniaj Bibli. O teorii i praktyce tumaczenia

Pisma witego (Krakw: Uniwersytet Papieski Jana Pawa II 2013 [skrypt]). rdo:

https://upjp2.academia.edu/MarcinMajewski [Dostp: data korzystania z pliku].

O teorii i praktyce tumaczenia Pisma witego Marcin Majewski

3

Nasza lektura Biblii to lektura przekadu.

Trzy czwarte naszych lektur to przekady.

Niezrozumiao Biblii nie wynika z niej samej,

ale ze zego tumaczenia.


4

SPIS TRECI

Najwaniejsze skrty.5

Wstp..6

Rozdzia I

Krtka historia przekadw Biblii.10

Rozdzia II

Teoria przekadu wybrane zagadnienia..44

Rozdzia III

Teoria przekadu Biblii wybrane zagadnienia....73

Rozdzia IV

Trudnoci translacyjne wybrane przykady..109

Rozdzia V

Polskie przekady Biblii omwienie.139

Bibliografia.....163


5

NAJWANIEJSZE SKRTY

BG

BH

BHS

BJ

BL

BP

BT

BW

BWP

CEB

Cylkow

GNT

JPS

KJV

LXX

ach

NA

NET

NJB

Paul

PE

PN

TM

TPL

Vlg

Wujek

Biblia Gdaska

Biblia hebrajska

Biblia Hebraica Stuttgartensia

La Bible de Jrusalem, Paris 131990

Biblia Lubelska (wyd. 1991- , na podst. komentarzy KUL-owskich)

Biblia Poznaska

Biblia Tysiclecia (wyd. V, ewent. BT1; BT2 wczeniejsze wydania)

Biblia Warszawska (tzw. Brytyjka)

Biblia Warszawsko-Praska (bp. K. Romaniuk)

Common English Bible (przekad dynamiczny)

Przekad r. Izaaka Cylkowa

The Greek New Testament (K. Aland i in.)

Jewish Publication Society

Kings James Version

Septuaginta (A. Rahlfs 1979)

S. ach, Ksiga Rodzaju; Ksiga Wyjcia; Ksiga Psalmw (seria KUL: PST)

Nestle-Aland (wyd. 27)

New English Translation (wyd. Society of Biblical Literature)

New Jerusalem Bible

Biblia Paulistw, Edycji witego Pawa

Przekad ekumeniczny

Pismo wite w Przekadzie Nowego wiata (wiadkw Jehowy)

Tekst masorecki

Tora Pardes Lauder (r. Sacha Pecaric)

Wulgata

Biblia Jakuba Wujka (z 1599 r.)

Skrty nazw ksig biblijnych, czasopism, serii wydawniczych i inne s standardowe (mona

je znale np. w Encyklopedia Katolicka. Wykaz Skrtw, opracowa J. Warmiski, Lublin:

WN KUL 2010 (wyd. 3 poprawione).


6

WSTP

1. Najpierw dobra wiadomo. yjemy w kulturze, w ktrej dysponujemy wieloma

przekadami Biblii i moemy si nimi swobodnie posugiwa. Nie jest to takie oczywiste w

kulturze semickiej, z ktrej wyrasta Biblia oraz religie judaizmu i islamu dwie pozostae

religie Ksigi. Tam sytuacja przekadw biblijnych jest znacznie gorsza. Dla

ortodoksyjnych ydw hebrajski to jzyk wity, jzyk transcendencji (hebr. laszon

kodesz). W nim zosta stworzony wiat i utrwalone Boe Sowo. Z tego powodu Tora nie

moe by czytana w synagodze w adnym innym jzyku, a jej tumaczenie nie jest ju Tor.

Pewien przekaz tradycji ydowskiej twierdzi, e anioowie mwi i rozumiej tylko w laszon

kodesz. Take studiowanie Talmudu ma sens tylko w oryginale ze wzgldu na ogrom znacze

zawarych w kombinacjach i wartociach numetycznych liter i sw.

W islamie jest podobnie. Tumaczenie Koranu (arab. Al-Quran czytanie, recytacja) z

jzyka arabskiego jest praktycznie zabronione. Przekady Koranu nie s, zdaniem

muzumanw, tekstem witym, ale interpretacj std nie nazywaj ich Koranem, lecz

Przyblionym znaczeniem Koranu w jzyku... Przekady takie nie mog by stosowane ani w

liturgii, ani by podstaw rozstrzygni doktrynalnych.

W przeciwiestwie do Tory, Talmudu i Koranu, Biblia chrzecijaska to Ksiga, ktra

po przetumaczeniu nie traci charakteru ksigi witej. Skd ta rnica? W chrzecijastwie

od pocztku mamy do czynienia z pomieszaniem jzykw. Jezus mwi po aramejsku (bd

hebrajsku1), uczniowie gosili po aramejsku i po grecku, a pisali wycznie po grecku,

wychodzili bowiem z Ewangeli zgodnie z nakazem misyjnym Jezusa poza krg swych

ziomkw. Ju wic na styku goszenia samego Jezusa i goszenia pierwszego Kocioa

napotykamy problem przekadu i zwizanego z nim transferu kulturowego treci Ewangelii

poza wiat semicki. w transfer dokonywa si z ca swobod i obejmowa nie tylko greck

terminologi, ale te retoryk i gatunki typowe dla wiata hellenistycznego2. Z czasem bardzo

szybko (ju w I i II w.) pojawi si kolejne jzyki chrzecijastwa koptyjski, ormiaski,

syryjski i acina i kolejne tumaczenia tekstw witych.

2. A teraz za wiadomo. To, e w kulturze chrzecijaskiej od jej pocztkw

moemy cieszy si wieloma przekadami Biblii oraz z nich swobodnie korzysta nie

1 Niektrzy uczeni, jak H. Birkeland, twierdz, e Jezus posugiwa si hebrajskim jzykiem Miszny

(zob. np. H. Birkeland, The Language of Jesus, Oslo 1954). W Polsce do tej opinii przychyla si prof. W.J.

Tyloch. 2 Szerzej zob. A. Gomola, Od w. Hieronima do feministek. Tumacz jako vox Dei, Znak 688 (2012) s.

56n.


7

gwarantuje, e czytamy to, co napisa autor biblijny i e obcujemy ze Sowem Boym takim,

jak ono zostao zapisane. Czytamy przecie interpretacj porednika tumacza.

W zwizku z tym rodzi si w czytelniku przekadu pytanie, czy nie znajc oryginau

moe zrozumie Bibli i dotrze do jej waciwego, zamierzonego przez Boga sensu. Gdy

czytelnik uwiadamia sobie fakt, e obcuje z tumaczeniem, a nie z tekstem, w ktrym Bg

zawar swe Sowo, rodz si kolejne pytania:

Czy przekad, ktry czytam, jest dobrym, waciwym przekadem?

Czy przekad, ktry czytam, jest natchniony? Czy przekad moe by natchniony?

Jak poradzi sobie z rnymi przekadami tego samego fragmentu? Jak wyjani

zmiany w nowszych tumaczeniach Biblii? Czy rnice si midzy sob lub

poprzednie wersje wprowadzaj w bd? Ktry tekst jest natchniony?

Jak zaoenia i ideologie wpywaj na tre przekadw? Czy przekady musz by

wyznaniowe? Dlaczego mamy przekad katolicki, protestancki i ydowski?

Dlaczego nie wszyscy chrzecijanie s w jednakowym pooeniu w stosunku do

Objawienia Boego, dlaczego jednym byo ono dane w historycznie i jzykowo

dostpnej formie, a innym tylko w formie przekadu, majcego przecie niekiedy

charakter krzywego zwierciada? Skd taka niesprawiedliwo?

Gdy zagbiamy si w problematyk tumaczenia, rodz si pytania natury bardziej oglnej:

Czym jest tumaczenie rzemiosem, nauk czy moe sztuk?

Gdzie ley granica midzy tumaczeniem a adaptacj?

Jakie s rodzaje tumaczenia?

Czy moliwe jest tumaczenie maszynowe, komputerowe?

Jak rol w procesie przekadu odgrywa osoba tumacza?

Jak dokadnie przebiega proces tumaczenia?

Jakie s kryteria oceny jakoci tumaczenia?

Jaka jest rola tumaczenia w wymianie kulturowej i rozprzestrzenianiu si idei?

Czy moliwe jest tumaczenie bez manipulacji informacj?

Czy tumaczenie to dziedzina cisa czy humanistyczna?

Gdzie wskazana, a gdzie niewskazana jest dosowno tumaczenia?

Co to jest ekwiwalencja dynamiczna i gdzie s jej granice?

Czy istnieje tumaczenie doskonae, czy istnieje tumaczenie dosowne, czy istnieje

tumaczenie lepsze ni orygina?

Tym i podobnym kwestiom chc powici pierwsze trzy rozdziay. Z kolei w

ostatnich dwch rozdziaach omwi wybrane teksty przekadw Biblii. Najpierw wic

zapoznamy si z teori translacji i wybranymi jej zagadnieniami, a nastpnie w oparciu o t

wiedz poddamy rewizji nasze rodzime przekady. Ocena kytyczna pewnych tumacze

wspczesnych nie powinna nas niepokoi, nie ma te dotyka samych tumaczy. Ju bowiem

w. Hieronim, ksi egzegetw i patron tumaczy, by krytykowany za swe przekady, take

ze stron kocielnych, np. przez w. Augustyna. Krytyka tumacze jest zjawiskiem


8

pozytywnym, gdy dy do lepszego zrozumienia Sowa Boego i janiejszego wydobycia go

na wiato dzienne polskiemu odbiorcy Biblii.

3. Kilka przydatnych definicji

Tumaczenie to wyraenie w jzyku docelowym treci tekstu (w tym rwnie

wypowiedzi ustnej) wyprodukowanego w jzyku rdowym. Sowo tumaczenie mona

rozumie zarwno jako sam proces przekadu jak i wynik tego procesu, czyli np.

przetumaczony na inny jzyk tekst.

W jzyku polskim czasownik tumaczy ma przynajmniej dwa znaczenia. W

pierwszym tumaczy tekst, tumaczy literatur to przekada z jednego jzyka na inny

(przekad midzyjzykowy). Relacja midzy tekstem oryginalnym a tumaczeniem jest tu

cisa, a granica dowolnoci ograniczona i od wiekw dyskutowana: co ma pierwszestwo

litera czy duch, jakie ustali proporcje i zalenoci, co uzna za zoty rodek, za najlepsze

rozwizanie? Natomiast w drugim, szerszym znaczeniu, tumaczy znaczy objania,

interpretowa, zdawa spraw (przekad wewntrzjzykowy). W tym sensie, przekadajc

tekst, otwieramy innym nowy wiat, tumaczymy go, a tumaczc przybliamy, pozwalamy w

nim przebywa, uczyni go czstk naszego osobistego dowiadczenia.

Jest take przekad intersemiotyczny (na inny system, np. literatury do malarstwa, do

filmu itp.), ale ta dziedzina wykracza poza zakres naszych bada.

Przekad jest tym samym, co tumaczenie; etymologicznie oznacza przeniesienie

(np. przekada co z miejsca na miejsce czy przeoy spotkanie na pniej itp.), chodzi

wic o przeoenie, przeniesienie tekstu z jednego wiata (jzyk rdowy, wyjciowy) do

innego wiata (jzyk docelowy).

Metafraza grecki termin dla tumaczenia, czyli metaphrasis (meta + fraza gr.

meta ponad, poza, przez, phrsis mwienie, wypowied) wzbogaci jzyk polski o sowo

metafraza oznaczajce dosowny przekad z jednego jzyka na inny, dokonany w celu

dokadnego oddania treci, bez uwzgldniania walorw artystycznych. Wedug sownika

wyrazw obcych jest to dosowny przekad dziea z jzyka obcego, rezygnujcy w wypadku

utworu poetyckiego z formy wierszowej na rzecz doskonalszej wiernoci znaczeniowej

wobec oryginau3. Tyle sownik. Czy metafraza rzeczywicie suy doskonalszej wiernoci

znaczeniowej dowiemy si pniej.

Parafraza jest przeciwiestwem metafrazy, pochodzi od greckiego sowa

paraphrasis i oznacza wyraanie czego innymi sowami, czyli swobodn przerbk tekstu

lub tumaczenia, ktre rozwija i modyfikuje tre oryginau, zachowujc jego zasadniczy

sens. Owa swobodna przerbka tekstu, dokonywana jest w ten sposb, by zachowa istotne

cechy pierwowzoru lub tak, by zwizek z nim by widoczny nie trzyma si jednak tekstu

3 Sownik Wyrazw Obcych Wydawnictwa Europa (Wrocaw 2001), pod redakcj prof. Ireny

Kamiskiej-Szmaj, autorzy: Mirosaw Jarosz i zesp.


9

pierwowzoru, jak tumaczenie czy metafraza. Parafraza moe zawiera treci i sensy

nieobecne w oryginale. Komiczn odmian parafrazy jest parodia, satyryczn trawestacja.

Problemami tumaczenia zajmuje si traduktologia, translatoryka lub

przekadoznawstwo (ang. translation studies) interdyscyplinarna nauka humanistyczna,

ktra korzysta z dorobku wielu dziedzin wiedzy, jak jzykoznawstwo i filologia (przede

wszystkim), ale te literaturoznawstwo, kulturoznawstwo, komparatystyka, filozofia,

semiotyka, informatyka i wiele innych (np. w przypadku refleksji nad tumaczeniem Biblii

biblistyka, egzegeza, studia kulturowe i porwnawcze itd.). Charakterystyczn cech tej

dziedziny jest wielo rnych uj tematu, a co za tym idzie wiele konkurujcych ze sob i

uzupeniajcych si teorii tumaczenia.

Teoria i praktyka przekadu to dwa uzupeniajce si, cho nie zachodzce na siebie

aspekty tej samej rzeczywistoci. Teoria translacji nie stanowi tylko praktycznego zbioru

zasad i porad dla tumacza-praktyka, ale jest dzi bardzo dynamicznie rozwijajc si

dziedzin w sferze nauk humanistycznych. Badania w tym obszarze dotycz coraz szerszego

spektrum zagadnie i wchodz w dialog z wieloma dyscyplinami od matematyki, cybernetyki

i logiki poczwszy, na psychologii i filozofii skoczywszy. Translatoryka ju dawno przestaa

by domen wycznie jzykoznawstwa. W bibliografii kocowej odsyam do wybranych

pozycji polsko- i obcojzycznych z dziedziny translatoryki.


10

ROZDZIA I

Krtka historia przekadw Biblii

By mc lepiej nawietli uwarunkowania i mechanizmy zwizane z tumaczeniami

Biblii oraz wspczesne tendencje w translatoryce biblijnej, trzeba wrci do jej historii.

Uczyni to w duym skrcie, by nie odsuno nas to od meritum zagadnienia.

1. Staroytne przekady Biblii hebrajskiej

Wysiek translacyjny, ktrego pierwsze lady odnajdujemy w Biblii (zob. np. Ne 8,8;

Ezd 4,18), zacz si na dobre w ostatnich stuleciach ery przedchrzecijaskiej, gdy ycie

ydowskie przechodzio caociow transformacj, by przystosowa si do radykalnie

nowych warunkw historyczno-spoecznych po niewoli babiloskiej. Pozbawiona prorokw i

wielkich nauczycieli jahwizmu wsplnota ydowska bdzie nadawaa coraz wiksz rang

witoci tekstom przez nich pozostawionym. Jednak niewyksztacona cz Izraelitw bya

w stanie posugiwa si tylko jzykiem aramejskim, oficjalnym jzykiem imperium perskiego

a wic nie rozumiaa ju tekstw Prawa (Tory). Pojawi si problem przekadu witych

Pism judaizmu.

a) Picioksig samarytaski4 (nazywany przez samych Samarytan Zwojem Abisza)

jest pierwszym krokiem adaptacyjnym podjtym w stosunku do hebrajskiej Biblii. Zgodnie ze

sw nazw zawiera tylko pierwsze pi ksig biblijnych (Tor) to bya caa Biblia

Samarytan. Nie by to w gruncie rzeczy przekad, lecz korekta oraz transliteracja tekstu

hebrajskiego na alfabet samarytaski, ktry rozwin si z alfabetu starohebrajskiego; korekta

dokonana midzy IV a II wiekiem przed Chr.

Picioksig Samarytaski zawiera ponad 6000 odstpstw od BH, jednak wiele z tych

rnic dotyczy szczegw (stylistyki, sownictwa i gramatyki). Jedn z zasadniczych rnic

jest samarytaska wersja Dekalogu, ktra zawiera fragment cakowicie nieobecny w tekcie

masoreckim: Dziesite Przykazanie nakazuje budow otarza na Grze Garizim (Gerizim),

4 TEKST: Tal A. (red.), The Samaritan Pentateuch. Edited According to MS 6 (C) of the Shekhem

Synagogue (Texts and Studies in the Hebrew Language and Related Subjects 8), Tel-Aviv: University of Tel-

Aviv 1994 - wydanie jednego z najwaniejszych manuskryptw Picioksigu Samarytaskiego (MS6 z synagogi

z Sychem, 1204 r.). SYNOPSA: Shoulson M., The Torah: Jewish and Samaritan Versions Compared. A Side-

by-Side Comparision of the Two Versions with the Differences Highlighted, Cathair na Mart: Evertype 2006 i

2008 - po hebrajsku. OPRACOWANIA: Crown A.D., The Abisha Scroll of the Samaritans, BJRL 58 (1975) 36-

65; Wrthwein E., The Text of the Old Testament: An Introduction to the Biblia Hebraica, Grand Rapids: WB.

Eerdmans 1995; The Samaritan Pentateuch (28.08.2012).


11

gdzie maj by skadane ofiary po wieczne czasy5. Z tego dodatkowego przykazania wynika

zasadnicza rnica pomidzy religi Samarytan a judaizmem: jest ni uznawanie przez nich

za miejsce skadania ofiar nie Wzgrza witynnego w Jerozolimie, ale wanie gry Garizim

koo Nablusu (na Zachodnim Brzegu Jordanu), gdzie zbudowali oni wityni za zgod

Aleksandra Wielkiego ju okoo roku 332 przed Chr. W Ewangelii Jana zapisano rozmow

Jezusa z Samarytank i jej sowa: Ojcowie nasi oddawali cze Bogu na tej grze, a wy

mwicie, e w Jerozolimie jest miejsce, gdzie naley czci Boga (J 4,20-21). Samarytanka

moga tylko stwierdzi fakt przeszy, gdy w czasach Jezusa witynia na grze Garizim

leaa w ruinach. W swej historii bya wielokrotnie odbudowywana i burzona: przez ydw,

Rzymian, Bizantyczykw i Arabw, ale Samarytanie tam wanie do dzi skadaj zwierzc

ofiar w kade wito Pesach (dzi ich populacja liczy ok. 800 osb, podczas gdy

w staroytnoci mogli by nawet niemal milionowym narodem). Z zachowanych

manuskryptw Picioksigu Samarytaskiego tylko nieliczne pochodz sprzed XIII wieku po

Chrystusie.

b) Targumy6 (z hebr. przekady) definiuje si najczciej jako przekady ksig BH na

jzyk aramejski co nie do koca wyczerpuje ich rzeczywist funkcj we wsplnocie

ydowskiej. Po powrocie ydw z wygnania babiloskiego jzyk hebrajski zosta wyparty

przez aramejski. Czytajc wite teksty publicznie (rodzca si instytucja synagogi), musiano

je na bieco objania na jzyk zrozumiay dla suchaczy, jzyk, ktry sta si lingua franca

staroytnego Wschodu, aramejski. Tak powstaa tradycja targumu, czyli tumaczenia a

jednoczenie wy-tumaczenia Tory.

Targumy nie byy wiernymi tumaczeniami, lecz zawieray wyjanienia i budujce

aluzje wprowadzone dla lepszego zrozumienia tekstu, byy form wykadu i egzegezy tekstu

biblijnego, co potwierdza fragment Neh 8,8: Czytano wic z tej ksigi, ksigi Prawa Boego,

tumaczc7 i dodajc objanienia, tak e lud rozumia czytanie. Po przeczytaniu kilku

5 Tego dodatku nie ma w protosamarytaskim tekcie z Qumran (np. 4QpaleoExodm).

6 TEKST: Dez Macho A., Neophyti 1, Targum Palestinense Ms. De La Biblioteca Vaticana, Seminario

Filolgico Cardenal Cisneros Del Instituto Arias Montano (Textos y estudios 7-11, 20), Madrid: Consejo

Superior de Investigaciones Cientficas 1968; Sperber A. (red.), The Bible in Aramaic: based on old manuscripts

and printed texts, t. I-IV, Leiden: E.J. Brill 1959-1967. OPRACOWANIA: Chrostowski W., Literatura

targumiczna a Septuaginta, CT 63 (1993) 49-68; Klein M.L., The Fragment-Targums of the Pentateuch

According to Their Extant Sources (Analecta Biblica 76), Rome: Biblical Institute Press 1980; Sperber A., The

Targum and the Hebrew Bible, Leiden: E.J. Brill 1973; Tal A., Ha-Targum Ha-Shomroni La-Torah: Mahadurah

Bi'kortit, Me'korot U-Me'h'karim Ba-Lashon Ha-'Ivrit Uva-Te'humim Ha-Semukhim Lah; Sefer 4.-6. Tel-Aviv:

Universi'tat Tel-Aviv Bet ha-sefer le-mada'e ha-Yahadut 1980. 7 Teksty BT i BP w Ne 8,8 mwi o czytaniu dobitnym, zamiast tumaczeniu. Jest to bdny przekad

hebr. meforas, gdy w kontekcie wyranie chodzi o tumaczenie tekstu witego, a nie dobitne czytanie tekstu

witego. Imiesw meforasz vrpm jest form czasownika parasz vrp, ktry w hebr. oznacza oddziela, rozstrzyga, decydowa, ale take tumaczy, przekada. Tekst ten jest w opinii egzegetw pierwszym

powiadczonym przypadkiem, kiedy zdecydowano si na tumaczenie Biblii. Polskie przekady wic (take BW,

BWP, BG) s tu cakowicie nieadekwatne.


12

wersetw Biblii hebrajskiej, tumacz w sposb wolny przekada je na bdcy w uyciu jzyk

aramejski. Std te nazwa targumy od aramejskiego targum przekad (zob. Ezd 4,7).

Pocztkowo targumy tworzone byy ustnie, z czasem zaczli je spisywa tumacze

zwani meturgemanim (). Pierwsze zapisy targumw pojawiy si co potwierdzaj

odkrycia z Qumran i Pustyni Judzkiej prawdopodobnie ju w III w. przed Chr., cho

ogromna wikszo zachowanej literatury targumicznej pochodzi z pierwszych stuleci ery

chrzecijaskiej. Rabiniczna przebudowa ycia ydw, podjta po 70 r. po Chrystusie,

sprawia, e wszystkie teksty targumiczne poddano surowej cenzurze, sprawdzajcej

przekady pod ktem zgodnoci z coraz bardziej rygorystycznym i ujednoliconym judaizmem

w postaci okrelonej przez rabinw. Gromadzc i badajc istniejce zapisy, rabini

opracowywali wersje oficjalne, forsujc je jako normatywne dla swoich wspwyznawcw.

W ten sposb BH otrzymaa nowe targumy na pimie, z ktrych cz dochowaa si do

naszych czasw.

Targum w myleniu ydowskim nie jest tumaczeniem tekstu (mwilimy we wstpie,

e tekst Tory moe istnie tylko w laszon kodesz), ale wyjanieniem czytelnikowi, co oznacza

tekst Pisma. Zwaszcza targumy powstajce w Palestynie (palestyskie, w przeciwiestwie do

babiloskich) byy o wiele mniej dosownymi tumaczeniami, czsto staway si faktycznie

parafrazami oryginalnego tekstu. Najbardziej znaczce targumy:

- Targum jerozolimski (palestyski) do Picioksigu.

- Targum Neofiti (palestyski) to najwikszy z targumw zachodnich do Picioksigu.

- Targum Onkelosa (babiloski) oficjalny targum wschodni z I/II w. do Picioksigu.

- Targum Jonatana (babiloski) do Prorokw, przypisywany Jonatanowi, uczniowi

Hillela.

Saboci naszej rodzimej egzegezy biblijnej jest znikoma ilo powanych studiw

nad zjawiskiem targumizmu, jzykiem aramejskim i poszczeglnymi targumami.

Niedawno pojawio si na gruncie polskim ydowskie tumaczenie Tory, ktre autorzy

okrelaj jako targumiczne, tumaczenie metod targumu, gdy uwzldnia w tumaczeniu

ydowsk tradycj ustn, tzw. Tor ustn. Jest to przekad pod red. rabina Saszy Pecarica w

serii Tora Pardes Lauder8. Uwagi krytyczne do pierwszej ksigi, Ksigi Rodzaju tego

przekadu przedstawi m.in. M. Piela9.

8Tora Pardes Lauder, t. I-V, red. S. PECARIC, tum. S. Pecaric, E. Gordon,

Krakw: Fundacja Ronalda S. Laudera 2001-2006. Nt. tego tumaczenia redaktor wypowiada si w Czy Tor

mona czyta po polsku? Z rabinem Sach Pecaricem rozmawia Pawe Jdrzejewski, Krakw: Stowarzyszenie

Pardes 2011. 9 M. Piela, Nowy przekad Ksigi Rodzaju, Studia Judaica 5 (2002) s. 173-183.


13

c) Septuaginta10

(ac. skrt LXX) to grecka wersja Pism witych Izraela stworzona

przez ydw wsplnoty aleksandryjskiej. Powstaa w Aleksandrii w III-I w. przed Chr.11

Prawdopodobne przyczyny powstania LXX:

- greckiego tekstu Tory potrzebowaa gmina ydowska w Aleksandrii, w ktrej

znajdowao si wielu prozelitw mwicych jedynie po grecku. Std te powstaa potrzeba

przetumaczenia Tory na jzyk zrozumiay dla helleskich wyznawcw judaizmu.

- greckiego tekstu Tory potrzebowa wadca/zwierzchnik Aleksandrii; chcia on zna

prawo, ktrym posuguje si tak wielka wsplnota w jego miecie, by mc ni efektywnie

zarzdza.

- Biblioteka Aleksandryjska (najwiksza na wiecie staroytna biblioteka) gromadzia

nie tylko dziea oryginalne, ale i tumaczenia, wiele klasycznych dzie tumaczono na grek.

Septuaginta znajdowaa si niewtpliwie wrd rkopisw w Bibliotece Aleksandryjskiej.

Pocztkowo przekad LXX obejmowa tylko Picioksig. Wkrtce jednak przeoono

na grecki take dwa pozostae zbiory Biblii Hebrajskiej, czyli Prorokw i Pisma. Poniewa

tumacze dokonyway rne osoby i w rnym czasie, mamy w Septuagincie do czynienia z

przekadami literalnymi, niemal dosownymi (np. Psalmy czy Pnp), ale take dowolnymi

niemal parafrazami (np. Hi, Da); ze stylem wysublimowanym, a gdzie indziej mizernym.

Przyjta z entuzjazmem i szybko rozpowszechniona wrd diaspory ydowskiej i w

samej Palestynie o czym wiadczy choby list Arysteasza12 Septuaginta z czasem zostanie

odrzucona przez rabinw. Stanie si tak na (prawdopodobnym, cho nie do koca

potwierdzonym historycznie) synodzie w Jamni (Jawne), w okolicach dzisiejszego Tel

Awiwu (ok. 90 r. po Chr.). Powodem odrzucenia byo rozejcie si drg chrzecijastwa i

judaizmu, wyznaczenie granic i odseparowanie si od nowej drogi jako, e chrzecijanie

10

TEKST: Rahlfs A. (red.), Septuaginta id est Vetus Testamentum Graece iuxta LXX interpretes, t. I-II,

Stuttgart: Privilegierte Wrttembergische Bibelanstalt 11935; 21944; 31949; 41950; 51952; 81965; Deutsche

Bibelgesellschaft 1979 - standardowe wydanie tekstu LXX dla studiw akademickich. W ost. (jednotomowym)

wydaniu do wprowadzenia niem., ang. i ac. dodano greckie. OPRACOWANIA: Chrostowski W., Literatura

targumiczna a Septuaginta, CT 63 (1993) 49-68; Le Deaut R., Septuaginta - Biblia zapoznana, RBiL 37 (1984)

454-470; Jobes K.H., Silva M., Invitation to the Septuagint, Grand Rapids, MI: Baker Book House 2000; Harl

M., Dorival G., Munnich O., La Bible grecque des Septante, Paris: Le Cerf 1988; Tov E., The Text-Critical Use

of the Septuagint in Biblical Research (Jerusalem Biblical Studies 8), Jerusalem: Simor 1981; 21997; Ziegler J.,

Sylloge: Gesammelte Aufstze zur Septuaginta (MSU 10), Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1971. 11

Wedug tzw. Listu Arysteasza (opisuje tumaczenie LXX) na zaproszenie Ptolemeusza II Filadelfa do

Aleksandrii w Egipcie miao przyby siedemdziesiciu (ewentualnie siedemdziesiciu dwch) uczonych

ydowskich, ktrzy po oficjalnym podjciu na dworze rozpoczli przekad Tory na grek (koine) na greckiej

wyspie Faros koo Aleksandrii. Inicjatorem pomysu mia by Demetrios z Faleronu, wybitny myliciel a

zarazem kustosz Biblioteki Aleksandryjskiej. Mdrcy wyznaczeni przez arcykapana mieli pracowa osobno, a

potem wymieni si efektami tumaczenia i ustali ostateczn wersj dziea. Ukoczyli translacj po

siedemdziesiciu dniach. Wwczas okazao si, e poszczeglne teksty tumaczenia s identyczne, co odebrano

jako znak od Boga. Krl, zachwycony dzieem, mia nabra wielkiego szacunku do Biblii. 12

J. Frankowski, List Arysteasza czyli legenda o powstaniu Septuaginty, RBiL 1 (1972) s. 12-22.


14

pochodzenia ydowskiego posugiwali si wanie Septuagint13. Konferencja rabinw

orzeka wic, e kanonem Biblii (tzw. Tanachem) bdzie tylko i wycznie Biblia hebrajska,

przy czym uzasadniano, e wite mog by tylko ksigi powstae na terenie Kanaanu (Ziemi

witej) i w jzyku hebrajskim (laszon kodesz). Dzie powstania Septuaginty ydzi okrelili

wwczas jako najgorszy od grzechu pierworodnego (Talmud porwnuje go do dnia, w ktrym

sporzdzono i wyniesiono zotego cielca). Dodatkow przyczyn odrzucenia LXX byo

dostrzeenie przez ydw rozbienoci midzy tumaczeniem siedemdziesiciu a Bibli

hebrajsk. Stao si to moliwe dziki ujednoliceniu tekstu przez Ben Akib (tego samego,

ktry tak walczy o wczenie Est i Pnp do kanonu Pism). Kanon tak ustalony i okrojony ze

wszystkich ksig greckich ST okrelono jako kanon palestyski14; w przeciwiestwie do

kanonu babiloskiego, ktry przez dugi czas przyjmowa tekst Septuaginty oraz greckie

ksigi15.

Efektem odrzucenia LXX stay si inne greckojzyczne przekady pism hebrajskich,

opozycyjne wzgldem Septuaginty: przekad Akwili z Pontu16 (ok. 130 r. n.e.), Symmacha17

(ok. 170 r. n.e.) i Teodocjona18

(ok. 200 r. n.e.). Przekady te nie dorwnuj rang ani

13

Na 350 cytatw ze Starego Testamentu znajdujcych si w dzieach nowotestamentalnych, ponad 300

pochodzi z LXX. Mona wic powiedzie, e tumaczenie siedemdziesiciu byo we wsplnocie chrzecijaskiej

oficjalnie uywanym tekstem Biblii. 14

Ten wanie kanon palestyski, jako kanon Starego Testamentu przyjli protestanci w wikszoci

swych denominacji, a take cerkiew moskiewska. 15

O wielkim wpywie diaspory babiloskiej wiadczy powstanie tam i rozpowszechnienie si Talmudu

(Talmud bawli Talmudu babiloskiego), normatywnego dzi dla judaizmu. 16

Przekad Akwili z Pontu to literalne, wrcz niewolnicze tumaczenie hebrajskiego tekstu Biblii na

jzyk grecki, co doprowadzio do licznych bdw gramatycznych i syntaktycznych. Dokona go Akwila, z

pochodzenia poganin, ktry najpierw nawrci si na chrzecijastwo, a nastpnie przeszed na judaizm.

Przekad Akwili oficjalnie zosta zalecony wyznawcom judaizmu i sta si przekadem diaspory ydowskiej.

Wyranie polemiczny wzgldem Septuaginty i NT wiadczy, e jego opracowanie miao podoe ideologiczne.

Zob. np. M. Abrahams, Aquilas Greek Version of the Hebrew Bible, London 1919. 17

Przekad Symmacha to grecki przekad ksig hebrajskich, ktry pojawi si nieco pniej ni przekad

Akwili. Symmach by prawdopodobnie wyznawc judaizmu, lecz mg by take judeochrzecijaninem, co

znaczyoby, e rezerwa i niech rabinw wobec Septuaginty przenosiy si rwnie na grunt chrzecijaski.

Jego dzieo miao zaagodzi mankamenty niewolniczej wiernoci przekadu Akwili. Tumaczenie, znane tylko

fragmentarycznie, mona atwo rozpozna po eleganckim jzyku i pompatycznym stylu. Jest to przekad

przeznaczony dla czytelnikw helleskich, ktrzy nigdy nie zetknli si z jzykiem hebrajskim. Z tekstw

przekadu usuwane s wszelkie hebraizmy. W odrnieniu od przekadu Akwili, mamy w nim lune parafrazy

tekstu, wskutek czego dzieo Symmacha nigdy nie zdobyo wrd ydw popularnoci dorwnujcej

przekadowi Akwili. Jak podaj autorzy greccy, np. Euzebiusz z Cezarei, przekad ten by wysoko ceniony przez

chrzecijan. Zob. np. L.J. Liebreich, Notes on the Greek Version of Symmachus, JBL 63 (1944) s. 397-403. 18

Przekad Teodocjona jest najpniejszym z trzech znanych przekadw ydowskich Biblii hebrajskiej

na grek powstaych po przejciu Septuaginty przez chrzecijan. Okolicznoci i czas powstania tego przekadu

nie s znane. Cz uczonych uwaa, e pochodzi on z tego samego okresu, co tumaczenie Akwili, czyli z

pierwszych dekad II w. Inni badacze umieszczaj jego pocztki kilka dziesicioleci pniej, czyli pod koniec II

w. Teodocjon pochodzi prawdopodobnie z Efezu i - jak Akwila - by prozelit ydowskim. Znajc zastrzeenia

wobec Septuaginty, zamiast opracowywa now wersj, podj surow rewizj Biblii Greckiej, poprawiajc j

pod ktem pogldw doktrynalnych i oczekiwa rabinw. Rewizja polegaa na uzgadnianiu tekstu greckiego z

brzmieniem hebrajskim, za zasad poprawek bya bezwzgldna wierno oryginaowi, skutkujca czsto


15

wartoci naukow Septuagincie, pozostaj jednak wanym wiadectwem staroytnych

wysikw translacyjnych wok BH.

Warto zwrci uwag, e przekad Pism witych pojawia si zanim jeszcze

uksztatowa si kanon tych Pism. Tak samo bdzie w chrzecijastwie w odniesieniu do Pism

Nowego Testamentu.

Dlaczego Septuaginta nie jest tumaczeniem Biblii Hebrajskiej jak si j

powszechnie definiuje? Po pierwsze: jest czym wicej ni BH, gdy wcza przetumaczone

na grecki ksigi, ktrych hebrajskie lub aramejskie oryginay zaginy i nie ma ich w BH (np.

Ba, List Jeremiasza, 1 Mch czy Syr); poza tym, wcza ksigi napisane po grecku (2 Mch, Tb,

Jud, Mdr oraz fragmenty Ksigi Estery i Ksigi Daniela); dodaje take teksty, np. cztery

Ksigi Machabejskie czy Psalmy Salomona, ktre nie wejd do kanonu chrzecijaskiego,

lecz bd funkcjonowa jako apokryfy. Jest zatem Bibli znacznie obszerniejsz ni BH. Po

drugie: LXX zawiera wersj tekstu BH miejscami bardzo rn od oryginau jaki znamy: to

przede wszystkim znaczne opuszczenia tekstu BH, wane dodatki nieistniejce w BH, zmiana

sw i fraz, zmiana kontekstu i kolejnoci sekcji i perykop, nawet caych rozdziaw, a take

inny porzdek ksig w kanonie. Mamy wic do czynienia z troch inn Bibli. Po trzecie,

dla pierwszego Kocioa Septuaginta nie bya tumaczeniem, ale Bibli greck na ktrej

teksty i rozwizania translatorskie bd powoywa si Jezus, apostoowie, autorzy Nowego

Testamentu oraz Ojcowie Kocioa.

Apostoowie-pisarze, wrd ktrych przoduje Pawe, wielokrotnie powouj si na

teksty Septuaginty. Sam Jezus cytuje LXX19

, jak zanotowano np. w Mt 4,4 (Jezus cytuje Pwt

8,3). Innym przykadem jest cytat z Iz 40,3 przytoczony nie w wersji TM, ale LXX20.

Mnstwo wtkw apologetycznych i doktrynalnych Ojcw Kocioa i przyjty przez nich

sposb argumentacji staj si zrozumiae tylko przy uwzgldnieniu egzegezy tekstw

witych utrwalonej w Septuagincie. To z LXX tumaczono Bibli na pierwsze jzyki

chrzecijastwa (koptyjski, syryjski i acin).

Skoro Koci wyznaje zasad, e nie istnieje sama Biblia (sola Scriptura), ale Biblia

w powizaniu ze wsplnot i jej Tradycj, oraz e Bibli pisze i co jest Bibli okrela

wsplnota wierzcych to tym bardziej nie nazwiemy LXX tumaczeniem, ale Bibli. Bibli

rodzcego si Kocioa bya wanie Septuaginta.

Septuaginta nie jest zatem przekadem BH z perspektywy ydowskiej (zawiera ksigi

greckie oraz dodatki greckie w ksigach hebrajskich [jak w Est, Dn], ma inny porzdek ksig,

pozostawianiem sw hebrajskich nieprzetumaczonych. Teodocjoska wersja Ksigi Daniela zostaa przyjta

przez chrzecijan i wesza do LXX. Zob. np. S. Jellicoe, The Septuagint and Modern Study, Winona Lake:

Eisenbrauns (11978;

21989)

31993, s. 83-94.

19 A przynajmniej w ten sposb Marek i inni ewangelici utrwalili cytaty Jezusa ze Starego Testamentu.

20 TM: Gos woa: Na pustyni przygotujcie drog Panu. Septuaginta jednak czyta: Gos woajcego

na pustyni: Przygotujcie drog Panu. Czy zatem to gos jest na pustyni czy droga? Mateusz, Marek i ukasz

cytuj ten fragment w formie, w jakiej przekazaa go Septuaginta.


16

teksty ksig rni si czasem bardzo wyranie). Nie jest nim take z perspektywy

chrzecijaskiej bya bowiem dla pierwszego Kocioa po prostu Bibli Greck.

Biorc pod uwag pozycj Septuaginty w rodzcym si Kociele, jej obecno w

tekstach NT, wpyw na apostow, autorw NT, pierwszych ojcw Kocioa oraz t

specyfik, e rodzca si wsplnota chrzecijaska wybiera wanie Septuagint jako swoje

Pismo wite nie wystarczy dzi mwi o LXX jako jednym z wielu staroytnych

przekadw Biblii. Trzeba spojrze na Septuagint jak na Greck Bibli pierwszego

Kocioa21, tym bardziej, e pewne ksigi kanoniczne przechoway si tylko w wersji LXX

(np. Ba, 1Mch, Syr). Trzeba dzi na nowo doceni rol Septuaginty w Kociele.

Wedug obiegowej opinii LXX to jeden z wielu przekadw Biblii hebrajskiej a jej

najwiksz wartoci jest to, e w krytyce tekstualnej moe suy i suy pomoc w ustalaniu

brzmienia tekstu oryginalnego. Rozwaania egzegetw nad tekstem Siedemdziesiciu

sprowadzaj si czsto do ustalania zwizkw i odniesie wzgldem oryginau. Nie istnieje

praktyka czytania, tumaczenia i komentowania Septuaginty w oryginale jako takiej.

W zwizku z tymi uwagami rodz si postulaty:

1. docenienia roli Septuaginty w Kociele, we wspczesnej teologii i biblistyce;

2. wnikliwych studiw nad tekstem LXX jako takim;

3. nowego przemylenia kwestii natchnienia Septuaginty.

Najnowszy dokument Papieskiej Komisji Biblijnej prawdopodobnie bdzie dotyczy wanie

kwestii natchnienia. Koniecznym wic wydaje si uwzgldnienie nowego spojrzenia na

kwesti natchnienia LXX (zagadnienie nie doczekao si dotd stanowiska Kocioa) i

szerzej, natchnienia przekadw (zob. punkt: Czy przekady Biblii s natchnione? w rozdziale

III). Czy tak si stanie? Nie wiem. W wiecie protestanckim i ydowskim ze wzgldw

oczywistych deprecjonuje si znaczenie Septuaginty (zawiera ksigi biblijne oraz teologi

odrzucon przez te wyznania) a Papieska Komisja Biblijna dy do zacienienia wsppracy

wanie z tymi denominacjami.

Dugo w Polsce nie moglimy si doczeka tumaczenia Septuaginty, Biblii Jezusa i

pierwszego Kocioa. Na szczcie, jaki czas temu wydawnictwo Vocatio i emerytowany

prof. KUL, ks. prof. Remigiusz Popowski podjli inicjatyw tumaczenia LXX na j. polski.

Tumaczenie ukazao si w 2013 roku, byo to wane wydarzenie dla polskiej biblistyki.

Bardzo zachcam do porwnywania polskich tumacze biblijnych powstaych na bazie BH z

przekadem Septuaginty. Badacza takiego czeka wiele ciekawych niespodzianek.

d) Heksapla. Prb usystematyzowania istniejcych greckich przekadw pism

Starego Testamentu i ich recenzj podj Orygenes w Hexapli22. Byo to 50-tomowe dzieo,

21

Zob. W. Chrostowski, Literatura targumiczna a Septuaginta, CT 63 (1993) s. 49-68. 22

TEKST: Field F. (red.), Origenis Hexaplorum quae supersunt sive Veterum Interpretum Graecorum

in totum Vetus Testamentum Fragmenta, concinnavit, emendavit et multis partibus auxit, t. I-II, Oxford: Oxford

University Press 1875 (Oxonii 1875); reprint Hildesheim: Georg Olms 1964 - najbardziej rozpowszechniony


17

ktre w zestawieniu synoptycznym w szeciu kolumnach (std gr. Heksapla

szecioksztatna) zawierao oprcz tekstu hebrajskiego: transkrypcj tekstu hebr. na grek

oraz przekady Akwili, Symmacha, LXX i Teodocjana). Kolumna V zawieraa tekst LXX z

pierwszym w dziejach aparatem krytycznym. Orygenes bowiem uy w tej kolumnie

pewnych znakw: obol (/), jeli tekst grecki by obszerniejszy od hebrajskiego; jeli za tekst

by krtszy, wpisywa tumaczenie greckie na og z Teodocjona zaznaczajc asteryskiem (*)

pocztek tekstu. Na kocu obu rodzajw tekstu umieszcza pobol.

Niestety Heksapla Orygenesa nie zostaa nigdy w caoci przepisana i spona w

czasie najazdu arabskiego w 638 r. Ocalay tylko odpisy pojedynczych ksig ze wszystkimi

kolumnami greckimi oraz pene odpisy kolumny V, tzw. Septuaginty heksaplarnej, ktre

posiadamy w odpisach w komentarzach ojcw greckich.

2. Staroytne przekady Biblii chrzecijaskiej

W czasach chrzecijaskich bardzo szybko zaczy powstawa tumaczenia Biblii na

rne jzyki. Jak wspomniaem we wstpie, byo to zwizane z nakazem misyjnym Chrystusa

i transferem treci biblijnych i ewangelicznych najpierw do wiata greckiego (w ktrym to

jzyku ostatecznie utrwalono aramejskie nauczanie Jezusa), a potem do wiata koptyjskiego,

ormiaskiego, syryjskiego, aciskiego, gruziskiego i innych. Z Septuaginty dokonano

pierwszych przekadw na dialekty koptyjskiego. Przekady starosyryjskie i staroaciskie

dokonane zostay take z LXX. Zauwaalny jest wpyw LXX na Wulgat, a zwaszcza na

Peszitt.

a) Przekady syryjskie

Przekady syryjskie nale do jednych z najstarszych, a to za spraw rozpo-

wszechniania nauki chrzecijan w Syrii ju w I wieku. Do najwaniejszych tumacze nale:

Peszitta23

to oficjalny chrzecijaski przekad Biblii na jzyk syryjski (syriacki

dialekt aramejskiego). Jest odpowiednikiem aciskiej Wulgaty, najwaniejszym przekadem

chrzecijan syryjskich. Przekad ST powsta prawdopodobnie ju w II w. po Chr., tumaczenie

Nowego Testamentu ukoczono na pocztku V wieku. Nie by to cakowicie nowy przekad,

bya to rewizja przekadw starosyryjskich. Nowy Testament Peszitty mia 22 ksigi. Cztery

(jeli nie jedyny wydany) zbir fragmentw Heksapli, ktre zachoway si u ronych autorw;

OPRACOWANIA: Versions anciennes de la Bible, w: Dictionnaire encyclopedique de la Bible, red. P.M.

Bogaert i in., Tournhout 1987, 1302-1325. 23

TEKST: Biblia Sacra juxta versionem simplicem quae dicitur Pschitta, Vetus Testamentum t. I-II,

Novum Testamentum t. III, Beryti: Typis Typographiae Catholicae 1951 (bez nazwiska redaktora); Kilgour R.

(red.), The New Testament in Syriac, London: British and Foreign Bible Society 1962. OPRACOWANIA:

Klasyczna konkordancja Peszitty: Kiraz G.A., A Computer-Generated Concordance to the Syriac New

Testament, According to the British and Foreign Bible Society's Edition, Based on the SEDRA Database, t. I-VI,

Leiden-New York-Koln: E.J. Brill 1993; McCracken Flesher P.V., Targum Studies: Targum and Peshitta,

Michigan: Scholars Press 1998.


18

krtkie listy powszechne (2 Pt, 2 J, 3 J, Jd) oraz Apokalipsa zostay dodane w VIII wieku.

Cho stara odmiana tego jzyka naley ju do jzykw martwych, przekad z IV w. jest cigle

uywany w naboestwach chrzecijan nestoriaskich (chaldejskich) i syryjskich w Syrii,

Iranie, Indii i innych krajach.

Diatessaron, to dzieo Syryjczyka z Adiabeny, Tacjana, z ok. 170 roku, synne

zestawienie czterech Ewangelii, od ktrego te bierze sw nazw. Znane jest z tumaczenia

greckiego powstaego w III wieku (papirus z Dura Europos). Dokonany w III wieku przekad

poszczeglnych Ewangelii jest zaleny w duym stopniu od Diatessaronu24.

Przekad syro-palestyski. Pochodzi z V wieku i jest oparty na LXX. Uywany jest

w liturgii melchickiej. Do dzi zachoway si tylko fragmenty Ewangelii z lekcjonarzy.

Przekad filokseniaski to przekad caej Biblii dokonany w VI wieku przez biskupa

Filoksena z jzyka greckiego. Niestety prawie cakowicie zagin, zachowaa si jedynie

recenzja Nowego Testamentu dokonana w VII wieku przez biskupa Tomasza z Heraklei.

Przekad syro-heksaplarny powsta w VII w. w Aleksandrii. To przekad niezwykle

wierny, std te ma due znaczenie dla bada nad LXX. Zachoway si tylko fragmenty.

b) Biblia koptyjska25

. Koci w Egipcie uywa na pocztku jzyka greckiego.

Jednak w miar rozszerzania si wiary chrzecijaskiej na poudnie pojawia si potrzeba

opracowania Biblii egipskiej (koptyjskiej). Chrzecijastwo dotaro nad Nil pod koniec I

wieku, std te ju w II wieku powstay najstarsze przekady na jzyk Egipcjan w dialektach

sahidyckim (Grny Egipt) i bohairyckim (Dolny Egipt). Generalnie nazywamy je koptyjskimi

od staroytnego jzyka, ktrym posugiway si nisze warstwy spoeczestwa egipskiego.

Przekady te powstay na podstawie LXX, aczkolwiek pniejsze ksigi Starego

Testamentu s poprawione wedug tekstu Heksapli. Z czasem Koci koptyjski doczeka si

wielu wersji Biblii w swym jzyku. Biblia koptyjska jest jeszcze dzi uywana w czasie

naboestw niektrych wsplnot.

c) Vetus latina26

to nazwa oglna obejmujca wszystkie przedhieronimowe (powstae

przed Wulgat) aciskie przekady Biblii. Nie wiadomo ile ich byo, a powstaway wczenie,

24

B.M. Metzger, The Early Versions of the New Testament. Their Origin, Transmission and

Limitations, Oxford: Clarendon Press 1977, s. 32. 25

TEKST (we fragmentach): J. Schleifer (red.), Sahidische Bibel-Fragmente aus dem British Museum

zu London I and II, w: Sitzungsberichte der kai. Akademie d. Wissenschaften in Wien, philos.-hist. Klasse, vol.

162, VI, and 164, VI, Vienna: 1909-11; A. Hebbelynck, Manuscripts coptes sahidiques du Monastre Blanc, I,

reprint z "Muson", Louvain 1911; G. Maspero, Memoires de la Mission, Paris 1886 (ST). OPRACOWANIA:

C. Wessely, Sahidischgriechischa Psalmenfragmente, w: Sitzungsber. d. kais. Akad. d. Wissenschaften, philos.-

histor. Klasse, vol. 155, I, Vienna 1907; Sir H. Thompson, A Coptic Palimpsest containing Joshua, Judges,

Ruth, Judith, and Esther, London: Oxford University Press 1911. 26

TEKST: Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen Bibel nach Petrus Sabatier neu gesammelt und

herausgegeben von der Erzabtei Beuron, Freiburg i.B.: Herder 1949-. OPRACOWANIA: Schaefer K.T., Die


19

gdy od poowy II w. acina zacza wypiera grek. We wschodniej czci basenu Morza

rdziemnego grek posugiwano si do najazdw arabskich w VII w., lecz na Zachodzie

dugo przedtem wicia triumfy acina. Poczynajc od II w. posugiwaa si ni coraz

wiksza liczba chrzecijan, ktrzy w ogle nie znali hebrajskiego ani aramejskiego i

stopniowo tracili kontakt z grek.

Pierwsze przekady Biblii na acin pojawiy si w Afryce Pnocnej ju w II w.27 w

rodowiskach chrzecijaskich z tych samych pobudek, z jakich wczeniej ydzi dokonywali

przekadw na aramejski i grecki. Byy to potrzeby praktyczne, liturgia, wzgldy doktrynalne

i pobono prywatna. Stary Testament tumaczono jednak nie z hebrajskiego, lecz z

krcych odpisw Septuaginty i innych wersji greckich. Przekady te byy najczciej

literalnym tumaczeniem LXX. Zawieray duo grecyzmw.

Przekady staroaciskie dzieli si na afrykaskie (versio Afra) oraz europejskie

(versio Itala). Obie grupy nosz cechy charakterystyczne dla mentalnoci i religijnoci

kadego z tych regionw. Wraz z zaistnieniem i upowszechnieniem Wulgaty zmalaa rola

przekadw staroaciskich, a w kocu wikszo zupenie posza w zapomnienie.

Prawdopodobnie dlatego do naszych czasw nie zachowa si aden kompletny rkopis.

Wiedza o nich pochodzi z rnych fragmentarycznych odpisw i cytatw w pismach

aciskich ojcw Kocioa.

3. Hieronim ze Strydonu i Wulgata28

Wulgata jest jednym ze staroytnych tumacze chrzecijaskich, ale zasuguje na

szczegln uwag, jako e staa si przekadem kanonicznym Kocioa niemal na ptora

tysica lat. Autor Wulgaty, Hieronim ze Strydonu, to wity kociow katolickiego,

prawosawnego i koptyjskiego, jeden z czterech wielkich doktorw Kocioa Zachodniego,

apologeta chrzecijastwa. W roku 1992 przez Midzynarodow Federacj Tumaczy zosta

ogoszony patronem tumaczy. 30 wrzenia (w dzie jego mierci) przypada w Kociele

katolickim obowizkowe wspomnienie liturgiczne w. Hieronima oraz obchodzony jest

midzynarodowy Dzie Tumacza pod jego patronatem.

altlateinische Bibel, Bonn 1957; Vetus latina-Institut w Beuron: http://www.vetuslatina.org/ oraz

http://www.erzabteibeuron.de/kultur/vetus_latina.php (11.09.2012). 27

Niektrzy uczeni sugeruj, e wczeniej powstaway w Antiochii i by moe w Italii, w okolicach

Mediolanu. 28

TEKST WULGATY: Weber R. (red.), Biblia Sacra Iuxta Vulgatam Versionem, t. I-II, Stuttgart:

Deutsche Bibelgesellschaft 11969;

21975;

31983;

41994 - krytyczne wydanie (z aparatem krytycznym) oparte o

tekst z 1592 wydany za Klemensa VIII; tzw. Wulgata Clementina. W nowym wydaniu (jednotomowym):

Gryson R., Fischer B., Frede H.F.D. (red.), Biblia Sacra Vulgata, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft 52002;

2003; 2005. Wszystkie dziea Hieronima on-line: http://www.fourthcentury.com/index.php/jerome-chart

(20.09.2012). OPRACOWANIA: Bogaert P.-M., La Bible latine des origines au Moyen Age. Aperu historique,

tat des questions, Revue thologique de Louvain 19 (1988) 137-159; Kelly J.N.D., Jerome: His Life, Writings,

and Controversies, London: Routledge 1975.


20

a) ycie Hieronima. Urodzi si midzy 331 a 347 r. w Strydonie (na obszarze

dzisiejszej Chorwacji), zmar 30 wrzenia 420 r. w Betlejem. Jeszcze zanim Hieronim

osign wiek dorosy jego ojciec Euzebiusz wysa go wyranie uzdolnionego i bardzo

pobonego do synnej szkoy gramatyki i retoryki do Rzymu. Nauczycielem by tam

Aeliusz Donatus, mistrz, o ktrym Hieronim zachowa wdziczne wspomnienie. Hieronim

poznaje pod jego okiem aciskich klasykw (szczeglnie Cycerona, Wergiliusza), uczy si

sztuki pisania i dyskusji, studiuje grek.

Hieronim zafascynowany jest kultur i spucizn Wschodu, zwaszcza jej duchem

monastycznym. Wybiera ywot pustelnika, lecz by utrzyma kontakt ze wiatem,

koresponduje ze swoimi przyjacimi. Na Wschodzie pogbia znajomo greki (pozwoli mu

to pniej na przetumaczenie Nowego Testamentu). W pewnym okresie Hieronim

powstrzymuje si jednak od dalszego zgbiania literatury klasycznej, a rozpoczyna wnikliwe

studia nad Pismem witym. Z tym zwizana jest informacja o nie/wizji Hieronima. Ciko

choremu Hieronimowi miao przyni si, e za zbytnie zainteresowanie ksigami wieckimi

stan przed Sdem Boym. Oskarono go tam o to, e jest bardziej cyceroczykiem ni

chrzecijaninem, w reakcji na co ten obieca, e odtd bdzie studiowa wite pisma.

Wwczas ozdrowia. Sen, jeli prawdziwy, z pewnoci ujawnia dylematy wywoane

rozdarciem midzy jego wybitn wiedz klasyczn, a wgbianiem si w Bibli. Hieronim

rzeczywicie w pewnym momencie zwrci cae swe zamiowanie ku studiowaniu Pisma

witego, co nie przeszkadzao mu jednak, by nadal cytowa ulubionych autorw

klasycznych.

Aby lepiej pozna hebrajski, uda si na pustyni, na poudnie od Aleppo (Syria),

gdzie spdzi 2 lata w samotnoci. Tu rozpocz nauk laszon kodesz. Istniej przesanki

mwice, e wpyw na to miao poznanie yda, ktrego Hieronim nawrci na

chrzecijastwo. Znajomo hebrajskiego pozwoli Hieronimowi na przekad Starego

Testamentu. Hieronim pisa tam liczne listy i polemiki, ktre wpyn na jego popularno na

Zachodzie.

Po okresie samotniczego ycia wraca do Antiochii, gdzie przyjmuje wicenia

kapaskie, pod warunkiem, e bdzie mg nadal wie ascetyczne ycie. Nie podejmuje si

zada duszpasterskich, lecz powica czas na studiowanie nauk biblijnych. Dziki spotkaniu z

Grzegorzem z Nazjanzu (na Soborze w Konstantynopolu) Hieronim podejmuje dogbne

studia dokumentw i interpretacji pozostawionych przez Orygenesa, uznawanego za

kontrowersyjnego Ojca Kocioa greckiego. Zaczyna rwnie tumaczy jego dziea, cho

bdzie widzia w nich ukryte we. Hieronim nadal pisze listy, w ktrych nie obawia si

wytyka bdw duchowiestwa oraz zauwaanych niedocigni w yciu publicznym. Jego

jzyk jest nie tylko ostry, lecz rwnie nacechowany spor doz ironii i humoru. Bdc w

Rzymie, rozpoczyna prowadzenie grup biblijnych skadajcych si z przedstawicielek

rzymskiej arystokracji.


21

Dziki sawie zdobytej m.in. listami trafia na dwr papieski i stopniowo zdobywa

zaufanie papiea Damazego, by w kocu sta si jego osobistym sekretarzem. To wanie

papie Damazy przekona Hieronima do przetumaczenia Biblii i zleci mu to zadanie.

Dlaczego? Papie potrzebowa dla Kocioa punktu odniesienia w postaci jednej wersji Pisma

witego. Pierwsze przekady zwane staroaciskimi (Vetus latina) pochodziy od rnych

tumaczy, o rnym przygotowaniu, i niestety te byy przekadami dokonanymi z

przernych tekstw rdowych, w zwizku z czym cechoway si rnym stopniem

wiernoci. Biskup rzymski Damazy zleci wic Hieronimowi w 383 roku dokona przegldu,

korekty i kompilacji tych aciskich przekadw. Po mierci Damazego w 384 r. Hieronim

udaje si do Betlejem. Tu, w grotach tu przy miejscu narodzenia Chrystusa, spdzi swoje

ostatnie 34 lata ycia, w trakcie ktrych bez reszty powici si tumaczeniu i pisaniu.

W 390 roku Hieronim rozpoczyna tumaczenie ksig Samuelowych i Krlewskich, a

potem innych ksig Starego Testamentu, korzystajc z zasobw oddalonej o 100 km

Biblioteki w Cezarei ufundowanej przez Orygenesa. Korzysta przy tym zarwno z

przekadw staroaciskich, greckich, w tym Septuaginty, jak i tekstw hebrajskich29.

Jednoczenie, majc charakter uparty i szorstki, nie zaprzestaje publikacji wasnych polemik,

przez co kolejny raz wchodzi w konflikt z duchowiestwem. W tym czasie Hieronim

otrzymuje list od modego biskupa afrykaskiego, Augustyna z Hippony, ktry uznaje

warto wykonanej pracy tumacza Hieronima, ale wysuwa kilka uwag. Uraa to Hieronima,

ktry nie odpowiada na listy Augustyna przez cae 5 lat. Nie wiadomo, w jaki sposb

dochodzi do zgody midzy tymi uczonymi, ale ich pniejsze kontakty s bardzo serdeczne.

Przekad Biblii z jzyka hebrajskiego Hieronim ukoczy w 405 r. Oprcz Pisma

witego przetumaczy szereg innych dokumentw, m.in. Regu Pachomiusza (287-347) -

wsptwrcy, wraz ze w. Antonim, idei ewangelicznego ycia zakonnego. Po zakoczeniu

przekadu Biblii Hieronim tumaczy komentarze do prorokw. Umar przy pracy, wanie

rozpocz ostatni komentarz do prorokw, do Ksigi Jeremiasza. Narodzi si dla wiecznoci

w tym miejscu, gdzie Jezus narodzi si do ycia ziemskiego. W Betlejem, w podziemiach

Bazyliki Narodzenia Boego mona dzi zwiedza groty, w ktrych mieszka i pracowa

Hieronim, oraz w ktrych pierwotnie zoono ciao witego.

b) Dzieo Hieronima. Prace nad tumaczeniem Biblii zajy Hieronimowi blisko 24

lata (tumaczenie Nowego Testamentu rozpocz w 382 r., a przekad Starego Testamentu

trwa od 390 do 405 r.). Finalnym produktem byo cakowicie nowe przetumaczenie na acin

wikszoci tekstu Biblii hebrajskiej z odwoaniem si do szk rabinackich. Nowy Testament

by rewizj starych przekadw aciskich. Ksig Psalmw pozostawi Hieronim we

wasnym tumaczeniu Orygenesa. Nie tumaczy rwnie ksig deuterokanonicznych, ktre

uwaa za nienatchnione, podzielajc pogld swych ydowskich nauczycieli. Pozostawi te

29 Wiedz o tym czerpiemy m.in. z uwag, jakie Hieronim umieci na swym rkopisie we wstpach,

ktre doczy do poszczeglnych ksig.


22

ksigi nienaruszonym tekstem staroaciskim. Reasumujc, dzieo Hieronima nie byo

jednolitym przekadem, byo raczej kompilacj opart na rnych podstawach.

Od samego pocztku jego przekady zostay przyjte przez Koci Rzymu. Std za

rozszerzyy si powoli na cay Koci, stajc si textus vulgatus czyli tekstami

pospolitymi, powszechnymi, dostpnymi dla kadego30. Tak powstao pojcie Wulgaty, ktre

zawdziczamy jednak dopiero Erazmowi z Rotterdamu. Stanowic jednak niejednolity zbir

przekadw, Wulgata nie bya pozbawiona znaczcych usterek. Ten to fakt pobudza wielu do

rewidowania dziea Hieronima, on sam zreszt dokonywa kilkukrotnej rewizji swojego

przekadu. To, co dotrwao do naszych czasw, trudno uzna za dzieo samego tylko

Hieronima, Wulgata bya bowiem czsto poprawiana i przepisywana przez skrybw

klasztornych, ktrzy mieszali (zwaszcza w miejscach nieczytelnych) tekst Hieronima

ponownie z tekstami staroaciskimi, doprowadzajc do skaenia tekstu Wulgaty.

Podejmowano te wielokrotnie prby oczyszczenia tego tekstu31.

Niedoskonaa znajomo hebrajskiego u w. Hieronima, a przede wszystkim

nagromadzenie bdw kopistw w cigu prawie tysica lat spowodowao, e w wielu

miejscach Wulgata staa si niezrozumiaa, a nawet pozbawiona sensu. W XVI w. potrzeba

rewizji Wulgaty staa si palca. Gdy prace komisji rewizyjnej przecigay si,

zniecierpliwiony papie Sykstus V, byy inkwizytor, wzi sprawy w swoje rce. W cigu 18

miesicy, pracujc dzie i noc, uporzdkowa Wulgat. Pozmienia ukad rozdziaw,

numeracj wersetw, pomin niektre wersety, a z drugiej strony doda rne zwroty i zdania

wedle wasnego uznania. I w 1590 roku w bulli Aeternus Ille nakaza traktowanie tej wersji

Wulgaty jako jedynej prawowitej, aprobowanej przez Koci. A jakichkolwiek w niej zmian

zabroni pod kar ekskomuniki. Szczliwie jeszcze tego samego roku zmar. Nastpca,

Klemens VIII, nakaza ponown rewizj tekstu. Poprawki Sykstusa V zostay usunite, a

nowa Wulgata w 1592 roku ujrzaa wiato dzienne jako Biblia Sykstysko-Klementyska lub

klementyska (Wulgata Clementina). Ta wersja staa si obowizujcym w Kociele

Rzymskim tekstem Wulgaty. Obecnie typicznym dla Kocioa jest krytycznie i filologicznie

poprawiony tekst Wulgaty, zwany Neowulgat (1979)32.

Wulgata wypara wszelkie inne (aciskie i nie tylko) wersje Biblii na Zachodzie.

Piecz autentycznoci uzyskaa na Soborze Trydenckim (1545-1563), na ktrym tekst jej

zosta zatwierdzony jako oficjalne tumaczenie Biblii na jzyk aciski. Hieronim sta si

wielkim doktorem Pisma witego. Wulgata bya praktycznie jedynym Pismem witym

Kocioa przez ponad 1000 lat, a i dzi naley do bardzo wanych przekadw biblijnych, jest

30

Od tego sowa pochodz te sowa wulgarny, wulgaryzm itp. 31

Dla przykadu prb korekty tekstu Wulgaty podj z polecenia Karola Wielkiego opat Alkuin z

Tours (zm. 804 r.). Podobnego dziea podj si Teodulf z Orleanu. Konieczno poprawienia omyek widzia te

m.in. Erazm z Rotterdamu. 32

Nova Vulgata. Bibliorum Sacrorum Editio. Auctoritate Ioannis Pauli PP. II Promulgata, Citta del

Vaticano: Libreria Editrice Vaticana (Typis Polyglottis Vaticanis) 1979.


23

te najwaniejszym tekstem redniowiecznej Europy Zachodniej33. Hieronim za jest

pierwszym tumaczem chrzecijaskiej Biblii, ktrego imi znamy (wczeniejsze tumaczenia

pozostaj anonimowe).

W dorobku Hieronima-tumacza znalazo si te wiele innych staroytnych dzie, jak

choby tumaczenia komentarzy do ksig Nowego i Starego Testamentu, tekstw Orygenesa.

wity Hieronim nie by tylko tumaczem, ale take wytrawnym egzeget. Pozostawi wielk

liczb komentarzy do pism w. Pawa, psalmw, Ksigi Rodzaju, prorokw, jak i do

Ewangelii wedug w. Mateusza. Zachoway si liczne homilie, trzy biografie (Pawa

Apostoa, Hilarego, Malchusa) oraz nieco powieciowe opisy wydarze z ycia witych

pustelnikw, rwnie ponad jego 150 listw.

Hieronim jest prawdziwym uczonym i wzorem tumacza. Studiowa jzyki oryginalne

przez kilkanacie lat. Czyta manuskrypty, wyszukiwa i porwnywa informacje pochodzce

z wielu rde. Zgromadzi wszystkie dostpne tumaczenia, porwna teksty, zasiga rady

specjalistw, nawet rabinw. W kocu, kiedy wybia chwila dojrzewania owocw, przekad

popyn jak ze rda. Przetumaczy na acin Ksig Tobiasza w cigu jednego dnia, a

Ksig Estery w cigu jednej nocy. Przekad Ksig Samuela zaj mu trzy dni. Jego

tumaczenia s zrnicowane co do jakoci, jednake wszystkie nosz znami oryginalnego i

wyrazistego stylu. Ksi tumaczy i egzegetw posiada geniusz jzykowy. wity tekst

wychodzcy spod jego rki jest pocigajco pikny, pozbawiony dopiskw i bdw.

Hieronim wyoy wasn metod przekadu w Licie do Pommachiusza, O

najlepszym rodzaju tumaczenia oraz w Licie 106 do Sunniasza i Fretelasa. Byy to pierwsze

systematyczne opracowania problemu przekadu biblijnego w staroytnoci chrzecijaskiej.

Sformuowa tam wany postulat translatoryki: Magis sensum et sensu quam ex verbo

verbum transferem: raczej przeoy sens na sens ni sowo na sowo34. Przekad powinien

zatem odda sens oryginalnego tekstu, a nie same sowa czy zwroty. Hieronim nie bez

powodu zyska wielki szacunek jako tumacz. Do swojej pracy podchodzi z wyjtkowym

zaangaowaniem i penym profesjonalizmem. Jego prac tumaczeniow cechowaa pasja i

niesamowita precyzyjno. Nie chcie by doskonaym to popenia grzech, mawia ten

doktor i wity Kocioa.

Doskonaoci jednak osign na ziemi nie sposb. Przypomnijmy najsynniejszy

lapsus tumaczenia Hieronima, sawne rogi Mojesza: Gdy Mojesz zstpowa z gry Synaj

z dwiema tablicami wiadectwa w rku, nie wiedzia, e skra na jego twarzy promieniaa na

skutek rozmowy z Panem (Wj 34,29). Owo promieniowanie, to hebrajskie sowo qaran !rq,

ktre znaczy wypuszcza rogi, ale take wysya promienie, promienie. To, co dzi

nazwalibymy metaforycznym rozszerzeniem znaczenia umkno uwadze w. Hieronima, i

33

Na Wschodzie sytuacja rozwijaa si odmiennie, gdy nie byo odgrnego, kocielnego polecenia

tumaczenia Biblii tumaczenia na Wschodzie rodziy si spontanicznie, a tumacze jak si wydaje nie

postrzegali swej pracy jako realizacji celu okrelonej wsplnoty. 34

W innym miejscu podobnie: Non verbum e verbo sed sensum exprimere de sensu.


24

w aciskim tekcie pojawia si dosowno wyraz cornuta. T translatologiczn omyk

utrwali po wszystkie czasy swoim dutem Micha Anio, rzebic synny posg rogatego

Mojesza.

c) Hieronim o swej pracy35

:

Speniam to, co mi zostao polecone, posuszny przykazaniu Chrystusa mwicego:

Badajcie Pisma oraz Szukajcie, a znajdziecie; bo nie chc usysze tego, co On powiedzia

ydom: Jestecie w bdzie, nie znajc Pisma ani mocy Boej. Aposto Pawe napisa, e

Chrystus jest moc i mdroci Bo; ot ten, kto nie zna Pisma, nie zna mocy i mdroci

Boej. A zatem nieznajomo Pisma jest nieznajomoci Chrystusa.

Zamierzam wic naladowa ojca rodziny, ktry ze swego skarbca wydobywa rzeczy

nowe i stare, oraz oblubienic z Pieni nad Pieniami, mwic: Nowe i stare dla ciebie, mj

miy, chowaam i zamierzam tak wyoy Ksig Izajasza, aby w nim ukaza nie tylko

proroka, ale rwnie ewangelist i apostoa. Przecie on sam powiedzia o sobie oraz innych

posanych: O, jak s pene wdziku nogi zwiastuna radosnej nowiny, ktry ogasza pokj. I do

niego, jak do posyanego mwi Bg: Kogo mam posa? Kto by Nam poszed do tego ludu?, a

on odpowiada: Oto ja, polij mnie.

I niech nikt nie sdzi, e pragn w krtkich sowach przedstawi tre tej ksigi, ktra

zawiera wszystko, co dotyczy Pana; albowiem przepowiada zrodzonego z Dziewicy

Emmanuela, Zbawc wszystkich narodw, mwi o Jego wielkich czynach i znakach, o Jego

mierci i zoeniu do grobu, Jego zmartwychwstaniu i powrocie z otchani. A c powiem o

przyrodzie, etyce, rozumowaniu? Bo przecie ta ksiga zawiera wszystko, co mwi Pisma i

wszystko, cokolwiek ludzki jzyk zdoa wypowiedzie, i ludzki umys poj. Sam prorok to

stwierdza w tych sowach: Kade objawienie jest dla was jakby sowami zapiecztowanej

ksigi. Daje si j temu, ktry umie czyta, mwic: czytaj j, prosimy. On za odpowiada:

nie mog, bo ona jest zapiecztowana. Albo daj ksig takiemu, ktry nie umie czyta,

mwic: czytaje to, a on odpowiada: Nie umiem czyta.

A jeeli komu wyda si to niedostatecznym argumentem, niech posucha Apostoa

mwicego: Prorocy niech przemawiaj po dwch albo po trzech, a inni niech to roztrzsaj.

Gdy za komu innemu z siedzcych dane bdzie objawienie, pierwszy niech zamilknie. Jake

mog milcze, kiedy wada nimi Duch mwicy przez prorokw, ktry kae im milcze lub

mwi? Jeeli wic pojmowali to, co mwili, to ich sowa byy pene mdroci i rozumne. A

to, co usyszeli, to nie by dwik gosu docierajcy do ich uszu, poniewa Bg przemawia w

ich wntrzu, tak jak jest to powiedziane: Anio, ktry mwi we mnie oraz: Woajc w sercach

naszych: Abba, Ojcze i jeszcze: Wsucham si w to, co mwi we mnie Pan Bg.

4. W stron redniowiecza

35

Z Komentarza witego Hieronima, kapana, do Ksigi proroka Izajasza (nr 1-2), za: Liturgia Godzin,

tom IV, 30 wrzenia, Wspomnienie obowizkowe w. Hieronima, str. 1226-1227.


25

a) Kolejne przekady

Przekad gocki. Po nawrceniu rzymskiego cesarza Konstantyna (312 r. po Chr.)

chrzecijastwo szybko si rozprzestrzeniao i wkrtce potrzebne byy nowe tumaczenia.

Goci, ktrzy najechali Imperium w dorzeczu Dunaju, otrzymali prawie ca Bibli w swoim

ojczystym jzyku dziki pracy misjonarza i tumacza biskupa Ulfilasa (Wulfila) yjcego w

IV wieku. Jemu przypisuje si tradycyjnie wynalazek pisma gockiego i przekad caej Biblii.

Nieliczne fragmenty tego pierwszego germaskiego tumaczenia przetrway do naszych

czasw w rkopisach pochodzcych z V wieku, cho jzyk ten ju dawno przesta by

uywany.

w. Mesrop Masztoc (+440), duchowny ormiaski, opracowa alfabet dla

Armeczykw, pierwszego chrzecijaskiego narodu wiata, i ukoczy prac nad ormiask

Bibli w pitym wieku. Opar j na tekcie LXX. Przekad ten jest pierwszym tekstem

zapisanym w jzyku ormiaskim, a dzi cigle kanonem Biblii dla Kocioa armeskiego,

zarwno na terenie byej republiki radzieckiej, jak i wrd Ormian rozproszonych po caym

wiecie. Najstarsze rkopisy pochodz z IX wieku.

Biblia etiopska (Biblia Ge'ez). Chrzecijastwo jest znane w Etiopii od IV wieku.

Przekad ten zosta dokonany na podstawie LXX w VI wieku, w jzyku etiopskim

klasycznym. Najstarsze rkopisy pochodz z XIII wieku.

Biblia gruziska. Gruzja przyja chrzecijastwo od Armenii. Wedug tradycji

Mesrop Masztoc stworzy, poza alfabetem ormiaskim, take alfabet gruziski. W V wieku

zosta przeoony tekst Nowego Testamentu oraz cz Starego na jzyk gruziski z

ormiaskiego. Najstarsze rkopisy gruziskie sigaj X wieku.

Oprcz przekadw kocielnych, znany jest przynajmniej jeden przekad misyjny.

Okoo roku 640 po Chr., grupa nestoriaskich misjonarzy mwicych po syryjsku

przetumaczya Ewangeli dla chiskiego cesarza Tai Tsunga.

Biblia starosowiaska. W dziewitym wieku, kiedy plemiona sowiaskie nawracay

si dziki pracy Cyryla i Metodego, dokonano przekadu na jzyk staro-cerkiewno-

sowiaski. Cyryl opracowa specjalny alfabet, zwany od jego imienia cyrylic, i wkrtce caa

Biblia zostaa przetumaczona. Jest to cigle oficjalna wersja rosyjskiego Kocioa

prawosawnego.

Cho sporzdzane rcznie kopie nie byy liczne, wczesne przekady Biblii byy bardzo

szeroko rozpowszechnione. Pojedynczy egzemplarz mg by wart tyle, co kilka wiosek.

Wiele kopii wykonali zakonnicy w dziele mioci chrzecijaskiej.

Tumaczeniem Biblii posugiwano si w czasie naboestw, a take podczas

indywidualnych studiw wadcw chrzecijaskich. Czciej jednak uywano Biblii

aciskiej, ni jej tumaczenia na jzyk narodowy.

W historii tumacze Biblii samo pojawienie si przekadu warunkowao czsto

pojawienie si jzyka literackiego, kultury niepimienne staway si pimiennymi po to, aby


26

przyj Bibli. Niektre dawne przekady s z tego powodu wane take dzisiaj i cigle

jeszcze uywa si ich w naboestwach (np. kociow wschodnich). Wszystkie przekady

miay te wpyw na rozwj wiedzy o tekcie oryginalnym, z ktrego zostay przetumaczone.

b) Sytuacja przekadw Biblii w redniowieczu

Z nastaniem redniowiecza oraz rozchodzeniem si drg Kocioa wschodniego

(Bizancjum) i zachodniego (Rzym), zakoczonym w 1054 r. schizm, w Kociele wschodnim

wci pozostawaa w uyciu Biblia Grecka (Septuaginta), natomiast na Zachodzie coraz

bardziej utrwalaa swoj pozycj Biblia aciska (Wulgata). Wyznawcy judaizmu

pozostawali przy Biblii Hebrajskiej.

Od pocztku drugiego tysiclecia podejmowano zatem prby przekadania

fragmentw ksig witych, przede wszystkim Nowego Testamentu i Psaterza, na

ksztatujce si wtedy jzyki nowoytne. Uzupenieniem wysikw majcych przyblia tre

Pisma witego bya Biblia pauperum (Biblia ubogich), czyli przedstawianie epizodw,

postaci i scen biblijnych na obrazach, freskach i witraach, ktre oddziayway na wyobrani

niepimiennych rzesz chrzecijan.

Byy to wycigi lub przerbki Biblii na dialekty staroangielskie, staroromaskie i

starogermaskie. Powstaway na og przy milczcym przyzwoleniu Kocioa, ktry

oficjalnie wci preferowa Wulgat i jzyk aciski, ale dostrzega te poytki i potrzeb

goszenia Sowa Boego w mowie poszczeglnych narodw. Powaniejsze konflikty

zaistniay pod koniec XI w., kiedy pojawiy si sekty katarw i waldensw. Gosiciele

nieortodoksyjnych nauk i pogldw take dokonywali fragmentarycznego tumaczenia Biblii

na rozmaite dialekty romaskie. Z drugiej strony zainicjowane w tym czasie wyprawy

krzyowe do Ziemi witej rozbudzay zainteresowania biblijne wrd szerokich rzesz

rycerstwa Europy.

Objanianie ksig witych w sposb daleki od wykadni Kocioa spowodowao

reakcj Innocentego III w licie do biskupa Metzu z 1199 r. Papie podkrela konieczno

objaniania Biblii zgodnie z nauczaniem Urzdu Nauczycielskiego Kocioa. Sukcesy sekt

sprawiy, e w XIII w. synody w niektrych krajach zakazay wiernym posugiwania si

przekadami Pisma witego innymi ni Wulgat. Z jednej strony wprowadzio to pewn

dyscyplin, w kilku krajach za pojawiy si nowe przekady z Wulgaty. Jednak w Hiszpanii

dekret krlewski w ogle zakazywa sporzdzania nowych tumacze, a w Anglii i Francji ich

uywanie zaleao od otrzymania zgody wadzy kocielnej i pastwowej. Z drugiej strony nie

zabrako oznak kontestacji. W XV w. nasilia si - zwaszcza w Italii, Niemczech i

Niderlandach - tzw. devotio moderna (pobono nowoczesna). Jej cech byo prywatne

czytanie Pisma witego, z czego wynikaa potrzeba nowych przekadw.

Istot wczesnego dowiadczenia translacyjnego wyrazi ydowski filozof

Majmonides, ktry pisa: Ktokolwiek pragnie tumaczy z jednego jzyka na inny i

zamierza za kadym razem odda jedno sowo przez inne, odpowiadajce mu sowo,


27

ogromnie si utrudzi i osignie tumaczenie niepewne. To nie jest waciwa metoda.

Przeciwnie, tumacz powinien przede wszystkim wyjani bieg myli. Nastpnie wyoy go i

przekaza w taki sposb, aby sama myl staa si jasna i zrozumiaa w innym jzyku. To za

mona jedynie osign zmieniajc zarwno to, co j poprzedza, jak i to, co po niej nastpuje,

bd to oddajc jeden termin wiksz liczb sw, bd te wiele sw tumaczc przez jedno

sowo. Pomijajc jedne wyraenia i wprowadzajc inne, tak, a rozwj myli stanie si

kompletnie jasny i uporzdkowany, a samo wyraenie stanie si tak zrozumiae, jakby byo

typowe dla jzyka, na ktry si go przekada.

Znaczny wzrost liczby przekadw Biblii na jzyki narodowe notuje si od czasw

renesansu (XV-XVI w.). To zoty wiek przekadw Biblii. Wtedy powstay tumaczenia

hiszpaskie, niemieckie, angielskie, francuskie, czeskie, polskie i inne. Niektre z nich

zyskay sobie ogromny wiatowy rozgos i stay si pomnikami jzykw narodowych, do

ktrych potem odwoyway si wszystkie kolejne przekady w danym jzyku. Takim

przekadem jest na pewno Biblia Marcina Lutra.

5. Udoskonalenie druku, Martin Luter i Reformacja

Kiedy okoo 1450 r. w niemieckim miecie Moguncji Johann Gutenberg udoskonali

technik druku, wprowadzajc ruchome czcionki, rozpocza si nowa era w historii ksiki,

w tym take Biblii. Wanie Biblia - w wersji aciskiej - zostaa wydrukowana jako pierwsza

(1456). Dziesi lat pniej w Strasburgu zostaa wydrukowana wersja niemiecka, na

podstawie tekstu nieznanego tumacza z czternastego wieku. W roku 1471 wydrukowano

pierwsz Bibli po wosku, a wkrtce po francusku Nowy Testament. Pierwsze holenderskie

Pismo wite pojawio si w 1477 r. Rok pniej wydrukowano ca Bibli po katalosku

dla Hiszpanii. Wszystkie drukowane wersje opieray si na istniejcych rkopisach i byy

tumaczone z aciny.

a) Gdy wydawao si, e Koci ma ju wszystko ustalone, sprawy tumacze Biblii

uporzdkowane, a odpusty wycenione, pojawi si reformator religijny, autor synnych 95 tez

krytykujcych sprzeda odpustw, zakonnik Marcin Luter. Podstaw jego nauki stanowiy

hasa: sola scriptura jedynie Pismo, sola fide jedynie wiara, sola gratia jedynie aska,

solus Christus jedynie Chrystus. Skupi wok swojej idei ca opozycj Kocioa

katolickiego, ktra ju wtedy rozwijaa si w rnych krajach Europy.

Urodzi si w 1483 r., zmar w 1546 r. Prowadzi wykady na uniwersytecie w

Wittenberdze na temat psalmw, listw do Rzymian i Galatw, nauczy si te w tym czasie

jzyka greckiego i hebrajskiego. W 1522 r. dokona tumaczenia Nowego Testamentu na

jzyk niemiecki, co wielu okrelio jako najwaniejsze yciowe dokonanie Lutra. Nie

tumaczy z aciny (Wulgaty), ale z greki, podstaw jego tumaczenia byo drugie wydanie

Erasmusa (1519) greckiego Nowego Testamentu, znane jako Textus Receptus. Pomaga mu


28

znany humanista i teoretyk luteranizmu Filip Melanchton. Nastpnie, wsplnie z innymi

jzykoznawcami (Jan Bugenhagen, Justus Jonas), a przede wszystkim z Aurogallusem i

Melanchtonem, przetumaczy na jzyk narodowy ca Bibli wydan w szeciu czciach

w 1534 roku. Podstaw by tekst hebrajski, komentarze rabinackie i teksty aciskie;

Septuaginta nie zostaa uwzgldniona. Dziaalno translatorska Lutra wpyna na oywione

zainteresowanie tekstami Biblii w nurtach protestanckich, a pewne jego zaoenia

metodologiczne oywiy dyskusj nad zasadami tumaczenia tekstw. Ju po mierci Lutra

tekst przekadu by kilkukrotnie korygowany (m.in. przez Jana Fryderyka Meiera w XIX w.).

Przy przekadzie Biblii na niemiecki okazao si konieczne precyzyjne okrelenie

zasad stylistyki, gramatyki i ortografii niemieckiej; w tym przypadku Luter opiera si na

wzorcach klasycznej aciny i greki. Stosowa te zasady klasycznej retoryki (nauki o retoryce

semickiej czy bliskowschodniej formalnie wtedy jeszcze nie istniay). Sw metod przekadu

biblijnego Luter wyoy w swym Licie do tumaczy: Ein Sendbrief von Dolmetschen

(1530). Pisa tam, e dobry przekad domaga si zmiany kolejnoci sw, uycia spjnikw

tylko wtedy, kiedy s konieczne, rezygnacji z terminw hebrajskich i greckich nie majcych

odpowiednikw w jzyku narodowym, uycia zda w celu przeoenia pojedynczych

terminw oryginau, zmiany metafor na wyraenia niemetaforyczne i odwrotnie.

Celem pracy Lutra byo dostarczenie kademu chrzecijaninowi jzyka niemieckiego

zrozumiaego tekstu Biblii przetumaczonego z jzykw oryginalnych. Chcia by jak

najbardziej wierny tekstowi oryginalnemu (tumaczeniu dosownemu), a jednoczenie

wyrazi to jzykiem, jakim ludzie mwi w domu i na ulicy. W tumaczeniu Biblii Luter

uywa odmiany mwionego niemieckiego jzyka ze strefy anglosaskiej, zrozumiaego

zarwno dla mieszkacw Niemiec pnocnych, jak i poudniowych. Luter najpierw

wsuchiwa si, a potem z przekonaniem uywa ywego i prostego jzyka codziennego,

czasem dosadnego, aby uczyni lektur Biblii przystpn dla zwykych Niemcw: z tego

wzgldu usuwamy nadbagae i trudnoci, tak aby inni mogli czyta Bibli bez utrudnie36.

To szlachetne z pozoru zaoenie translatorskie Lutra kryje w sobie pewne

niebezpieczestwa. Ale o tym powiemy pniej.

b) Na przykadzie tumaczenia M. Lutra moemy przyjrze si zjawisku

dostosowywania tumaczenia Biblii do wasnej doktryny37. Np. w tumaczeniu kluczowego

tekstu z Listu do Rzymian38

3,28 (BT: Sdzimy bowiem, e czowiek osiga usprawiedliwienie

36

A.G. Dickens, The German Nation and Martin Luther, New York: Harper and Row Publishers 1974,

s. 91. 37

Analiza przekadu Lutra pod tym wanie ktem zob. w: H. Bluhm, Martin Luther Creative

Translator, St. Louis: Concordia Publishing House 1965, tu: s. 125137. 38

Ukaza si ostatnio Komentarz do Listu do Rzymian autorstwa Marcina Lutra, wydawnictwa Tymbes.

Luter pisa w nim m.in.: List ten jest w istocie najwaniejsz czci Nowego Testamentu i Ewangeli w

najczystszej postaci, a wart jest nie tylko tego, by kady chrzecijanin zna go sowo po sowie na pami, ale by


29

przez wiar, niezalenie od penienia nakazw Prawa) Luter dodaje sowo jedynie (niem.

allein) do rzeczownika wiara, by uzyska: czowiek osiga usprawiedliwienie jedynie przez

wiar i aby uwypukli wasne rozumienie zasady sola fide. Kiedy zwrcono mu uwag na ten

niezgodny z tekstem oryginalnym dodatek39, Luter tumaczy si idiomatyk jzyka

niemieckiego i domnieman intencj w. Pawa: Domaga si tego i potrzebuje sam tekst oraz

myl w. Pawa. Bowiem w tym wanie fragmencie formuuje on gwny punkt doktryny

chrzecijaskiej e jestemy usprawiedliwieni przez wiar w Chrystusa, niezalenie od

uczynkw Prawa. () A jeli uczynki s tak radykalnie odcite co musi oznacza, e

usprawiedliwia jedynie wiara to ktokolwiek miaby jasno wyrazi t myl o odciciu

uczynkw, musi powiedzie, e jedynie wiara nas usprawiedliwia, a nie uczynki.40 Widzimy

wic, jak doktryna tumacza moe wpyn na tumaczenie. Na temat tego typu rozstrzygni

w translacji bdziemy jeszcze mwili.

Innym charakterystycznym przykadem tumaczenia Lutra jest werset Rdz 2,23 (BT:

Ta bdzie si zwaa niewiast, bo ta z mczyzny zostaa wzita). Luter przetumaczy: Man

wird sie Mnnin heien, darum da sie vom Manne genommen ist. Tumaczenie to wydaje

si lepsze ni zacytowane polskie, gdy z powodzeniem prbuje zachowa gr sw.

Hebrajski ma tu bowiem sowa isz (mczyzna) i iszsza (kobieta), powizane brzmieniowo i

jak si wydaje etymologicznie. Bez zachowania tej gry sw zdanie pozostaje bezsensowne!

Przyczyna i skutek zupenie si rozmijaj. Luter, poprzez dodanie eskiej kocwki do

niemieckiego sowa Mann (mczyzna), otrzymuje powizan form Mnnin (niewiasta).

Cho jest ona troch niezdarna gdy bardziej naturalnym w tamtym czasie byoby sowo

Weib zachowuje logik i sens zdania hebrajskiego.

Kolejny przykad bdcy raczej interpretacj, ni tumaczeniem pochodzi z J 19,5

(BT: Oto czowiek). Luter przetumaczy grecki zwrot jako: Sehet, welch

ein Mensch! czyli mniej wicej Patrzcie, co to za czowiek! - podkrelajc nie wzgard,

ale godno Jezusa w tej tak dla Niego niekorzystnej sytuacji (sd przed Piatem). Taka

interpretacja, cho nie pojawiaa si w adnym z dotychczasowych polskich tumacze,

zasuguje na uwag, gdy stoi w zgodzie z bardzo widocznym usiowaniem w. Jana, by w

opisie pasji Chrystusa uwypukli Jego godno krlewsk41.

zajmowa si nim co dnia jako chlebem powszechnym duszy. Nigdy nie do jego czytania i rozwaania, a im

wicej mamy z nim do czynienia, tym cenniejszy si staje i tym lepiej smakuje... 39

Tekst grecki ma tutaj: (dos.

sdzimy, e czowiek usprawiedliwiany jest wiar bez uczynkw prawa). 40

Tumaczenie za: C. Lindberg, The European Reformations: Sourcebook, Oxford: Blackwell

Publishing 2000, s. 49. Jest to zbir wybranych tekstw rdowych zaczerpnitych w tym przypadku z J.

Pelikan, H.T. Lehmann (red.), Luther's Works, St. Louis: Concordia / Philadelphia: Fortress Press 195586, t. 35,

s. 182, 187189, 195. 41

Szerzej na ten temat zob. I. DE LA POTTERIE, Jsus Roi et juge daprs Jo 19,13, Biblica 41 (1960); E.

BOISMARD, La royaut du Christ dans le quatrime Evangile, Lumire et vie 11 (1962); J. RIAUDE, La glorie et

la royaut de Jsus dans la passion selon saint Jean, BVC 56 (1964); A. DAUER, Die Passionsgeschichte im

Johannesevangelium, Mnchen 1972; W.C. PFITZNER, The Coronation of the King. The Passion in the Gospel of


30

c) Podsumowujc dokonania translatorskie Lutra trzeba powiedzie, e jego wysiki

szy w innym kierunku ni wczesna linia kocielna take w sferze translacji Biblii. Gdy

Luter dy do zagoszczenia Biblii pod strzechami, tumaczc j na jzyk niemiecki bliski

jzykowi codziennemu, to w Kociele mimo jego wielojzycznoci i wielonarodowoci

triumf wicia Wulgata, aciska Biblia Kocioa Zachodniego. Nie wolno byo bez zgody

wadz kocielnych tumaczy Biblii, hierarchia potpiaa takie prby, o czym przekona si

chociaby William Tyndale, reformator protestancki, pierwszy tumacz Biblii na jzyk

angielski z jzykw oryginalnych: hebrajskiego i greckiego42 ktry ostatecznie swe wysiki

translatorskie przypaci yciem43. Polecam film biograficzny o Tyndalu Boy banita.

Biblia Lutra, opublikowana w czasie rosncego zapotrzebowania na publikacje

niemieckojzyczne, szybko staa si popularnym i wpywowym przekadem. Nie bya

pierwszym tumaczeniem na j. niemiecki, ale na pewno pierwszym z jzykw oryginalnych i

najwaniejszym. Wydana zostaa w ponad 100 tys. egzemplarzy, take w formie zwikszonej

czcionki dla sabowidzcych. To jej szybkie rozpowszechnienie, nawet wrd prostego ludu,

stao si punktem przeomowym tamtejszej literatury: przekad odegra wielk rol w

powstaniu ponaddialektalnej normy jzykowej, sta si przyczynkiem do rozwoju i

ujednolicenia jzyka niemieckiego. A poniewa by zaopatrzony przez Lutra w przypisy i

wprowadzenia (take antypapieski drzeworyt na okadce), przyczyni si rwnie do

rozprzestrzenienia si doktryny Lutra na terenie Niemiec i rozwoju Reformacji. Mia te

widoczny wpyw na niektre narodowe tumaczenia, jak np. na English Bible Williama

Tyndalea (1525), pierwowzr synnej Biblii krla Jakuba (King James Version)44, a take na

tumaczenia skandynawskie i holenderskie.

Wystpienie Marcina Lutra i Reformacja skoczyy si rozdziaem midzy Kocioem

katolickim a kocioami protestanckimi. Biblia znalaza si w centrum ruchu reformacyjnego.

Pojawiy si nowe przekady ksig witych, gwnie w krajach, w ktrych zwyciaa

Reformacja. Ekspansja Reformacji spowodowaa, e Koci katolicki usztywni stanowisko

wobec tumaczenia Biblii na jzyki nowoytne. Sobr Trydencki (1545-1563) autorytatywnie

John, Concordia Theological Monthly 4 (1977); F. GRYLEWICZ, Chrystus Krl w Ewangelii w. Jana, w: Mka

Jezusa Chrystusa, red. F. Grylewicz, Lublin 1986; A. JANKOWSKI, Teologiczne aspekty pasji wg w. Jana, w:

tene, Rok liturgiczny w wietle Biblii, Krakw 1993; M. MIKOAJCZAK, Obietnica tronw Jezusa Krla w

czasie swojej mki, Studia Podlaskie 13 (1998); J.J. KILGALLEN, Jesus First Trial. Messiah and Son of God,

Biblica 80 (1999); S. WITKOWSKI, Mka Paska wedug Ewangelii w. Jana, Krakw 2001. 42

Biblia bya wczeniej przeoona na angielski z aciny przez Johna Wycliffea, lecz Tyndale jako

pierwszy stworzy przekad z jzykw oryginalnych. 43

Tyndale prosi o wsparcie swego pomysu tumaczenia Biblii biskupa Tunstalla, uznanego znawcy

wiata antycznego, jednak nie uzyska jego poparcia. Jego przekad NT zosta przez tego biskupa potpiony

(1526). Zabroniono jego druku i sprzeday. Kardyna Thomas Wolsey ogosi Tyndalea heretykiem, i gdy w

1535 r. zosta aresztowany, skazano go za herezj i uduszono, nastpnie spalono na stosie. 44

D. Weissbort, A. Eysteinsson (red.), Translation - Theory and Practice. A Historical Reader, Oxford:

Oxford University Press 2002, s. 68.


31

zaleci posugiwanie si, zwaszcza publiczne, tekstem Wulgaty45. Cz uczestnikw soboru

domagaa si zakazu tumacze na jzyki narodowe. Mimo naciskw nie wydano jednak

zakazu tumacze, pozostawiajc lokalnym episkopatom decyzj w tej sprawie. Przez dugi

czas po Soborze Trydenckim panowa w Kociele pogld, e wierni nie powinni czyta Biblii

w jzyku ojczystym bez zezwolenia stosownej wadzy kocielnej, czyli biskupa ordynariusza

miejsca.

Sobr Trydencki z jednej strony potwierdzi kanoniczno ksig tzw. deutero-

kanonicznych (uznanych w ruchu protestanckim za apokryfy), a z drugiej strony ojcowie

soborowi podjli decyzj usunicia z kanonu Trzeciej i Czwartej Ksigi Ezdrasza oraz

Modlitwy Manassesa, ktre to dotd byy zamieszczane w aciskim przekadzie w.

Hieronima. Katolikom obrzdku wschodniego pozwolono na dalsze posugiwanie si greck

Septuagint, albo te starosowiaskim przekadem w. Cyryla i Metodego.

6. Pierwsze przekady polskie i Jakub Wujek

a) Pierwsze przekady polskie

Pierwsz wzmiank o istnieniu tekstu biblijnego w jzyku polskim jest wiadomo, i

w. Kinga przed wyjciem z kocioa odmawiaa Psalm 10 w jzyku ojczystym. Jest wic to

wiadectwo, e ju w XII wieku istnia przekad przynajmniej czci Psaterza na jzyk

polski. w tzw. Psaterz Kingi, uywany by przez 2 i p wieku w rnych odpisach i

odmianach.

Jeden z nich (Psaterz floriaski) napisany w jzyku aciskim, polskim i

niemieckim, zosta znaleziony w 1827 roku w austriackim opactwie Sankt Florian (std jego

nazwa), koo Linzu. Jest to najstarszy zachowany przekad Psaterza; pochodzi z pocztkw

XIV wieku. Zosta zakupiony w 1931 r. do Biblioteki Narodowej. 197 kart tego psaterza

znajduje si w Muzeum Narodowym. Jest dosownym przekadem Wulgaty.

Kolejny zachowany przekad pochodzi z XV wieku i zawiera przekad Ksigi

Psalmw. Znajdowa si w Puawach, w tzw. Domu Gotyckim, std nazywamy go

Psaterzem puawskim. Ma on form modlitewnika uoonego na poszczeglne dni

tygodnia. Obecnie przechowywany jest w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Liczy sobie

312 bogato ilustrowanych kart. Z XIV-XV w. odnajdujemy te pojedyncze cytaty-przekady

45

Ponadto tene wity Sobr uwaajc, e niemao korzyci moe wynikn dla Kocioa Boego,

jeli z wszystkich istniejcych aciskich wyda Ksig witych niektre zostan ogoszone jako autentyczne,

postanawia i wyjania, by to samo stare i rozpowszechnione wydanie, ktre zdobyo sobie uznanie przez

wielowiekowe uywanie w samym Kociele, byo uwaane za autentyczne w publicznym nauczaniu, dysputach,

kazaniach i wykadach, i eby nikt nie odway si ani nie mia odrzuca go pod jakimkolwiek pretekstem

(Sobr Trydencki 1546 1563; Sesja IV: Dekret o wydaniu i korzystaniu z Ksig witych).


32

w Kazaniach witokrzyskich i Kazaniach gnienieskich. Jak Psaterz floriaski, jest

literalnym, dosownym przekadem z Wulgaty46.

Biblia krlowej Zofii (1453-1455) zwana szaroszpatack, to najstarszy znany

przekad Starego Testamentu na jzyk polski (nie jest pewne czy przeoono te NT).

Sporzdzony zosta na yczenie czwartej ony Wadysawa Jagiey, ksiniczki holszaskiej,

od ktrej otrzyma nazw. cisego tumaczenia z aciskiej Wulgaty i drukw staroczeskich

dokona m.in. krlewski kapelan Jdrzej z Jaszowic. Pisana gotykiem w dwch kolumnach po

35 linijek, zawieraa pierwotnie 470 kart, zachowao si 185 z pierwszego tomu. Karty

drugiego tomu znaleziono we Wrocawiu, Krlewcu, a take w Szaros Patak na Wgrzech, od

ktrego Biblia otrzymaa drug nazw. W XV w. pojawi si jeszcze przekad odkryty przez

Brckner'a wydany pniej w 1556 roku jako Nowy Testament Szarffenbergera w

Krakowie (zob. niej).

Po najstarszych psaterzach i Biblii Krlowej Zofii nadszed szczeglnie obfity w

tumaczenia wiek XVI. Niemal cae to stulecie stao pod znakiem piknego tumaczenia

Pisma witego, poszukiwania w jzyku polskim odpowiednich poj i zda dla treci

biblijnych. Byo to decydujce stulecie dla tradycji polskiego przekadu Biblii.

Najpierw pojawiy si trzy niezalene tumaczenia Ksigi Psalmw: Psaterz

krakowski (1532); Psaterz w przekadzie Walentego Wrbla (1539); Psaterz w

przekadzie Mikoaja Reja (1545). Nastpnie w latach 1551-53 powsta Nowy Testament

krlewiecki. W kwietniu 1551 wydano Ewangeli w. Mateusza

Jak przekłady zmieniają Biblię - Marcin Majewski

Documents

Transcript of Jak przekłady zmieniają Biblię - Marcin Majewski